InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى، شاردارا اۋدانى
№16 كوللەدج مكقك ساپا مەنەدجمەنت جۇيەسى
دايىنداعان: تۇ-43 توپ ستۋدەنتى رىسمۇرات بولدىقىز مۇحتار قىزى
جەتەكشىسى ارنايى ءپان وقىتۋشى زاكيرايەۆا روزا تۋرسىنبايەۆنا

 

جوسپار

كىرىسپە

نەگىزگى ءبولىمى

قازاقستاندا وسەتىن المالار جانە ولاردىڭ كوپتۇرلىلىگى. المانىڭ تۇرلەرى.
المانىڭ زيانكەستەرى
المادان جاسالىناتىن تاعامدار.

زەرتتەۋ ءبولىمى

المانىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەر
المانىڭ ادام اعزاسىنا پايداسى
المانىڭ وتانى

قورتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

 

اڭداتپا

شىعارماشىلىق - ىزدەنىس جۇمىستى جازۋ بارىسىندا ستۋدەنت المانىڭ پايداسى مەن زيانىن ايتىپ ءوتتى. جازۋ بارىسىندا جالپى المادان جاسالىنعان تاعامداردى شامادان تىس تۇتىنۋدىڭ زياندىعىن، المانىڭ قۇرامىندا تەمىردىڭ كوپ ەكەندىگىن سيپاتتادى. جۇمىستىڭ ماقساتى، ادام ومىرىندەگى المانىڭ ماڭىزىن انىقتاۋ. المانىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەردى انىقتاۋ جولدارىن قاراستىرۋ. المانى شامادان تىس تۇتىنباۋ. زەرتتەۋ جۇمىسىندا: قازاقستان جەرىندە دە كەڭىنەن تارالا وتىرىپ، ادامزات ومىرىندە الىپ وتىرعان ورنىن كورسەتۋگە، ادام ءومىرىنىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋدا كوپتەگەن شيپالىق قاسيەتتەرىنىڭ قىر-سىرىن اشۋعا تىرىسقان.

ستۋدەنت بۇل شىعارماشىلىق ىزدەنىس جۇمىستى جازۋ بارىسىندا كوپ ىزدەنگەنى بايقالدى. الما جەمىسىنىڭ قۇرامىندا ادام دەنساۋلىعىنا قاجەتتى جانە پايدالى دارۋمەندەردىڭ جەتكىلىكتى مولشەرى بار. وسى زاتتاردىڭ پايدالى جاقتارىن كورسەتە وتىرىپ، ولاردىڭ قانداي اۋرۋلارعا شيپاسى بار ەكەندىگىن جۇيەلەپ، تالداپ كورسەتكەن. جالپى العاندا عىلىم جوبا ءوز دارەجەسىندە جاسالىنعان دەۋگە بولادى. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مازمۇندىلىعى مەن ماندىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، جوعارى دارەجەدە باعالاۋعا ۇسىنامىن.

وندىرىستىك وقىتۋ شەبەرى: زاكيرايەۆا روزا

جۇمىستىڭ ماقساتى: ادام ومىرىندەگى المانىڭ ماڭىزىن انىقتاۋ. المانىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەردى انىقتاۋ جولدارىن قاراستىرۋ

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى:

- دەنساۋلىققا دۇرىس كوز قاراس قالىپتاستىرۋ؛
- ەمدىك ماقساتتاعى جانە باسقا دا پايدالى قاسيەتتەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ءبىلۋ؛
- المادان جاسالاتىن تاعامدار مەن سۋسىنداردىڭ جاسالۋ جولىن كورسەتۋ؛
- المانىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن دارۋمەندەردىڭ بار ەكەنىڭ كوز جەتكىزۋ، ونىڭ ىشىندە تەمىرگە توقتالىپ، كۇندەلىكتى پايدالانۋدى ۇسىنۋ؛

كىرىسپە

ساۋلىق تىلەسەڭ كوپ جەمە

                  الىشەر ناۋاي

الما (لات. malus) — راۋشانگۇل تۇقىمداسىنا جاتاتىن، وتە كەڭ تاراعان اعاشتارىنىڭ جەمىسى. تابيعي المانىڭ جەر شارىندا بىزگە 36 ءتۇرى بەلگىلى، ولاردىڭ 10-12ء-سىنىڭ شارۋاشىلىقتىق ماڭىزى بار. قازاقستاندا، نەگىزىنەن، سيۆەرس الماسى، نەدزۆەسكيي، قىرعىز الماسى وسەدى. المانىڭ جازدىق، كۇزدىك، قىستىق سۇرىپتارى بار. الما اعاشىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 20—100 جىل، بيىكتىگى 4—10 م بولادى. 3—12 جىلدا جەمىس بەرەدى، ءار گەكتاردان شامامەن 100—300 س ءونىم الىنادى. تۇقىمىنان جانە ءوسىمدى (ۆەگەتاتيۆتى) جولمەن كوبەيەدى. تۇقىمىنان كوبەيتۋ بۇلاما الۋدا جانە سەلەكسيادا قولدانىلادى.المانى كوبەيتۋ كەيدە ۇلاستىرۋ ارقىلى دا جۇزەگە اسادى.

قازاقستاندا المانىڭ 40-تان استام سۇرىپتارى اۋدانداستىرىلعان، ونىڭ 20-سىن (سالتانات، ىلە، الاتاۋ شاپاعى، الماتى ت.ب.) قازاق سەلەكسيونەرلەرى ءوسىرىپ شىعارعان. الما جەمىسى تاسىمالداۋعا، ساقتاۋعا جارامدى، تاعامدىق زاتتارعا باي، ءدامدى كەلەدى، ءارى جاقسى وڭدەلەدى. الما قۇرامىندا 83—88 % سۋ، 7،5—16 % قانت، 0،2—0.8 % قىشقىل، 9،5—18،5 % قۇرعاق قالدىق، 0،28—1،0 % يلىك زاتتار، ا، ۆ1، ۆ2، ۆ6، س، رر ۆيتاميندەرى، كوپتەگەن مينەرالدى زاتتار بار. شىرىنىنان شاراپ، سۋسىن دايىندالادى، جەمىسىن ەمدىك ءدارى رەتىندە دە، ادام ورگانيزمىن اۋىر مەتالل زاتتاردان تازالاۋعا، قان بۇزىلۋ جانە جۇرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولدانادى.

نەگىزگى ءبولىم

قازاقستاندا وسەتىن المالار جانە ولاردىڭ كوپتۇرلىلىگى

قازاقستاندا نەگىزىنەن، سيۆەرس الماسى، نەدزۆەسكيي، قىرعىز الماسى وسەدى. المانىڭ جازدىق، كۇزدىك، قىستىق سورتتارى بار. الما اعاشىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 20-100 جىل، بيىكتىگى 3-10 م بولادى. 3-12 جىلدا جەمىس بەرەدى، ءار گەكتاردان شامامەن 100-300 س ءونىم الىنادى. تۇقىمنان جانە ءوسىمدى (ۆەگاتاتيۆتى) جولمەن كوبەيەدى. جازدىق سۇرىپتارى ەككەننەن كەيىن 3-4 جىلدان سوڭ جەمىس بەرە باستايدى. تولىق جەمىس بەرۋ مەزگىلى 15-20 جىل. ال، 30-35 جىل وتكەن سوڭ مۇنداي سۇرىپتاردىڭ جەمىس بەرۋى ناشارلاي باستايدى. جازدىق، كۇزدىك، قىستىق سۇرىپتاردى ىرىكتەپ الۋ ءتارتىبىن ورىنداماۋ، قانداي دا بولسىن ءبىر ءتۇرىن كوبەيتىپ جىبەرۋ – اسىرەسە، ءونىمدى جيناعان، ساقتاعان، وڭدەگەن كەزدە كوپتەگەن قيىنشىلىقتار تۋعىزادى. باقشادا مەيلىنشە كوپ ساقتالاتىن قىستىق سۇرىپتارعا ەداۋىر ورىن بەرىلگەنى دۇرىس.

المانى كوبەيتۋ كەيدە ۇلاستىرۋ ارقىلى دا جۇرگىزىلەدى. قازاقستاندا المانىڭ 40-تان استام سورتتارى بۋدانداستىرىلعان، ونىڭ 20-سىن (سالتانات، ىلە، الاتاۋشاپاعى، الماتى ت.ب.) قازاق سەلەكسيونەرلەرى ءوسىرىپ شىعارعان. الما جەمىسى تاسىمالداۋعا، ساقتاۋعا جارامدى، تاعامدىق زاتتارعا باي، ءدامدى كەلەدى، ءارى جاقسى وڭدەلەدى.

المانىڭ تۇرلەرى

المانىڭ تۇرلەرى:

•  انتونوۆكا – ءدامى قىشقىل، حوش ءيىستى، 3-4 ايعا دەيىن ساقتالادى.
•  باگايلىق مالت – فارفور ءتۇستى، ورتاشا، شىرىنى كوپ، ءقىشقىل-تاتتى، ءدامى كەرمەك.
•  سۇرعىلت انيس – جەمىسى شىرىنعا باي، قىشقىل ءدامدى، 2 ايعا ساقتالادى.
•  ميچۋريندىك بەسسەميانكا - جەمىسى ءىرى (120-130 گ)، ءتۇسى سارعىش - جاسىل، نازىك شىرىندى، ءدامى قىشقىل ءتاتتى، حوش ءيىسى بار.
•  ميچۋرين ەستەلىگى – جەمىسى ءىرى (100 – 110 گ). ءتۇسى اشىق قىزىل، شىرىندى، قىشقىل ءدامدى ساقتاۋعا جارامدى، تاعامدىق زاتتارعا باي. قىسقى سۇرىپ.
•  جاس ناتۋراليست – جەمىسى ءىرى (110 – 120 گ)، ءتۇسى جاسىل-سارى، قۇرامىندا مينەرالدى زاتتارى بار، شىرىندى، ءدامى قىشقىل-كەرمەك.
•  كۇزدىك شاتتىق – جەمىسى ءىرى (100-110 گ)، ءدامى قىشقىل – ءتاتتى، حوش ءيىستى، سۇرعىلت ءتۇستى. تاسىمالداۋعا، ساقتاۋعا جارامدى.
•  جازعى التىن – جەمىسى ورتاشا جەمىسى (100-115 گ.) ءدامى ءقىشقىل-تاتتى، تاعامدىق زاتتارعا باي، ءارى جاقسى وڭدەلەدى.
•  ەرتە پىسەتىن قىزىل الما – جەمىسى ورتاشا (70-90 گ)، نازىك شىرىندى، ءقىشقىل-تاتتى.
•  روسسوشان الماسى – جەمىسى ورتاشا جانە ورتادان جوعارى مولشەر. ەتتى، ءتۇسى اشىقجاسىل، شىرىندى، قىشقىل ەمەس ءتاتتى ءدامى بار.
•  مەلبا – شىرىندى وڭتۇستىك الماسى، ءدامى ءقىشقىل-تاتتى ءدامدى، حوش ءيىسى بار. جەمىسى تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا پىسەدى.
•  شىلدەلىك چەرنەنكو – جاس اعاش جەمىسىنەن سالماعى (80-100 گ.) الما الىنادى. ءدامى ءقىشقىل-تاتتى، بۇل جازعى سۇرىپ. تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا جەمىس بەرەدى
•  كينگا – جەمىسىنىڭ سالماعى 115 گ. ءتۇسى جاسىل-سارعىش، ساقتالعان سايىن سارى تۇسكە اينالادى. ەتى تىعىز، شىرىندى، ءدامى ءتاتتى.

المانىڭ زيانكەستەرى

المانىڭ زيانكەستەرى: الما جەگىشى، الما ءبيتى، شيە ءبىزتۇمسىعى، گۇل جەگىشى. الما اۋرۋلارى: الما قوتىرى، اق ۇنتاق، جەمىس شىرىگى، ت.ب.

المادان جاسالىناتىن تاعامدار

الما مۋسى

المانىڭ اسىرەسە قىشقىل سۇرىپتارىن تازالاپ جۋىپ، شانىشقىمەن تۇيرەپ تەسىپ، تاباعا سالادى دا، 15—20 مينۋتقا پەشكە قويادى. پىسكەن ىستىق المانى ۇككىشتەن وتكىزىپ، وعان سۋىتىلعان قانت ءشارباتىن قۇيىپ، جۇمىرتقانىڭ اقۋىزىن قوسىپ، كوپىرشىپ قويمالجىڭ بولعانشا جاقسىلاپ ارالاستىرادى. ەگەر قىشقىلى كەم بولسا، وندا وعان 1/2 شاي قاسىق ليمون شىرىنىن قوسۋ كەرەك. داستارقانعا سالقىنداتىپ قويادى. 500 گ الماعا: 2/3 ستاقان قانت مەن 3 جۇمىرتقانىڭ اقۋىزى كەرەك.

الما پۋدينگى

المانى تازالاپ جۋىپ، تات باسپايتىن پىشاقپەن وزەگى مەن قابىعىنان تازارتىپ، ءار المانى 4-كە ءبولىپ، سارى ماي سالىنعان تاباعا ازداپ قۋىرۋ قاجەت. بيداي ۇنىنا قانت جانە اس سودىسىن قوسىپ، جاقسىلاپ ارالاستىرىپ، ماي، جىلى ءسۇت پەن جۇمىرتقا قوسىپ قامىر دايىندايدى. سودان سوڭ الما ءبىراز سۋىعاننان كەيىن قامىرمەن ارالاستىرۋ كەرەك. الما قوسىلعان قامىردى ماي جاعىلعان جانە كەپكەن نان سەبىلگەن تاباعا سالىپ، بەتىن تەگىستەپ، پەشكە قويىپ، 30 مينۋت پىسىرەدى.

قامىرعا وراپ پىسىرگەن الما

يلەنگەن قامىردى (قالىڭدىعى 1-2 cم) ءتورت بۇرىشتاپ، الما وراۋعا بولاتىنداي شامامەن كەسەدى. المانى تازالاپ جۋىپ، ورتاسىنداعى وزەگىن الىپ، وزەكتىڭ ورنىنا قانت سەبەدى دە، جاڭاعى جايىلعان قامىرعا وراپ، ۇستىنە قانت سەۋىپ، سۋلانعان قاڭىلتىر تاباعا سالادى. ءار المانىڭ ۇستىنە بەس جۇلدىزشالاپ قامىر سالىپ، ونىڭ بەتىنە جۇمىرتقا ۋىزىن جاعىپ اسەمدەۋگە بولادى. قاڭىلتىر تابانى ىستىق پەشكە قويىپ، 10-15 مينۋت وتكەننەن كەيىن، وتىن ازايتىپ، تاعى 8-10 مينۋت ۇستاۋ قاجەت. تاعام دايىن بولعان كەزدە ونى قالاقپەن نەمەسە ۇشى دوعال كەلگەن پىشاقپەن تابادان الىپ، بەتىنە قانت سەبۋ كەرەك. بۇل — ىستىق نەمەسە سالقىن كۇيىندە دە جەۋگە بولاتىن تاعام.

جاڭعاق قوسقان الما

جۇمىرتقاعا قانت قوسىپ، ابدەن اقكوبىك بولعانشا ارالاستىرىپ، وعان وسىمدىك مايىن، ۇن، ارشىلعان الما (ۇگىن)، مايدالانعان جاڭعاق، ليموننىڭ قابىعىن نەمەسە ونىڭ ۇگىندىسىن قوسادى. قوسپانى ارالاستىرادى، ونى ماي جاعىلىپ، ۇن سەبىلگەن شويىن تاباعا سالىپ پىسىرەدى. پىسكەن تاعام سۋىتىلىپ، بەتىنە قانت سەبىلىپ، بىرنەشە بولشەككە كەسىلىپ، سونان سوڭ داستارقانعا قويىلۋعا ءتيىس.

جىبىتىلگەن الما

جىبىتۋگە قىشقىل ءدامى بار، ورتاشا جانە ۇساق المالاردىڭ كۇزدىك جانە قىستىق سۇرىپتارى (انتونوۆكا، انيس، ليتوۆسكيي پەپين، وسەننەە پولوساتوە) پايدالانىلادى. اشىق ءتۇستى المالار مەن ونىڭ جازدىق سۇرىپتارى، جىبىتۋگە جارامسىز. المانى جيناپ العان سوڭ، 15 كۇننەن كەيىن جىبىتسە، ونىڭ ساپاسى ونان سايىن ارتا تۇسەدى. جىبىتەردەن بۇرىن المانى ءىرى-ۇساعىنا قاراي ىرىكتەپ، زاقىمدالعان المالار بولەك الىنۋعا ءتيىس. المانىڭ سۇرپىن بولەكتەپ قاتار-قاتار ەتىپ قويىپ، ءارقايسىسىن 30-50 كگ-دىق بوشكەلەرگە سالادى (قىش ىدىسقا سالىپ تا جىبىتۋگە بولادى). بوشكەنى الما سالماستان بۇرىن ىستىق سۋمەن جۋۋ كەرەك. سودان كەيىن وعان المانى قاتارلاپ سالىپ، ونىڭ ەڭ استىڭعى قاباتىنا جانە جان-جاعىنا، بەتىنە، ىستىق سۋعا جۋىلعان قارا بيدايدىڭ نەمەسە بيدايدىڭ سابانىن توسەيدى. سوندا جىبىتىلگەن الما ادەمى سارعىش تۇسكە ەنىپ، ءدامى جاقسارادى. المانى بوشكەگە سالاردا ارنايى قوسپالار (ءبىر بوشكەگە: 150 گ ەستراگون، 250 گ شيە جاپىراعى نەمەسە قارا قاراقات جاپىراعى) سالۋعا بولادى. الما تولتىرىلعان بوشكەنىڭ قاقپاعىن جاقسىلان جاۋىپ، ارنايى قالدىرىلعان ساڭىلاۋ ارقىلى تۇزدىق قۇيادى. ساڭىلاۋدى تىعىنمەن ونشا تىعىزداماي جاۋىپ، 150س تەمپەراتۋرادا 5-6 كۇن ۇستاپ، كوبىكتەنگەن كەزدە ساڭىلاۋدان كوبىگىن الىپ، جاڭا تۇزدىق قۇيادى دا (ويتكەنى الما كوپ ىلعال قاجەت ەتەدى)، ساڭىلاۋدى تىعىزداپ جابادى. ءسويتىپ المانى جەرتولەدە 20 س پەن 50 س ارالىعىندا ساقتايدى. جالپى الما ساقتالاتىن جەردىڭ تەمپەراتۋراسى 120 س-تان اسپاۋى ءتيىس. جىبىتىلگەن المانى 30-40 كۇننەن كەيىن جەۋگە بولادى. ونى كوكونىس سالاتىن، «پروۆانسال» كاپۋستاسىن جاساۋ ءۇشىن، سونداي-اق گارنير رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. 10 ل تۇزدىق دايىنداۋعا: 9،5 ل سۋ، 250 گ قانت (قانتتىڭ ورنىنا 2 ەسە بال سالۋعا بولادى)، 150 گ تۇز، 150 گ قارا بيداي ۇنىن پايدالانادى.

الما دجەمى

دجەم دايىنداۋ ءۇشىن المانىڭ كەز كەلگەن سۇرپى جارايدى. اسىرەسە انتونوۆكا، پاپيروۆكا، انيس سۇرىپتارىن پايدالانعان ءجون. المانى جۋىپ، بولشەكتەل تۋراپ، وزەگىنەن تازارتىپ (قارايماي تۇرىپ)، ونى سىركە سۋىمەن ازداپ قىشقىلداندىرىلعان نەمەسە تۇزدى سۋ قۇيىلعان ىدىسقا سالادى. سوسىن ونى الما قايناتىلاتىن ىدىسقا اۋدارىپ سالىپ، سۋ قۇيىپ (1 كگ الماعا 2-2 ستاقان سۋ) قايناتۋ قاجەت. قايناتقان كەزدە، ونى ۇنەمى ارالاستىرىپ وتىرۋ كەرەك. المانى قايناتۋ ۋاقىتى 10-15 مينۋتتان اسپاۋى ءتيىس. ەگەر سۋى از بولعان جاعدايدا، تاعى 1 ستاقان سۋ قۇيۋعا بولادى. المالى وتتان ءتۇسىرىپ، وعان قانت نەمەسە قانت ءشارباتىن قوسىپ، قايتادان وتقا قويىپ، ارالاستىرا وتىرىپ تاعى 30 مينۋت قايناتۋ قاجەت.

تەحنولوگيالىق كارتا

تاعامنىڭ اتاۋى: المادان كيسەل

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
			شايمەن ۇسىنامىز
ازىق-تۇلىك اتاۋى	سىباعاعا ارنالعان ازىق-تۇلىك نورماسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			6	7	15
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ (نەتتو)
الما	200گر	200گر
قانت	50گر	50گر
سۋ	865گر	865گر
ليمون قىشقىلى	1،5گر	1،5گر
كراحمال	35گر	35گر
شىعىمى:

تەحنولوگيالىق سىزبا

تاعامنىڭ اتاۋى: المادان كيسەل

تەحنولوگيالىق كارتا

تاعامنىڭ اتاۋى: جەلە

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
			شايمەن ۇسىنامىز
ازىق-تۇلىك اتاۋى	سىباعاعا ارنالعان ازىق-تۇلىك نورماسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			6	7	15
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ (نەتتو)
الما	80گر	80گر
قانت	60گر	60گر
جەلاتين	38گر	38گر
ليمون قىشقىلى	01	01
سۋ	65گر	65گر
شىعىمى:

تەحنولوگيالىق كارتا

تاعامنىڭ اتاۋى: المادان كامپوت

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
			شايمەن ۇسىنامىز
ازىق-تۇلىك اتاۋى	سىباعاعا ارنالعان ازىق-تۇلىك نورماسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			6	7	15
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ (نەتتو)
الما	81گر	78گر
قانت	38گر	38گر
سۋ	93گر	93گر
ليمون قىشقىلى	1،5گر	1،5گر
شىعىمى:

تەحنولوگيالىق سىزبا

المادان كامپوت

تەحنولوگيالىق كارتا

تاعامنىڭ اتاۋى: المادان ۆارەنە

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
قاۋىن(قابىعى) ەتتارقىشتان وتكىزىپ، سۋ مەن قانت قوسىپ، وتىز مين قايناتامىز.			شايمەن ۇسىنامىز
ازىق-تۇلىك اتاۋى	سىباعاعا ارنالعان ازىق-تۇلىك نورماسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			6	7	15
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ (نەتتو)
قاۋىن(قابىعى)	150گر	150گر
قانت	150گر	150گر
سۋ	200گر	200گر
شىعىمى:

تەحنولوگيالىق سىزبا

المادان ۆارەنە

زەرتتەۋ ءبولىمى

المانىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەر

الما قۇرامىندا 83—88 % سۋ،  7،5—16 % قانت،  0،2—0.8 %  قىشقىل، 9،5—18،5 % قۇرعاق قالدىق،  0،28—1،0 %  يلىك زاتتار،  ا، ۆ₁، ۆ₂، ۆ₆، س، رر ۆيتاميندەرى،  كوپتەگەن مينەرالدى زاتتار بار. ادامداردىڭ تاماققا قولداناتىن جەمىستەرىنىڭ 4/5 – بولىگى – المالار. شىرىنىنان شاراپ، سۋسىن دايىندالادى، جەمىسىن ەمدىك  ءدارى رەتىندە دە، ادام ورگانيزمىن اۋىر مەتالل زاتتاردان تازالاۋعا، قان بۇزىلۋ جانە جۇرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولدانادى. سونداي-اق تاماق، كونديتەر جانە ءيىس سۋ ونەركاسىبىندە قولدانىلادى.

ا دارۋمەنi - اعزانىڭ وسۋىنە، دامۋىنا اسەر ەتىپ، ءتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋعا كومەكتەسەدى. قاراڭعىدا كورۋدى جاقسارتادى. ا دارۋمەنى شاشتىڭ، تىرناقتىڭ وسۋىنە اسەر ەتەدى. ول جەتىسپەگەندە تەرى قۇرعاپ، جارىلىپ، ءتۇسى كۇڭگىرتتەنەدى.  

ۆ1 دارۋمەنi - ورگانيزمدە دۇرىس زات الماسۋى ءۇشىن اسا قاجەت. بۇل دارۋمەن جەتىسپەگەندە شارشاعاندىق سەزىلىپ، اس قورىتۋ جۇيەسى بۇزىلادى. اعزا ۆ1 - گە ءزارۋ بولعان جاعدايدا جۇيكە جۇيەسى اۋرۋعا شالدىعۋى مۇمكىن.                         

ۆ2 دارۋمەنi - باسقا دا دارۋمەندەر سياقتى ورگانيزمنىڭ ءبىرقالىپتى وسۋىنە قاجەت. جاراقاتتاردىڭ تەز جازىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. كوزدىڭ جاقسى كورۋ قابىلەتىن ارتتىرادى. بۇل دارۋمەن جەتىسپەگەن جاعدايدا ەرىن قۇرعاپ، ۇشىق شىعادى. دەنەگە تۇسكەن جاراقات باياۋ جازىلادى.

س دارۋمەنi - اعزانىڭ جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى تۇرا الۋ ارەكەتىن ارتتىرادى. سۇيەككە جانە تىسكە بەرىكتىك قاسيەت بەرەدى. س دارۋمەنi جەتىسپەگەندە اعزا تەز شارشايدى، سىلەمەيلى قابىقشالار قابىنادى، قىزىليەك قانتالايدى. س دارۋمەنi اعزاعا قىس پەن كوكتەم ايلارىندا كوبىرەك قاجەت.

ر دارۋمەنi - جىڭىشكە قان تامىرلارىنىڭ بەرىكتىگىن ارتتىرىپ، قىزمەتىن قالىپقا كەلتىرەدى.

ە دارۋمەنi - بۇلشىق ەتتەردىڭ قىزمەتىن جاقسارتادى.

سونداي - اق المادا مارگانەس، كاليي، كالسيي، فوسفور، ناتريي، موليبدەن، مىرىش بار. بۇلار اعزاعا جەتكىلىكتى مولشەردە بولسا، اۋىرمايتىن بولاسىڭدار. ويلاۋ قابىلەتتەرىڭ دە جاقسى داميدى. ەڭ باستىسى – الما تەمىرگە باي.

المانىڭ ادام اعزاسىنا پايداسى

المانى كۇندەلىكتى تاعامعا، سالاتتارعا قوسىپ پايدالانادى. ونى ەجەلدەن ەم – دامدىك تاعام رەتىندە جانە اس قورىتۋى بۇزىلۋىن رەتتەيتىن امال رەتىندە قولدانعان. دارۋمەن جەتىسپەگەندە، بەزگەككە قارسى دا جەگەن.المانىڭ قۇرامىنداعى تەمىر قان اينالىمى جۇيەسىنە وتە قاجەت. ول جۇرەك، باۋىر، بۇيرەك، اسقازان، ىشەك جولدارىنىڭ جۇمىستارىن جاقسارتادى. باكتەريا مەن ءارتۇرلى ۆيرۋستاردان ساقتانۋ ءۇشىن كۇنىنە ءبىر الما جەۋ قاجەت.

الما تانگە كۇش بەرىپ، اعزانىڭ ءارتۇرلى اۋرۋلارمەن كۇرەسۋىنە كومەكتەسەدى. سىرقاتقا شالدىققاندارعا دا، ساۋ ادامدارعا دا المانى جەۋ پايدالى.الما، باسقا دا جەمىستەر سياقتى، قۇرامىندا مايلىلىعى مۇلدەم جوق دەۋگە بولاتىن جەمىس. «كۇندە كەشكىسىن ءبىر الما جەسەڭىز، دارىگەر قاجەت ەمەس»، – دەگەن ماقال المانىڭ قانشالىقتى پايدالى ەكەندىگىن بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، الما شىرىنى ادام اعزاسىن اۋىر مەتالداردان تازارتۋعا، قان بۇزىلۋ جانە جۇرەك اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولدانىلادى. الما جەمىسى تاسىمالداۋعا، ساقتاۋعا جارامدى.

المانىڭ وتانى

المانىڭ وتانى – قازاقستان ەكەندىگىن بىلەسىز بە؟ بىلمەسەڭىز، بىلە جۇرىڭىزدەر! عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، عالامشارىمىزداعى بارلىق الما اتاۋلىنىڭ ارعى اتاسى قازاقتىڭ جەرىندە وسكەن! ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ العاشقى مەكەنى، ولار قۋىلعان جاننات باعى جايلى حريستيان دىنىندە دە، يسلامدا دا ايتىلادى. حريستياندىقتار حاۋا انامىز ءدامىن تاتىپ كورىپ، جۇماقتان قۋىلۋىنا سەبەپكەر بولعان جەمىس الما بولعان دەپ سانايدى. ەۋروپالىق مادەنيەتتە الما – تانىم سيمۆولى، كەيبىر عالىمدار المانى تىيىم سالىنعان ەرەكشە سەزىمنىڭ – ماحاببات پەن ىنتىقتىقتىڭ سيمۆولى دەپ بىلەدى. دەمەك، ادام بالاسىنىڭ جەر بەتىندەگى العاش مەكەنى، جەر شارىنداعى الما جەمىسىنىڭ العاش پايدا بولعان جەرى – الاتاۋ وڭىرىندە ورنالاسۋى ابدەن مۇمكىن.

الما وتانىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ورنالاسۋى تەك ءبىر عاجايىپ تۇجىرىم دەپ ويلاعان بولارسىزدار، دەگەنمەن بۇل عىلىمي دالەلدەنگەن دەرەك. وكسفوردتىق بوتانيكا پروفەسسورى دوكتور بارري دجۋنيپەر جانە فرانسۋز زەرتتەۋشىسى كەترين پەكس بۇعان دالەل رەتىندە گەنەتيكالىق تالداماعا نەگىزدەلگەن زەرتتەۋ جۇمىسىن ۇسىنادى.

عىلىمداعى بۇل جاڭالىق – باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كوپجىلدىق ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسى. عالىمدار قازىردە بەلگىلى بارلىق المانىڭ سۇرىپتارىنا گەنەتيكالىق تالداما جاساپ، جەر بەتىندەگى العاشقى جانە، بالكىم، سول تاۋراتتا ايتىلاتىن جۇماقتاعى الما جەمىسىنىڭ وتانى – قازاقستان، دالىرەك ايتساق المالى شاتقالى  ەكەندىگىن مويىندادى. بۇل مەكەن سان عاسىر بويىنا وسىلاي اتالىپ كەلەدى. الماتى قالاسىنىڭ اتاۋى دا وسى الما جەمىسىنەن شىققاندىعى بارشاعا ءمالىم.

قورىتىندى

مەن قورىتا كەلە المانىڭ پايدالى ەكەنىن جانە ونى تۇتىنۋدى ۇسىنامىن. اس ۇيىندە اپتالاپ، ايلاپ تۇراتىن ازىقتىڭ ءبىرى – الما. الما كوپتەگەن ەرتەگىلەر مەن حيكاياتتاردا سۇلۋلىق، دەنساۋلىقتىڭ سيمۆولى بولىپ بەينەلەنەدى. ءومىردى ۇزارتادى. 2011 جىلى امەريكاداعى حيميالىق قوعامنىڭ وتكىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا، المانىڭ كومەگىمەن ءومىردى 10 پايىزعا ۇزارتۋعا بولاتىنى انىقتالدى.

ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جاقسارۋى. ماسساچۋسەتس شتاتىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا، الما ميداعى نەيروترانسميتتەر اسەتيلحوليننىڭ سانىن كوبەيتەدى. ول ميدىڭ جاڭا قۇرىلىمداردى قۇرىپ، وزگەرتۋگە كومەكتەسەتىن نەيروپلاستيكالىق مودۋلياسيانىڭ قىزمەتىن ىسكە قوسادى. ميداعى اسەتيلحوليننىڭ ارتۋى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جاقسارۋىنا اسەر ەتىپ، السگەيمەر اۋرۋىنىڭ الدىن الادى.

ينفاركت، ينسۋلت ءقاۋپىن ازايتادى. ادەتتە ينسۋلت، ينفاركت، اتەروسكلەروز اۋرۋلارى LDL-حولەستەرينىنىڭ كوپ بولۋىنان تۋىندايدى. ال الما ول حولەستەرين سانىن 23 پايىزعا ازايتادى. LDL-حولەستەريندى ازايتاتىن ارنايى دارى-دارمەك 18-50 پايىزعا دەيىن تومەندەتسە دە، وزگە زياندى اۋرۋعا اپارىپ سوعۋى مۇمكىن. ال الما مۇنداي ارتىق اۋرۋلارعا توتەپ بەرەدى. ىسىك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى

گاۆاي ارالىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا، ەڭ كوپ الما جەگەن توپتا قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋ ءقاۋپى 40-50 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن. المانىڭ قۇرامىنداعى انتيوكسيدانتتار ادام اعزاسىنداعى وكپە ىسىگىنىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتەتىن ۇدەرىستەرگە بوگەت بولادى. «كۇندە كەشكىسىن ءبىر الما جەسەڭىز، دارىگەر قاجەت ەمەس» دەگەن ماقال المانىڭ  قانشالىقتى  پايدالى  ەكەندىگىن  بىلدىرەدى.دەنساۋلىعىمىزدى قولعا الايىق!

الما،الما دەيسىڭ،
الما اكەلسەم ءجيسىڭ.
ايتپادى ەكەن دەمە،
المانى جۋماي جەمە! - دەگىم كەلەدى. جالپى المانىڭ پايداسىن كوپ ەكەنىن بىلدىك جانە ونىڭ زياندىلىعىن ۇمىتپاعان ابزال.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. "قىزىقتى  بوتانيكا"  ءالىمقۇلوۆا  ر.، تارتەنوۆا  م.
2. "قازاقستاننىڭ وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى"  مۋحانوۆا  ب.، مۇساقۇلوۆ ت.، سۋۆوروۆ ن.
3. ەل ارنا اقپاراتتاندىرۋ ورتالىعى
4. تاماق ونىمدەرىن تانۋ. ك.كۋزەمبايەۆ، گ.كۋزەمبايەۆا.
5. اسپازدىق. ك. كۋزەمبايەۆ.
6. اسىل مۇرا. قۇراستر:ا.ا.تەمىرالييەۆا. الماتى: «كوشپەندىلەر» باسپاسى، 2010ج.

---