ءان
جول ازابىنان قالجىراعان شانشارحان كىشكەنتاي ارىق بويىنداعى، قويۋ كولەڭكەلى تۇتتىڭ تۇبىنە وتىرا كەتتى. تەرشىگەن ءاجىمسىز ماڭدايىن بەت ورامالىمەن قايتا-قايتا سۇرتكىلەپ، القىزىل جىبەك كويلەگىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، راقاتتانا جەلپىنىپ-جەلپىنىپ الدى. باياۋ ەسكەن كوكتەم سامالى جىگىتتىڭ ساندەپ تاراعان ادەمى قارا شاشىن بوبىراتىپ جىبەردى. سىلدىر قاققان ارىق سۋى ءازىنىڭ سالقىن لەبىمەن شارشاعان جولاۋشىنىڭ ايىزىن قاندىردى.
جىگىت وڭ اياعىنىڭ پروتەزىن شەشىپ، اعاشقا سۇيەپ قويدى. تىزەسىنەن تومەنىرەك كەسىلگەن اياعىنىڭ ۇشى قىزارىپ، ەسكى جارانىڭ اۋزى ازداپ اشىلعان ەكەن. اياق قابىنىڭ ىشىندەگى قان سىڭە باستاعان جۇمساق ماقتانى قولىمەن ءتۇتىپ جاتىپ، ول قاتتى كەيىستىك ءبىلدىردى:— «ءاي، اينالايىن ينجەنەرلەر-اي، جارىم اياققا تەمىر دوربا كيگىزگەندەرىڭ دۇرىس-اق! ال، سونى جەڭىلىرەك قىلساڭدار قايتەر ەدى؟..»
كۇنى بويى وسىناۋ ەتەكتەگى اۋىلدىڭ ەسىك-تەرەزەسىن قاعىپ، ناعاشى اپاسىنىڭ ءۇيىن ىزدەگەن بۇل جىگىت ناتيجەلى ماعلۇمات ەشكىمنەن دە الا المادى. جۇرت تۇرلىشە دەرەك ايتتى:—«ونداي ادام مۇندا تۇرمايدى». «ول كىسى بۇل جەردەن كوشىپ كەتكەن». ال، كەيبىرى كادىمگىدەي جول سىلتەدى:— «ە، سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ قىلي كوز جەكسەنباي ەكەن عوي!.. بىلاي جۇرەسىڭ، شىراعىم؛ سوناۋ قىزىل شاتىرلى ءۇيدىڭ سول جاق ءبۇيىرىن جاناي وتەسىڭ دە كىلت وڭعا بۇرىلىپ، قاز، ۇيرەگى مول ۇلكەن كوشەمەن جۇرە بەرەسىڭ، جۇرە بەرەسىڭ...»
شانشارحان ءبىراز تىنىعىپ دەم العان سوڭ، پروتەزىن قايتا كيىپ، جىلتىر قارا تاياعىن قولىنا الىپ، قالاداعى ءوز ۇيىنە قايتۋ ءۇشىن جولعا شىقتى. پروتەزدىڭ ءبىرقالىپتى ايانىشتى سىقىرى كوڭىلسىز كوكەك ۇنىمەن ۇندەسىپ جاتقانداي ەدى.
ناعاشى اپاسىنىڭ ءۇيىن ىزدەپ، كوپ سەندەلىپ شارشاعان جارىمجان ادام، ەندى قالايدا، قالاعا تەز جەتۋدى كوزدەدى. بەت الىسى اۆتوبۋس توقتايتىن ۇلكەن جول. ءۇمىتى ءبىرجولا ۇزىلگەن جىگىت. «بۇل اۋىلعا ءسىرا دا قايتىپ ورالماسپىن»،— دەپ وزىنە-وزى انت ەتتى.
ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىققان سۇلۋ سازدى ءان پروتەز سىقىرىن كىلت توقتاتتى. جىگىت ەلەڭ ەتىپ، قۇمارلانا تىڭداي قالدى. ماناعى شارشاپ-شالدىعۋ، اياقتىڭ قاقساۋى تاپ ءقازىر ءبىرجولا عايىپ بولعان سىقىلدى. اپاسى دا، قالا دا، ءبارى دە مۇلدە ۇمىت قالدى. انگە ەلىتكەن بوزبالانىڭ بۋىن-بۋىنى بوساپ، ءبىرتىن-بىرتىن ءجۇزى دە جادىراپ سالا بەردى. سىزىلتا سالعان قىز ءانى جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە بۇلاق سۋىنداي بوپ قۇيىلىپ جاتتى! ءامۋ، سىرداريانى ارال تەڭىزى ءوز ارناسىنا ەركىن سىيعىزا السا دا، قىز ءانىن جىگىت ءوز كەۋدەسىنە، ءتىپتى، سىيعىزا الاتىن ەمەس. بۇلاق سۋىن ىشكەنمەن قاينار كوزىن كورۋدى ارمان ەتكەن ادامداي، ول جولسىز دالامەن ءان شىققان جاققا قاراي ەرىكسىز اياڭداپ وتىردى.
كوكتەمنىڭ سۇلۋ ساۋلەسىنە قاناتى ءىلىنىپ قالعانداي، كوك اسپاندا بوزتورعاي ءدىرىل قاعادى. ايدىڭ كولگە ءتوسىن سۇيگىزىپ، شىقىلىقتاعان قارلىعاشتار، كوكتەم-بيكەشتىڭ قاپ-قارا مونشاعىنداي باعان سىمدارىندا قاز-قاتار ءتىزىلىپ وتىر. زەڭگىر كوكتە ۇشكىلدەنە ۇشىپ «تىرۋلاعان» تىرنالار كوكتەمنىڭ بازارشىسىنداي ەركىن ماڭىپ بارادى. تۇتاس گۇلدەگەن الما باقتار جەرگە قونعان اقشا بۇلتتاي كوزگە جىراقتان شالىنادى. ايدالعان جەردىڭ ىلعال توپىراعىنىڭ ءيىسى قانداي سۇيكىمدى!.. وسى ءبىر تابيعي كورىنىستەر، وسى ءبىر ءومىر تىرشىلىگى، قىزدىڭ سىزىلتا سالعان انىنەن تىنىس اپ تۇرعانداي.
شالعىوراق، ايىرىنا سۇيەنىپ، نازىك، سىرلى ءاندى ۇيي تىڭداعان پىشەنشىلەر — «بۇل كىمنىڭ قىزى ەكەن، ءا؟» — دەپ، ءبىر-بىر تامسانىسىپ، سالقىن شالاپتارىن قوماعايلانا تاۋىسا ءسىمىردى.
قىز ءانىن بار تابيعات ماۋجىراپ تىڭداعانداي. ءتىپتى، شومەلەگە باسىن قۇنىعا سۇعىپ، تويىپ العان الا سيىر دا اۋزىنان سىلەكەيىن شۇبىرتىپ، تىرپ ەتپەي، ماڭقيا اڭىرىپ قاپتى.
دومبىرانىڭ شەگىندەي ءان كىلت ءۇزىلدى. شارباقتان سەكىرىپ تۇسكەن شانشارحان كەمىس اياعىن اۋىرتىپ الدى. ول كوگال ۇستىنە شويتاڭ ەتىپ وتىرا كەتتى.
كوكتەن بە، ياكي جەردەن بە، الدەقايدان سىقىلىق اتقان قىز كۇلكىسى ەستىلدى.
— جىگىتىم، ب ا ق گۇلدەگەندە ۇرلىققا ءتۇسۋىڭىز قالاي، الدە الما پىسەتىن مەرزىمدى ۇمىتىپ قالعانسىز با؟
شانشارحان جۇزىندەگى كۇيزەلىس نىشانىن سەزدىرمەيىن دەگەندەي جالما-جان ءتۇسىن وزگەرتىپ، بويىن سەرگەك ۇستاپ، اق جارقىندىقپەن جان-جاعىنا قارادى. ەشكىم جوق. ول كوزىن ۋقالاپ، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. بۇ نەسى؟..
قاتقىلداۋ ءبىر زات شانشارحاننىڭ باسىنا توپ ەتىپ تيگەندەي بولدى. ىزىنشە قولدىڭ باسى عانا سيارلىقتاي ايەل بالانىڭ قىزعىلت ادەمى ءتۋفليى الدىنا دومالاپ ءتۇستى. «بۇل تۋفلي كوتەرگەن، شىركىن، قانداي قىز ەكەنى» — دەگەن ويمەن ول توبەسىنە قارادى. الما اعاشىنىڭ اشا بۇتاعىندا ءبىر قىز وتىر. اقشىل ساتەن كويلەگىندە الما گ ۇلىنىڭ رەڭىنە ۇقساس الەمىش قۇلامىش ءتۇرلى ءتۇستى ورنەكتەر كوپ-اق. كەلىستى قىز ءمۇسىنى گۇلدىن ابات كوبىگىنە شومىلىپ، استاسىپ كەتكەن. تەك قانا ونىڭ قىزىل شىرايلى ءجۇزى اق قاعازعا تامعان قىزىل بوياۋداي كوزگە جىلدام شالىنادى. قارا كوزى توڭكەرىلىپ، قيىلا قاراپ ءتۇر. تىزەسىنەن ەداۋىر جوعارى ىسىرىلعان كويلەگىنىڭ ەتەگىن قىمسىنا قىمتىپ قويادى. ءسوز باسىن ازىلمەن باستاعان قىز، بەيتانىس جانعا ابايسىزدا ءتۋفليىن ءتۇسىرىپ العاندى. ءوزىنىڭ مۇنداي دورەكىلىك قىلىعىنا ىشتەي قاتتى نالىدى. «باسى جارىلىپ قالسا ماسقارا عوي»،— دەگەن ويمەن ول سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى. ءجابىر كورگەن جاننان كەشىرىم سۇراۋدى ماقۇل كوردى.
— ءسىز كەشىرىڭىز، زامانداس!.. مەن بايقاۋسىزدا...
جەڭىل تۋفلي باسقا ءدال تيگەنىمەن، كوپتى كورگەن كومبىس قۇيقا تەرىگە ونشاما اسەر ەتپەگەن ەدى. ەكىنشى ءتۋفليدىڭ دە توبەسىنە ءدال ءتۇسۋىن باعىپ وتىرعان جىگىت، قىز كەشىرىمىنە ءتىپتى، ءمان بەرگەن جوق.
— ءبىز سياقتى بويداقتارعا وسى باستان كوندىگىپ، شىنىعا بەرگەن ءجون، قارىنداس. ەرتەڭ كۇن ءزاۋى كەپ سەميالى بولا قالساق، كىم بىلەدى...— دەپ ول جىميا كۇلدى.
ولار تانىستى. قىز باعبانشىنىڭ قىزى بولىپ شىقتى. اتى — دينارا.
اسپانداعى ۇلپىلدەك اقشا بۇلتتى، ايدىن كول، تاۋ، ورماندى، استىق دالاسىن بالبىراتىپ، قويدىڭ كۇيىسىن توقتاتقان ءان، وسى ءبىر قىزدىڭ مىنا ويماقتاي اۋزىنان اعىتىلىپ، تامىلجي شارتاراپقا شارىقتادى-اۋ، شىركىن! اق تورعىن ۇلبىرەگەن قىز تاماعىن، سۇلۋ ءاندى ۇزاتىپ سالعان ءنارلى قىزعىلت ەرىندى رۇقساتسىز وپكىسى كەلىپ-اق تۇردى شانشارحاننىڭ.
— ءسىزدىڭ ءلاززاتتى ءانىڭىزدىڭ تورىنا مەن قۇمىرىسقاداي شىرمالدىم،— دەدى ول جۇرەك سىرىن سەزدىرىپ.— ءسىزدىڭ تورىڭىزدان سىتىلىپ شىعۋ، ماعان قيىنعا سوعىپ تۇر. سىزگە مەن باعىنىشتىمىن.
— قالاي، ءسىز ءاندى جاقسى كورەسىز بە؟— دەپ دينارا بوزبالانىڭ نيەتىن بىلگىسى كەلدى.
— ءاندى دە، ءانشىنى دە سۇيەمىن!
قىز ۇيالعانداي تومەن قارادى.
— دينارا مەن قاتتى قورقىپ وتىرمىن.
— كىمنەن؟
— تاعدىردان.
— نەگە؟
— بۇگىن عوي، مىنە، ويدا جوقتا ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزبەن كەزدەسىپ وتىرمىز. وتە جاقسى! ال، بۇدان بىلاي، تاكاپپار تاعدىر ءبىزدى ولە-ولگەنشە كەزدەستىرمەسە نە ىستەيمىز؟ قايدان تاپپاقپىن مەن سەنى؟..
«مەن سەنى قايدان تابامىن»،— دەگەندەي قالىڭ جىنىس ءدۇر سىلكىنىپ، جاپىراقتار سىبدىر قاقتى. توقىمداي قارا بۇلت ءبىرتىن-بىرتىن مولايا ءتۇسىپ، «سەن ونى تابا المايسىڭ»،— دەگەندەي، الما باقتىڭ ءبۇر جارعان اپپاق ارشىن توسىنە ىزعارلى تىزەسىن باتىرا ءتۇستى. ىزىڭداعان جەل، سىبدىراعان قايىڭ، سابالاعان نوسەر بۇكىل تابيعات ءبىر-اق ءسوز ايتىپ تۇرعانداي ەدى. ول ءسوز — «مەن سەنى قايدان تابامىن؟..»
دينارا تاڭ سارىدەن الما اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، ءاردايىم ءان سالىپ وتىراتىن-دى. ونىڭ ەكى كوزى، بيىل كوكتەمدە عانا پايدا بولعان دالانىڭ يرەك سوقپاعىنان ايرىلمايتىن. قىز جۇرەگىنە تىك تارتىلعان سول سوقپاقپەن ءبىر جىگىت كۇندە كەپ تۇرادى. ول — شانشارحان. ءانشى قىز ولەڭىنىڭ اتىن «ماحاببات كوكتەمى» دەۋشى ەدى.
ەسەدى باياۋ عانا كوكتەم لەبى،
تابيعات قانداي عاجاپ، كوركەم ەدى!
نەلىكتەن ايلى تۇندە ۇيقى قاشىپ،
نەلىكتەن جۇرەك تۋلاپ، ورتەنەدى؟
ارادان ءوتسىن كۇندەر، كوپ جىل مەيلى،
جۇرەگىم ساعان عانا «كەپ ءجۇر» دەيدى.
قىلت ەتسە سەنىڭ توبەڭ اناۋ سايدان،
نەلىكتەن تۇلا بويىم ەلجىرەيدى؟!
ماقتا وڭىرىندەگى كولحوزشىلار، تۇبەكتە سيىرلارىن جۋساتقان مالشىلار، تەزەك تەرگەن كەمپىرلەر، وزەننەن سۋ اكەلە جاتقان قىز-كەلىنشەكتەر اسقاقتاي كوتەرىلگەن سۇلۋ انگە تامسانا، جاپپاي قۇلاقتارىن توسقان. «تاماشا ءان!»
ەتىك تىگىپ وتىرعان زور دەنەلى، بۋرىل شاشتى دينارانىڭ اكەسى قالىڭ ۇلتانعا ءبىزىن شانشي سالىپ، بار ىقىلاسىمەن انگە نازارىن اۋداردى. از ساتتىك مۇدىرىستەن كەيىن، كىر جايىپ جۇرگەن بايبىشەسىنە اجىرايا قارادى.
— مارتەبەلى كەمپىرىم، قىزىڭ نە دەيدى؟
— ءبىزدىڭ ديناش ءاندى جاقسى سالادى.
— ءسوزىن ايتام، ءسوزىن... «جۇرەك ورتەنەدى» دەي مە، نەمەنە؟
— و، بايعۇسىم، جۇرەكتە نەڭ بار؟ تەزىرەك ءماسىمدى جاما، سۋعا بارام،— دەپ ادۋىن ايەل ەرىنە زىرك-زىرك ەتتى.
ورتا جاسقا كەلگەن كولحوز باعبانى نىممەن ءجىپتى ىسىپ-ىسىپ قويىپ، اۋزى-باسى جىبىرلاپ، ءوزىنىڭ قۇپيا ءتاسىل ماقساتىن ىشتەي ساقايتقانداي، الاسا ساكىگە مىقشيا وتىرىپ، جاي عانا ەزۋ تارتتى.
— بويجەتكەن ەكەن. ىم.. سولاي دە!..
قالپاعىنان ايىرىلعان كۇنباعىستار ەگىنجايدا سيديىپ تۇر. قۋراعان جاپىراقتارى بىر-بىرىمەن سۇيكەنىسىپ، سىلدىر-سىلدىر ەتەدى كۇز ميزامدارى ۇشىپ بارادى. كەيبىرى ۇزىن شوپتەردىڭ باسىنا شىرمالا كەتەدى. سۇمبىلە ءتۇسىپ سۋ سۋىپ قاۋىن-قاربىز بولعان شاق. ارادان ايلار وتكىزىپ شانشارحان ديناراعا بۇگىن عانا سوعىپ وتىر. الما باعىنا اپاراتىن سوقپاقتى تابا الماي، ونىڭ ابدەن يت ءراسۋاسى شىقتى. جالعىز اياق جولدى شىرماۋىق، قۇماي باسىپ كەتكەن. ول كەيدە توقتاي قاپ، قۇلاعىن قانشاما توسسا دا ەشبىر اۋەز ەسىتە المادى. تەك قۋراپ كەتكەن تۇزدەگى جۇگەرىنىڭ بەيمازا سىبدىرى عانا قۇلاققا شالىنادى.
شانشارحاندى ءاردايىم قوش الاتىن ءاننىڭ ىستىق قۇشاعى كۇل كەلە سۋىنعانعا ۇقسايدى. وزىنە تاڭسىق سۇلۋ ءان، وزىنە تانىس سۇيكىمدى بەينە بۇل ماڭنان كەتكەندەي، اينالا تىم-تىرىس. كوكتەمگى كوركى — گۇلىنەن، جازعى قىرمىزى الماسىنان ايرىلعان الما باعى قۋقىل تارتقان، ءوڭسىز، ءومىرسىز. ساباعىنان ءۇزىلىپ، شايقالا جەرگە تۇسكەن سارعىلت جاپىراقتار ءۇمىت وتىن سوندىرگەندەي. كۇنى كەشە ازان-قازان بوپ جاتاتىن قۇزار تەرەك باسى بۇگىن جىم-جىرت. ۇزاق قارعالار دا بالاپاندارىن ۇشىرىپ كەتسە كەرەك.
قالىڭ بۇتا اراسىنان شانشارحان دينارانىڭ كوگىلدىر شاتىرلى ۇيىنە كوز تاستادى. «اناۋ سىپا ۇستىندە دينارا ۇنەمى شاي ءىشىپ وتىراتىن-دى... كويكاسى بار، ءبىراق كورپە-جاستىعى جوق... يا، مىنا ءبىر تارتىلعان جىڭىشكە جىپكە جۋىلعان ىشكيىمى، كويلەكتەرى جايۋلى تۇراتىن ەدى؟.. ال، ءقازىر و دا جوق... ءما ساعان، شال ۇيدەن شىقتى، قولىندا شوقپار تاياعى بار»...
بۇدان كەيىن شانشارحان ءۇي جاقتان مىناداي وكتەم داۋىس ەسىتتى.
— كەرىم-اي، كەرىم! اتىمدى ەرتتە، قۇدالاردىڭ اۋىلىنا بارىپ، دينارا جاندى كورىپ كەلەيىن!..
كوڭىلسىز قيال تۇمانىنا شومعان جىگىت اۋىر كۇرسىندى. ب ا ق ءىشىن تىنىمسىز كەزىپ، ۇلكەن الما اعاشتىڭ تۇبىنە سۇلق وتىرا كەتتى. دينارا وسى داراقتىڭ باسىنا شىعىپ الىپ ءان سالاتىن-دى. توبەسىنە تۇسكەن قىز ءتۋفليى!.. العاشقى تانىسۋ... «مەن سەنى قايدان تابام»،— دەگەن ءوزىنىڭ ايانىشتى ءسوزى، ءبارى دە ەسىندە شانشارحاننىڭ.
ءان مەكەنى قۇلازىعان. شىرقالعان انگە تەلمىرە قاراپ تۇراتىن كوگىلدىر اسپان ءقازىر تومەن سالبىراپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان سەكىلدى. ساقال-شاشى ەسكەن پەندەدەي، جالعىزاياق جولدى ءشوپ باسقان. سىركىرەگەن جاڭبىردان تايساقتاپ، الا سيىر مايا قۋىسىن پانالاپ تۇر. سۋدىرلاپ تۇسكەن سارىالا قاز تابان جاپىراقتار وي-سەزىمدى قاجاپ، كوڭىلدى قامىقتىرادى. بۇلبۇلىنان ايرىلعان ب ا ق تىم كوڭىلسىز.
سازبالشىققا تۇسكەن ىزگە شانشارحان تەسىلە قارادى. دينارانىڭ ءىزى. باشايىنا دەيىن انىق تۇسكەن. ول ەتپەتىنەن ءىز ۇستىنە قۇلادى. پروتەزدىڭ تىزە تۇستاعى بۇكپە تەمىرى سىقىرلاپ، جىگىتتىڭ سولقىلداپ جىلاعانىن اڭعارتقانداي ەدى...
You Might Also Like
-
مەن مۇرت قويعالى قاشان! ە-ە، نەسىن ايتاسىز، مۇرت ماسەلەسى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر پروبلەما! ولاي دەيتىن سەبەبىم، كورەسىنى جۇرتتان ەمەس، مۇرتتان كوردىم. مادەنيەتتى، ادەپتى تانىس كىسىلەر «مۇرتتى ءجى...
-
كۇزگە قاراي ماڭقىستاۋ تابيعاتى كۇرت وزگەردى. كۇن ادەتتەن تىس سۋىتا ءتۇستى. دالالىقتان سوققان سۋىق جەل كەيدە بەت قاراتپايتىن بولدى. تۇرىكمەنيا، ازەربايجان سياقتى جىلى جاقتان كەلگەندەر بۇل تۇبەكتىڭ قا...
