InfoHub Logo

سەمەي قالاسى
ت.امانوۆ اتىنداعى №16 جالپى ورتا ءبىلىم
بەرەتىن مەكتەپتىڭ 9 «ا» سىنىپ وقۋشىسى
مۇراتحان الينا

كۇز – ول ءتورت مەزگىلدىڭ ءبىرى. كۇزدى ءتورت مەزگىلدىڭ ەڭ ادەمىسى، ەڭ التىنى دەپ ايتۋعا بولادى. «التىنى»-، دەپ اتىپ وتىرعانىم، ول كەزدە اينالانىن ءبارى سارى تۇسكە بويالعانداي بولىپ كورىنەدى. كۇزدە ءتۇن ۇزارىپ، كۇن قىسقارادى. كۇز ايلارى سۋىق بولادى. ءجيى-جيى جاڭبىر جاۋىپ تۇرادى. كۇز مەزگىلىن ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىمەن تەڭەستىرۋگە بولادى. سەبەبى، كۇز مەزگىلى دە ادامنىڭ كوڭىل-كۇيى سياقتى قۇبىلمالى بولىپ كەلەدى. ءاربىر ادامنىڭ ءوز تابيعاتىنا ساي مەزگىلى بولادى.

كۇزدىڭ كەلگەنىن اۋا-رايىنىڭ بۇزىلۋىنان بىردەن سەزىپ، بىلۋگە بولادى. كۇن تابيعاتتى از جىلىتىپ، تابيعات قىسقى ۇيقىعا دايىندالا باستايدى. اعاشتاعى قۋراپ بارا جاتقان جاپىراقتار جەلدىڭ كۇشىمەن جەرگە تۇسەدى. جاپىراقتار تۇستەرگە وتە باي: قىزىل، سارى، قىزعىلت. تۋرا ءبىر جەرگە التىن كىلەم توسەلگەندەي بولادى. كەيبىر ادامدار جەمىس-جيدەكتەرىن جيناپ جاتسا، بىرەۋلەر ءوز اۋلاسىن تۇسكەن جاپىراقتاردان تازارتۋدا. بۇل جەردەن ادامداردىڭ قىزۋ ەڭبەك ۇستىندە ەكەنىن كورەمىز. سەبەبى، ديقانشىلار دا ەگىس دالاسىندا ءدان جيناپ جاتسا، اۋىل ادامدارى بولسا،  قىسقى وتىندارىن جيناۋدا. ال جانۋارلارعا كەلەتىن بولساق، قويان، قاسقىر سياقتى جىرتقىش جانۋارلاردىڭ جۇندەرى سول ۋاقىتتا قالىڭ بولا باستايدى. قۇستار جىلى جاققا ۇشۋدىڭ قامىن ويلاستىرىپ، دايىندالادى. جاندىكتەر ازايىپ، گۇلدەر سولىپ قالادى. دەگەنمەن، كۇزدىڭ سۇلۋلىعىن سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءاربىر مەزگىل ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن كوركەمدەلەدى. وسى جەرگە اباي اتامىزدىڭ «كۇز» ولەڭىن قوسىپ، كەتسەم:             

سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان،

كۇز بولىپ، دىمقىل تۇمان جەردى باسقان.

بىلمەيمىن تويعانى ما، توڭعانى ما،

جىلقى ويناپ، بيە قاشقان، تاي جارىسقان.

جاسىل ءشوپ، بايشەشەك جوق بۇرىنعىداي،

جاستار كۇلمەس، جۇگىرمەس بالا شۋلاي.

قايىرشى شال-كەمپىردەي ءتۇسى كەتىپ،

جاپىراعىنان ايرىلعان اعاش، قۋراي...

ولەڭىندە جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ ءبىرىن سۋرەتتەيدى، باسقا ولەڭدەر سياقتى ۇلكەن اقىندىق شەبەرلىكتى تانىتا وتىرىپ، تابيعات كورىنىستەرىنە قوسا وتىرىپ، اۋىلدىڭ كۇندەلىكتى ءومىر تۇرمىسىن قاراپايىم تۇردە، ەشقانداي ادەمىلەمەي، ادەيى اسىرلەۋسىز سيپاتتايدى. اسپاندا قاپتاعان سۇر بۇلتتى، جەردى باسقان دىمقىل تۇماندى، جاپىراعى تۇسكەن اعاشتى، سۋرەتتەۋ ارقىلى كوشىپ قونعان اۋىلدىڭ تىرشىلىگىن وقىرماننىڭ كوزىنە ەلەستەتەدى. جارىسا شاپقىلاعان تايلار، ۇيىرىنەن قاشقان جىلقىلار، قورشالاپ تۇرعان بيەلەر – وسىلار دا مال ۇستاپ، باققان حالىقتىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىنىڭ كورىنىسى. قاراپ تۇرسام، ولەڭدە كۇز مەزگىلىنىڭ نەمەسە تىرشىلىكتىڭ قاربالاس ءساتىن، جانە دە قازاقتاردىڭ تىرشىلىگىندە كۇز مەزگىلىنىڭ ەرەكشەلىگىن كورۋگە بولادى. ولەڭدى تولىقتاي تالداپ قاراساق، اقىن وندا تابيعاتتا نە بولىپ جاتقانىنان گورى، كوبىنەسە حالىقتىڭ تۇرمىس – جاعدايىن، تىرشىلىگىن كوپ قامتىعانىن ءبىلىپ، كورە الامىز. ەندى قالقامان ءساريننىڭ «كۇز بەن ءبىز» اتتى ولەڭىن تالداپ كەتسەم:

قىس تا كەلدى. تايدى تاعى كۇز سەرتتەن.

قار جاۋىپ تۇر كۇيگە ۇلاسىپ ءبىز شەرتكەن.

قارا جەردىڭ ايعىز-ايعىز كەلبەتى،

قارا قويدىڭ تەرىسىندەي تۇز سەپكەن.

ءولدى مەزگىل، جەتە الماستان ارمانعا از،

وزگەرمەگەن تەك تاكاپپار تاۋ ماڭعاز.

قار استىنان جىلىتادى جانىمدى،

كەشە عانا كۇزگە وكپەلەپ قالعان جاز.

قاھارلى قىس، قاتالسىز-اۋ، كەكشىلسىز...

كوڭىلدەردەن قوڭىر مۇنىم كوشتى ءۇنسىز.

قارا اسپاننان اپپاق ۇلپا جاۋدىرعان،

قالدىق ۇردىم قۇدىرەتكە ەش ءمىنسىز!

جانارىڭدا جىلت-جىلت ەتىپ شىق كۇمىس

اي، قاراشا، قاۋىستى كۇش، ءۇتتى كۇش!...

بۇل ولەڭدە اقىننىڭ كوڭىل-كۇيى، ادامگەرشىلىك، يماندى، مەيىرىمدى جاعى، مۇراتى مەن ارمان-ماقساتتارى دا تابيعاتپەن جاقسى ۇيلەسىمدى كورىنىس تاپقان. دالىرەك ايتقاندا، كوڭىل-كۇيىن، ىڭكار كوڭىلىن تابيعات قۇبىلىسىمەن ۇشتاستىرىپ كورسە، كىربىڭ ۇيالاتقان، الاڭداعان كۇزبەن، قىسپەن تەڭەستىرەدى. تابيعاتتىڭ ادەمىلىگى ادام ءومىرىنىڭ، ىشكى ءورىسىنىڭ بارلىق جاعىن سالىستىرۋعا، سەزىمدەرىنىڭ بارلىق جاعىن استارلاۋعا، ىڭكارلىكپەن جەتكىزۋگە قورعانىس بولا الادى. ايتكەنمەن دە، اقىننىڭ تابيعات پوەزياسىنداعى ولەڭدەرىنىڭ بارلىعى وسى ماقساتتى ورىنداي الماعان ەدى. اقىننىڭ جازۋ دارالىعى دا، قايتالانباس مىقتى شەبەرلىگى دە، تابيعي دارىنى مەن اقىندىق جاعىندا  استارلى پوەزيا شىڭداپ تۇر. اقىن تىنىسىن ءوز جانىمەن سەزىنىپ، تولعانۋدا ءوزىنىڭ ىشكى سەزىمدەرىن قوسا وتىرىپ، ءليريزمنىڭ ىشكى يىرىمدەرىنە جان بىتىرە قوسا وتىرىپ، جىرلاعانىن كورە الامىز.

مەنىڭ وسىلاردىڭ ءبارىن قامتىعان ويىما كەلسەك، مەن كۇز مەزگىلىن جاقسى كورەمىن. سەبەبى، مەن ءوزىمدى كۇزدە تۋرا ءبىر بايلىق پەن مولشىلىق كەلەتىندەي سەزىنەمىن. وسىلاي ايتىپ وتىرعانىمنىڭ سەبەبى، كۇزدە – ەگىن، ءشوپ، استىق، كوكونىس، جەمىس-جيدەكتەر پىسەدى. داستارحانىمىز ءتۇرلى-تۇرلى استارعا تولى بولادى، جانە دە كۇزدە قىس مەزگىلىنە دايىندالۋ ىستەرى باستالادى. سوندىقتان دا ادامدار دا، جانۋارلار دا، قۇستار دا، وسىمدىكتەر دە قىسقا ازىرلىك جاسايدى. كۇز ول تەك مولشىلىق پەن بايلىقتىڭ كەزەڭى عانا ەمەس، شاتتىقتىڭ، مەرەكە-بەرەكەنىڭ دە كەزەڭى. كۇزلە مەرەكەلەر كوپ. قوڭىر كۇزدىڭ العاشقى كۇنى بارشا مەكتەپكە باراتىن وقۋشىلار ءۇشىن «ءبىلىم كۇنى» مەرەكەسى. سونداي-اق «التىن كۇز»، «ۇستازدار كۇنى»، «قارتتار كۇنى»، «تىلدەر كۇنى» مەرەكەلەرىنىڭ ءبارىن تويلايمىز. كۇزدە جاپىراقتاردىڭ قۇلاعانىنىڭ سىبدىرى، جاۋىن-شاشىننىڭ تامشىلارىنىڭ دىبىسى وتە جاقسى ەستىلەدى. جاۋىن-شاشىن جاۋعان كەزدە تەرەزە الدىندا ىستىق شاي ءىشىپ، تامسانىپ قاراعانعا نە جەتسىڭ. اينالانىڭ ءبارى اشىق تۇستەرگە يە بولادى. وسىنىڭ ءبارى تابيعاتقا رەڭ بەرىپ، ەرەكشەلەپ تۇرادى. تابيعاتقا قاراساڭ، كوزىن تويماي قاراي بەرگىن كەلىپ تۇرادى.

قورىتىندىلاي كەلسەم، كۇز قوڭىر بولسا دا ساتتىلىككە تولى، جاقسى كۇندەرىمەن وزىنە ادامدى باۋراپ الادى. وكىنىشكە وراي، ءبىراق وسى التىن ءتۇستىڭ ۋاقىتى ۇزاققا سوزىلمايدى، سودان كەيىن سۋىق ءارى جاڭبىرلى اۋا-رايىنىڭ ۋاقىتى باستالادى. بۇل سەرۋەندەۋگە ىڭعايسىز جانە كەرەمەت ءلاززات الا المايسىڭ. كۇز ۋاقىتىندا ءبىز سوڭعى جىلىلىقتى كورە الامىز. كۇزدىڭ ءار كەلۋى بۇكىل ادامدى ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىنا، ادەمىلىگىنە عاشىق قىلدىرادى، ول ونىڭ تابيعي تۇستەرىنىڭ ۇيلەسىمى ەمەس. كەرىسىنشە، جىلى كيىنۋگە، ءدامدى شاي دايىنداۋعا جانە تابيعي سۇلۋلىقتان كەرەمەت ءلاززاتالۋعا سەبەپشى بولادى. اباي قۇنانبايەۆتىڭ «كۇز» ولەڭىندە، اقىن وقىرماندارعا، كورەرمەندەرگە حالىقتىڭ تۇرمىسىن، جاعدايىن، قانداي كۇز مەزگىلى بولعانىن سۋرەتتەپ، جاقسى جەتكىزە العان.

---