مۇرت
مەن مۇرت قويعالى قاشان! ە-ە، نەسىن ايتاسىز، مۇرت ماسەلەسى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر پروبلەما! ولاي دەيتىن سەبەبىم، كورەسىنى جۇرتتان ەمەس، مۇرتتان كوردىم. مادەنيەتتى، ادەپتى تانىس كىسىلەر «مۇرتتى جىگىت»،— دەيدى. ال، كەيبىر مىسقىلشىل دىردۋبايلار «ەي مۇرت»،— دەپ ءتامام جۇرتتىڭ الدىندا ايقاي سالىپ، اپتاريحاڭدى ايرانداي توگەدى. جەكە ءوزىڭ كەلە جاتساڭ مەيلى عوي. كەيدە قىزبەن دەگەندەيىن...
مۇرت دەگەنىمىز — ۇستىڭگى ەرىن مەن قوس تاناۋدىڭ ارالىعىنا بىتكەن، نە ءسۇت قورەكتىلەر تەگىنە، نە وسىمدىكتەر توبىنا جاتپايتىن ءوز ىرقىنا جىبەرسەڭ شىرماۋىقتاي قاۋلاپ وسەتىن ءتارتىپسىز ءبىر دۇنيە! ساعاتتىڭ قوس تىلىندەي تىلتيعان بۇل كوپىردىڭ پايداسىنان زيانى كوپ-اۋ دەيمىن.
ءالى ەسىمدە، اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، ءبىر كۇنى قىزمەتكە بارا جاتىر ەدىم، ەكى كوزى تۇزداي ەگدەلەۋ ءبىر كىسى ماعان شۇيلىگە كەتتى.
— ءاپ، پالەم، ءتۇستىن بە قولعا؟! مۇرتىڭدى بىرتىندەپ تۇرىپ جۇلايىن با، وسى؟!
مەن اڭ-تاڭمىن. اۆتوبۋس ىشىندەگى جۇرت ەلەڭ ەتە قالدى. الگى ۇيرەك تۇمسىق بەيتانىس ادام قايتا ءتوندى.
ەسىڭدە مە، مەنى كروۆاتقا ارقانمەن ماتاپ تاستاپ، اۋزىما شۇبەرەك تىعىپ، كولحوزدىڭ قىرۋار الماسىن ماشيناعا تيەپ، تاپا-تالتۇستە ۇرلاپ كەتكەنىڭ؟ قايدا الگى سىبايلاس چەچەن جىگىتىڭ؟.. جاڭىلماسام اتى ماحمۇت بولار. سەن سولاي دەپ داۋىستاعانسىڭ...
مەن قورعانا باستادىم.
— ءسىز، جولداس، كەشىرىڭىز... مەنى باسقا بىرەۋگە ۇقساتىپ تۇرسىز عوي دەيمىن.
— دۋراكا نە ۆالياي! قىمباتتىم، مەن سەنى مۇرتىڭنان تانىپ تۇرمىن. جالتارۋىن قاراي گور ءوزىنىڭ!..
جۇرت دابىرلاپ كەتتى.
— مادەنيەتتى جىگىت قوي!
— تاپقان ەكەنسىڭ ۇرىنى...
— كىمدە مۇرت جوق دەيسىڭ؟!
— حا-حا-حا!!!
— ابزالى، جىگىتتەن كەشىرىم سۇراعانىڭىز ءجون بولار...
ءسويتىپ، قىپ-قىزىل پالەدەن ارەڭ قۇتىلعانىم باردى. مىنە، كوردىڭىز بە، تىلدەي مۇرت ءۇشىن ۇيدەي داۋ-دامايدىڭ تۇتانا جازداعانىن؟
وسى وقيعادان سوڭ، وتكىر ۇستارامەن مۇرتىمدى سىمپيتىپ قىرىپ تاستاعىم-اق كەلىپ ەدى، امال نەشىك، «سەن مۇرتىڭدى قىرساڭ اسىلىپ ولەمىن»،— دەپ جاس جۇبايىم كونبەي، بەزەرىپ تۇرىپ الدى.
ەندى بىردە، پارك ىشىندە مىناداي ءبىر كەزدەيسوق، وتە قىزىق كەزدەسۋ بولدى. ءبىر بەيتانىس جىگىت ىلتيپاتپەن ءيىلىپ سالەم بەردى دە، شاپ ەتىپ قولىما جارماسا كەتتى.
— بالا-شاعاڭىز امان با؟ دەنساۋلىعىڭىز تازا ما؟..
— شۇكىر.
— قالاي، جەڭگەي امان-ەسەن بوساندى ما؟ شىلدەحانا جاقسى وتكەن بولار؟
— جاقسى ءوتتى.
— «ۆولگاڭىزعا» گاراج تابىلدى ما؟
— تابىلدى.
— الگى، ىشكىش جاركەمباي ءولىپ قالدى دەيدى، راس پا؟
— قايدام...
— كۋرورتقا قاشان باراسىز؟
— بەلگىسىز.
پۋتيەۆكا كەرەك بولسا ماعان زۆانداڭىز... سۋحۋمي، ۆاتۋمي، سوچي، گاگري، فوتي... ءبارى دە دايىن. قالاعانىڭىز...
— راقمەت، اينالايىن!
— ال، ساۋ بولىڭىز،
— قوش..!
تانىسام قۇداي ۇرسىن! امال جوق، بەيتانىس جىگىتتىڭ سۇراعىنىڭ ىڭعايىنا قاراي جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلدى. ۇيلەنگەنىمىزگە بەس-اق اي... «جەڭگەي بوساندى ما؟» — دەيدى... وي، توبا-اي! جاركەمباي دەگەن كىم؟.. «ۆولگا» تۇگىل جامان ۆەلوسەپەدىم جوق.تۇسىنسەم، بۇيىرماسىن!
كوردىڭىزدەر مە، بۇل ماسەلەگە دە ءسوزسىز، مۇرتتىڭ قاتىسى بار. العاشقى وقيعاعا قاراعاندا، بۇل انشەيىن ءتودي-سودي ءبىر گاپ قوي!
نەسىن ايتاسىز، مۇنان كەيىن دە مۇرت جايلى تالاي-تالاي الاپات قاقتىعىستار بولدى.
ازىن-اۋلاق شارۋام بولىپ، ءبىر كۇنى جاڭا باستىعىمنىڭ الدىنا باردىم. ول بۋالدىر تارتقان سۋىق كوزىمەن ماعان وقتانا ءبىر قاراپ، ءازىلى مە، الدە كەكەسىن گابى مە، توتەنشە ءبىر تۇرپايى سۇراق قويدى.
— شىراعىم، مۇرنىڭنىڭ استىنداعى قارايعان نە پالە؟ — دەدى ول ساۋساعىن وقىس شوشايتىپ.
— كورمەي تۇرسىز با، مۇرت قوي! — دەدىم مەن ىزالانىپ.
— م-مم، سولاي مۇرت دە... سەن، نەمە، شىراعىم، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ساۋەگەي سەرىلەرى سياقتى تاسىراقتايسىڭ. مەن سەنى تارتىپكە شاقىرىپ وتىرمىن. بۇگىننەن باستاپ تاناۋىڭنىڭ استىنداعى مۇرتتى قۇرت. قۇلاعىڭنىڭ تۇبىندەگى كودەدەي باكەنباردىنى دا قۇرت! ەسكى زاماننىڭ ىرىپ-شىرىگەن سالت-ساناسىن قازىرگى جاڭا ۇرپاققا ۇلگى تۇتۋ ۇلكەن قىلمىس! ساقال-مۇرتىن ساپسيتىپ وسىرمەسە دە، قىز-قىرعىن ەركەك قاۋىمىن جاقسى تانيدى. و جاعىنان قام جەمە، شىراعىم...
مەن باستىعىمنىڭ باس-اياعىنا كوز جۇگىرتتىم، قۋ دالاداي سۇرقاي بەت-الپەتىنە ءومىرباقي ءبىر قىلشىق بىتپەگەن ناعىز تۇل كوسەنىڭ ءوزى ەكەن! جىپ-جىلتىر باسى «مەدەۋدىڭ» مۇز ايدىنىنداي. تەك قانا جالپاق تاناۋىنىڭ تەسىگىنەن ەكى-ۇش قوڭىرقاي قىلشىق بوي كورسەتىپ تۇردى. ساقال-مۇرتتىڭ تاقسىرەتىن تارتقان بەيباق نەمە مەنەن ءوشىن الىپ وتىر-اۋ،— دەپ ويلاپ قالدىم. جۇرت دەگەنىڭىز قىزىق-اۋ وسى! امەسە، بىرەۋدىڭ تانىنە شىققان ءجۇن-جۇرقادا نە شارۋاسى بار دەيمىن-اۋ! ءبىر جاقسى جەرى، تاناۋدىڭ استىنا بىتكەن شىناشاقتاي مۇرتتىڭ سالماعى بوتەن ءبىر ادامعا تۇسپەيدى عوي...
دەگەنمەن، مۇرتەكەڭ مەنى تالاي-تالاي تاقىرعا وتىرعىزىپ ءجۇردى-اۋ! قورعاپ قايتەيىن، مەن ودان سان رەت جاپا شەكتىم.
ءبىر كۇنى ايەلىممەن رەستوراندا وتىر ەدىم، زالدىڭ ات شاپتىرىم وسىناۋ ءبىر مۇيىسىنەن داياشى قىز جەتىپ كەلدى. كەلگەن بويى ورەسكەل ورىنسىز سوزدەر ايتىپ، مەنىڭ جەر-جەبىرىمە جەتتى.
— ساعات تاستاپ نەسيەگە اراق ءىشۋدى بىلەسىڭدەر، ءا! ال اقشاسىن ۋاقتىلى تولەمەيسىڭدەر. سەندەردە ۇيات بار ما، وسى؟ كانە، اقشاڭدى تولەپ، ساعاتىڭدى ال. ون ءبىر ءمانات بەرەسىڭ. بول، جىلدام!
«و، سۇمپايى» دەگەندەي ايەلىم مەنىڭ بەتىمە باجىرايا قارادى. مۇرتپەن توركىندەس مۇنداي-مۇنداي حيكايالاردىڭ تالايىن باستان كەشىرگەن، ىسىلعان پەندە ەمەسپىن بە، زارەدەي ساسقام جوق، مۇرتىمنان كۇلدىم دە، بايىپپەن جاۋاپ ءسوز ايتتىم.
— بيكەش، ءسىز قاتەلەسىپ تۇرعان بولارسىز؟
— جالتارماي-اق قوي، شىراعىم، مەن سەنىڭ مۇرتىڭنان تانيمىن. قاسىندا ءبىر سۇلۋ كەلىنشەك بار ەدى، ونى دا بىلەمىن.
داياشىنىڭ مىنا سوزىنەن كەيىن جۇبايىمنىڭ ەكى كوزى شاقشيىپ، بەت-الپەتى تۇتىگىپ كەتتى، انشەيىن. قاپ، مىنا شومەلەباس ءبۇلدىردى-اۋ!
مەن كەلىنشەگىمە قارايمىن. كەلىنشەگىم ماعان قارايدى. ال داياشى قىز بولسا «بول، بولدىڭ» استىنا الىپ، تەرىسىنە سىيماي قابىنىپ تۇر.
— ميليسيونەردى شاقىرايىن با، جوق جاقسىلىقپەن...
مەن قاتتى ساستىم.
— بيكەش، ءسىز...
ءسوزىمدى اياقتاپ ۇلگىرە المادىم، ءدال وسى ءسات، مۇرتى بار ءبىر بوگدە جىگىت داياشى بيكەشتىڭ يىعىن قاققىلادى. جىگىت مىڭگىر-مىڭگىر ەتىپ، الدەنەلەردى ايتىپ جاتتى. ءمۇلايىمسىپ، سىزىلىپ كۇلىپ تە قويادى. قالتاسىنان ءاميانىن الىپ، اۋزىن اشا باستادى... «ساعات يەسى وسى بالا بولار-اۋ دەپ توپشىلادىم وزىمشە.
داياشى قىز ماعان بۇرىلدى دا:
— كەشىرىڭىز— دەپ تايىپ تۇردى.
بۇيتكەن «كەشىرىڭىزى» بار بولسىن. ەكى ورتادا، ايرانداي ۇيىپ تۇرعان سەميا شىرقىن بۇزا جازدادى-اۋ، ەرلى-زايىپتىلار اراسىنا وت جاعىپ!
وح، بۇل مۇرت جارىقتىقتى قويساڭىزشى، ءجۇددا، زىقىمدى شىعاردى. سول ءباتشاعاردڭ ارقاسىندا سان پالەگە دۋشار بولدىم عوي. نەسىن ايتاسىز، مۇرت حيكاياسى مۇنىمەن دە تىنعان جوق.
شاماسى دەمالىس كۇنى عوي دەيمىن، ءبىر جولداسىممەن كوشەدە كەزىگە كەتتىم. مەكتەپتەس دوسىم ەدى، قوياردا قويماي ۇيىنە ەرتىپ اپاردى. زايىبىمەن تانىستىردى، بويجەتكەن بالدىزىمەن تانىستىردى. نە كەرەك، بالدىزى سۇيكىمدى ءھام سىباتتى قىز ەكەن. تولىق بالتىر، قاز ومىراۋ ، مول مىقىندى، قىپشا بەل. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى ءبىر جۇتىم قايماقتاي. اسىرەسە ماعان تاماعىنىڭ استىنداعى مەڭى ۇنادى.
«استانالىق» اق تەلپەك ستولعا كەپ قونجيدى. ماڭدايىنان وت شاشقان تايپاق تابان ريۋمكالار بىر-بىرىمەن شۇيىركەلەسىپ، سىڭعىر-سىڭعىر كۇلىپ، اياعى اسپاننان كەلىپ جاتتى. شولمەك ىشىندەگى سۇيقىلتىم زات ورتايعان سايىن ءبىز مولايىپ بارامىز. ءتىپتى، زورايىپ تا بارامىز-اۋ دەيمىن! جولداسىم دا قىزدى، مەن دە قىزدىم.
«بويىندا ارىستىڭ»... دەگەن قىز اۋەنى اسحانا جاقتان ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. سو جاققا بارۋعا سەبەپ تابا الماي، قيپاقتاپ مەن وتىرمىن. شىلىمىنىڭ، كۇلىن ريۋمكاسىنا قاققىلاپ قىزارا ءبورتىپ، ابدەن راقاتقا باتىپ دوسىم وتىر. از ساتتەن سوڭ قورىلعا باستى ول.
وسىلاي دىرىلداپ وتىرعانىمىزدا شام تۇسكىر ءسوندى دە قالدى. مەن سۇيرەتىلىپ، اسحاناعا قاراي بەتتەدىم. قىزدىڭ قولىنان ۇستاپ، وزىمە قاراي تارتتىم،— ۇندەمەيدى. «مەڭى وسى تۇستا بولار»،— دەپ، تاماعىنان يىسكەدىم،— بۇلك ەتپەيدى. بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتادىم،— مىڭق ەتەر ەمەس! «قوناعىڭنان ۇيالسايشى»،— دەپ قىمسىنىپ قانا قويادى. قىز سوزىنە ءمان بەرگەم جوق، البىراعان ەرنىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ الدىم. و-و، سۇمدىق-اي، ءداپ سول مەزەتتە كوزىمنىڭ وتى جارق ەتە قالدى. كوزىمدى الاقانىممەن باسىپ «رازريادى بار قۋدىڭ سوققىسى عوي»،— دەپ وتىرا كەتتىم.
شام قايتا جاندى. قارسى الدىمدا ەكى بىلەگىن سىبانىپ سۇستى ءبىر ايەل تۇر. ءما ساعان بەزگەلدەك، مەنىڭ قىز دەگەنىم — جولداسىمنىڭ كەلىنشەگى بوپ شىقتى. قاراڭعىدا قۇشاقتاي العانىمدا، ول مەنى ءوز كۇيەۋىم دەپ ويلاپ قالسا كەرەك. ناعىز سويقان سۇيىسكەندە باستالدى عوي... (دوسىم جىپ-جىلماقاي كوسە بولاتىندى.) مىنە، تاعى دا مۇرتى تۇسكىر ءبۇلدىرىپ وتىر! قاپ، وزىمە دە وبال جوق، ءسۇيىپ نەم بار ەدى؟! بۇل نە دەگەن ماسقاراشىلىق؟! ەسىتكەن ەلدەن ۇيات-اۋ!
قوي، ءبۇيتىپ جان باعا الماسپىن. ءبۇيتىپ، يتشىلەپ كورگەن كۇنىم قۇرسىن. ءار تالى التىن بولسا دا، قۇرىپ كەتكىر وسى مۇرتتان قۇتىلايىنشى، باسىما ءبىر پالە بولدى عوي ءوزى. مەيلى، قاتىنىم اسىلماق تۇگىل، اتىلىپ ءولسىن! مەيلى، قاتىنىم اسىلماق تۇگىل، اتىلىپ ءولسىن ءبارىبىر.
وسىنداي تۇجىرىمدى، باتىل ويلارمەن ۇيگە قاراي كەلە جاتىر ەدىم، الدىمنان قاسقا باس ۋپراۆدوم شىقتى. ساۋساعىمەن پورتفەلىن بارابانداتىپ، كوزدەرىن قىبىجىقتاتىپ، بارقىلداپ سويلەي جونەلدى.
— ءتاشىموۆ جولداس، بۇ قالاي؟ پاتەر اقى تولەنبەگەن. مم-م، گاز، راديو، جارىق... تولەنبەگەن... تاعى نە ەدى، قۇداي-اۋ؟.. م-م... ءسىزدىڭ مۇنىڭىز — بارىپ تۇرعان قىلمىس ەمەس پە؟! سۋاتتى، سالاۋاتتى ازاماتسىز، ازداپ ۇيالۋ كەرەك قوي ادام دەگەن. اتا ساقالىڭىز اۋزىڭىزعا تۇسكەنشە...
وي-باي، تاعى دا، تاعى مۇرت ماسەلەسى!.. قوي، بولماس، ايدىڭ امانىندا وسى پالەدەن قۇتىلايىنشى.
تۇلا بويىمدى اشۋ قىسىپ، اسىعىپ-ۇسىگىپ ۇيگە كىردىم، اپىل-عۇپىل شەشىنە باستادىم. قولىما قىلشىلداعان وتكىر ۇستارانى الدىم دا، ساقال-مۇرتىمدى سابىنداپ، اينا الدىنا وتىرا كەتتىم.
الەمىش-قۇلامىش اتلاس حالاتىن شۇبالتىپ، تورگى بولمەدەن كەلىنشەگىم شىقتى، پاڭدانا باسىپ.
— نۇرلانچيك، سەن زناەش مۇرتىڭدى قالاي قيۋ كەرەك؟.. مەن بۇگىن ءبىر ەتىكشى جاس ارميانيندى كوردىم، مۇرتى پروستو، يزۋميتەلنىي! كاك سكازات... قارلىعاشتىڭ قۇيرىعىنداي. جو-جوق، لاينەردىن، قاناتىنداي! پروستو پرە-لەست!!! ال، سەنىكى اۋلنىي. بابايلاردىڭ مويلاۋىنداي. تى سوكراتي نەمنوجكو، چۋت-چۋت. پروشۋ، ا-ا-،ا؟!.
قايران زايىبىمنىڭ ءوتىنىشى قۇر بەكەر دالاعا كەتتى-اۋ! اي-شايگە قاراماي بەت-اۋزىمدى سابىنمەن كوپىرشىتىپ، ءاپ ساتتە ساقال مۇرتىمدى جايپاپ سالدىم. ەكى-ۇش مينۋتتان سوڭ مۇنتازداي بوپ شىعا كەلدىم. ىڭىلداپ ءان سالىپ، كەبىسىن تىرپىلداتىپ جۇبايىم ورالدى. مەنى كوردى دە كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتتى.
— ۋۋ-جاس ، ۋۋ-جاس! ففۋ»..
ول ەس-تۇسىنەن ايرىلىپ، ديۆانعا سۇلق قۇلادى.
مەن ارينە تەلەفونعا جارماستىم.
— اللو، اللو!.. «جەدەل جاردەم بە؟..» ويباي، تەز جەتىڭىزدەر، ايەلىم تالىپ قالدى!..
سونىمەن، نە كەرەك، مۇرت ماسەلەسى ءبىرجولا تىندى عوي.
You Might Also Like
-
گۇلاينا اپاي وتارعا ەرتە ورالدى. قىزىمدى ساعىندىم دەپ كۇنى كەشە الماتىعا اتتانعان-دى. تۇڭعىشى — زىرەش قالادا پەدينستيتۋتتا وقيتىن ەدى. زىرەش قىسقى، جازعى دەمالىسىن كوبىنە سوۆحوز ورتالىعىنداعى...
-
جول ازابىنان قالجىراعان شانشارحان كىشكەنتاي ارىق بويىنداعى، قويۋ كولەڭكەلى تۇتتىڭ تۇبىنە وتىرا كەتتى. تەرشىگەن ءاجىمسىز ماڭدايىن بەت ورامالىمەن قايتا-قايتا سۇرتكىلەپ، القىزىل جىبەك كويلەگىنىڭ تۇيمەسى...
