التىن ساقا («الپامىس باتىر» جىرى بويىنشا ويىن ساباق)
سايىستىڭ تاقىرىبى: «التىن ساقا» ويىنى
(«الپامىس باتىر» جىرى بويىنشا)
سايىستىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىنان وقىعاندارىن ەسكە ءتۇسىرۋ. ويلى سويلەۋگە، ونەر – بىلىمگە شاقىرىپ، العىرلىققا تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ، ءسوز ماعىناسىن تۇسىنە ءبىلۋ، ويلارىن ەركىن جەتكىزۋگە داعدىلاندىرۋ.
تاربيەلىلىگى: وقۋشىلاردى وتاندى سۇيۋگە، وتان الدىنداعى بورىشى مەن مىندەتىن ايقىن سەزىنەتىن، اسقاق ارمان، بيىك مۇراتتارعا تالپىنا بىلەتىن ۇلتجاندى ۇلاندار تاربيەلەۋ.
سايىستىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، حالىقتىق پەدوگوگيكا
سايىستىڭ كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، پلاكات، باتىرلار جىرى، بۇكپەلەر، قورجىن، اربا.
سايىستىڭ ءوتىلۋ جوسپارى:
1. تابالدىرىق
2. اۋدەمجەر
3. قوزىكوش
4. بەلاسار
5. جولايرىق
6. التىن كومبە
ءى. كىرىسپە:
«الپامىس باتىر» جىرى – قازاقتىڭ قاھارماندىق ەپوسى، باتىرلار جىرىنىڭ كونە ءارى كوركەم ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى. جىردىڭ بۇگىنگى ايتىلىپ جۇرگەن نۇسقالارىنىڭ نەگىزى – پاتريارحالدىق – رۋلىق قۇرىلىستىڭ ىدىراۋى كەزىندە پايدا بولعان. كەيىنگى زەرتتەۋلەردە جىر وعىزداردا، قوڭىرات تايپاسىندا، ەكىنشى جاعىنان قىپشاقتار اراسىندا جىرلانعان. جىردىڭ تۋۋىنا تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە التايدىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىن مەكەندەگەن تايپالار قاتىستى دەگەن پىكىر بار.
جىردا قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس – كۇيى، الەۋمەتتىك قارىم – قاتىناسى، ادەت – عۇرپى، دۇنيەتانىمى ايقىن بەينەلەنگەن. جىردىڭ نەگىزگى يدەياسى – حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگى، بەيبىت، تىنىش ءومىرى، ادامدار اراسىنداعى دوستىق قارىم – قاتىناس، ادىلەت ادامگەرشىلىك جولىنداعى كۇرەس. جىر قازاقتان باسقا تۇركى تىلدەس وزبەك، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، التاي، تاجىك ت. ب. كەزدەسەدى. جىر تۇڭعىش رەت 1899 جىلى قازاندا «قيسسا – ي – الفامىش» دەگەن اتپەن باسىلدى. جىردى حالىق اراسىنان جيناپ، باستىرۋدا، تاراتۋدا جانە ناسيحاتتاۋدا ءا. ديۆايەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
... ادەبيەت تىلىنە نەگىز ەتىپ ەل اۋزىنداعى ءتىل الىنباسا، ول ادەبيەت اداسىپ كەتپەك. ەل اۋزىنداعى ءتىل دەگەنىمىزدە نەنى ۇلگى، ورنەك ەتىپ الامىز؟ ارينە... جىرلاردى، جوقتاۋلاردى، ماقالداردى، جۇمباقتاردى، ەرتەگىلەردى، ولەڭدەردى ايتامىز. (ا. بايتۇرسىنوۆ)
بۇگىنگى ءبىزدىڭ ويىنىمىز ادەبي وليمپيادا تۇرىندە بولماق، ول «التىن ساقا» دەپ اتالادى. «التىن ساقا» ويىنى 5 كەزەڭنەن تۇرادى. وقۋشىلار 4 ءتۇرلى كۇيمەگە مىنەدى. (قىزىل، سارى، كوك، جاسىل) وزدەرى جونىندە مالىمەتتەر بەرەدى. كۇيمەنىڭ تۇسىنە قاراي 4 اسىق الىنادى. ءبىرىنشى جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اسىقتارى يىرىلەدى. قاي اسىق الشىسىنان تۇرسا، سول ءبىرىنشى جاۋاپ بەرەدى.
1. الشى 2. تايكە 3. شىك 4. بۇك
ءار كۇيمەدە التى اسىقتان بولادى. جاۋاپ بەرە الماعان نەمەسە اسىعى الشىسىنان تۇسپەگەن وقۋشى ويىننان شىعادى جانە اسىقتارى حانتالاپايعا ءتۇسىپ، ءبولىنىپ بەرىلەدى.
1. تابالدىرىق: (سۇراق قويۋ وقۋشىلاردىڭ اراسىنان 4 ويىنشىنى تاڭداپ الۋ)
ەر ءۇشىن توككەن ەرلەر قانىن جۇتقان،
ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەر ۇمىتپاس.
ەل ءۇشىن جاننان ەتىپ، جاۋدى قۋعان
ەرلەردى ۇمىتپاسا، ەل دە ۇمىتپاس.
2. اۋدەم جەر: اسىقتى يىرەمىن، كىمنىڭ اسىعى الشى تۇرسا، سول بۇرىن باستايدى. اسىق ءيىرۋ ارقىلى ويىنشىلار رەتىن بەلگىلەيمىز.
(اسىق يىرىلەدى. اسىق ءيىرۋ ارقىلى ويىنشىلاردىڭ 1، 2، 3، 4 جاۋاپ بەرەتىندەرىن تاڭداپ الۋ)؛
ءار ويىنشى ىشىندە سۇراعى بار ءتۇرلى – ءتۇستى كونۆەرتتەردى تاڭدايدى.
سۇراققا جاۋاپ بەرە الماعان ويىنشى ويىننان شىعادى نەمەسە اسىعى بۇك تۇسكەن ويىنشى شىعادى.
ەرلىك، ەلدىك، بىرلىك، قايرات، ب ا ق اردىڭ،
جاۋىز تاعدىر جويدى ءبارىن نە باردىڭ...
التىن كۇننەن باعاسىز ءبىر بەلگى بوپ،
نۇرلى جۇلدىز، بابام ءتىلى، سەن قالدىڭ!
سۇراقتار
1. «جالعىز اعاڭ كەلدى!» دەپ،
ءسۇيىنشى سۇراپ ءبىر ادام
قارلىعاشقا ءبىلدىردى.
قارلىعاش سۇيىنشىگە نە بەردى؟ (ءبىر تۇيە، ءبىر ات مىنەدى)
2. تايشىق حانعا جاردەم بەرگەن مىستان كەمپىر قانشا جاستا ەدى؟
(جاسى 300 - گە جەتكەن، ىستىق ىشكەن، سۇيىق تىشقان، كورىنگەنمەن ۇرىسقان، قاباعى قاتىپ تىرىسقان، دامبالى بۇتىنا جابىسقان، ءوزىن تۋعاننان قۇداي اتقان، ءبىر كەز شيرەك بويى بار، ادام تاپپاس ويى بار، تىزەسىنە شەكپەن جەتپەگەن، باسىنان جامانشىلىق كەتپەگەن، باسى ءمۇيىز، كويلەگى كيىز ءبىر مىستان كەمپىر كەلدى)
3. سەن ءۇشىن ءبارى قينالدى،
«ءبىر ۇل بەر» دەپ وسىعان
ءبىر جاراتقان قۇدانىڭ
تۋرا وزىنە جىلادى.
مەندە تۇردىم ىشىندە...
جاراتۋشى جالعىز - اق
دەڭگەيىنە ۇنادى.
ۇناعانىن سودان ءبىل
ءبىر قىز قوسىپ سىيلادى.
سەكسەن سەگىز ءسارۋار،
توقسان توعىز مىڭ ماشايىق
ءبارىنىڭ كوڭىلىن قيمادى.
مەنىڭ اتىم كىم دەيدى؟
(مەنىڭ اتىم شاشتى ءازيز، بابا تۇكتى شاشتى ءازيز)
4. قاراكوزىم ءبىر كۇنى،
كەلدى جەتىپ حانىنا
ايتايىن دەپ ءبىر ءسوزدى
اكەسىنىڭ الدىنا.
(«الپامىس باتىر» جىرى بويىنشا)
سايىستىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىنان وقىعاندارىن ەسكە ءتۇسىرۋ. ويلى سويلەۋگە، ونەر – بىلىمگە شاقىرىپ، العىرلىققا تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ، ءسوز ماعىناسىن تۇسىنە ءبىلۋ، ويلارىن ەركىن جەتكىزۋگە داعدىلاندىرۋ.
تاربيەلىلىگى: وقۋشىلاردى وتاندى سۇيۋگە، وتان الدىنداعى بورىشى مەن مىندەتىن ايقىن سەزىنەتىن، اسقاق ارمان، بيىك مۇراتتارعا تالپىنا بىلەتىن ۇلتجاندى ۇلاندار تاربيەلەۋ.
سايىستىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، حالىقتىق پەدوگوگيكا
سايىستىڭ كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، پلاكات، باتىرلار جىرى، بۇكپەلەر، قورجىن، اربا.
سايىستىڭ ءوتىلۋ جوسپارى:
1. تابالدىرىق
2. اۋدەمجەر
3. قوزىكوش
4. بەلاسار
5. جولايرىق
6. التىن كومبە
ءى. كىرىسپە:
«الپامىس باتىر» جىرى – قازاقتىڭ قاھارماندىق ەپوسى، باتىرلار جىرىنىڭ كونە ءارى كوركەم ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى. جىردىڭ بۇگىنگى ايتىلىپ جۇرگەن نۇسقالارىنىڭ نەگىزى – پاتريارحالدىق – رۋلىق قۇرىلىستىڭ ىدىراۋى كەزىندە پايدا بولعان. كەيىنگى زەرتتەۋلەردە جىر وعىزداردا، قوڭىرات تايپاسىندا، ەكىنشى جاعىنان قىپشاقتار اراسىندا جىرلانعان. جىردىڭ تۋۋىنا تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە التايدىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىن مەكەندەگەن تايپالار قاتىستى دەگەن پىكىر بار.
جىردا قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس – كۇيى، الەۋمەتتىك قارىم – قاتىناسى، ادەت – عۇرپى، دۇنيەتانىمى ايقىن بەينەلەنگەن. جىردىڭ نەگىزگى يدەياسى – حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگى، بەيبىت، تىنىش ءومىرى، ادامدار اراسىنداعى دوستىق قارىم – قاتىناس، ادىلەت ادامگەرشىلىك جولىنداعى كۇرەس. جىر قازاقتان باسقا تۇركى تىلدەس وزبەك، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، التاي، تاجىك ت. ب. كەزدەسەدى. جىر تۇڭعىش رەت 1899 جىلى قازاندا «قيسسا – ي – الفامىش» دەگەن اتپەن باسىلدى. جىردى حالىق اراسىنان جيناپ، باستىرۋدا، تاراتۋدا جانە ناسيحاتتاۋدا ءا. ديۆايەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
... ادەبيەت تىلىنە نەگىز ەتىپ ەل اۋزىنداعى ءتىل الىنباسا، ول ادەبيەت اداسىپ كەتپەك. ەل اۋزىنداعى ءتىل دەگەنىمىزدە نەنى ۇلگى، ورنەك ەتىپ الامىز؟ ارينە... جىرلاردى، جوقتاۋلاردى، ماقالداردى، جۇمباقتاردى، ەرتەگىلەردى، ولەڭدەردى ايتامىز. (ا. بايتۇرسىنوۆ)
بۇگىنگى ءبىزدىڭ ويىنىمىز ادەبي وليمپيادا تۇرىندە بولماق، ول «التىن ساقا» دەپ اتالادى. «التىن ساقا» ويىنى 5 كەزەڭنەن تۇرادى. وقۋشىلار 4 ءتۇرلى كۇيمەگە مىنەدى. (قىزىل، سارى، كوك، جاسىل) وزدەرى جونىندە مالىمەتتەر بەرەدى. كۇيمەنىڭ تۇسىنە قاراي 4 اسىق الىنادى. ءبىرىنشى جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اسىقتارى يىرىلەدى. قاي اسىق الشىسىنان تۇرسا، سول ءبىرىنشى جاۋاپ بەرەدى.
1. الشى 2. تايكە 3. شىك 4. بۇك
ءار كۇيمەدە التى اسىقتان بولادى. جاۋاپ بەرە الماعان نەمەسە اسىعى الشىسىنان تۇسپەگەن وقۋشى ويىننان شىعادى جانە اسىقتارى حانتالاپايعا ءتۇسىپ، ءبولىنىپ بەرىلەدى.
1. تابالدىرىق: (سۇراق قويۋ وقۋشىلاردىڭ اراسىنان 4 ويىنشىنى تاڭداپ الۋ)
ەر ءۇشىن توككەن ەرلەر قانىن جۇتقان،
ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەر ۇمىتپاس.
ەل ءۇشىن جاننان ەتىپ، جاۋدى قۋعان
ەرلەردى ۇمىتپاسا، ەل دە ۇمىتپاس.
2. اۋدەم جەر: اسىقتى يىرەمىن، كىمنىڭ اسىعى الشى تۇرسا، سول بۇرىن باستايدى. اسىق ءيىرۋ ارقىلى ويىنشىلار رەتىن بەلگىلەيمىز.
(اسىق يىرىلەدى. اسىق ءيىرۋ ارقىلى ويىنشىلاردىڭ 1، 2، 3، 4 جاۋاپ بەرەتىندەرىن تاڭداپ الۋ)؛
ءار ويىنشى ىشىندە سۇراعى بار ءتۇرلى – ءتۇستى كونۆەرتتەردى تاڭدايدى.
سۇراققا جاۋاپ بەرە الماعان ويىنشى ويىننان شىعادى نەمەسە اسىعى بۇك تۇسكەن ويىنشى شىعادى.
ەرلىك، ەلدىك، بىرلىك، قايرات، ب ا ق اردىڭ،
جاۋىز تاعدىر جويدى ءبارىن نە باردىڭ...
التىن كۇننەن باعاسىز ءبىر بەلگى بوپ،
نۇرلى جۇلدىز، بابام ءتىلى، سەن قالدىڭ!
سۇراقتار
1. «جالعىز اعاڭ كەلدى!» دەپ،
ءسۇيىنشى سۇراپ ءبىر ادام
قارلىعاشقا ءبىلدىردى.
قارلىعاش سۇيىنشىگە نە بەردى؟ (ءبىر تۇيە، ءبىر ات مىنەدى)
2. تايشىق حانعا جاردەم بەرگەن مىستان كەمپىر قانشا جاستا ەدى؟
(جاسى 300 - گە جەتكەن، ىستىق ىشكەن، سۇيىق تىشقان، كورىنگەنمەن ۇرىسقان، قاباعى قاتىپ تىرىسقان، دامبالى بۇتىنا جابىسقان، ءوزىن تۋعاننان قۇداي اتقان، ءبىر كەز شيرەك بويى بار، ادام تاپپاس ويى بار، تىزەسىنە شەكپەن جەتپەگەن، باسىنان جامانشىلىق كەتپەگەن، باسى ءمۇيىز، كويلەگى كيىز ءبىر مىستان كەمپىر كەلدى)
3. سەن ءۇشىن ءبارى قينالدى،
«ءبىر ۇل بەر» دەپ وسىعان
ءبىر جاراتقان قۇدانىڭ
تۋرا وزىنە جىلادى.
مەندە تۇردىم ىشىندە...
جاراتۋشى جالعىز - اق
دەڭگەيىنە ۇنادى.
ۇناعانىن سودان ءبىل
ءبىر قىز قوسىپ سىيلادى.
سەكسەن سەگىز ءسارۋار،
توقسان توعىز مىڭ ماشايىق
ءبارىنىڭ كوڭىلىن قيمادى.
مەنىڭ اتىم كىم دەيدى؟
(مەنىڭ اتىم شاشتى ءازيز، بابا تۇكتى شاشتى ءازيز)
4. قاراكوزىم ءبىر كۇنى،
كەلدى جەتىپ حانىنا
ايتايىن دەپ ءبىر ءسوزدى
اكەسىنىڭ الدىنا.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
