InfoHub Logo

التىن وردانىڭ استىق قويمالارىندا  -  قارا تەڭىز جانە تامان جەرلەرىندە – كەنەتتەن قۇرعاقشىلىق باستالىپ، استىق ولگەن كەزدە ۆيزانتيادا عانا ەمەس، جەرورتا تەڭىزىنىڭ كەيبىر ەلدەرىندە دە ازىق-تۇلىك اشارشىلىعى ورىن الدى. جاھاندانۋ پروسەستەرىن باستاعان ءبىرىنشى يمپەريا شىڭعىس حان مەن ونىڭ نەمەرەلەرى قۇرعان يمپەريا بولدى. سونىڭ ىشىندە الەمدىك ساۋدا ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تىنىق مۇحيت جاعالاۋىنان جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن قارقىندى دامي باستادى.

ءبىز بۇگىن كوشپەلى قوعامدارعا قاتىستى قالىپتاسقان بۇرمالاۋشىلىق يدەيالاردى ايتىپ جاتىرمىز. ەۋرازيا دالاسىنداعى كوشپەلىلىك نەمەسە كوشپەلىلىك، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، ماۋسىمدىق كوشى-قون جاعدايىندا قارقىندى مال شارۋاشىلىعى. دەگەنمەن، اتاقتى ورىس تاريحشىسى ي. ۆ. زايسيەۆ، شارۋاشىلىق قىزمەتىنىڭ جالعىز ءتۇرى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولىپ تابىلاتىن حالىقتار جوق جانە ەشقاشان بولعان ەمەس. ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە جانە ءار جەردە ەگىنشىلىك، ساۋدا، قولونەر، توناۋ، كەرۋەندى الىپ ءجۇرۋ، اسكەري قىزمەت، ت.ب. ازدى-كوپتى ءرول اتقاردى. شاماسى، كوشپەلىلەردىڭ جارتىلاي وتىرىقشى جانە وتىرىقشى حالىققا اينالۋ ءۇردىسى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتقان سياقتى. (1)

كوپتەگەن وردا جانە وردادان كەيىنگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا مال شارۋاشىلىعى ەكونوميكانىڭ نەگىزى بولعان جوق. سول قىرىمدا مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار ەگىنشىلىك، ءجۇزىم، باۋ-باقشا جانە باقشا داقىلدارى بىردەي ماڭىزدى ءرول اتقاردى. قىرىم حاندىعىنىڭ نەگىزگى استىق قويماسى تۇبەكتىڭ وڭتۇستىگىندەگى جاعالاۋ بەلدەۋى مەن تامان بولدى. تامان (ءقازىر رەسەيدىڭ كراسنودار ولكەسى) مەن كۋبان بۇگىندە استىق داقىلدارىنىڭ نەگىزگى جەتكىزۋشىلەرى ەكەندىگى كەزدەيسوق ەمەس.

التىن وردا ەكونوميكاسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى تارماعى اۋىل شارۋاشىلىعى ەكسپورتى، ونىڭ ىشىندە بيداي بولدى. وردا تاريحىنىڭ بۇل فاكتىسى التىن ورداعا قاتىستى باسقا دا كوپتەگەن دەرەكتەر سياقتى تاريحنامادا سيرەك كەزدەسەدى. بۇل التىن وردانىڭ تەك كوشپەلى ءومىر سالتى تۋرالى قالىپتاسقان يدەيالارعا سايكەس كەلمەيتىن شىعار. سوعان قاراماستان، وردانىڭ ۆيزانتيامەن ساۋداسى ىشكى الاۋىزدىقتان ازايعان بويدا ۆيزانتيادا اشارشىلىق زامانى باستالعانى بەلگىلى.

قىرىمنىڭ سولتۇستىگىندەگى پونتي ايماعى، قىرىمنان پرۋت پەن دۋنايدىڭ ساعاسىنا دەيىنگى قارا تەڭىز جاعالاۋى، باتىس ەۋرازيانىڭ ورماندى دالا زوناسى ەجەلگى داۋىردەن بەرى ءارتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ نان قورابى قىزمەتىن اتقاردى. قىرىم قالالارىنىڭ گەنۋەزيالىق، ۆيزانتيالىق جانە باسقا دا كوپەستەرى ۆيزانتياعا عانا ەمەس، يتالياعا جانە باسقا ەلدەرگە استىق، تۇز، بالىق جانە باسقا دا تۇرمىستىق زاتتارمەن بىرگە ونىمدەردى جونەلتتى. (2)

پايدالانعان ادەبيەت:

1. زايسيەۆ ي.ۆ.استراحان حاندىعى / رعا شىعىستانۋ ينستيتۋتى.2ء-شى باسىلىم، ريەۆ.م.: ۆوست.ليت. 2006. 303 ب.

2. شاميلوعلى ى. ۇلىس جوشىنىڭ جەرورتا تەڭىزى ەلدەرىمەن ساۋداسى // تاتارلاردىڭ كونە زاماننان بەرگى تاريحى جەتى تومدىق.ت.3: ۇلىس جوشى (التىن وردا).XIII - XV عاسىردىڭ ورتاسى.قازان، 2009. س. 287 - 294.