ءالىشتىڭ پىراعى
اۋدان اتكومنىڭ "توتەنشە وكىل" دەگەن مانداتىن ءتورت بۇكتەپ بوقشاڭا سالىپ، اۋىلدىق "ورىنداۋشىعا" كەلىپ ىلاۋ تاۋىپ بەر دەپ شۇقشيساڭ، ول قالبالاقتاپ سەنى شەگىردىڭ ۇيىنە الىپ بارادى.
جاي تابان ەتىگىن قونىشىنان باسىپ، جامان تىماعىن قيسايتا كيىپ، ءىش اۋرۋ بولعان ادامداي كوزى تىكىرەيىپ، شەگىر الدىڭنان شىعادى.
— ە، ىلاۋ جالعىز ماعان مىندەت پە ەكەن؟ جەكتىر باسقادان،- دەپ ول ورىنداۋشىنى بەتتەن الا تۇسەدى.
— سەنىڭ جاماندىعىڭ. جامان بولعان سوڭ، باسىنىپ كەلىپ تۇرعانىن كورمەيسىڭ بە؟ — دەپ كۇيەنتە اسىنىپ تۇرعان قارا قاتىن شەگىردى شاپتاي تۇسەدى.
— ءسوزدى قوي، وتاعاسى، ۇكىمەت جۇمىسى ەكەنىن بىلەسىڭ عوي، ناۋقاننىڭ تىعىز ەكەنىن دە بىلەسىڭ... اكەل، جەك! — دەپ ورىنداۋشى ءسوزدى تىكەسىنەن قايىرىپ، سۇستانىپ ءبىر الادى.
سەن "توتەنشە وكىل" بولساڭ دا، شارۋاعا قاتاڭدىق كورسەتكىڭ كەلمەي:
— كەزەك سىزدىكى بولسا، جەگىڭىز، وتاعاسى، ءبىز اقشا تولەپ مىنەتىن ادامبىز،— دەسەڭ، شەگىر الا كوزىمەن ءبىر قارايدى دا:
— راقىمەت — ءاي، بارمىسىڭ؟ انا قىزىل وگىزدى اكەلىپ جەك! — دەپ، الباردا جۇرگەن بالاسىنا ىشقىنا ءبىر ايقايلايدى دا، ول اينالىپ ۇيىنە كىرىپ جوق بولادى.
— ورتاشانىڭ ءتاۋىرى. بيىل ءوزىن بايلاردىڭ قاتارىنا دا قوسىپ جىبەرە جازدادىق. شىعىمسىز، وڭباعان ادام،— دەپ ورىنداۋشى شەگىردى جامانداپ ءبىراز كۇڭكىلدەيدى.
بوقشاندى قولتىقتاپ، اياعىڭدى سالاقتاتىپ، ارباعا مىنەسىڭ. راقىمەت قىزىل وگىزدى قوسارعا الادى. اۋىلدان ۇزاعان سوڭ، بوس ايدايمىن دەپ ازاپتانسا، قىزىل وگىز جولدان بۇرىلىپ الىپ، جونعا قاراي سالادى. مىڭ ءتۇرلى ازاپپەن، كۇن جامىراپ باتا بەرگەندە، شوق تەرەكتىڭ باۋىرىندا وتىرعان ءالىشتىڭ اۋىلىنىڭ ۇستىنەن شىعاسىڭ. اۋىلدىڭ كەشكى ءومىرىن كوزىڭ ءبىر شولىپ وتەدى: جاپىرايعان جەر ۇيلەر، القام-سالقام البار قورا، تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن بوقتىق، كوڭ، كوڭىرسىگەن تەزەك ءيىسى، كۇل تاسىپ جۇرگەن، وت جاعىپ جۇرگەن ايەلدەر...
اۋىل ومىرىندە، ناق وسى ساعاتىندا، ەشبىر وزگەشەلىك جوق سياقتى. ءبىراق ايتولقىننىڭ بۇرقىراعان اشۋى، بىلاۋداي ىسىك ەكى كوزى، كوزىنىڭ الدىنداعى كوكشىل تاڭبا ناق بۇگىنگى كۇنى وسى از دا بولسا ءبىر وقيعانىڭ بارلىعىن سەزدىرىپ تۇر.
ايتولقىننىڭ باسىنان وتكەن وقيعا سەنىڭ جۇمىسىڭا بايلانىستى ما، جوق پا، ول جاعىن تەكسەرۋ ءازىر اسىعىس بولادى، ويتكەنى ايتولقىن ارىزىن باستاعالى وتىر. ارىزدى تىڭداپ الىپ، قورىتىندىنى سودان كەيىن شىعارۋ كەرەك.
* * *
ءالىشتىڭ اۋىلى ون شاقتى ءۇي. ون شاقتى ءۇيدىڭ ىشىندە اعايىنعا بەدەلى بار، ايماعىنا ايبىنى بار — ءالىشتىڭ ءۇيى. ءالىش — مولدا، اۋىل-ايماقتىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق: "قاتىم كاردا مولدا"، "قۇداي جولىنان قيا باسپايتىن تاقۋا"، دۇعاسى قابىل بولاتىن ىزگى اۋليە.
— وسىنشا ماقتاعانىڭ قانداي ادام، كورەيىكشى ءوزىن؟ - دەسەڭ سوناۋ اۋىلدىڭ ورتا شەنىندەگى توبەلى اعاش ۇيگە بار. باسىندا سالدە، قولىندا تاسپيىق، مۇرتىن تاڭقيتا قىرعان، شوقشا ساقالدى سارى كىسى. ەسىكتەن كىرگەنىڭدى كورسە، كوزىن سۇزە قاراپ، اجارىن كۇلىمسىرەتە ءتۇسىپ:
— ە، مىرزا، "تورە"، جوعارى شىق، شىراعىم،— دەپ قالباڭداي قالادى.
مىنە "ءالىش مولدا" دەگەنىڭىز وسى كىسى بولىپ شىعار.
ءالىشتىڭ وڭ تىزەسىن باسا وتىرعان، قاپساعاي ءپىشىندى، قاۋقيعان ساقالدى، الارعان كوزدى بىرەۋدى كورەسىڭ. ول — الىشتەي جىلماڭ قاقپايدى، سالقىن قانمەن، سەنى ەلەمەگەنسىپ، سەنەن ءوزىن ارتىق ساناعانسىپ، ساعان جوعارىدان قارايدى.
— اۋكە، ءسىز قالاي دەيسىز؟ وسى كۇنگى جاستاردىڭ ونەرگە ۇمتىلعانىن مەن ءوزىم جاراتامىن دەيدى ءالىش مولدا كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ.
— ونەرىنە تىم — دەپ الگى الارعان كوزدى كىسى تەرىس قارايدى.
— بۇل — اۋپىلدەك دەيتىن وتاعاسىمىز. كەدەيلىكتى كوپ كورگەن كىسى،— دەپ ءالىش ونى ساعان تانىستىرادى.
اۋپىلدەكتىڭ كەدەي ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى راستايدى. اكەسى ومىردە قويشى بولىپ وتكەن ەكەن. قوي سوڭىندا ءجۇرىپ، ءبىر بوراندا ىعىپ ءولىپتى. اۋپىلدەك تۋعاندا اۋىلى ەسەنباي دەگەن كولدىڭ باسىندا وتىرادى ەكەن. جازعىتۇرعى كۇن بولسا كەرەك، ءتۇن كۇزەتكەن قاتىنداردىڭ قۇلاعىنان تاڭ اتقانشا "اۋپىلدەكتىڭ" داۋسى كەتپەپتى.
جۇلىم ۇيدە بىقسىپ شالقىعان وتتى ۇرە ءتۇسىپ:
— وسى اۋپىلدەيتىن نە ەكەن؟ — دەپتى ءبىر ايەل.
— بۇل ءبىر اۋليە قۇس بولسا كەرەك. كولدىڭ سۋى تاپشىلانىپ كەتپەسىن دەپ، جەر استىنان اۋزىنا ۇرتتاپ سۋ تاسيدى بىلەم،— دەيدى ءبىر كەمپىر.
— ءباتىر-اي، اۋپىلدەيتىنى سول ەكەن عوي! — دەپ جاستاۋ ايەل اۋزىن سىلپ ەتكىزدى.
ەرتەڭىنە قويشى بالاسىنىڭ اتىن "قويباعار" قويامىن دەسە:
— بالانىڭ اتىن "اۋپىلدەك" قويامىن،- دەپ قاتىنى قارىسىپ وتىرىپ الىپتى. سوسىن "اۋپىلدەك" اتانىپ كەتىپتى دە بارىپتى...
اۋليە قۇستىڭ اتىن قويعاندىقتان با، الدە الىشپەن ءاۋىل-ۇي وتىرعاندىقتان با، اۋپىلدەك جاسىنان دىنشىلدىككە بەرىلەدى. جاسى وتىزعا كەلگەندە وسى الىشكە نامازعا جىعىلادى، "القام"، "قۇلقۋالدانىڭ" ءار جەرىنەن ءبىرىن بىلەدى.
— اۋكەڭنىڭ نيەتى تازا، "الدا تاعالا" نيەتكە ريزا بولامىن دەگەن،— دەپ ءالىش مولدا اۋكەڭدى كوتەرىپ قويادى.
"ولاي بولسا، مەنەن وزارى جوق ەكەن عوي" دەپ، اۋكەڭ تۇرسا دا وقيدى نامازدى، جاتسا دا وقيدى نامازدى. ناماز وقىماعان ادام اۋكەڭە دوس ەمەس، وندايدى كورگەندە:
— ازعان پەندە عوي،— دەپ كۇرسىنەتىنى بار.
ءالىش اۋىلىنداعى جاڭالىقپەن جانى قاس ادامنىڭ ءبىرى ءالىش مولدا بولسا، ەكىنشىسى وسى اۋپىلدەك. ءالىش مولدا قارسىلىعىن شاريعاتپەن دالەلدەسە، اۋپىلدەك الىشپەن دالەلدەيدى:
— قۇداي جولىنا باس قيعان، قۇراندى ءۇش رەت شىعىپ قاتىم قىلعان الىشتەن ارتىق بىلمەكسىڭدەر مە؟... سەندەر كاپىرسىڭدەر! — دەپ اۋكەڭ مۇلدە كوپىرىپ كەتەدى.
اۋكەڭدى كەيدە ءىلىپ قاعاتىن قانت. قانت دەيتىن اق قۇبا كەلگەن، ارىقشا ايەل. جاسى وتىزدان يا ءارى، يا بەرى. 13 جاسىندا اۋكەڭە ايەلدىككە تيگەن. 15 جاسىندا ءبىر ەر بالا تاپقان. بالاسىنىڭ اتى بولات. اققۇبا، ارىقشا، ۇزىن بويلى بالانى كورسەڭ بولات ەكەن دەيسىڭ.
— سەنى-اق اۋليە كور. قاتىم قىلسا، وزىنە. قۇداي جولىنا باس ءيىپ... نە ىستەپتى! — دەپ قانت ءبىر ءىلىپ قالادى.
— دىننەن شىقتىڭ كاپىر. جاسىڭ وتىزدان اسقانشا، بالاڭ "باليع" بولعانشا، باسىڭ "ساجدەگە" ءبىر تيگەن جوق، كۇپىرلىگىڭ وسى ەمەس پە؟ سەنىڭ قوينىڭا جاتۋدىڭ ءوزى كۇنا،— دەپ اۋكەن، ىسىپ-كەۋىپ، جارىپ كەتە جازدايدى.
قۇداي تۋرالى قانتتا بۇلدىر عانا سەزىم بار. "قۇداي بار بولسىن، وعان قۇلدىق قىلۋ كەرەك بولسىن، ال، قانت قۇلدىق قىلمادى، سوندا قايتەدى؟.. اتاما، اساما؟.. قۇلدىق قىلماعان ادامنىڭ ءبارىن اتىپ-اساتىن بولسا، وسى ولكە بويىندا، ءالىش پەن اۋپىلدەكتەن باسقا "قۇداي بار ەكەن" دەپ وتىرعان ادام بار ما؟
ءالىشتى "قۇداي جولىنا باس قويعان ىزگى" دەگەنگە قانت ومىردە سەنبەيدى. سەنبەۋگە دالەلى بار. ءبىراق سول دالەلىن اۋكەڭە اشىپ ايتا المايدى. اۋكەڭە ايتۋعا بولمايتىن ول ءبىر سىر... وعان 10 شاقتى جىل بولىپ بارادى. قانتتىڭ جاس كەزى، بۇدان دا اجارلى كەزى. ءالىش كەزدەسكەن سايىن "جەڭگەي" دەپ جىمىڭ ەتە تۇسەدى. "جاقسى ادام بولعان سوڭ سۇيتەتىن شىعار" دەپ قانت جۇرە بەرەدى... ءبىر كۇنى اۋكەڭ ەل قىدىرىپ كەتىپ، قانت ۇيىندە وڭاشا جاتادى. وڭاشا جاتسا، ەسىك سىقىر ەتەدى. "ءسۇت ىشكەلى جۇرگەن اتام ءۇيىنىڭ، الا كۇشىگى مە؟"— دەپ قانت كوسەۋدى الا جۇگىرسە، ادام! ادام ەمەس-اۋ، ءالىش مولدا، قازىرەت!
— جەڭگەي، مەن،— دەپ سالقىن ساۋساعىمەن قانتتىڭ ىستىق بىلەگىن ۇستاپ، قىسىپ بارادى. قانتتىڭ جۇرەگى الىپ ۇشىپ، اۋزىنا تىعىلادى... قۇلاعى شىڭىلدايدى. كوزى قاراۋىتادى. ءبىرازدان كەيىن، ەسىن جيعانداي بولىپ، جاس جۇرەگىن اشۋ كەرنەپ، قولى قۇشىرلانىپ ءتۇيىلىپ، مولدانى كوكىرەكتەن تىرەپ تۇرا قالادى:
— نەتكەن كورگەنسىز ەدىڭ؟ كىمدى باسىناسىڭ ءوزىڭ؟ — دەگەن قانتتىڭ اشۋلى داۋسى تىنىق تۇندە شاڭق ەتىپ، اسپاندى تۇيرەپ ەتكەن سياقتى بولادى...
اۋكەڭ ءالىشتى ماقتاپ كوپىرىڭكىرەگەندە، قانت ىزالانىپ وسى سىردى اشىپ جىبەرە جازدايدى. ءبىراق تارتىنادى. اشسا اۋكەڭ اۋىر الاتىن سياقتانادى. اۋكەڭنىڭ ويىندا سەنبەستىك تۋىپ كەتەتىن سياقتانادى. قانتتىڭ قىلداي جازىعى جوق بولسا دا، اق ءىسى ارامعا شىعىپ كەتەتىن سياقتانادى. سوسىن ءالىشتىڭ ارامدىعى قانتتىڭ جۇرەگىندە سىر بولىپ ساقتالىپ جۇرە بەرەدى.
...بولات ونعا كەلگەندە قانت پەن اۋكەڭنىڭ اراسىندا ءبىر تىرەس تۋادى.
— قازىرەتكە وقىتام. ءدىن تانىتام. ولگەندە باسىما قۇران وقيتىن قىلام! — دەپ بولاتتى اۋكەڭ الىشكە قاراي جەتەكتەيدى.
— جۇماق بار بولسا، وسى بالانىڭ قۇرانىنسىز دا باراسىڭ. تەڭ قۇربىسىنان كەم بولمايتىن قىلىپ وقىتام،— دەپ قانت بولاتتى مەكتەپكە قاراي سۇيرەيدى.
اۋكەڭ قانتپەن كوپ ەرەگىسىپ تۇرمايدى عوي، قارىسا بەرسە، قارا تاياق جالاسىپ. مىنا شۇيكە باستى جاۋلىعىنان جالاڭاشتاپ قاراساڭ، ەكى-ۇش جەرىندە اي تاڭبا بار. ول — اۋكەڭنىڭ قارا تاياعىنىڭ تاڭباسى. قانتتىڭ باسى — ۇيرەنگەن باس. قارا قان نەشە رەت سورعالاپ اققاندا دا ولگەن ەمەس. ەندەشە، قانت جەڭىلمەيدى! ەندەشە، قانت بولاتتى مەكتەپكە كىرگىزەدى! قارا تاياق زىڭق ەتەدى...
كورشى اۋىلداعى مەكتەپ ءمۇعالىمى اۋىلنايدى ەرتىپ كەلىپ، اۋكەڭە پروتوكول ىستەمەكشى بولىپ قىسىپ بارادى. اۋكەڭ سۇرلانىپ، كوزى ادىرايا تۇسەدى.
— قايتەسىڭ، شىراعىم، قارتايعاندا ونى تۇرمەگە جاپتىرىپ نە بەتىممەن وتىرماقپىن؟ ءبىز ۇيرەنىسكەن ادامبىز. ءبىزدىڭ ءومىرىمىز وسىمەن وتەدى،— دەپ قانت اراعا تۇسەدى.
بۇل — اۋكەڭنىڭ ءبىرىنشى رەت جەڭىلۋى.
ەكى-ۇش جىلدان كەيىن بولات بالا دىراۋداي بولىپ وسەدى.
قاعازدى تانىپ الىپتى. جاتتاپ العان ولەڭى بار:
"ءبىز جاس ۇلان، جاس جىگەر،
ەسكىلىكتى جويامىز!
باي مەن مولدا، قۋلاردىڭ
ەكى كوزىن ويامىز!..."
دەپ اندەتىپ قويادى.
قانت جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. اۋكەن سۇرلانىپ بىرەسە بولاتقا، بىرەسە قانتقا قارايدى. اشۋى كەلىپ القىنىپ، بىردەمە ايتا بەرەم دەگەندە، كوزىنە پروتوكول ەلەستەيدى. اۋكەڭ جىم بولا قالادى.
— قايتەيىن، قاراعىم، جالعىز-اق تىلەگىم: دىنىڭنەن ايرىلا كورمە، "قامسامالىڭا" جازىلا كورمە! —دەپ اۋكەڭ كۇرسىنەدى.
ءبىر كۇنى... ءبىر كۇنى بولعاندا، وكتيابردىڭ تويى بولعالى جاتقان كۇنى بولات قانتتى قىرىنداپ، بىردەمە ايتقىسى كەلىپ بارادى.
— نەمەنە، قالقام؟ — دەدى قانت.
— كومسومولعا جازىلايىن دەپ ەدىم،— دەدى بولات. قانت از-كەم ويلانىپ:
— اكەڭە بىلدىرە كورمە. ايتقانمەن تۇسىنبەس، قارسى بولدىڭ دەپ قارتايعاندا ونى قايدا قۋماقپىز؟ — دەپ كۇرسىنەدى.
بىلىنبەۋ قايدا، ەرتەڭىنە اۋىل گۋ-گۋ ەتتى. گۇلەگەندە ايتاتىندارى:
— كومسومولدار تۋ ۇستاپ توبەنىڭ باسىنا شىعىپتى. "جاساسىن كەدەي ۇكىمەتى! جويىلسىن باي مەن مولدا!" دەپتى.
— كومسومول بىتكەن موينىنا قىزىل شۇبەرەك تاعىپتى!
— كومسومولداردىڭ تۋىن كوتەرگەن بولات بولىپتى!
ەل ومىرىندەگى ءىرى جاڭالىقتىڭ ءبىرى عوي بۇل. ەل توسىرقاعان جوق، ۇرىككەن جوق، قايتا قۋانىش جۇزبەن قارسى الدى. قانت تا قۋاندى. جالعىز-اق اۋكەڭ مەن ءالىش توپتان ءبولىنىپ، كومسومول حابارىن كۇڭىرەنىپ قارسى الدى.
— قاتىن! سەنى ۇراتىن مەندە دارمەن جوق. تىلەگىڭ وسى ەدى، بولدى. ەندى مەنى تەنتىرەتۋىڭ عانا قالدى،— دەپ اۋكەڭ ۇيىندە وتىرىپ ەڭكىلدەپ جىلادى.
— قويشى، جازعان، قايداعى جوقتى ايتپاشى، قايدا تەنتىرەۋشى ەدىڭ: قاتىنىڭ دا، بالاڭ دا وزىڭدىكى،— دەپ قانت جىلى سويلەپ، اۋكەندى ءبىرسىپىرا جادىراتقانداي بولدى. شايدى قويۋىراق قۇيىپ بەرىپ، اۋكەڭنىڭ بويىن جازىلدىردى. اۋكەڭ قانتپەن شۇيىركەلەسىپ وتىر، ءبىر عانا تىلەك سۇراماقشى بولدى:
— ەسىتتىڭ بە، قاتىن: سالكوز دەيتىنى شىعىپتى، مالدى دا، جاندى دا، قاتىندى دا ورتاعا تۇسىرەدى دەيدى،— دەپ اۋكەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الدى.
قانت شوشىپ كەتكەندەي بولدى:
— اپىرم-اي، شىن با ەكەن؟
— شىن بولماسا، ايتام با،—دەپ اۋكەن تاعى ءبىر كۇرسىندى.
ءالىش اۋىلىنا وكىل كەلىپ، ارتەل تۋرالى ءتۇسىنىس بەرگەندە، جۇرت تولقىپ كىرۋگە بوي ۇردى. ءالىش پەن اۋكەڭ ات-تونىن الا قاشتى.
— بالاڭ كومسومول، ءسىزدىڭ كىرمەيتىن ءجونىڭىز جوق،— دەپ ءارقايسىلارى ايتىپ كەتىپ ەدى.
— مال مەنىكى. ءۇي قوجاسى ءوزىم. بولىنەمىن دەسە، ەرىك بالامنىڭ وزىندە. قاتىنمەن ەكەۋىمىز سالكوزسىز-اق كۇن كورەمىز دەپ اۋكەڭ سىرەسىپ وتىرىپ الدى.
لوبلىپ وتىرعان جۇرتتىڭ ىشىنەن شەگىنەتىندەر شىعا باستادى. بىرەۋ بىرەۋدى ۇستاپ تارتقىلادى. ارتەلگە كىرۋشىلەر مەن كىرمەۋشىلەر ەكى جىك بولۋعا اينالدى. جۇرتتىڭ تولقۋىنا سەبەپ: تولىپ كەتكەن وسەك. ەسىتكەن ادامنىڭ توبە شاشى تىك تۇراتىن وسەكتەر بار. قايدان شىعىپ جاتىر، تاراتىپ جۇرگەن كىم؟ ونى انىقتاعان ادام جوق. ءبىر سىپىرالارى ەسى ءجون وسەككە سول كۇيىنشە نانىپ جاتىر، ءبىرسىپىرالارى شيكىلىگىن سەزگەندەي بولىپ، اۋرە-سارساڭ بولىپ وتىر.
— مولدا كىرسە، مەن دە كىرەم، مولدا كىرمەسە، مەن دە كىرمەيمىن،— دەپ جەنت دەيتىن جەسىر قاتىن كەلىپ تاپسىنا قالادى.
ءالىشتىڭ قاتىنى ايتولقىن دەيتىن كىسى ادۋىن، اشۋدىڭ ورداسى عوي. ءبىر بەت السا، اجارعا قاراي ما:
— مولدامەن كىندىگىڭ ءبىر مە ەدى؟ كەت، ءارى، سىقسيماي! - دەپ. ايتولقىن جەنتتىڭ بەتىنەن الا ءتۇستى.
— سەن اقىماقسىڭ! سەن كاپىرسىڭ! سەن كورشىنى كۇرمەتتەي بىلمەيسىڭ! — دەپ ءالىش مولدا اراعا تۇسە كەتتى.
ايتولقىن مەن جەنت بىر-بىرىنە الا كوزىمەن قاراپ، ارتىق تەرەڭگە بارا المادى.
ءالىش اۋىلىڭدا ارتەل قۇرىلماي قالدى. ءالىش مۇنى الدە بولسا بەدەلىنىڭ بارلىعىنان كورسە، اۋكەڭ "ءالىش مولدانىڭ شاراپاتى" دەپ ۇعىندى. اۋكەڭنىڭ ءسوزىن شىنعا شاقىرماقشى بولىپ، ءالىش "شاراپاتتى" كۇشەيتتى.
— دەنەمنىڭ ءبارى زىكىر ايتاتىن بولدى. كوزىم ىلىنسە پەرىشتە ماڭىمدى قاماپ الادى،— دەيتىندى شىعاردى.
اۋكەڭ بۇعان دا ناندى. باسقالاردى دا ناندىرۋعا تىرىستى. ايتولقىن ءبىر جاعىنان قوسارلانىپ:
— ونىسى راس، شىرت ۇيقىدا جاتقاندا كۇبىرلەپ سويلەسىپ جاتادى،— دەيتىن بولدى.
قاتىن-قالاش ايتولقىننىڭ ءسوزىن اۋزىن اشىپ تىڭداسا، قانت اۋزىن جۇمىپ تىڭدايدى. ءبىر سەنبەستەن-اق كەتكەن-اۋ!
ون ءۇيدىڭ كەمپىر-شالى تۇگەلىنەن ورازا ۇستاپ، ءالىشتى يمام قىلىپ تاراۋىق وقيدى.
— كوپتەن قويىلىپ كەتىپ ەدى، جارىقتىق، جاقسى بولدى عوي، جاقسىلىقتىڭ نىساناسى شىعار،— دەپ شالدار بيىلعى تاراۋىقتارىن اڭىز قىلىسادى.
— ون جىلدان بەرى تاراۋىقتان بەزىپ ەدى، وسى شالدار نەدەن قۇتىرىپ ءجۇر؟ — دەپ جاستار جاعى تاڭدانادى.
ورازانىڭ ورتا شەنىندە ءبىر حابار دۇڭك ەتتى. دۇڭك ەتكەندە، ەسىتكەن ادامداردىڭ كوزى ەجىرەيە قالدى:
— اپىرم-اۋ، شىن با ەكەن؟
— شىن دەيدى.
— شىن بولسا، عاجاپ ەكەن! — دەپ جۇرت باستارىن شايقاسادى.
تۇپتەپ كەلگەندە حاباردىڭ شىعۋ رەتى بىلاي ەكەن: ەرجان دەيتىن شالدىڭ كەمپىرى ءال ۇستىندە جاتادى. ءتۇن ورتاسى اۋا بەرگەندە، وسىنىڭ سىڭايى جامان بولىپ بارادى، يمان ايتقىزىپ سالايىنشى،— دەپ ەرجان ءالىش قازىرەتتىڭ ەسىگىن اشىپ كىرىپ كەلەدى. كەلسە، شامدى بۇقتىرىپ، ايتولقىن توسەگىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ وتىرادى.
— كەلىن، شىراعىم، قازىرەت ۇيدە ەمەس پە ەدى؟ — دەدى ەرجان.
— ۇيدە ەدى، ءبىر جەرگە كەتتى، ۇزاماي كەلەر،—دەپ ايتولقىن سولعىن عانا جاۋاپ بەرەدى.
— ەندەشە كۇتەيىن،— دەپ ەرجان تىزەسىن بۇگەدى.
اۋىل ارتەل بولامىز دەگەندە، "بولامىن!" دەپ الدىمەن وڭەشتەگەن ەرجان وسى عوي. شالدىعىنا قاراماي، كەلگەن وكىل بولسا سونى قوستاپ، ايتقانىن اۋىلعا كەيدە ىستەتىپ جىبەرەتىنى دە بار. ايتولقىن — سول مىنەزى ءۇشىن ەرجاندى جەك كورەتىن سياقتى ەدى، ەندى ءتۇن ورتاسىندا، ەسىز ۇيدە ەلەڭدەپ جالعىز وتىرعان ۇستىنە كەلگەن سوڭ، ايتولقىن ەرجاندى جاقىن كورەتىندەي بولدى. ۇزاقتى تۇنگە ويلاعان وي ميىندا قايناپ، "ايتشى، ايت!" دەپ اۋزىنا تىعىلىپ، ەركىن الىپ بارا جاتقان سياقتى بولدى.
— قايناعا! — دەدى ايتولقىن،— ءىنىڭ ازىرەت كىسى، ول كىسىنىڭ سىرىن شەتكە شاشۋعا دا بولمايدى. ايتسە دە سىزگە ايتقىم كەلىپ وتىر.
— ايت، شىراعىم، - دەپ ەرجەكەڭ ايتولقىنعا تونە ءتۇستى.
ايتولقىن ءبىر كۇرسىنىپ، "ازىرەتتىڭ" سىرىن اشۋعا كىرىستى:
— ءبىرسىپىرا ۋاقىت بولىپ بارادى، كوزى ىلىنە بەرگەندە زىكىر ايتىپ ۇشىپ تۇرادى. قالش-قالش ەتەدى. "مەن كەتتىم، قاتىن، مەنىڭ ارتىمنان شىعۋشى بولما، شىقساڭ، سوعىپ كەتەدى" دەيدى. جالاڭ اياعىنا كەبىسىن ءىلىپ، باسىنا سالدەسىن سالىپ، اسىعىپ-ۇسىگىپ جونەلەدى. ارتىنان شىعۋعا قورقام. تاڭ ساۋلە بەرگەندە قايتىپ ورالادى. قايتا باراتىنىن ءبىرسىپىراعا شەيىن باتىپ سۇراي الماي ءجۇردىم. سوسىن، جولداستىعىم ەسىمە ءتۇسىپ، ءبىر كۇنى سۇرادىم: "قاتىن،—دەدى،— مەن كەرەمەت يەسى بولدىم،— دەدى،— كوزىم ىلىنسە پەرىشتە پىراعىن جەتەكتەپ كەلىپ اسىقتىرادى دا تۇرادى، كۇن سايىن بارمايتىن جەرىم جوق، كورمەيتىن قالام جوق... ءبىراق، قاتىن، بۇل سىر، باسقا ادامعا ايتۋشى بولما"— دەدى... مۇنىڭ وزىنە اي بولىپ قالدى. سودان بەرى كورگەن كۇنىم وسى. شامدى بۇقتىرىپ وتىرامىن دا قويامىن. ءارى بەرىدەن سوڭ قىلجىراپ كوزىم ءىلىنىپ كەتسە، الدەنەلەردى كورىپ شاتاسىپ بولام، سوسىن قورقىپ، كوبىنە ۇيقىسىز وتىرام...
ەرجەكەڭ ايتولقىنعا قاراپ باقشيا قالدى. نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەدى. ءالىشتىڭ سىرى وزىنە ءمالىم عوي. بالا كۇننەن بىرگە وسكەن ءالىشى عوي. اۋكەڭ سياقتى اڭقاۋ بولماسا، ەرجان وڭايلىقپەن الىشكە الدانعان ەمەس. ونى اۋىلدىڭ شالدارىنىڭ ىشىندەگى مولدامەن قاس بوپ كەتكەن وسى ەرجان. مولدانى تاپ وسى جولى دا ىزدەپ كەلمەيتىن ەدى، كەمپىرىن قۇرمەتتەگەن ءۇشىن كەلدى: "مەن دەيتىن بولساڭ، جانىم شىعاردا ماعان يمان ايتقىزا كور" دەپ جالىنۋشى ەدى كەمپىرى.
— بۇل ءبىر عاجاپ نارسە ەكەن! — دەپ ەرجەكەڭ تامساندى.
ەرتەڭىنە اڭگىمە اۋىلعا تارادى. بىرەۋدەن بىرەۋ ءىلىپ الىپ كەتتى. ايتولقىننىڭ وزىنەن اۋىز ەكى سۇراعاندار بولدى.
— ءباتىر-اي!
— جارىقتىق-اي!
— اينالايىن ازىرەت-اي! — دەپ كەمپىر-شالدار قارىق بولدى دا قالدى.
جالعىز-اق قانت تاڭدانبادى. قانت شەكتەنۋدى كۇشەيتتى. "ءاي، سولاي بولماسا يگى ەدى؟" دەگەن وي مازاسىن الىپ بارادى.
ءبىر كۇنى قانت بولاتتى شاقىرىپ الىپ:
— مەن ايتتى دە، وسىلاي دەپ ايتتى دە، باسا ايت! - دەپ بالاسىن كومسومول ۇياسىنا جۇمسادى.
...ارداقتى وقۋشىلار! جوعارعى سوزدەردىڭ ءبارىن مەن ايتولقىن مەن قانتتىڭ وكىلگە ايتقان ارىزىنان الىپ جازدىم. وقيعا وسى جەرگە كەلگەندە، وكىل جۇلىپ العانداي قىلىپ:
— سوسىن قايتتى؟ — دەپ تىكشيە قالدى.
ايتولقىن ايتىڭقىراماي ءمۇدىرىپ ەدى، قانت سۋىرىپ سالدى:
— قايتۋشى ەدى، كىجىنگەن جاستار اڭدىپ تۇرىپ، جەنتتىڭ قوينىندا جاتقان جەرىندە ۇستادى! — دەدى.
— الگى پىراعى قايدا، پىراعىنا ءمىنىپ قاشىپ كەتپەدى مە؟ — دەدى قىزىل وگىزدىڭ باسىن ۇستاپ كەلگەن راقىمەت بالا مىسقىلداي كۇلىپ.
ءالىشتىڭ ەلدى الداعان جۇمىسى سوتقا تاپسىردى. ايتولقىن باسىنا ەرىك الدى. اۋىل-ايماق اقتىق رەت ءبىر كۇرسىندى.
— ال، شالىم، ەندى نە ايتاسىڭ؟ — دەدى قانت اۋكەڭە قاراپ كۇلىمسىرەپ.
اۋكەڭ ءبىرازعا دەيىن تومەن قاراپ تۇنجىراۋمەن وتىردى. ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ الىپ:
— مەن قويدىم، قاتىن! باياعىدان بەرگىمنىڭ ءبارى اداسقاندىق ەكەنىن ءبىلدىم. بولاتقا ايت: اۋىلدى جيناسىن، كولحوز بولام، الدىمەن ءوزىم جازىلام! —دەدى.
You Might Also Like
-
قانازدىقپەن اۋىرعان ادامنىڭ قانى سۇيىلىپ كەتەدى. ۇلكەن جاراقاتتار العاندا، اۋزى اشىلىپ كەتكەن اسقازان جاراسى، ءىش سۇزەگى نەگىزىندەگى قاننىڭ توقتاماۋى ادامدى قانازدىق اۋرۋىنا شالدىقتىرۋى مۇمكىن. قانن...
-
جارالى ورىس جەرى، سەنىڭ توپىراعىڭدى باسىپ ءجۇرىپ كەلەمىن. سەن جارالىسىڭ. ءبىراق قاتاردان شىعىپ قالعان جوقسىڭ. سەن ءوز حالقىڭا ەڭبەك سىڭىرۋدەسىڭ. بۇل قاندى مايداندا سەنىڭ كەرمەگەنىڭ بار ما؟ ساعان اتىلم...
