اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءاليۋمينييدىڭ پەريودتىق جۇيەدە ورنالاسۋى مەن قاسيەتتەرىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ونىڭ قوسىلىستارىنا سيپاتتاما بەرۋ، تەحنيكا مەن تۇرمىستا قولدانىلۋىن ءتۇسىندىرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وي - ءورىسىن، تانىمدىق كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، تانىمدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ءوز بەتىنشە قورىتىندى جاساي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ؛
تاربيەلىك: ءوز ەلىن جەرىن سۇيۋگە، تابيعاتتى ايالاۋعا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: قارايەۆتىڭ دەڭگەيلەپ وقىتۋ تەحنولوگياسى، اقپاراتتاندىرۋ تەحنولوگياسى بويىنشا ينتەراكتيۆتى تاقتانى پايدالانۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارىنان جاسالعان بۇيىمدار كورمەسى، سۋرەتتى البوم، پەريودتىق جۇيە، ءتۇستى شارلار، كەسپە قاعازدارى، سلايدتار، تەحنيكالىق قۇرال جابدىقتار؛
ساباقتىڭ بايلانىسى: ازيادا ويىندارىمەن، كۇندەلىكتى ومىرمەن، قورشاعان ورتامەن، گەوگرافيامەن، ماتەماتيكامەن، قازاق ادەبيەتىمەن؛
ساباقتىڭ بارىسى:
جوسپارى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى 2مين.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ 8 مين.
ءىىى. جاڭا ساباق 20 مين.
ءىV. قورىتىندى 10 مين.
V. ۇيگە تاپسىرما 2 مين.
VI. باعالاۋ 3 مين.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
سالەمدەسۋ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىپ، دايىندىعىن ۇيىمداستىرۋ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ
ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ ءۇشىن ورتاعا ازيادا بويتۇمارى بارىس قوناققا كەلەدى. ول وقۋشىلارعا تاپسىرمالارى جاسىرىلعان ءۇش ءتۇستى شارلار ۇسىنىلادى. تۇسىنە سايكەس تاپسىرمالار دا ءۇش دەڭگەيدە دايىندالعان. ءوز دەڭگەيىن وقۋشى ءوزى ءبىلىپ شارلاردى تاڭداپ، ونداعى تاپسىرمانى ورىنداۋى قاجەت. ناتيجەسىندە تيىسىنشە باعالانادى:
ءى - دەڭگەي تاپسىرمالارى.
مىنا تىزبەكتى ورىندا:
Fe → FeCl₂ → Fe(OH)₂ →FeSO₄
مىنا تىزبەكتى ورىندا:
Na → Na₂O → NaOH → NaCl
مىنا تىزبەكتى ورىندا:
Ca → CaCl₂ → Ca(OH)₂ →Ca(NO₃)₂
ر - ەلەمەنتتەرىنە جالپى سيپاتتاما بەر.
ماسساسى 28گ تەڭ تەمىر (ءىى) سۋلفاتىنىڭ مولەكۋلا سانىن ەسەپتە.
ماسساسى 64گ فوسفور (ءىىى) وكسيدىنىڭ كولەمى نەشەگە تەڭ؟
ءىىىا توپشا ەلەمەنتتەرىنىڭ قاسيەتتەرىنىڭ پەريودتى وزگەرۋىن ءتۇسىندىرىپ بەر.
تەمىر ۇلگىسىندە 9، 03*1023 اتوم بار. وسى تەمىر ۇلگىسىنىڭ ماسساسىن ەسەپتە.
112ل حلوردىڭ ماسساسىن ەسەپتە.
ءىى - دەڭگەي تاپسىرمالارى.
رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتا:
Fe + CuSO4 →... +...
رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتا:
Zn + HCl →... +...
رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتا:
FeCl₃ + 3NaOH →... +...
رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتا:
CuO + HNO₃ →... +...
224گ سۋتەك قانداي كولەم الادى؟
602 *10²³مىرىشتىڭ زات مولشەرى نەشەگە تەڭ؟
ءىىىا توپشا ەلەمەنتتەرىنە جالپى سيپاتتاما بەر
₂₂Ti - ءىڭ ەلەكتروندىق جانە گرافيكالىق فورمۋلاسىن قۇراستىر
₂₅Mn - ءىڭ ەلەكتروندىق جانە گرافيكالىق فورمۋلاسىن قۇراستىر
ءىىى - دەڭگەي تاپسىرمالارى.
بوس ورىندى تولتىر:
P + … → P₂O₅
بوس ورىندى تولتىر:
… + O₂¬ → CO₂
قانداي ەلەمەنتتەر ر - ەلەمەنتتەرىنە جاتادى؟ اتاپ بەر.
ر - ەلەمەنتتەرى ۆالەنتتىك ەلەكترونداردىڭ سانى قانداي ارالىقتا وزگەرەدى؟
سايكەستىكتى ورىندا:
ينديي Cr
حروم Ga
گاليي In
سايكەستىكتى ورىندا:
تەمىر B
بور Tl
تالليي Fe
1s² 2s²2p63s²3p¹ بۇل قاي ەلەمەنت؟
ءىىى ا توپشا ەلەمەنتتەرىن اتاپ بەر.
1s² 2s²2p¹ بۇل قاي ەلەمەنت؟
تاپسىرمالاردى ورىنداپ بولعان وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن تەكسەرىپ، تاقتاعا ورىنداتامىز. بارلىعى باعالانعان سوڭ قوناعىمىز توسىن سىي رەتىندە اليۋمينييدەن جاسالعان بۇيىمداردى تارتۋ ەتەدى. ال ءمۇعالىم سوعان بايلانىستى جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋدى باستايدى.
ءىىى. جاڭا ساباق
جوسپارى:
ءاليۋمينييدىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى مەن اتوم قۇرىلىسى
تابيعاتتا تارالۋى
الىنۋى
فيزيكالىق قاسيەتتەرى
حيميالىق قاسيەتتەرى
ماڭىزدى قوسىلىستارى
قولدانىلۋى
پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى مەن اتوم قۇرىلىسى. اليۋمينيي – پەريودتىق جۇيەنىڭ ءىىى پەريودىنىڭ ءىىى ا توپشاسىندا ورنالاسقان ەكىدايلى ەلەمەنت. ونىڭ ەلەكتروندىق كونفيگۋراسياسى:
+13Al )₂)₈)₃ 1s² 2s² 2p6 3s² 3p¹
تابيعاتتا Ar(Al)=27 بولاتىن تۇراقتى ءبىر عانا يزوتوبى بار. ونىڭ سىرتقى دەڭگەيىندە d - وربيتال بوس جانە اتوم راديۋسى كىشىلەۋ بولعاندىقتان كومپلەكس ءتۇزۋشى بولا الادى. كوورديناتسيالىق سانى - 4 جانە 6.
تابيعاتتا تارالۋى. اليۋمينيي – تابيعاتتا كەڭ تاراعان ەلەمەنت. تارالۋى جاعىنان ول - مەتالدار اراسىندا ءبىرىنشى، ال جالپى ءۇشىنشى ورىنداعى ەلەمەنت. اليۋمينيي بەلسەندى ەلەمەنت بولعاندىقتان تابيععاتتا تەك قوسىلىس تۇرىندە كەزدەسەدى. ونىڭ ماڭىزدى كەندەرىنە – Al₂O₃ (كورۋند، رۋبين، ساپفير) KAlSi₃ O ₁₀ورتوكلاز، NaAlSi₃O₁₀ البيت، Ca(AlSiO₄)² aنورتيت، KNaAlSiO₄ نەفەلين، Na₃AlF₆ كريوليت، Al₂O₃*xH₂O بوكسيت جاتادى. اليۋمينيي كەندەرى حيبين تاۋلارىندا، ورالدا، سىبىردە، قازقستاندا تورعايدا كوپتەپ كەزدەسەدى.
الىنۋى. بۇرىن الۋ وتە قيىن بولعاندىقتان، اليۋمينيي اسا باعالى مەتالدار قاتارىندا بولعان. ءقازىر ءاليۋمينييدى گلينوزەم مەن بوكسيتتەن ەلەكروليزدەپ الادى. گلينوزەم مەن بوكسيتتە اليۋمينيي وكسيد تۇرىندە Al2O3 بولادى. ونىڭ بالقۋ تەمپۋراتۋراسى ≈2050°س. بالقۋ تەمپەراتۋراسىن تومەندەتى، ەلەكتروليز جاقسى ءجۇرۋ ءۇشىن بوكسيد پەن كريوليت Na₃[AlF₆] قوسپاسىنا كالسيي ءفتوريدىy CaF2 قوسىپ قىزدىرادى. سوندا عانا قوسپانىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى ≈960°C - قا تومەندەيدى.
Al₂O₃ □(→┴ەلەكتروليز ) 2Al + 1. 5O₃
فيزيكالىق قاسيەتتەرى. بورعا قاراعاندا ءاليۋمينييدىڭ مەتالدىق قاسيەتى جوعارى. تازا اليۋمينيي – كۇمىستەي اق، قاتتى، ءيىلىمدى مەتالل، ول وڭاي فولگا بولىپ جايىلادى جانە سىم تۇرىندە سوزىلادى. اليۋمينيي جەڭىل، ەلەكتر جانە جىلۋ وتكىزگىشتىگى جوعارى مەتالل. وسى قاسيەتتەرىنە بايلانىستى ەلەكتروتكىزگىش قۇرالدار جاساۋعا كەڭ قولدانىلادى. بالقۋ تەمپەراتۋراسى - 660، 24°س، ρ=2. 7گ/سم³
حيميالىق قاسيەتتەرى. اليۋمينيي وتە بەلسەندى مەتالل، وتتەكپەن وڭاي ارەكەتتەسەدى. سوندىقتان اۋادا اليۋمينيي بەتىن وكسيد قابىعى جاۋىپ، ونى ءارى قاراي بۇزىلۋدان ساقتاپ تۇرادى. ول جۇقا بولعانىمەن، وتە بەرىك، مەتالدىق جىلتىرىن باسەندەتەدى. وسى وكسيت قابىرشاعىنان تازالاسا، اليۋمينيي اتومى ءوزىنىڭ سىرتىنداعى 3 ەلەكترونىن جىلدام بەرىپ، توتىقسىزداندىرعىش قاسيەت كورسەتەدى. وكسيد قابىرشاعىن الىپ تاستاۋ ءۇشىن ونى سىناپقا باتىرادى، ول اليۋمينييمەن امالگاما دەپ اتالاتىن قۇيما تۇزەدى. بۇل قۇيمادا اليۋمينيي ءوزىنىڭ بەلسەندىلىك قاسيەتىن ساقتاپ، بارلىق زاتتارمەن شابىتتى ارەكەتتەسەدى.
جاي زاتتارمەن ارەكەتتەسۋ. اليۋمينيي كادىمگى جاعدايدا گالوگەندەرمەن گالوگەنيدتەر، قىزدىرعاندا ازوتپەن نيتريد، كۇكىرتپەن سۋلفيد، كومىرتەكپەن كاربيد تۇزەدى، ال كاتاليزاتور رەتىندە سۋ قاتىسقاندا يودپەن ارەكەتتەسەدى:
4Al +3O₂ = 2Al₂O₃
2Al + 3Cl₂ = 2AlCl₃
2Al + N₂ = 2AlN
كۇردەلى زاتتارمەن ارەكەتتەسۋ. سىرتىنداعى وكسيد قابىعىنان تازارتىلعان اليۋمينيي سۋمەن جاقسى ارەكەتتەسەدى:
2Al + 6H₂O = 2Al(OH)₃ + 3H₂
اليۋمينيي – ەكىدايلى ەلەمەنت. ول سۇيىلتىلعان قىشقىلدارمەن جانە سىلتىلەرمەن جاقسى ارەكەتەسەدى:
2Al + 6HCl = 2AlCl₃ + 3H₂
2Al + 2NaOH + 6H₂O = 2Na[Al(OH)₄] + 3H₂
كونسەنتراسيالى، سۋىق ازوت جانە كۇكىرت قىشقىلدارىمەن ارەكەتتەسپەيدى، پاسسيۆتەنەدى. بۇل جاعداي وسى قىشقىلداردى اليۋمينييدەن جاسالعان ىدىستاردا تاسىمالداۋعا قولدانىلادى. اليۋمينيي بەلسەندى مەتالل بولعاندىقتان، كوپتەگەن مەتالداردى ولاردىڭ وكسيدتەرىنەن توتىقسىزداندىرادى:
8Al + 3FeO*Fe₂O₃ =4Al₂O₃ +9Fe
مەتالل وكسيدتەرىن اليۋمينييمەن توتىقسىزداندىرۋ اليۋموتەرميا دەپ اتالادى.
ماڭىزدى قوسىلىستارى. Al₂O₃- قيىن بالقيتىن، اق ءتۇستى زات. تابيعاتتا كورۋند دەگەن اتپەن كەزدەسەدى. اليۋمينيي وكسيدى سۋدا ەرىمەيدى، ەكىدايلى قاسيەت كورسەتەدى:
Al₂O₃+6HCl = 2AlCl₃+3H₂O
Al₂O₃+2NaOH+3H₂O = 2Na[Al(OH)₄]
اليۋمينيي گيدروكسيدىنىڭ ءتۇر وزگەرىسى ەكى ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن: كريستالدىق جانە امورفتىق. اليۋمينيي گيدروكسيدىن اليۋمينيي ءتۇزدارى ەرىتىندىلەرىنە سىلتىمەن اسەر ەتۋ ارقىلى الادى:
AlCl₃ + 3NaOH = Al(OH)₃ + 3NaCl
جاڭا تۇنعان Al(OH) 3 اق قويمالجىڭ تۇنبا، سۋدا مۇلدەم ەرىمەيدى جانە تيپتىك ەكىدايلى گيدروكسيد بولىپ تابىلادى:
Al(OH)₃+3HCl = AlCl₃+3H₂O
Al(OH)₃+NaOH = Na[Al(OH)₄]
قولدانىلۋى. اليۋمينيي تەحنيكادا جانە تۇرمىستا كەڭ قولدانىلادى. جەڭىل جانە باعالى قاسيەتتەرى بار قۇيمالار الىناتىندىقتان، ونىڭ اۆياسيالىق ونەركاسىپتە، اۆتوكولىكتە، ەلەكتروتەحنيكادا ەلەكتر سىمدارىن جاساۋ ءۇشىن، سونىمەن قاتار جارىلعىش زاتتاردى الۋدا، حيميالىق اپپاراتۋرالاردى دايىنداۋدا، عيماراتتاردى سالۋدا، جيھازداردى، ىدىستاردى جانە ت. ب. جاساۋدا ماڭىزى زور. تازا مەتالل تۇرىندە ءاليۋمينييدى حيميالىق اپپاراتۋرالاردا ەلەكتر سىمدارىن دايىنداۋدا پايدالانادى. اليۋمينيي جۇقا فولگا كوندەنساتورلار جاساۋ ءۇشىن قولدانىلادى، كابەل قاڭىلتىر جانە اينا وندىرىسىندە پايدالانادى.
ءاليۋمينييدىڭ قولدانىلاتىن ماڭىزدى ايماعى – ونىڭ نەگىزىندەگى جەڭىل قۇيمالار ءوندىرىسى. مەتالدىق ءاليۋمينييدى مىس، ماگنيي، تيتان، نيكەل، مىرىش، تەمىر نەگىزىندە قۇيمالاردى لەگيرلەيتىن قوسپا رەتىندە كەڭ قولدانادى. قۇيمالاردىڭ جەمىرىلۋگە تۇراقتىلىعى تومەن. كەڭ تارالعان قۇيملار سيلۋمين – ءاليۋمينييدىڭ كرەمنييمەن قۇيماسى، دۋراليۋمين – قۇرامىنا اليۋمينييمەن بىرگە ماگنيي، تەمىر، مىس جانە مارگانەس كىرەدى، ماگناليي – ءاليۋمينييدىڭ ماگنييمەن قۇيماسى. بۇل قۇيمالاردىڭ بارلىعى جەڭىل جانە بەرىك.
ءىV. قورىتىندى.
№8 (وقۋلىقتاعى). مىناداي اينالۋلاردى جۇزەگە اسىراتىن بارلىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار:
اليۋمينيي → اليۋمينيي ءحلوريدى → اليۋمينيي گيدروكسيدى → اليۋمينيي وكسيدى → ناتريي مەتااليۋميناتى → اليۋمينيي سۋلفاتى
جاڭا تاقىرىپتى پىسىقتاۋ سۇراقتارى:
ءاليۋمينييدى تۇرمىستا جانە تەحنيكادا قانداي قاسيەتتەرىنە بايلانىستى پايدالانادى؟
اليۋمينيي نە سەبەپتى اۋادا توتتانبايتىنىن ءتۇسىندىر.
قانداي اليۋمينيي قۇيمالارىن بىلەسىڭ؟
ءاليۋمينييدىڭ ەكىدايلى ەلەمەنت ەكەنىن قالاي بىلۋگە بولادى؟
اليۋمينيي جاي زاتتارمەن ارەكەتتەسەدى مە؟
ەڭ ماڭىزدى اليۋمينيي قوسىلىستارىن اتاپ بەر.
V. ۇيگە تاپسىرما: §8. 2. اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى
VI. باعالاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ءاليۋمينييدىڭ پەريودتىق جۇيەدە ورنالاسۋى مەن قاسيەتتەرىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ونىڭ قوسىلىستارىنا سيپاتتاما بەرۋ، تەحنيكا مەن تۇرمىستا قولدانىلۋىن ءتۇسىندىرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وي - ءورىسىن، تانىمدىق كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، تانىمدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ءوز بەتىنشە قورىتىندى جاساي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ؛
تاربيەلىك: ءوز ەلىن جەرىن سۇيۋگە، تابيعاتتى ايالاۋعا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: قارايەۆتىڭ دەڭگەيلەپ وقىتۋ تەحنولوگياسى، اقپاراتتاندىرۋ تەحنولوگياسى بويىنشا ينتەراكتيۆتى تاقتانى پايدالانۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارىنان جاسالعان بۇيىمدار كورمەسى، سۋرەتتى البوم، پەريودتىق جۇيە، ءتۇستى شارلار، كەسپە قاعازدارى، سلايدتار، تەحنيكالىق قۇرال جابدىقتار؛
ساباقتىڭ بايلانىسى: ازيادا ويىندارىمەن، كۇندەلىكتى ومىرمەن، قورشاعان ورتامەن، گەوگرافيامەن، ماتەماتيكامەن، قازاق ادەبيەتىمەن؛
ساباقتىڭ بارىسى:
جوسپارى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى 2مين.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ 8 مين.
ءىىى. جاڭا ساباق 20 مين.
ءىV. قورىتىندى 10 مين.
V. ۇيگە تاپسىرما 2 مين.
VI. باعالاۋ 3 مين.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
سالەمدەسۋ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىپ، دايىندىعىن ۇيىمداستىرۋ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ
ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ ءۇشىن ورتاعا ازيادا بويتۇمارى بارىس قوناققا كەلەدى. ول وقۋشىلارعا تاپسىرمالارى جاسىرىلعان ءۇش ءتۇستى شارلار ۇسىنىلادى. تۇسىنە سايكەس تاپسىرمالار دا ءۇش دەڭگەيدە دايىندالعان. ءوز دەڭگەيىن وقۋشى ءوزى ءبىلىپ شارلاردى تاڭداپ، ونداعى تاپسىرمانى ورىنداۋى قاجەت. ناتيجەسىندە تيىسىنشە باعالانادى:
ءى - دەڭگەي تاپسىرمالارى.
مىنا تىزبەكتى ورىندا:
Fe → FeCl₂ → Fe(OH)₂ →FeSO₄
مىنا تىزبەكتى ورىندا:
Na → Na₂O → NaOH → NaCl
مىنا تىزبەكتى ورىندا:
Ca → CaCl₂ → Ca(OH)₂ →Ca(NO₃)₂
ر - ەلەمەنتتەرىنە جالپى سيپاتتاما بەر.
ماسساسى 28گ تەڭ تەمىر (ءىى) سۋلفاتىنىڭ مولەكۋلا سانىن ەسەپتە.
ماسساسى 64گ فوسفور (ءىىى) وكسيدىنىڭ كولەمى نەشەگە تەڭ؟
ءىىىا توپشا ەلەمەنتتەرىنىڭ قاسيەتتەرىنىڭ پەريودتى وزگەرۋىن ءتۇسىندىرىپ بەر.
تەمىر ۇلگىسىندە 9، 03*1023 اتوم بار. وسى تەمىر ۇلگىسىنىڭ ماسساسىن ەسەپتە.
112ل حلوردىڭ ماسساسىن ەسەپتە.
ءىى - دەڭگەي تاپسىرمالارى.
رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتا:
Fe + CuSO4 →... +...
رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتا:
Zn + HCl →... +...
رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتا:
FeCl₃ + 3NaOH →... +...
رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتا:
CuO + HNO₃ →... +...
224گ سۋتەك قانداي كولەم الادى؟
602 *10²³مىرىشتىڭ زات مولشەرى نەشەگە تەڭ؟
ءىىىا توپشا ەلەمەنتتەرىنە جالپى سيپاتتاما بەر
₂₂Ti - ءىڭ ەلەكتروندىق جانە گرافيكالىق فورمۋلاسىن قۇراستىر
₂₅Mn - ءىڭ ەلەكتروندىق جانە گرافيكالىق فورمۋلاسىن قۇراستىر
ءىىى - دەڭگەي تاپسىرمالارى.
بوس ورىندى تولتىر:
P + … → P₂O₅
بوس ورىندى تولتىر:
… + O₂¬ → CO₂
قانداي ەلەمەنتتەر ر - ەلەمەنتتەرىنە جاتادى؟ اتاپ بەر.
ر - ەلەمەنتتەرى ۆالەنتتىك ەلەكترونداردىڭ سانى قانداي ارالىقتا وزگەرەدى؟
سايكەستىكتى ورىندا:
ينديي Cr
حروم Ga
گاليي In
سايكەستىكتى ورىندا:
تەمىر B
بور Tl
تالليي Fe
1s² 2s²2p63s²3p¹ بۇل قاي ەلەمەنت؟
ءىىى ا توپشا ەلەمەنتتەرىن اتاپ بەر.
1s² 2s²2p¹ بۇل قاي ەلەمەنت؟
تاپسىرمالاردى ورىنداپ بولعان وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن تەكسەرىپ، تاقتاعا ورىنداتامىز. بارلىعى باعالانعان سوڭ قوناعىمىز توسىن سىي رەتىندە اليۋمينييدەن جاسالعان بۇيىمداردى تارتۋ ەتەدى. ال ءمۇعالىم سوعان بايلانىستى جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋدى باستايدى.
ءىىى. جاڭا ساباق
جوسپارى:
ءاليۋمينييدىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى مەن اتوم قۇرىلىسى
تابيعاتتا تارالۋى
الىنۋى
فيزيكالىق قاسيەتتەرى
حيميالىق قاسيەتتەرى
ماڭىزدى قوسىلىستارى
قولدانىلۋى
پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى مەن اتوم قۇرىلىسى. اليۋمينيي – پەريودتىق جۇيەنىڭ ءىىى پەريودىنىڭ ءىىى ا توپشاسىندا ورنالاسقان ەكىدايلى ەلەمەنت. ونىڭ ەلەكتروندىق كونفيگۋراسياسى:
+13Al )₂)₈)₃ 1s² 2s² 2p6 3s² 3p¹
تابيعاتتا Ar(Al)=27 بولاتىن تۇراقتى ءبىر عانا يزوتوبى بار. ونىڭ سىرتقى دەڭگەيىندە d - وربيتال بوس جانە اتوم راديۋسى كىشىلەۋ بولعاندىقتان كومپلەكس ءتۇزۋشى بولا الادى. كوورديناتسيالىق سانى - 4 جانە 6.
تابيعاتتا تارالۋى. اليۋمينيي – تابيعاتتا كەڭ تاراعان ەلەمەنت. تارالۋى جاعىنان ول - مەتالدار اراسىندا ءبىرىنشى، ال جالپى ءۇشىنشى ورىنداعى ەلەمەنت. اليۋمينيي بەلسەندى ەلەمەنت بولعاندىقتان تابيععاتتا تەك قوسىلىس تۇرىندە كەزدەسەدى. ونىڭ ماڭىزدى كەندەرىنە – Al₂O₃ (كورۋند، رۋبين، ساپفير) KAlSi₃ O ₁₀ورتوكلاز، NaAlSi₃O₁₀ البيت، Ca(AlSiO₄)² aنورتيت، KNaAlSiO₄ نەفەلين، Na₃AlF₆ كريوليت، Al₂O₃*xH₂O بوكسيت جاتادى. اليۋمينيي كەندەرى حيبين تاۋلارىندا، ورالدا، سىبىردە، قازقستاندا تورعايدا كوپتەپ كەزدەسەدى.
الىنۋى. بۇرىن الۋ وتە قيىن بولعاندىقتان، اليۋمينيي اسا باعالى مەتالدار قاتارىندا بولعان. ءقازىر ءاليۋمينييدى گلينوزەم مەن بوكسيتتەن ەلەكروليزدەپ الادى. گلينوزەم مەن بوكسيتتە اليۋمينيي وكسيد تۇرىندە Al2O3 بولادى. ونىڭ بالقۋ تەمپۋراتۋراسى ≈2050°س. بالقۋ تەمپەراتۋراسىن تومەندەتى، ەلەكتروليز جاقسى ءجۇرۋ ءۇشىن بوكسيد پەن كريوليت Na₃[AlF₆] قوسپاسىنا كالسيي ءفتوريدىy CaF2 قوسىپ قىزدىرادى. سوندا عانا قوسپانىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى ≈960°C - قا تومەندەيدى.
Al₂O₃ □(→┴ەلەكتروليز ) 2Al + 1. 5O₃
فيزيكالىق قاسيەتتەرى. بورعا قاراعاندا ءاليۋمينييدىڭ مەتالدىق قاسيەتى جوعارى. تازا اليۋمينيي – كۇمىستەي اق، قاتتى، ءيىلىمدى مەتالل، ول وڭاي فولگا بولىپ جايىلادى جانە سىم تۇرىندە سوزىلادى. اليۋمينيي جەڭىل، ەلەكتر جانە جىلۋ وتكىزگىشتىگى جوعارى مەتالل. وسى قاسيەتتەرىنە بايلانىستى ەلەكتروتكىزگىش قۇرالدار جاساۋعا كەڭ قولدانىلادى. بالقۋ تەمپەراتۋراسى - 660، 24°س، ρ=2. 7گ/سم³
حيميالىق قاسيەتتەرى. اليۋمينيي وتە بەلسەندى مەتالل، وتتەكپەن وڭاي ارەكەتتەسەدى. سوندىقتان اۋادا اليۋمينيي بەتىن وكسيد قابىعى جاۋىپ، ونى ءارى قاراي بۇزىلۋدان ساقتاپ تۇرادى. ول جۇقا بولعانىمەن، وتە بەرىك، مەتالدىق جىلتىرىن باسەندەتەدى. وسى وكسيت قابىرشاعىنان تازالاسا، اليۋمينيي اتومى ءوزىنىڭ سىرتىنداعى 3 ەلەكترونىن جىلدام بەرىپ، توتىقسىزداندىرعىش قاسيەت كورسەتەدى. وكسيد قابىرشاعىن الىپ تاستاۋ ءۇشىن ونى سىناپقا باتىرادى، ول اليۋمينييمەن امالگاما دەپ اتالاتىن قۇيما تۇزەدى. بۇل قۇيمادا اليۋمينيي ءوزىنىڭ بەلسەندىلىك قاسيەتىن ساقتاپ، بارلىق زاتتارمەن شابىتتى ارەكەتتەسەدى.
جاي زاتتارمەن ارەكەتتەسۋ. اليۋمينيي كادىمگى جاعدايدا گالوگەندەرمەن گالوگەنيدتەر، قىزدىرعاندا ازوتپەن نيتريد، كۇكىرتپەن سۋلفيد، كومىرتەكپەن كاربيد تۇزەدى، ال كاتاليزاتور رەتىندە سۋ قاتىسقاندا يودپەن ارەكەتتەسەدى:
4Al +3O₂ = 2Al₂O₃
2Al + 3Cl₂ = 2AlCl₃
2Al + N₂ = 2AlN
كۇردەلى زاتتارمەن ارەكەتتەسۋ. سىرتىنداعى وكسيد قابىعىنان تازارتىلعان اليۋمينيي سۋمەن جاقسى ارەكەتتەسەدى:
2Al + 6H₂O = 2Al(OH)₃ + 3H₂
اليۋمينيي – ەكىدايلى ەلەمەنت. ول سۇيىلتىلعان قىشقىلدارمەن جانە سىلتىلەرمەن جاقسى ارەكەتەسەدى:
2Al + 6HCl = 2AlCl₃ + 3H₂
2Al + 2NaOH + 6H₂O = 2Na[Al(OH)₄] + 3H₂
كونسەنتراسيالى، سۋىق ازوت جانە كۇكىرت قىشقىلدارىمەن ارەكەتتەسپەيدى، پاسسيۆتەنەدى. بۇل جاعداي وسى قىشقىلداردى اليۋمينييدەن جاسالعان ىدىستاردا تاسىمالداۋعا قولدانىلادى. اليۋمينيي بەلسەندى مەتالل بولعاندىقتان، كوپتەگەن مەتالداردى ولاردىڭ وكسيدتەرىنەن توتىقسىزداندىرادى:
8Al + 3FeO*Fe₂O₃ =4Al₂O₃ +9Fe
مەتالل وكسيدتەرىن اليۋمينييمەن توتىقسىزداندىرۋ اليۋموتەرميا دەپ اتالادى.
ماڭىزدى قوسىلىستارى. Al₂O₃- قيىن بالقيتىن، اق ءتۇستى زات. تابيعاتتا كورۋند دەگەن اتپەن كەزدەسەدى. اليۋمينيي وكسيدى سۋدا ەرىمەيدى، ەكىدايلى قاسيەت كورسەتەدى:
Al₂O₃+6HCl = 2AlCl₃+3H₂O
Al₂O₃+2NaOH+3H₂O = 2Na[Al(OH)₄]
اليۋمينيي گيدروكسيدىنىڭ ءتۇر وزگەرىسى ەكى ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن: كريستالدىق جانە امورفتىق. اليۋمينيي گيدروكسيدىن اليۋمينيي ءتۇزدارى ەرىتىندىلەرىنە سىلتىمەن اسەر ەتۋ ارقىلى الادى:
AlCl₃ + 3NaOH = Al(OH)₃ + 3NaCl
جاڭا تۇنعان Al(OH) 3 اق قويمالجىڭ تۇنبا، سۋدا مۇلدەم ەرىمەيدى جانە تيپتىك ەكىدايلى گيدروكسيد بولىپ تابىلادى:
Al(OH)₃+3HCl = AlCl₃+3H₂O
Al(OH)₃+NaOH = Na[Al(OH)₄]
قولدانىلۋى. اليۋمينيي تەحنيكادا جانە تۇرمىستا كەڭ قولدانىلادى. جەڭىل جانە باعالى قاسيەتتەرى بار قۇيمالار الىناتىندىقتان، ونىڭ اۆياسيالىق ونەركاسىپتە، اۆتوكولىكتە، ەلەكتروتەحنيكادا ەلەكتر سىمدارىن جاساۋ ءۇشىن، سونىمەن قاتار جارىلعىش زاتتاردى الۋدا، حيميالىق اپپاراتۋرالاردى دايىنداۋدا، عيماراتتاردى سالۋدا، جيھازداردى، ىدىستاردى جانە ت. ب. جاساۋدا ماڭىزى زور. تازا مەتالل تۇرىندە ءاليۋمينييدى حيميالىق اپپاراتۋرالاردا ەلەكتر سىمدارىن دايىنداۋدا پايدالانادى. اليۋمينيي جۇقا فولگا كوندەنساتورلار جاساۋ ءۇشىن قولدانىلادى، كابەل قاڭىلتىر جانە اينا وندىرىسىندە پايدالانادى.
ءاليۋمينييدىڭ قولدانىلاتىن ماڭىزدى ايماعى – ونىڭ نەگىزىندەگى جەڭىل قۇيمالار ءوندىرىسى. مەتالدىق ءاليۋمينييدى مىس، ماگنيي، تيتان، نيكەل، مىرىش، تەمىر نەگىزىندە قۇيمالاردى لەگيرلەيتىن قوسپا رەتىندە كەڭ قولدانادى. قۇيمالاردىڭ جەمىرىلۋگە تۇراقتىلىعى تومەن. كەڭ تارالعان قۇيملار سيلۋمين – ءاليۋمينييدىڭ كرەمنييمەن قۇيماسى، دۋراليۋمين – قۇرامىنا اليۋمينييمەن بىرگە ماگنيي، تەمىر، مىس جانە مارگانەس كىرەدى، ماگناليي – ءاليۋمينييدىڭ ماگنييمەن قۇيماسى. بۇل قۇيمالاردىڭ بارلىعى جەڭىل جانە بەرىك.
ءىV. قورىتىندى.
№8 (وقۋلىقتاعى). مىناداي اينالۋلاردى جۇزەگە اسىراتىن بارلىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازىڭدار:
اليۋمينيي → اليۋمينيي ءحلوريدى → اليۋمينيي گيدروكسيدى → اليۋمينيي وكسيدى → ناتريي مەتااليۋميناتى → اليۋمينيي سۋلفاتى
جاڭا تاقىرىپتى پىسىقتاۋ سۇراقتارى:
ءاليۋمينييدى تۇرمىستا جانە تەحنيكادا قانداي قاسيەتتەرىنە بايلانىستى پايدالانادى؟
اليۋمينيي نە سەبەپتى اۋادا توتتانبايتىنىن ءتۇسىندىر.
قانداي اليۋمينيي قۇيمالارىن بىلەسىڭ؟
ءاليۋمينييدىڭ ەكىدايلى ەلەمەنت ەكەنىن قالاي بىلۋگە بولادى؟
اليۋمينيي جاي زاتتارمەن ارەكەتتەسەدى مە؟
ەڭ ماڭىزدى اليۋمينيي قوسىلىستارىن اتاپ بەر.
V. ۇيگە تاپسىرما: §8. 2. اليۋمينيي جانە ونىڭ قوسىلىستارى
VI. باعالاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: باستاپقى حيميالىق ۇعىمدار تاراۋىن قايتالاۋ
