جارقىرادى، ماڭقىستاۋدىڭ وتتارى
كۇزگە قاراي ماڭقىستاۋ تابيعاتى كۇرت وزگەردى. كۇن ادەتتەن تىس سۋىتا ءتۇستى. دالالىقتان سوققان سۋىق جەل كەيدە بەت قاراتپايتىن بولدى. تۇرىكمەنيا، ازەربايجان سياقتى جىلى جاقتان كەلگەندەر بۇل تۇبەكتىڭ قاتال تابيعاتىنا كوپكە دەيىن كوندىگە الماي ءجۇردى. سۋىققا شىداۋ قيىن بولدى. بىزگە بارىنەن قيىنى ءپارافيندى مۇنايلىق اعۋى ەدى.
يۋل ايىندا، تامىلجىعان شىلدەنىڭ ىستىعىندا جىبەرىلگەن مۇناي باستاپقى قارساڭىندا كوپ سىر بەرە قويعان جوق. جەدەل اعىپ جاتتى. قويۋلانعان مايدى ناسوسپەن كىدىرىسسىز ايداپ كەلدىك. ءبىرقاتار ۇساق-تۇيەك قيىندىقتار جۇرە تۇزەلىپ كەتكەن. الايدا، العاشقى سالقىن تۇسىسىمەن ۇش-بەس شاقىرىم قاشىقتىقتاعى سكۆاجينالار ءوز ءونىمىن توپتىق قوندىرعىعا جەتكىزە الماي «قاقالا» باستادى. ولاردىڭ بويىنداعى قاتىپ جاتقان ءپارافيندى مۇنايلى اگرەگاتپەن ايداپ، جىلجىمالى بۋ قوندىرعىلار ارقىلى ءجىبىتىپ وتىراتىن كۇيگە تۇستىك. ءبىراق بۇل امالىمىز دا ۇزاققا بارمادى. ءبىر جەردەن ءجىبىتىپ جىبەرسەڭ ەكىنشى جەردەن قاتادى. كۇن سۋىعان سايىن قۇبىرلارداعى مۇناي تۇگەلدەي قاتىپ، ءونىم بەرۋ توقتاپ قالۋعا اينالدى.
«ءپارافيندى مۇناي قاتقىش كەلەدى، سۋىقتا ونى ءوندىرۋ قيىنعا تۇسەدى» دەگەندى بىلەتىن ەدىك. ونى تاتاريانىڭ، تۇرىكمەنيانىڭ، باكۋدىڭ كەيبىر كاسىپشىلىكتەرىنەن كورىپ تە جۇرگەنبىز. ال مىنا سياقتى از-كەم سۋىقتا مايدى ايداۋ جاپپاي كىدىرەدى دەپ ويلاعان دا جوق ەدىك.
مۇناي توقتالىسىمەن ايقاي باستالدى. جوسپار ورىندالمايدى. «قىسقا ازىرلىك ناشار بولعان»، «تەحنيكالىق دايىندىق بولماعان»، «ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى تومەن»، «سوسياليستىك جارىستىڭ پارمەندىلىگى ناشار» دەگەن ايىپتار تاعىلىپ، ءبىزدى وبلىستىق گازەتتەر سىناي باستادى. قالاي دەسە دە مۇناي بەرمەي جاتقانىمىز شىن. بارىنەن دە مىنا مۇناي اعىزۋعا قالاي دا امال تابۋىمىز كەرەك.
كەڭسەگە بەردىعوجيندى عانا وتىرعىزىپ، ءبارىمىز سكۆاجينالاردى جاعالاۋعا كەتتىك. دەرگاچيەۆ، وسادچيي، سترەمسكيي، ەفەندييەۆ، راگيموۆ تاعى باسقا ينجەنەرلەر، جاڭاشىل ونەرتاپقىش وپەراتورلار نۇرمۇحانوۆ، ماسيموۆ، مەحانيك مامەدوۆ، ءتىپتى بارلاۋشىلارعا دەيىن باس قاتىرىپ، مۇناي بەرۋدى ويلاستىرامىز. بۇل تۇيىقتان شىعۋدىڭ امالىن ىزدەستىرە باستادىق. بارلىق «پالە» پارافيندە. قۇرامى مول بولعاندىقتان مۇناي 36 گرادۋس جىلىلىقتىڭ وزىندە-اق توڭازىپ قويۋلانا باستايدى. مۇنان ءسال تومەندەسە بولعانى دەرەۋ قاتا باستايدى. قىزدىرىپ جىبەرسەڭ قايتا سۇيىلىپ اعا جونەلەدى. ءبىراق، مۇنىڭ دا ءورىسى ۇزاق ەمەس. ۇزاڭقىراپ بارىپ سۋىنىپ قالادى. دەمەك، سالقىن ۋاقىتتارى مۇنايدى ۇزدىكسىز قىزدىرىپ تۇرۋ كەرەك.
قازىرگى قولدا بار جىلىتۋ قۇرالى - تەك قانا بۋ ماشيناسى. ولاردى سكۆاجينا سايىن قويۋعا تاعى جەتپەيدى. جەتسە دە ول ايرىقشا قىمباتقا تۇسەدى. قىزدىراتىن پەش تەك توپتىق قوندىرعىدا عانا بار. سكۆاجينادان شىققان مۇناي سول پەشكە جەتە الماي، جولدا قاتىپ جاتىر. قايتكەن كۇندە دە مۇنايدى قىزدىرۋ كەرەك. ءبىراق جەر استىندا كومۋلى جاتقان قۇبىردى قالاي قىزدىرامىز؟ نەمەن قىزدىرۋعا بولادى؟
وسى سۇراقتارعا جابىلىپ جاۋاپ ىزدەدىك. اقىرىندا تابىلعان جاۋاپ بىرەۋ بولدى. پەشپەن قىزدىرۋ كەرەك.
بىرەۋ بىلمەگەندى بىرەۋ بىلەدى. ويلانا كەلە مۇنىڭ ءتيىمدى پايدالانۋ جولدارىن قاراستىردىق. چەرتەجىن، ەسەپتەرىن جەدەل بىتىردىك تە، ەرتەڭىنە ورتتەن ساقتانۋ، تاۋ ينسپەكتورلارىمەن كەلىسىپ، ولاردىڭ دا ۇسىنىستارى ارقىلى ءبىر سكۆاجيناعا قولدانباقشى بولدىق. تاجىريبە جاساپ كورۋگە №4 توپتىق قوندىرعىدان 5 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا تۇراتىن №23 سكۆاجينا الىندى. بۇل ءوزى ءونىمدى جاي بەرگەنىمەن قۇبىرى ۇزىن بولعاندىقتان مۇنايىن توپتىق قوندىرعىعا جەتكىزە الماي، قاتىپ جاتاتىن سكۆاجينا ەدى. الدىن-الا ءاربىر شاقىرىمعا بەس جەردەن قىزدىرما پەش قويۋ كەرەك بولدى.
جەر استىندا مۇناي تەمپەراتۋراسى 65 گرادۋس بولسا، جوعارى كوتەرىلگەن سايىن سالقىنداي بەرەدى دە، جەر بەتىندە، ياعني سكۆاجينانىڭ اۋزىندا قىس كۇندەرى 25 گرادۋس، جازدا 15 گرادۋسقا دەيىنگى جىلىلىققا تۇسەدى. ءسويتىپ، ونان ءارى دە تومەندەي بەرەدى. نەعۇرلىم موينى ۇزاعان سايىن تەمپەراتۋرا دا تومەن بولادى. ال 20 گرادۋسقا جەتىسىمەن-اق مۇناي قويىلا باستايدى دا قۇبىردىڭ جان-جاعىنا جابىسىپ، بىرتە-بىرتە تىعىندالىپ قالادى. سوندىقتان جازى-قىسى توپتىق قوندىرعىعا كەلگەندە مۇنايدىڭ جىلىلىعى 25 گرادۋستان تومەن تۇسپەۋى كەرەك. ول ءۇشىن تاپقان ايلامىز — الگىندەي جول-جونەكەي قىزدىرىپ وتىرۋ ءادىسى بولدى.
ماڭقىستاۋ مۇناي بارلاۋ ترەسىنىڭ باس گەولوگى،
لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ۆ.ل.توكاريەۆ.
ەندىگى ءبىر قيىن جۇمىس ءارى ءقاۋىپتىسى - «سەپاراتور» دەپ اتالعان، مۇنايدان گازدى ايىراتىن كىشكەنتاي ىدىس جاعىنان تۋدى. ونىڭ قاۋىپتىلىگى — ۇلكەن قىسىم ۇستىندە جۇمىس ىستەيدى. وسى جەردە ءبىراز تالاس پىكىرلەر بولعان. بىرلەستىكتىڭ باس ينجەنەرى بۇل ىدىستى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتتى. ول ءوزى تەحنيكا قاۋىپسىزدىگىنە الدىمەن جاۋاپ بەرەتىن بولعان سوڭ دا ءقاۋىپتى جەرلەردى جىبەرگىسى كەلمەيدى. ءبىز وعان بولماي، قاۋىپسىزدىكتى ءوز موينىمىزعا الىپ، گازدىڭ تازالىعى ءۇشىن سولاي ىستەۋگە ۇيعارعانبىز.
راسىندا دا وسى ءقاۋىپتى ىدىستى ىستەمەي-اق بۇل پالەدەن اۋلاق جۇرسەك قايتەدى دەپ باس ينجەنەر دە ايتىپ كورىپ ەدى، مەن قولدامادىم. نە دە بولسا تاۋەكەل، سۆارششيككە ىستەۋگە ءتارتىپ بەردىم. ءوزىمىز باسىندا باقىلاپ وتىردىق. بىردەڭە بولا قالسا جاۋاپ بەرەتىن ءبىز. ەكى كۇن دەگەندە جۇمىس اياقتالدى. ءبىر قىزدىرما پۋنكتى جاسالدى. ارتىق كىسىلەردى كەيىن قويىپ، باسىندا دەرگاچيەۆ، سترەمسكيي، سۆارششيك تورتەۋىمىز قالدىق. راگيموۆ سكۆاجينانى جىبەرۋگە كەتتى.
كوپ ۇزاماي شۋىلداپ-دۇرىلدەپ گاز دا كەلىپ قالدى. قىسىمنىڭ كۇشىمەن قۇبىردىڭ بويى، پەشتىڭ قۇرالدارى سولقىلداپ كەتتى. سەپاراتور دا گازعا تولىپ، قىسىمى كوتەرىلىپ، مانومەترلەردىڭ ءتىلى ويناقشي باستادى. ناعىز ءقاۋىپتى ۋاقىت ەندى كەلدى. قىسىم تەز كوتەرىلىپ بارا جاتتى. 3 اتموسفەرا، 5، 10، 15 اتموسفەرا. ءسىرا الدى تاعى بىتەلىپ قالسا كەرەك.
مەن «توقتات» دەپ راگيموۆكە بەلگى بەردىم. سونىڭ اراسىنشا سەپاراتورداعى قىسىم 20-عا بارىپ قالعان ەكەن، سونى كوزىم شالىپ ۇلگەردى. سكۆاجينا جاققا تاعى دا «توقتات» دەگەن يشاراتپەن قولىمدى كوتەرە بەرگەنىمدە قۇلاقتىڭ تۇبىنەن اتىلعان مىلتىقتاي جەر دۇنيەنى جاڭعىرتىپ ءبىر جويقىن كۇش ءوزىمدى ۇشىرىپ جىبەردى. لەزدە ەسىمدى جيناپ، تۇسكەن جەرىمدە تۇلا بويىمدى تۇگەندەي باستادىم، باسىم ءبارى تۇگەل سياقتى. ەش جەرىم اۋىرمايدى دا. ون كادامداي جەردە - جاڭاعى تۇرعان جەرىمىزدە قۇيىنداي اسپانعا كوتەرىلىپ شاڭ تۇر، اراسىنان قىبىرلاپ تۇرىپ ءۇستى-باستارىن قاعىپ جاتقان جولداستارىمدى كوردىم، ءبارى دە ءۇنسىز. جۇگىرىپ بارىپ جىگىتتەردى تۇگەندەي باستادىم. ولار دا قيمىلداپ تۇرىپ جاتىر ەكەن.
— مەن ايتتىم عوي! - دەدى بىرلەستىكتىڭ باس ينجەنەرى، — بۇل ءقاۋىپتى «كونسترۋكسيادان» اۋلاق ءجۇرۋ كەرەك! — ءبارىمىزدى «قۇداي» ساقتادى!
تەكسەرە كەلگەندە بۇل كونسترۋكسيادان ەشقانداي كىنا بولمادى. سەپاراتور سۆارششيكتىڭ تاجىريبەسىزدىگىنەن جارىلدى. پىسىرىلگەن جەرلەردىڭ بارىندە اقاۋى بولعان. سوندىقتان قىسىمعا توزبەگەن. ەندى بۇل ءىستى قايتا باستاۋعا تۋرا كەلەدى. تاجىريبەلى سۆارششيك تابۋ كەرەك. پەشتەردە تازا گاز عانا جانۋ كەرەك. مۇناي ارالاسىپ بۇكىل ماڭقىستاۋ اسپانىن قارا ءتۇتىن قىلىپ قويعان ىڭعايسىز.
بۇرعىشى م.تارابرين
بۇل ءىستى ۇزاققا سوزۋعا بولمايدى. ايلىق جوسپاردى قالاي دا ورىنداپ شىعۋىمىز كەرەك. ەسىمە ءابىش ءتۇستى. ونى وسىندا الدىرۋ كەرەك، ونىڭ قيالى وسىنداي ۋچاسكەلەردە ىستەۋ ەدى عوي.
ەرتەڭىنە جەتىبايعا تارتتىم. ءمان-جايدى ايتىپ ەدىم، ءابىش بىردەن-اق كەلىسە كەتتى. مەن ءابىشتى ەكسپەديسيا باستىعىنان سۇراپ، وزەنگە وزىممەن بىرگە ەرتىپ كەلدىم. سەپاراتوردىڭ چەرتەجىن كورىپ ءابىش «بۇل ماعان شەمىشكە شاققانداي» دەدى. ءبىز قۋانىپ كەتتىك. راسىندا دا ءابىش بۇل جۇمىستى ءارى جەڭىل، ءارى شاپشاڭ ورىندادى. ءوزى دە كوپتەن كۇتكەن ارمانىنداي جۇمىسقا اش قاسقىرشا ءتيىستى. از كۇندە-اق بارلىق جۇمىستى قاۋسىرىپ اكەتتى. قىس باستالماي-اق سول كۇزدە بارلىق سكۆاجينالاردى قىزدىرما پۋنكتتەرىمەن قامتاماسىز ەتتىك. پەشتەردەگى مازداپ جانعان گاز ءتۇتىنى دە شىقپايدى. قاتىپ جاتقان سكۆاجينالار ىسكە قوسىلا باستادى. بۇل قىس بويىندا پارافين ەمى تابىلعانداي بولدى. جوسپار دا ورىندالىپ تۇردى. ەندى ىلگەرىنى ويلاۋ كەرەك.
ءپارافيندى مۇنايدى ەرىتۋ جونىندە بىرنەشە تاجىريبە قاتار جۇرگىزىلدى. الدىمەن، كۇبىر ءىشىن پارافين جابىسا المايتىنداي ەتىپ جىلتىراتىپ لاكتاۋ، ەمالداۋ، اينەكپەن قاپتاۋ سياقتى ادىستەر سىناۋدان ءوتتى. سونىمەن قاتار سكۆاجينانىڭ جۇمىس رەجيمىن وزگەرتۋ ارقىلى ءپارافيننىڭ مۇنايدان ءبولىنۋىن قاراستىرۋ كەرەك. ول - گازدى كوبەيتۋ، گازليفت ادىستەرىن كوبىرەك قولدانۋ، سكۆاجينانى توپتىق قوندىرعىعا جاقىنىراق ورنالاستىرۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلاتىن بولدى. ءسويتىپ، وزەننىڭ باتتاسقان ءپارافينى دە ەندى بىزگە كەدەرگى بولا المايدى.
بارىنەن بۇرىن ءابىش قولىمىزدى ۇزارتتى. نە ءبىر قيىن جۇمىستار كەزدەسىپ، تۇيىققا تىرەلگەندەي بولساق ءابىش ارقاسىندا عانا شىعىپ كەلدىك.
بارلىق توپتىق قوندىرعىلار سكۆاجينادان جينالعان مۇنايدى پەشتەردە جىلىتىپ ديامەترى جارتى مەترلىك ۇلكەن ورتالىق جيناقتاۋ كوللەكتورىنا ناسوسپەن ايدايدى. كوللەكتور رەزەرۆۋار پاركىنە قۇيادى. سوڭىنان ىسكە قوسىلعان توپتىق قوندىرعىنىڭ بىرىندە دايىن تۇرعان زادۆيجكا بولماي قالدى. ولاردى ايرىقشا قىسىمدا مۇناي ءجۇرىپ جاتقان كوللەكتورعا جالعاۋ كەرەك. سكۆاجينالار توپتىق قوندىرعىعا تىركەلىپ، جۇزدەگەن توننا مۇناي دايىن تۇر. مۇنى رەتتەۋدى تاعى دا ءابىش قولعا الدى. كوللەكتوردىڭ ءبىر بۇيىرىنەن 350 ميلليمەترلىك بولات زادۆيجكانى جاپسىردى دا كوللەكتوردى جوندەدى. اقىرىندا، بۇل تۇستان ۇلكەن مۇناي جولىن اشىپ جىبەردى، ول جوعارى قىسىممەن ايدالعان مۇناي كەنەت اشىلعان تەسىكتەن ىلگەرى لىقسي جونەلدى. ءابىش اسىقپاي زادۆيجكانى جابا قويىپ ەدى، كوللەكتور تىپ-تىنىش بولا قالدى. ەندى جاڭا توپتىق قوندىرعىنى وسى زادۆيجكانىڭ اۋزىنا جالعاۋ عانا قالدى.
ءابىشتىڭ ادىسىمەن تالاي توپتىق قوندىرعى ىسكە قوسىلدى. ءبىز ءبىرقاتار جۇمىستارىمىزدى ونىمەن اقىلداسىپ وتىراتىن بولدىق. ونىڭ ۇسىنىسىمەن وزەندە جوعارى دارەجەلى سۆارششيكتەر كۋرسى اشىلدى. تاڭداۋلى، ىجداعاتتى، ىنتالى جاستاردان ونشاقتى جىگىتتى جيناپ، ءبىر جاعىنان ءابىش ولاردان وزىندەي سۆارششيك مامان دايىنداۋعا دا كىرىستى. كوپ ۇزاماي سۆارششيكتەر ماسەلەسى دە شەشىلدى. ەندى ءۇي قۇرىلىستارىنا دا قاراۋعا مۇرشا كەلدى.
بۇل كەزدە قۇراستىرمالى اعاش باراكتار قۇرىلىسى اياقتالعان. تاس ۇيلەردىڭ ىرگە تاسى قالانا باستاعان ەدى. بۇرىن دايىن ماتەريالداردان شاپشاڭ جيناپ، اعاش ۇيلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاپسىرىپ جۇرگەن قۇرىلىسشىلار، تاس ءۇي سالۋعا كەلگەندە ىستەرى ونبەدى.
ماڭقىستاۋ بايلىعىنىڭ ءبىرى — تاس. كادىمگى جەر بەتىنەن جارتى مەتر تەرەڭدىكتە جاتاتىن ماڭكىستاۋدىڭ «راكۋشنياك» دەپ اتالاتىن ايگىلى اق تاسى ول. وسى تاس ارقىلى شيەۆچەنكو قالاسى دا تەز قانات جايىپ كەتتى. ناق وسىنداي جەرگىلىكتى باعالى ماتەريالدار - بولماسا ماڭقىستاۋ قۇرىلىسى مۇنشالىق تەز قارقىنمەن دامي الماس تا ەدى. اۋەلگى قارساڭدا تاس ماتەريالى بىزگە ماشينامەن شيەۆچەنكودان، جەتىبايدان جەتكىزىلىپ تۇردى. كەيىن وزەننىڭ وزىنەن كارەر اشىلدى. ءسويتىپ، ۇيلەردىڭ جارىن كوتەرۋ مۇندا ونشالىق قيىنعا سوقپاعان. ونىڭ ەسەسىنە باسقا قۇرىلىس ماتەريالدارى: اعاش، سەمەنت، اينەك، سىر سياقتىلاردى جەتكىزۋدە ۋاقىتشا قيىندىقتار بولاتىن. ءبىراق مۇنى قۇرىلىسشىلاردىڭ قارقىندى جۇمىسى مەن ىزدەنگىشتىگى وتەپ وتىردى.
قۇرىلىسشىلار اراسىندا «ۆاسيا اعاي» دەپ اتالىپ كەتكەن قارت تاس قالاۋشى بولدى. ەگدەلىگىنە قاراماستان ەرتەڭنەن قارا كەشكە قۇرىلىس باسىندا بولاتىن. تاس قالاۋ جۇمىسىنان جالىقپايتىن دا، شارشامايتىن. ول باسقا جىگىتتەردى دە ۇنەمى جۇمىسقا تارتاتىن. كەيدە ولار جۇمىستان جالتارىپ، جالقاۋلىق كورسەتسە «جىگىتتەر، ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىن قالاستىرىپ كەتەيىك، ەرتەڭگە جەڭىل بولادى. ولاي ەتپەسەڭدەر ەرتەڭگى جارتى كۇن بۇرىش شىعارۋعا كەتەدى» دەپ بولمايتىن. ءوزى دە جۇمىسقا شەبەر، ۇلكەن تاجىريبەنىڭ ادامى. قاشاننان تاس قالاۋشى ۋكراينانىڭ، تاتاريانىڭ ۇلكەن-ۇلكەن قۇرىلىستارىندا ەڭبەك ەتكەن.
ۆاسيليي اعاي مۇندا قۇرىلىسشىلار بريگاداسىن باسقارادى. مۇنداعى جۇمىستىڭ ساپاسى دا، قارقىنى دا كۇندەلىكتى نورمانىڭ ماڭىندا بولادى. اسىلى، ولار رەتسىز اسىعىپ، اپتىقپايدى. بريگادير قارت قولى بوستا بىزگە كەلىپ، ۇسىنىستار ايتىپ، ءبىر جۇمىستار جونىندە اقىلداسىپ جۇرەتىن. وعان وزەندەگى قۇرىلىس ناق ءوز جۇمىسىنداي جاقىن ەدى. كەيبىر ىستەرىنە قاراساق ۆاسيا اعاي جاي عانا تاس قالاۋشىعا ۇقسامايدى، وسى ۇلكەن قۇرىلىستىڭ قوجاسى، بولاشاق يەسى دە ءوزى سەكىلدى. كەيبىر جەكە مەنشىك ءۇي سالعان كىسىلەر ىسكە ءوزى ارالاسسا دا، باسقا جاعىن كوزدەن تاسا قىلماي، باقىلاپ جۇرەدى. پەش دۇرىس ورناتىلىپ جاتىر ما، اينەك دۇرىس سالىندى ما، ەدەن تاقتايلارى ۇيلەسە مە. ۆاسيا اعاي دا سولار سەكىلدى جالپى قۇرىلىستى باقىلاي جۇرەدى. بۇل جاعىنان ول وزىمەن كورشى بريگادانىڭ كوپ ىسىنە نارازى. جۇمىسى ساپاسىز، دەيدى، جۇمىستا ماتەريال شىعىنى كوپ دەيدى. ايتەۋىر ۆاسيا اعاي وزگە جۇرت «اتامان» دەپ اتاپ كەتكەن ءوزى قاتارلى قارتپەن جاراسپاي ءجۇردى.
— وسى «اتاماننىڭ» نيەتى بۇزىق — دەدى بىردە ۆاسيا اعاي، — ماعان سەنىڭ بولاشاق قالاڭنىڭ ادەمىلىگى كەرەك ەمەس، ونى باستىقتار ويلاسىن، ولار سول ءۇشىن اقشا الىپ وتىر دەيدى. ءوزى «تابىستان» باسقا ەشتەڭە ويلامايدى. قاراۋىنداعى جىگىتتەرى دە ءدال ءوزى سياقتى. قايدان تاڭداپ العان! كىلەڭ ۇر-دا جىق. مەنى بالاعاتتاپ جۇرگىزبەيدى. مىناداي ۇسىنىستاردى قويماساڭ ءبىز ساعان كەرەگىنى كورسەتەمىز دەپ گۇجىلدەيدى. وزدەرى ونە بويى ءىشىپ الىپ «كوڭىلدى» جۇرەدى.
راسىندا دا، وسى بريگادانىڭ ءتارتىبى بىزگە دە ۇنامايدى. جالاقى العاننان كەيىن «اتاماننىڭ» جىگىتتەرى كىرپى سياقتى، باستارىن ىشىنە تىعىپ الىپ، بۇكىل جارىق دۇنيەدەن ءبولىنىپ، وزدەرىمەن-وزدەرى بولادى. ولاردان ەكى-ۇش كۇن جۇمىس سۇراما. ارتىق اقشالارىن ءىشىپ بولعان سوڭ اقشا جيناۋعا ولەردەي جانىن سالىپ كىرىسەدى. «اتاماننىڭ» جاسى الپىسقا جاقىنداپ قالعان، سوم دەنەلى، الپامساداي ءىرى كىسى. كوپ شەشىلىپ سويلەمەيدى، كىسىگە كوزىنىڭ استىمەن سۇزەگەن بۇقاشا الارىپ قارايدى. ساقال مۇرتى ۇنەمى ەسىپ، بەت اۋزىن ءجۇن قاپتاپ تۇرادى. جاقىندا لاگەردەن بوسانىپ شىعىپ، وسىندا ورنالاسقان ەكەن.
— جاستىقتا ماستىقپەن كىسى نە ىستەمەيدى. تەنتەكتىكتەن ءبىراز قورلىق كوردىك. ەندى قالعان ءومىرىمدى ادامشا وتكىزگىم كەلەدى، — دەپتى الەشينگە، ءبىر اڭگىمەسىندە سىرىن شەرتىپ.
قاراۋىنداعى جىگىتتەر وزىنەن قايمىعادى. قاسى مەن قاباعىنا قاراپ، ايتقانىن ەكى ەتپەي، بۇلجىتپاي ورىندايدى. كەيبىرەۋلەرى ءوزىن بۇرىننان تانيتىن بولسا كەرەك. «اتامان» دەپ ات قويىپ جۇرگەن دە سولار. بۇرىن ءوزىن سولاي اتاعان دەسەدى. سول جۇرگەندە ءوزى قازاقشا تىلگە سۋداي. بىردە مەن «سەن قازاقشانى قايدان ۇيرەندىڭ؟» دەپ سۇراعانىمدا:
— مەن گۋريەۆتە، جايىق بويىندا قازاق اراسىندا تۋىپ ءوستىم. بالا جىگىت كۇنىمدە قازاق بالدارىمەن وينادىم. بەرى كەلە اكەمە ەرىپ دوسسور كەنشىلىگىندە جۇمىس جاسادىم. سوندا كومسومول قاتارىنا ءوتتىم. شىركىن، ول ءبىر مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ءبىر قىزىق ۋاقىتتار ەدى عوي،-دەپ اتامان كۇرسىنىپ، الدەنەگە وكىنگەندەي بولدى. ءبىراق، كەيىن ءسال-پال تەرىس باعىتقا ءتۇسىپ كەتتىم...
«تەنتەكتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن ەنەدى» دەگەن. مۇنىڭ اقىلى ءومىرىنىڭ كەشىنە قاراي ەنەيىن دەپتى. قاتەسىن ءقازىر ۇعىپ وتىر، تىم كەش ۇققان. ارينە، ارامىزدا مۇنداي نەكەن-ساياق ادامدار بولادى. ءبىر عاجابى وسىلار كوبىنە شەت جاقتا جۇرەدى. سوندىقتان مۇنداي جاڭا قۇرىلىس ورىندارىندا كوللەكتيۆپەن جۇمىس ىستەۋ، ساياسي-تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قيىنىراق بولادى. ءبىراق، ۆاسيا اعاي سياقتى ناعىز جۇمىسشى تابىنىڭ وكىلدەرىنىڭ وزدەرى-اق بۇلاردى بۇعالىقتاپ ۇستاپ، الىسقا جىبەرمەيدى.
بىردە ماعان اسىعىپ-اپتىعىپ ۆاسيا قارت كەلدى.
— وسى سالىنىپ جاتقان ەكى قاتارلى دۇكەننىڭ فۋندامەنت بەتونىنىڭ ماركاسى قانداي؟
— 200 بولۋ كەرەك.
ماڭقىستاۋ قازىناسىن يگەرۋگە قاتىناسقانداردىڭ ءبىر توبى: (وڭنان سولعا قاراي) X. نۇرعالييەۆ — وزەن بۇرعىلاۋ ترەسىنىڭ پارتكوم سەكرەتارى؛ يا ك. زاحاروۆ — شيەۆچەنكو قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى؛ ر. وتەسىنوۆ — وزەن مۇناي ءوندىرىسى باسقارماسىنىڭ باستىعى.
— ەندەشە «اتامان» ءبۇلدىرىپ جاتىر. كەشەدەن بەرى قۇرىلىسقا سەمەنت جەتپەي ءبارىمىز قاراپ تۇرمىز. اي ولار فۋندامەنت قۇيىپ جاتىر. سەمەنتتەرىنىڭ مولشەرى بىزگە بەلگىلى. مەنىڭشە سولار ءتيىستى سەمەنتى كەلمەي، وعان قاراماستان ءالسىز بەتوندى قۇيىپ جاتىر. ەرتەڭ لابوراتورياعا اناليزگە ءبىر ءتاۋىرىن كورسەتەدى دە، باسقالارىن قالاي بولسا سولاي ءقۇيا سالادى. سوعان ساق بولىڭدار.
— جاقسى، الەشننگە تاپسىرارمىز. باقىلاۋدى كۇشەيتسىن! - دەدىم مەن.
الەشين بىرنەشە بەتوننىڭ ساپاسىن تومەن دەپ تاۋىپ، براككە شىعارىپتى. كەيىن بۇل ۇيدەن دۇكەن اشقاندا كۇزگە قاراي توبەسىنەن تامشى تامىپ، ءارى استىنان تۋربا جارىلىپ، سۋ كەتىپ، فۋندامەنت دىمقىل تارتتى. كوپ ۇزاماي ءالسىز بەتون ۇگىلىپ، ءۇيدىڭ جارى وتىردى، ىشكى قابىرعالارى قۇلاعان. ءبىر جاقسىسى، بۇل وقيعا ادام جوقتا - تۇندە بولىپ، تاڭەرتەڭ كوردىك.
ارينە ايىپتىلار جازاسىن الدى. ءبىراق ۆاسيا اعاي سودان بەرى بىزگە رەنىشپەن قارايتىن بولدى.
— مەن ۋاقىتىندا ەسكەرتىپ ەدىم، سەندەر ءمان بەرمەدىڭدەر! بۇل براكقا ورتاقسىڭدار! — دەگەندەي جەرىنىپ ءجۇردى مەنەن...
ماڭقىستاۋ تۇبەگى تالاي-تالاي جۇيرىكتىڭ بايگە الاڭىنداي بولدى. بۇرىن كىشىگىرىم كاسىپشىلىكتەردە بوي جازا الماي، كورىنە الماي جۇرگەندەر سول ايدىندا كوسىلە شاۋىپ، كوزگە ءتۇستى. ەردىڭ ەرلىگى قيىنشىلىقتا دەگەن وسى دا. ءشول دالانىڭ دۇلەي تابيعاتىمەن الىسقانداردىڭ كوبى-اق از ۋاقىتتا ومىراۋى وردەن، مەدالدارعا تولىپ، جارقىراپ شىعا كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى كەمەلحان نۇرمۇحانوۆ كۇنى كەشە جاستاي جەتىمشىلىكتە، بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن ەدى. ءوزى دە تۇيىق جۇرەتىن جۋاس جىگىت، كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ، ساعىز كاسىپشىلىگىندە وپەراتور بولىپ ىستەگەن. جولداسى دا وزىمەن بىرگە وقىعان مامان.
ماڭقىستاۋ جايلى اڭگىمە بولىسىمەن كەمەلحان ەلدىڭ الدىمەن جۇمىسقا كەلدى. العاشقى كۇندەردەن-اق جۇمىسقا جالتاقتاماي، بەلسەنىپ، كۇرەسكە ءتۇستى. قاجىر-قايراتتىڭ ادامى ەكەنىن تانىتا ءبىلدى. كوللەكتيۆ نەلەر اۋىر جۇمىستاردا وعان ارقا سۇيەدى. كەمەلحان دا جۇرت سەنىمىن اقتادى. ۇكىمەت پەن پارتيا جۇمىسشىنىڭ ەرەن ەڭبەگىن ەلەۋسىز قالدىرعان جوق. كەمەلحان كوپ ۇزاماي وكتيابر ريەۆوليۋسياسى وردەنىن كەۋدەگە تاقتى.
ارينە، كەمەلحان ماڭقىستاۋعا اتاق-داڭق ىزدەپ كەلمەدى. پارتيا شاقىرۋىمەن ءوز وتانىنىڭ گۇلدەنۋى جولىنداعى قاجىرلى كۇرەسكە كەلدى. مۇندا بۇرىن كەلگەندەرگە جۇكتىڭ دە اۋىرى ءتيدى، سونىمەن قاتار سول بەينەتتىڭ زەينەتىن كوردى، ولار.
كەمەلحاندار ماڭقىستاۋدا جالعىز ەمەس-تى. جالعاسپايەۆ ءسماعۇل، اميروۆ ءناسىر، وسادچيي الەكسەي سياقتى جىگىتتەر دە ماڭقىستاۋعا كەمەلحانمەن قاتار كەلدى. ءناسىر — ازەربايجان جىگىتى. باكۋدە ۋچاستوك باستىعى بولىپ ىستەگەن جەرىنەن ماڭقىستاۋدان ۇلكەن مۇناي تابىلعانىن ەستىپ، ءوزى سۇرانىپ كەلدى. ءناسىر اميروۆتى ماعان العاش ەفەندييەۆ ەرتىپ اكەپ تانىستىردى.
— سەنىڭ فاميلياڭ ايبىندى ەكەن، - دەدىم مەن قالجىڭداپ، ازەربايجان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى، بەلگىلى مۇنايشى اميروۆ الي جاباروگلىنى ەسكە الىپ.،
— ءناسىر سول كىسىنىڭ ءىنىسى، — دەدى ناميك.
ءناسىر وزەندەگى باراكتان ءبىر بولمەگە ورنالاستى دا، ەكى بالاسىمەن زايىبىن الدىردى. وزەننىڭ ناق سول كەزدەگى جاعدايىندا جاس بالالارمەن كەلىپ ورنالاسۋ دا ناعىز ەرلىك ەدى. ولار كەلگەن قارساڭدا ۇدايى ءۇش كۇن بويى كەز اشتىرماس بوران سوعىپ تۇردى. پوسەلكەدەن شىققان اۆتوبۋس كاسىپشىلىككە جەتە الماي جولدا اداسىپ ءجۇردى. تالاي ماشينا قارسى كەلىپ قالعاندا ءبىرىن-بىرى كورمەي سوعىسىپ تا جاتتى. ماشينادان ءتۇسىپ جول قارايمىن دەگەن كىسى بەس قادام ۇزاپ كەتسە ماشيناسىن تابا الماي اداساتىن بولدى.
— سول بوراندا، - دەيدى كەيىن ءناسىر، — ۇيگە كەلسەم، ءۇيدىڭ ءىشى تۇمانداي كوك الا شاڭ، اعاش قابىرعالار جەلدىڭ كۇشىمەن سىقىر-سىقىر ەتەدى. بالدارىمنىڭ بەت-اۋزى شاڭنان ازەر كورىنەدى. ۇيدەگى توسەك ورىن دەگەندەر شاڭنىڭ استىندا قالعان. ورتاسىندا ەكى بالامدى باۋىرىنا قىسىپ جولداسىم جىلاپ وتىر.
— مىناداي بولا بەرسە ءبىز ولەمىز. مىنا كىشكەنتاي بالالارىڭ ءۇشىن جالبارىنام، ەلگە قايتايىق! - دەيدى.
— ءپالى، بوران تەز اشىلادى. قىسقا قاراي دىمقىل ءتۇسىپ، جەر تاپتالادى. اۋا تازارادى. جازعا دەيىن اسفالت جول سالىنىپ، ۇلكەن تاس ۇيلەر ءبىتىپ، شاڭ ازايادى. بىر-ەكى جىلدا بۇل جەردە قالا بولادى. باكۋدەگىدەي جاقسى ۇيلەر سالىنىپ بىتەدى. بۇل جەردە جاڭا باكۋ بولادى.
ءناسىر وزەندە ەڭ اۋىر ۋچاستكەلەردىڭ ءبىرىن الدى. ال ەندى، وسى ءناسىر اميروۆتى ماڭقىستاۋعا الىپ كەلگەن قانداي تاعدىر! مۇندا جىگىت تۇرمىسى، جۇمىسى الدەقايدا اۋىرلادى. ەڭبەك اقىسى دا بۇرىنعىدان وسكەن جوق. لاۋازىمى دا بۇرىنعىداي. ازىرگە ءوندىرتىپ جاتقان مۇناي دا جوق. كۇندىز-تۇنى بۇرعىلاۋدان شىققان سكۆاجينالاردى پايدالانۋعا ازىرلەۋمەن شۇعىلدانادى. كەشە عانا باكۋدە الشاق باسقان جىگىت، ماڭقىستاۋعا كەلىپ اق شاڭنىڭ استىندا، سەمياسىمەن كىشكەنە باراكتىق ءبىر بولمەسىنە تىعىلىپ وتىر.
باسشىلار جاعى ءوندىرىستىڭ ۇيتقىسى بولعان وسىنداي نەگىزگى مۇنايشى — ەنتۋزياستاردان قۇرالدى. قالعان جۇمىس كۇشىن كومسومولدار تولىقتىردى. كەڭ بايتاق سوۆەتتىك وتانىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قانشاما ۇلت وكىلدەرى وسى جەردە توعىسىپ، ءبىر تۇتاس مۇنايشىلار سەمياسىن قۇرا باستادى. كەشەگى قۇلازىعان ماڭقىستاۋ ەندى سوسياليستىك قوعامداعى لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ، حالىقتار دوستىعىنىڭ ايناسىنا اينالدى.
بىردە مەن كادرلار جونىندەگى اقپارعا قول قويىپ وتىرىپ، تەك ءبىزدىڭ مۇناي ءوندىرۋ باسقارماسىندا 48 ۇلتتىڭ وكىلدەرى جۇمىس ىستەيتىنىن ءبىلدىم. ىشىندە ءوزىم بۇرىن ەستىپ بىلمەگەن ۇلتتار بار. حالىقتار دوستىعىنىڭ جاراستىعى جونىندە شيەۆچەنكو قالالىق پارتيا كوميتەتى، ونىڭ يدەولوگيا جۇمىستارىن باسقاراتىن سەكرەتارى كاماليدەنوۆ زاكەش كوپ ەڭبەك ەتتى. وسى تاقىرىپتا ءجيى-جيى كونفەرەنسيالار وتكىزىلىپ، لەكسيالار وقىلدى. ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى كەڭىنەن جۇرگىزىلىپ تۇراتىن ەدى. مۇنىڭ ءبارى جۇمىستا جىلى، جارقىن دوستىق شىراي تۋعىزدى.
وزەندەگى ەڭ ءبىرىنشى ۇيلەنۋ تويى جۇمىسشىلار باراعىندا ەتسە دە اسا كوڭىلدى بولدى. ول دا حالىقتار دوستىعىنىڭ كۋاسىندەي. باكۋلىك ازەربايجان جىگىتى وپەراتور ماكسيموۆ مالىك روستوۆتان كەلگەن مەدسەسترا ۋكراين قىزىنا ۇيلەندى. وسىدان ءسال كەيىنىرەك قازاق جىگىتى جانداۋوۆ ءادىل ورىس قىزى سۆەتاعا ۇيلەنىپ، كومسومولدىق توي جاسادى.
ءبىزدىڭ مۇناي ءوندىرۋ باسقارمامىز تۇركمەنيانىڭ قوتىر توبە كەن ورنىنداعى «لەنيننەفت» باسقارماسىمەن جارىسقا ءتۇستى. جارىس قورىتىندىسىن تەكسەرە بارىپ، اعايىندى ەلدەي ارالاسىپ تۇردىق. ولار دا ءبىزدى الىستاعى تۋىستارى كەلە جاتقانداي كۇتىپ، قۇشاق جايا قارسى الاتىن ەدى. باۋىرلاس تۇرىكمەن حالقىنىڭ اق نيەتىن، ەلجىرەگەن جۇرەگىن، مول داستارحانىن قاي قازاق، قاي ورىس، ازەربايجاندىق ۇمىتا الادى.
وزەن جاڭا قۇرىلىپ جاتقاندا كورشى تۋىسقاننىڭ ونەگەلى ءىسىن كورىپ، اقىل-كەڭەس العالى، تاجىريبەلەر ۇيرەنگەلى تۇرىكمەنيانىڭ وسى كەن ورنىنا بارىپ قايتتىق. ءبىزدىڭ دەلەگاسيا قۇرامىندا كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ايداروۆ تۇكىباي،-كاسىپشىلىكتىڭ مەڭگەرۋشىسى موۆسۋمزادە ياۋددين سارحالدينوگلى، كومپرەسسور ءماشينيسى لالازاريان رافاەل، تەلەديدار ءتىلشىسى گۋسينسكييلەر بار ەدى. «لەنيننەفت» باسقارماسىنىڭ بارلىق كوللەكتيۆى نەبيت-داگ قالاسىندا تۇرادى، كۇن سايىن 80 شاقىرىم جەردەگى كەن ورنىنا اسفالت جولمەن قاتىناپ ىستەيدى ەكەن. جۇمىسشىلار بۇعان كوپ ۋاقىت جۇمسايتىن بولعان. تەحنيكانىڭ اتى تەحنيكا. كەيدە ماشينا بۇزىلىپ، جۇمىسقا كەشىگەتىن كەزدەر دە ءجيى ۇشىرايدى. جۇمىسشىلار دا جول سوقتى بولىپ، شارشاپ قايتاتىن كورىنەدى. بۇدان ءبىز وزەننەن 150 شاقىرىم شيەۆچەنكو قالاسىنان وسىلاي ماشينامەن قاتىناپ تۇرساق قيىن بولاتىنىن بىلدىك. ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزدى، قالانى ءوندىرىستىڭ باسىنا سالىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان تۇرىكمەن تۋىستار دا ماقۇلدادى. بۇل دوستىق پىكىر الىسۋ بولاشاق قالا سالۋ ماسەلەسىن شەشۋگە دە بەلگىلى اسەرىن تيگىزدى.
نەبيت-داگ ادەمى قالا. بۇرىن بۇل قالا جونىندە تۇرىكمەننىڭ اقساقال جازۋشىسى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى بەردى كەربابايەۆتىڭ «نەبيت-داگ» رومانىنان عانا بىلەتىن ەدىم. ءوزىن كورگەندە ءدان ريزا بولدىم. اتاقتى جازۋشى اسەم قالانىڭ كوز تارتار بوياۋلارىن دا، حالىقتىڭ ەرلىگىن دە ءدال كورسەتە بىلگەن ەكەن.
نەبيت-داگ تا كوپ ۇلت ادامدارى تۇرادى. قازاق جىگىتتەرى مۇناي ءوندىرۋشى وزات ماستەر تاستەمىردىڭ، تۇرىكمەن سسر-نىڭ جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى، وقىتۋشى باقىتجاننىڭ اتتارىن قالا حالقى ەرەكشە ىلتيفاتپەن اتايدى. باسقارمانىڭ پارتيا ۇيىمى سەكرەتارى تاگي ماحامەد ۇلى بەركەلييەۆ جەبەل ستانسياسىنداعى قازاقتار اراسىندا ءوسىپ، قازاقشا وقىپتى. بىزبەن تازا قازاق تىلىندە سويلەسىپ وتىردى.
باسقارما باستىعى ورتا بويلى، تولىق جىگىت چارى اتابايەۆ ەكى ۇلكەن كوللەكتيۆ اراسىنداعى سوسياليستىك جارىستى ءوزى باستاعان ەدى. وتكەن جىلى حالىقارالىق گاز ءوندىرىسى جونىندەگى كونگرەسكە بىرگە بارعانبىز. شەت ەلدە ءجۇرىپ تانىسىپ، بولاشاق قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرۋ جونىندە ءسوز بايلاسقانبىز. ەلگە كەلە چارى اتابايەۆ بىزگە شاقىرتۋ جىبەرگەن. سول جولعى تانىسۋ ۇستىندە بىرگە بولعان تۇرىكمەن CGP مينيسترلەر سوۆەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى، كەيىن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بياشيم گەلدىيەۆ جولداس تا ءبىزدىڭ تىعىز قاتىناس جاساۋىمىزعا دانەكەر بولدى. باياشيم گەلدىيەۆ پەن بۇرىننان دا تانىستىعىمىز باردى. ءوزى ءبىر جاعىنان مۇنايشى بولعاندىقتان ماڭقىستاۋعا كەلىپ جۇرەتىن. بىزبەن بىرگە وقىعان جولداس. تۇرىكمەننەن شىققان تۇڭعىش مۇناي ينجەنەرى ءابدى اننالييەۆتىق ايتۋىمەن جاقىن ادامدارداي دوستاسىپ كەتكەنبىز. ول دا ماڭقىستاۋ مۇناي ءوندىرىسىنىڭ اشىلۋىن قۋانا قارسى الىپ، كومەك بەرۋ جاعىن ءوزى تىكەلەي باسقارىپ وتىردى. وسىنداي تۋىستار كومەگىمەن ءبىز باستاپقى كەزدە ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىنىڭ قيىنشىلىقتارىنان سۇرىنبەي وتتىك. كادر ماسەلەسى، كەيبىر تەحنيكا، ماتەريال تاپشىلىعى شاما-شارقىنشا وڭاي شەشىلىپ جاتتى. بارىن بولە-جارا پايدالانۋعا تارشىلىق بىلدىرگەن جوق. سوسياليستىك حالىق شارۋاشىلىعىنداعى كوللەكتيۆتەردىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسى، ءوز ارا كومەگى، ۇزەڭگىلەستىك دەگەندەردىڭ ءىس جۇزىندەگى ۇلگىسى وسىنداي بولسا كەرەك.
ماڭقىستاۋ جەرىنە مۇناي بارلاۋ ەكسپەديسيالارى كەلگەندە مۇندا ەشقانداي ءوندىرىس مەكەمەلەرى جوق ەدى. تەك تەڭىز جاعالاۋىندا، اسىرەسە فورت-شيەۆچەنكو قالاسىندا بالىق كاسىپشىلىكتەرى، بالىق اۋلاۋ كولحوزدارى بولدى. ال دالالىعىندا مال شارۋاشىلىعى وركەندەگەن. قوي وسىرۋدەن ماڭقىستاۋ گۋريەۆ وبلىسىنداعى ەڭ ءىرى اۋدان. مامان مالشىلارى دا كوپ بولاتىن. تۇرعىن حالىقتار دا شارۋاعا قاراي بەيىمدەلىپ، جاسىنان مالشىلىققا اۋەستەنەتىن. ماڭكىستاۋدا مۇناي مولشىلىعى بىلىنىسىمەن ەندى حالىقتىڭ بەتى سولاي اۋدى. 1960 جىلداردان بىلاي ماڭقىستاۋ دالاسىنىڭ بەينەسى وزگەرە باستادى. بۇرىن مۇنايداعى حالىقتى سىرت جۇرت «ماڭقىستاۋدىن، قويشىلارى» دەپ كەلەتىن بولسا، ەندى «ماڭقىستاۋدىڭ مۇنايشىلارى» دەيتىن بولدى. جاستار مۇناي ماماندىعىن بەرەتىن وقۋعا فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنان اشىلعان بۇرعىشى، مۇنايشى، ەلەكتريك، سلەسار ماماندىعىن دايىندايتىن ۋچيليششەگە تۇبەكتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن، الىستاعى مال جايىلىم ۋچاستوكتەرىنەن جاستار اعىلىپ كەلىپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنە شيەۆچەنكو قالاسىندا بۇكىل وداقتىق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ سىرتتان وقيتىن فيليالى، وزەندە مۇناي تەحنيكۋمىنىڭ كەشكى بولىمدەرى اشىلىپ، وندىرىستەن قول ۇزبەي ينجەنەر-تەحنيكتىك ماماندىق الۋعا مۇمكىندىك تۋدى. الماتىنىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتى جانىنان مۇناي فاكۋلتەتى اشىلىپ، وعان ماڭقىستاۋ جاستارى كوپتەپ جىبەرىلدى. ماڭقىستاۋ جاستارى مالدى قالاي باقسا، مۇناي ءوندىرۋ، بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن دا سونداي مەڭگەرىپ الدى. ەگەر ءقازىر ماڭقىستاۋدىڭ مۇناي ءوندىرۋ كاسىپشىلىكتەرىندە ەلىمىزدەگى ەڭ جاڭا ادىستەر مەن اۆتوماتيزاسيا، تەلەمەحانيزاسيا كەڭىنەن قولدانىلىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، ماڭقىستاۋ مۇنايشىلارىنىڭ تەحنيكالىق ءبىلىم دارەجەسىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس.
وزات مۇنايشى-وپەراتور قورعانباي قايراڭبايەۆ، سول قارساڭدا ماماندىق العان جاستار قاتارىنان، 1963 جىلى فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنان قول ونەر ۋچيليششەسىن بىتىرگەسىن-اق وزەن بارلاۋ ەكسپەديسياسىنا جۇمىسقا كەلدى. كەيىن مۇناي وندىرىسىنە ءبىرجولا اۋىستى.
وزەندى ەل قىلامىز دەپ، الا-شاڭنىڭ استىندا الاس ۇرىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە شيەۆچەنكو قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ۆيكتور كۋزميچ زاحاروۆ وزەنگە كەلىپ، قاۋىندى، قورعانباي، كەندىرلى الاڭدارىن كورىپ كەلۋگە مەنى شاقىردى. ەكەۋىمىز دە بۇرىن ول جاققا شىققان جوق ەدىك، جولىن بىلمەيمىز. مىناۋ شىجىعان شىلدەدە اداسىپ كەتسەڭ ول باعىتتا پانالايتىن ەل تۇگىل، بۇتا دا جوق. سوندىقتان ءبىز ول جاقتىڭ جولىن بىلەتىن كىسى ىزدەپ ءجۇرىپ، وسى قورعانبايدى تاپتىق.
— سەنىڭ اتىڭدى قورعانباي دەپ نەگە قويعان؟- دەدى زاحاروۆ كۇلىمسىرەپ.
— «كورعانباي» دەگەن جەردە تۋىپپىن.
ماڭقىستاۋ قازىناسىن يگەرۋگە قاتىناسقانداردىڭ ءبىر توبى: (وڭنان سولعا قاراي) X.نۇرعالييەۆ - وزەن بۇرعىلاۋ ترەسىنىڭ پارتكوم سەكرەتاري؛ يا.ك.زاحاروۆ — شيەۆچەنكو قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ر.وتەسىنوۆ — وزەن مۇناي ءوندىرىسى باسقارماسىنىڭ باستىعى.
— ەندەشە بىزگە كەرەگىنىڭ ءوزى سول ەدى. سەن تۋعان جەرىڭدى تاۋىپ بارا الاتىن شىعارسىڭ؟
— قايدام. ءقازىر ول جەردە ەل جوق. ءارى گەوفيزيكا پارتيالارى بۇكىل دالانىڭ ءبارىن جول قىلىپ بولدى. قورعانبايدىڭ ارجاعىندا 40 شاقىرىمداي جەردە، تەڭىز جاعاسىندا كەندىرلى دەگەن جەردە مەنىڭ اكەم تۇرادى. ءبىراق مەن وندا كىلەڭ ەرالييەۆ بويىمەن تەڭىزدى جاعالاپ ەدىم. بۇل جەردەن تىكە بارىپ كورگەن جوقپىن. تاۋەكەل ەتۋگە بولار.
ۇشەۋىمىز مەنىڭ گاز-69 ماشيناما وتىردىق. قورعانباي جۇرەر الدىندا: «ۇيگە كىرىپ بىرەر شىنى-اياق شاي ءىشىپ شىعىڭىزدار!» — دەپ ءوتىندى.
ءوزىمىز دە ەرىنىمىز كوگەرiپ، شولدەپ تۇر ەدىك كەلىسىم بەرە قويدىق. قورعانباي جاڭادان سالىنعان ەكى قابات تاس ۇيلەردىڭ بىرىنە ورنالاسقان ەكەن. زاحاروۆ بۇرىن وزەندەگى بۇرقىراعان شاڭنىڭ اراسىندا سالىنعان 3-4 تاس ءۇيدى سىرتىنان كورگەنىمەن ىشىنە كىرمەپتى. مىنا ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ اسەم كورىنىسى ونى تاڭ قالدىردى. سىرتتا شاڭ بوراپ تۇرعاندا مۇندا تاپ-تازا، تىپ-تىنىش. ەسىكتەن تورگە دەيىن كىلەم، جەردىڭ ءبارى كىلەم، قىمبات مەبەلدەر.
— مىنا جۇمىسشىڭ قانداي باي تۇرادى؟ — دەپ سىبىرلايدى زاحاروۆ.
— ايەلىمەن ەكەۋى 500 سومنان اسىرىپ تابىس تابادى...
— ەسىك الدىندا تۇرعان «ۆولگا» ماشيناسى دا وسىنىكى مە؟
— وسىنىكى. جاڭادا العان.
زالدىڭ ءتور جاق جانىنداعى شكاف تولى كىتاپ. تولستوي، تۋرگەنيەۆ، بالزاك، اۋەزوۆ تومدارى ءتىزىلىپ تۇر. تومەنگى جاعىندا قازىرگى جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى، ساياسي، تەحنيكالىق كىتاپتار دا كوپ.
— كىتاپتارىمنىڭ كوبى جاشىكتە جاتىر،- دەيدى قورعانباي. باستىق ۇلكەن ۇيلەر سالعاسىن كەڭىرەك ءۇي بەرەتىن شىعار.
— وسى وزەندە نە ءتاۋىر نارسە بولسا ءبارى سەندەردىكى!- دەدىم مەن. — ءوز قولدارىڭنان سالىپ،جاتقان قالالارىڭ...
بالالار بولمەسى مۋزىكالىق اسپاپتارعا تولى. پيانينو، اككوردەون، ماندولينا، دومبىرا، ءبارى بار مۇندا.
— مىناۋ ءبىر وركەستر عوي، - دەدىم مەن تاق قالىپ.
— بالالار ەرمەك قىلادى، - دەيدى قورعانباي. — دالاعا شىعىپ وينايتىن جەر جوق.
— ءوزىڭ ويناي بىلەسىڭ بە؟
— ازداپ...
— قايسىسىن؟
— قاي-قايسىسىن دا.
— دومبىرامەن ءبىر كۇي ورىنداپ بەرشى!- دەپ زاحاروۆ ءوتىندى،
قورعانباي دومبىرانى ىڭعايلاپ ۇستاپ، از-كەم سازعا كەلتىردى دە «اداي» كۇيىن ەكپىندەتە جونەلدى. .وڭكەي مۇنايعا مالىنىپ، تەمىر ۇستاپ ءمۇيىز بولىپ قالعان باقانداي ساۋساقتار دومبىرا پەرنەلەرى ۇستىندە جورعالاي جونەلدى. اسىلى، بۇل جاقتىڭ جىگىتتەرىندە دومبىرا شەرتە بىلمەيتىندەرى جوق بولار. بالا ەسىن بىلە دومبىراعا جارماسادى. دومبىرا تارتا بىلمەگەندى جىگىتكە ار كورەدى. كەيدە جيىن-تويدا دومبىراعا قوسىپ ءبىر اۋىز ولەڭ ايتۋ بارشاعا پارىز. بۇل قاسيەتتەن قورعانباي دا قۇر كورىنبەيدى.
— مۋزىكا مەكتەبىن ءبىتىردىڭ بە؟ — دەپ سۇرايدى، زاحاروۆ قورعانبايدان.
— مەنىڭ تۋعان جەرىمدە مۋزىكا مەكتەبى بولعان جوق، —دەپ كۇلەدى قورعانباي،— امان جەتسەك، ءقازىر كورەمىز ول جەردى. دومبىرا بىلمەيتىن قازاق جوق. مىنا ورىس اسپاپتارىنا ويناۋدى فورت-شيەۆچەنكودا ينتەرناتتا وقىپ جۇرگەندە ۇيرەنگەنمىن. بالالارعا مۋزىكا مەكتەبى كەرەك-اق...
— اۋەلى قالا قارايىپ، ءبىر جوباعا كەلسىن. ەڭ بولماسا ءبىر ميكرواۋدان سالىنسىن، — دەدى زاحاروۆ.
ءبىز قورعانباي ۇيىنەن جايلانىپ بولعان سوڭ ءتۇس اۋا وزەننەن شىعىپ كەتتىك. 6 شاقىرىم جەردەگى «تەڭگە» دەپ اتالاتىن بارلاۋ ۋچاسكەسىنە تىكە باردىق تا، ار جاعىندا كوپ جولداردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ ىلگەرى جۇردىك.
تۇسكەن جولىمىز كوپ ۇزاماي توقسان توعىز تارماققا ءبولىنىپ، باسىمىز قاتتى. شاما كەلگەنشە شاڭى ازداۋ، تەگىستەۋ جولمەن جۇرگىمىز كەلەدى. ءسويتىپ، جولداردى قۋالاپ كەلە جاتقانىمىزدا بارار باعىتتان تايىپ كەتكەنىمىزدى قورعانباي اڭعارىپ قالىپتى.
— اناۋ ءدوڭ، — دەيدى قورعانباي وڭ جاقتا كورىنەتىن بيىكتى سىلتەپ. — ءبىز ءدوڭنىڭ سول جاعىمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك ەدى عوي.
— ول ءدوڭدى اينالىپ جۇرگەنشە وسى باعىتىمىزبەن بەتتى تۇزەپ كەتسەك قايتەدى؟ — دەدى زاحاروۆ، مىنا ىسسىدا جولدىق ۇزارعانىن جاقتىرماي.
— قايدان بىلەيىن. كۇن كەشكىرىپ بارادى. قاراڭعى ءتۇسىپ كەتسە ءتىپتى باعىتتان ايىرىلىپ قالىپ جۇرمەسەك؟
— قاراڭعى تۇسپەي كەندىرلىگە جەتىپ قالۋ ءۇشىن وسى جەردەن تىكە تارتۋ كەرەك، — دەدىم مەن دە كەيىن جۇرگىم كەلمەي.
قورعانباي بىزگە ەرىكسىز كوندى. ەندى جولسىزبەن تارتتىق. ول جاقتاعى قارا ءدوڭ ءبىرقالىپتى، قارايادى دا تۇرادى. قانشا جۇرسەك تە جاقىندامايدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز — ونىڭ الدىن وراپ ءوتىپ، ار جاعىنا ءتۇسىپ، كەندىرلىگە تۋرا تارتۋ. ءبىز تۇسكەن جول كەيدە باعىتىن وزگەرتىپ كراسنوۆودسكىگە قاراي الا جونەلەدى. ءبىز سولاي ءبىراز اۋىپ بارىپ كەيىن قايتىپ جۇرگەندە، قارا دوڭىمىزدەن ايىرىلىپ قالدىق. كۇن كەشكىرىپ قاراڭعى تۇسە باستادى. ەندى قورعانباي جۇلدىزعا قاراپ ءجون ىزدەدى.
— ەندى 1 ساعاتتا ءبىر قاراعا سوقپاساق بەنزين تاۋسىلىپ، تۇرامىز! — دەدى شوفەر.
— وندا تەزىرەك ءجۇر! — دەدى زاحاروۆ. ماشينا ءجۇرىسىن تەزدەتكەن سايىن، جەردىڭ وي شۇڭقىرى سوعا باستادى. سونداي ءبىر جىراعا قاتتى سوققاندا موتوردىڭ شلانگىسى شىعىپ كەتىپ، بارلىق سۋى اعىپ كەتىپتى. امالسىز تۇردىق. ىشۋگە العان ازعانتاي سۋىمىزدى قۇيىپ، موتوردى سۋىتىپ الىپ قايتا جۇردىك. ءبىراق سۋى از موتور تەز قىزىپ جۇرگىزبەدى. ارى-بەرىدەن كەيىن بەنزين دە تاۋسىلدى. ەندىگى جاعداي مۇشكىل بولدى. جان-جاعىمىز شەتسىز، شەكسىز، ەلسىز دالا. ءتىرى جان جوق. ونىڭ ۇستىنە كەزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى. ماشينانىڭ موتورى سونگەسىن قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنادى. ءبىر جاعىمىزدان جىلتىراپ وزەننىڭ سكۆاجينالارىنىڭ وتتارى كورىنەدى. باسقا باعىتقا ءتۇسىپ كەتكەنىمىزدى سونان بىلدىك. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ جاياۋ كەتۋگە تاعى قورقامىز. ماشينامەن تالتۇستە اداسىپ جۇرگەندە ءتۇن ىشىندە جاياۋ قايدا بارماقسىڭ؟ ال، وسى جەردە وتىرا بەرگەننەن دە ەشتەڭە شىقپايدى. «ۇستىمىزدەن بىرەۋ شىعار» دەيتىن جول بويى ەمەس. ءبارىمىز اقتارىلىپ قورعانبايعا قارايمىز. ءتۇن ىشىندە ول قايدا بارسىن. تاڭ اتقانشا جاتا تۇرۋعا كەلىستىك.
تاڭەرتەڭ قورعانباي مەن شوفەر ەكەۋى ەل ىزدەۋگە شىقتى.
— وسى اينالادا ءبىر قويشىنىڭ ءۇيى بولۋى كەرەك، سولاردىڭ كيىز ۇيلەرىن ىزدەيىك. تاپساق سىزدەرگە سۋ، تاماق، ماشيناعا بەنزين الىپ كەلەمىز،— دەگەن قورعانباي. ءبارىمىز بىرگە كەتۋگە زاحاروۆتىڭ جۇرەگى ناشار. جاياۋ كوپ جۇرە المايدى. ءقازىردىڭ وزىندە ەنتىگىپ ازەر وتىر. مەن قاسىندا قالدىم. اندا-ساندا قالتاسىنان جۇرەك تىنشىتاتىن ءدارىسىن الىپ جۇتىپ قويادى. ونى ىشەتىن سۋ دا جوق.
كۇن قىزا شولدەي باستادىق.
ۆيكتور كۋزميچ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعىنا قاراماستان وسى قيىن ۋچاسكەگە اقتوبە قالالىق سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى قىزمەتىنەن ءوزى سۇرانىپ كەلدى. تۋىپ، ەسكەن جەرى — ورىنبور قالاسى. تەمىر جول ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن شالقار، اقتوبە قالالارىندا ىستەگەن. سوڭعى كەزدە دەنساۋلىعى دا سىر بەرە باستاعان. ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە جۇمىسقا تىم ەلگەزەك، ءوزىن-وزى كۇتپەيتىن ەدى. وسى قاۋىندى، قورعانباي الاندارىنا باسقالاردى جىبەرۋگە دە بولاتىن.
— ۆيكتور كۋزميچ، ءسىز مازالانباي-اق قويساڭىزشى. ءبىز بارىپ، كورگەن، بىلگەنىمىزدى ايتىپ كەلسەك بولماي ما؟ — دەگەنىمىزدە:
— سەندەردىڭ بىلگەندەرىڭ ماعان ءبىلىم بولا ما! ەرتەڭ ول الاڭدارعا ەل قوندىرۋ، ونىڭ ۇستىنەن جول تارتۋ ماسەلەلەرى جونىندە ءوز پىكىرىمدى ايتۋىم كەرەك. بولاشاق ماسەلەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋعا قاقىم جوق. ەگەر مەنىڭ بىلمەستىگىمنەن قاتە شەشىم قابىلدانىپ كەتسە بولاشاقتا ونداعى حالىق ماعان «راحمەت» ايتپايتىن شىعار.
ءيا. بولاشاق ءۇشىن، ماڭقىستاۋدىڭ ءوسىپ، وركەندەۋى ءۇشىن زاحاروۆ تا كوپ ەڭبەك ەتكەن ادامداردىڭ ءبىرى. پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى رەتىندە بولاشاق ماڭىزى بار كوپ ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە قاتىسقان ادام. سوندىقتان دا مۇنداعى جۇرت شىن جۇرەكتەن ءقادىر تۇتىپ جاستا بولسا سىيلايتىن ەدى. باستاپقىدا-اق ۇلان-بايتاق ەلىمىزدىڭ ءار شەتىنەن جيىلعان كوپ ۇلتتى ماڭقىستاۋ حالقىن پارتيا قويعان ۇلى مىندەتتى ورىنداۋعا ءبىر كىسىدەي جۇمىلدىرا ءبىلدى.
مەن زاحاروۆتى ايايمىن. بيۋرونىڭ ۇستىندە كەۋدەسىن ۇستاپ ءدارى جۇتىپ وتىراتىن ەدى. مىناۋ ءشول دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرمەسە نەتسىن. كەش ءتۇستى، جىگىتتەر ورالمادى. ەندى ەكەۋىمىزگە دە ءقاۋىپ كىرە باستادى. بۇلاي جاتا بەرۋگە بولماس، دەپ ارەكەت جاساپ جۇرۋگە كەلىستىك. تاڭەرتەڭ جىگىتتەر كەتكەن جاققا قاراي بەت الدىق. اياعىمىزعا كيرزا ەتىك كيگەنىمىز جاقسى بولار ما، تىكەندى ءشوپتى جاپىرا ءجۇرىپ كەلەمىز.
ارى-بەرى جۇرگەننەن كەيىن ءالىمىز ازايىپ، بۋىنىمىز بوساي باستادى:
— راحمەت، كىشكەنە تۇرىپ دەم الىپ الايىق، — دەپ زاحاروۆ ەنتىگىن باسا الماي كىدىرتە بەرەدى.
قاراڭعى تۇسە كەشەگى جاقتان وزەننىڭ وتتارى تاعى جىلتىرايدى. 50 شاقىرىمداي جەر. سول وتقا قاراي جىلجىپ، جۇرە بەرۋ كەرەك. ەن دالادا جاياۋدىڭ ءجۇرىسى ونبەيدى ەكەن. ابدەن سىلەمىز قاتىپ، ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ جاتتىق. توبەنىڭ ناق ورتاسىندا گەوفيزيكتەر قاققان بەلگى تۇربا بار. سوعان قالپاعىمىزدى، كيىمدەرىمىزدى قوبىراتىپ ءىلىپ قويدىق. بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە تۇسە مە دەيمىز.
تاڭ اتا بار كيىمىمىزدى كيىپ، تۇندەگى وت شىققان جاققا قاراي قايتا جىلجىدىق. اياق الىسىمىز كەشەگىدەن گورى دە سىلبىرلاۋ. زاحاروۆ «ەندى جۇرەتىن ءالىم جوق» دەدى ءبىر كەزدە. اقىرى ەكەۋىمىز دە ءالىمىز قۇرىپ جاتتىق. بارىنەن دە ءشول جامان.
كەشكە قاراي ازداپ جەل تۇرىپ، سالقىن تۇسكەن سوڭ قۇرىسقان كونىمىز ءسال جازىلايىن دەدى. ازداپ ەسىمىز كىرە باستادى. ءبىراق قيمىلعا ءال جوق. ءسويتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىز...ءبىر ۋاقىتتا قۇلاعىما ىرىلداعان ماشينا، دابىرلاعان ادام داۋىستارى كەلەدى. ءتۇسىم، ءوڭىم ەكەنىن ايىرا الماي ءبىراز جاتتىم دا، كەنەت وياۋ ەكەنىمدى سەزىنىپ، كوزىمدى اشتىم. باسىمدى كوتەردىم. كۇن كوتەرىلىپ كەلەدى. داۋىس شىققان جاققا قاراسام، كەشەگى ءبىز بەلگى تاستاعان ءدوڭ باسىنان تومەن قاراي ءبىر «ۆودوۆوز» ماشيناسى جانە تاعى ءبىر استاۋلى ماشينا، بىزگە قاراي سالىپ كەلەدى. ۇستىندە ادامدار.بار. تاڭعى داۋىس الىستان ەستىلەدى.
— انە، بىرەۋ باسىن كوتەردى، سولاي قاراي تارت!
ماشينا سالدىراپ كەلىپ قالدى. انادايدان ءبىزدى كورگەن قورعانباي ماشينادان سەكىرىپ ءتۇسىپ جۇگىردى. مەن ەسىمدى ەندى جيىپ، زاحاروۆتى جۇلقىلاي بەردىم.
— ۆيكتور كۋزميچ، تۇر، تۇر، ادامدار كەلدى. ءبىز قۇتىلدىق! — دەيمىن قۇلاعىنا، بار داۋسىممەن. ول ىدىرسيدى دا ءۇن قاتپايدى. كوزىن دە اشپايدى.
— سۋ!..
— سۋ اكەل! — دەدى قورعانباي شوفەرگە.
باسىن جۋىپ، اۋزىنا سۋ تامىزىپ، زاحاروۆتى دا تۇرعىزىپ الدىق. ءسۇيتىپ جايلاپ-جايلاپ ءشولىمىزدى قاندىرىپ، تىڭايىپ العان سوڭ ماشينامىزدى تاۋىپ اكەلىپ بەرىپ:
— ەندى قالاي جۇرەسىڭدەر، كەيىن وزەنگە مە، الدە كەندىرلىگە مە؟ — دەدى جىگىتتەر.
— كەندىرلىگە! — دەدى زاحاروۆ، بەينە ءبىر جولدا دەم الىپ تۇرعان ادامداي.
— ەندەشە سەندەر دە ەرە جۇرىڭدەر! — دەدىم مەن انا جىگىتتەرگە.
قاسىمىزداعى قارا ءدوڭدى اينالا بەرىپ ەدىك، الدىمىزدان ۇلكەن ويپات كەزدەستى.
— مىناۋ — قاۋىندى! — دەدى كورعانباي.— ار جاعىنداعى ءدوڭ «قورعانباي» دەگەن جەر. بۇل جەرلەردە ءقازىر ەشتەمە دە جوق. ءار جەردە گەوفيزيكتەردىڭ، توپوگرافتاردىڭ قاعىپ كەتكەن قازىقتارى بولار.
— قاۋىندى دەپ نەگە اتاعان؟
— مىنا سايدىڭ بويىندا سۋ جينالعان. وتىرعان ەل بوگەت جاساپ، سول سۋدى توقتاتىپ باقشا ەككەن. كەي جىلدارى قاۋىن كوپ شىققان. سوندىقتان بۇل جەردى قاۋىندى دەپ اتاپ كەتكەن...
ەڭبەكقور ادام قولى نە جاساماعان. وسىنداي تامشى سۋى جوق، قۋارىپ جاتقان ءشول دالادا ەسەبىن تاۋىپ سۋ جيناپ، باقشا سالىپ جۇرگەن ادامدارعا، قالاي تاڭ قالماسسىڭ؟
— بۇل جەرلەردە، — دەدى قورعانباي ءسوزىن جالعاي، — مەنىڭ بالا كەزىمدە ەل وتىراتىن. سۋدى قۇدىقتان تارتىپ ىشەتىن. 30-40 قۇلاشتان سۋ شىعادى. ءبىراق سۋى ەداۋىر اقاۋلى، ءتىپتى اششى بولاتىن. ءقازىر ءبۇل جەردەگى ەلدەن جالعىز مەنىڭ اكەم. الدىمىزدا — كەندىرلىدە تۇرادى. قانشا ايتسام دا شالدى كوندىرە الماي-اق قويدىم. قالاعا جۋىمايدى. «وسى جەردە تۋىپ، ءوستىم، وسى جەردە ولەم» دەپ اياعىن قيا باسپايدى.
«قورعانبايدىڭ» ءۇستىن باسىپ ەتىپ، اينالا وي-شۇڭقىرىن، قۇدىقتارىنىڭ ورنىن كورىپ، ءارى قاراي تەڭىز جاعاسىنا — كەندىرلىگە تارتتىق. بيىك جار قاباقتى قيالاي تومەن ءتۇسىپ، تەڭىزدى جاعالاپ كەلەمىز. ءبىر مۇيىستە ماياك كورىنەدى. قاسىندا جالعىز قاراعاي ءۇي بار. وندا ماياكتى قارايتىن ءبىرلى-جارىم كىسى تۇرادى ەكەن. تەڭىز جاعاسىنىڭ جولى تەگىس، ءارى شاڭ جوق. سوندىقتان بۇل جاقتا كوبىنە وسى جولمەن جۇرەدى. تەڭىزدى جاعالاي كراسنوۆودسكىگە دەيىن بارۋعا بولادى.
ەرتەدە حالىق وسى تەڭىز جاعاسىن قۋالاپ قىرعا مالىن جايسا، سۋدان بالىق اۋلاعان. قارا بۇعاز جاقتان تۇز ءوندىرىپ، ءىش جاققا اپارىپ ساتىپ، كاسىپ ەتكەن.
ماياكتان شىعىپ، جاعامەن 10 شاقىرىمداي جۇرگەن سوڭ الدىمىزدان جالعىز قاراشا ءۇي كەزدەستى.
— مىناۋ ءبىزدىڭ شالدىڭ ءۇيى،— دەدى قورعانباي. جابىرلاپ تۇسە قالدىق. قورعانباي بىزدەن بۇرىن كىرىپ، كورپە سالدىرىپ، اكەسىن ەرتىپ شىقتى. 70ء-تىڭ ۇستىنە شىققان، شاشى اپپاق، كىشكەنتاي شوقشا اق ساقالدى، ارىق شال.
— قوش كەلدىڭىزدەر، بالدار، ۇيگە كىرىڭىزدەر! — دەدى قارت بىزگە جىلى شىراي ءبىلدىرىپ.
ءۇش كۇننەن بەرى جول ازابىمەن قالجىراپ كەلە جاتقان ءبىز، شاعىنداۋ ءقيىز ءۇيدىڭ تورىندەگى كورپە ۇستىنە قۇلاي كەتتىك. ىرگەنى تۇرگىزىپ قوڭىر سالقىن سامالعا بەتىمىزدى توسەپ وتىرىپ، قارتتان ءجون سۇراسا باستادىق.
— بۇل ەڭ دالادا جالعىز ءۇي نەعىپ وتىرسىز؟
— ەي، شىراقتارىم-اي، وسى جەردە تۋىپ، ءوسىپ ەدىم. قانشا قيىن زاماندار بولىپ، ەل ويىسىپ كوشىپ جاتقاندا، اتا-مەكەن قونىسىمدى قيمايمىن. ەندى تورىمنەن كەرىم جۋىق قالعاندا نە ىزدەيىن... ەندىگى قىزىقتى بالالارىم كورسە بولادى دا.
— قىستاۋىڭىز قايدا؟
— بىزدە قىستاۋ بولمايدى. مەن ءومىر بويى، قىسى-جازى وسى كيىز ۇيدە وسكەن قازاقپىن. وسى جاسىمدا ەكى رەت قانا قىس قاتتى بولىپ، اناۋ جار قاباقتىڭ استىنان جەر تولە قازىپ الىپ، سوندا قىستاپ شىقتىم. تالاي كولحوز باسقارماسى «ءۇي سالىپ بەرەيىك، ورتالىققا كەل» دەپ شاقىرىپ ەدى، بارماي وتىرمىن.
— اۋىرىپ-سىرقاعاندا قايتەسىڭدەر، دارىگەر تىم الىس قوي؟
— قۇداي ساقتاسىن! ازىرگە كەمپىرىمىز ەكەۋىمىز اۋرۋدان امانبىز. بالالار بولسا جاسىنان قالاعا، ينتەرناتقا كەتىپ وقيدى.
زاحاروۆ شالدىڭ بۇل جەردە جالعىز قالا بەرۋىنە بۇكىل جاراتىلىسىمەن قارسى شىقتى. وزەنگە نەمەسە شيەۆچەنكوعا كوشىرىپ اكەلۋدى، مالىنان ايىرىلمايمىن دەسە ەسكى وزەن، جەتىباي، تەڭگە پوسەلوكتەرىنىڭ بىرىنە قوندىرۋدى، سوعان ۇگىتتەپ-كوندىرۋدى قورعانباي ەكەۋىمىزگە تاپسىردى:
— اكەڭ ءۇشىن سەن جەرگىلىكتى اكىمدەرمەن بىردەي جاۋاپتىسىڭ، قورعانباي!
وزەن كەن ورنىن پايدالانۋدىڭ جوباسى بويىنشا ءبىز بايقاپ قايتقان الاڭداردان تاياۋ ۋاقىتتاردا ەكى مىڭنان استام سكۆاجينا قازىلۋى كەرەك. جىل سايىن 250 سكۆاجينا ىسكە قوسىلۋى ءۇشىن 330 مىڭ مەتر جەر بۇرعىلاندى. بۇل ۇلكەن كولەمدى جۇمىستى اتقارۋعا وزەن پايدالانۋ - بۇرعىلاۋ مەكەمەسى قۇرىلدى. بۇعان تاتاريادان تاجىريبەلى بۇرعىشىلار شاقىرىلدى. مەكەمە باستىعىنا ينجەنەر رافيكوۆ، باس ينجەنەرلىككە كوندراتيەۆ، ايگىلى ماستەرلەر: نۋريسلاموۆ، شيەۆچەنكو، مۋرتازيندەر كەلدى. تاتاريانىڭ ۇلكەن مۇنايىن يگەرۋگە قاتىسىپ، ەداۋىر تاجىريبە الىپ قالعان بۇل جىگىتتەر ەشقانداي بوگەلىسسىز، ىسكە دەندەپ كىرىسىپ كەتتى. بۇرعىلاۋ ستانوكتەرى تەمىرجولدان تىكە كەن ورنىنا، قازاتىن نۇكتەگە تاسىلىپ، مونتاجداۋعا بەرىلىپ جاتتى. اسىرەسە، ينجەنەر جۋراۆليەۆ باسقارعان مۇنارا مونتاجداۋ سەحىنىڭ كوللەكتيۆى العاشقى كۇندەردەن-اق الاڭسىز ەڭبەك ەتتى. ولار قازاقستان بۇرعىشىلارىنىڭ تاجىريبەسىندە بۇرىن بولماعان جاڭا ادىستەردى قولدانىپ، تاماشا تابىستارعا يە بولدى. جىلىنا 250 سكۆاجينانى قازۋعا ستانوك دايىنداپ بەرۋ، اي سايىن 20 ستانوك مونتاجداۋ ۇلكەن قۇرىلىستاردىڭ وزىندە دە سيرەك كەزدەسەتىن ەدى.
اسلانبەكوۆ، ليۋبيش سياقتى ماستەرلەردىڭ بريگادالارى ءۇش كۇن سايىن ءبىر بۇرعىلاۋ ستانوگىن مونتاجداپ بەرىپ، جەر قازۋعا تاپسىرىپ تۇردى. جالپى، وزەن بويىنشا ورتا ەسەپپەن ءبىر بريگادا بەس كۇندە ءبىر مونتاج جاسايتىن بولدى. بارلىق بۇرعىلاۋ قوندىرعىسى ىرىكتەلىپ بلوكتەرگە ءبولىنىپ، جىلجىمالى ادىسكە كوشىرىلدى. ناسوستار مەن موتورلار «ۆوستوك» اربالارىنا ورنالاستىرىلدى. بۇلار وسى كۇيىندە اربالار ارقىلى اكەلىنىپ، بىر-بىرىنە قۇراستىرىلاتىن بولدى. بۇرىن ءبىر ايعا سوزىلاتىن قۇرىلىس ءقازىر 3—4 كۇندە بىتەتىن مونتاجعا اينالدى. بۇرعىلاۋ بريگاداسى تەك قازۋمەن عانا اينالىستى. ونىڭ ۇستىنە بۇرعىلاۋداعى ەڭ كيىن ماسەلە — سۋ ماسەلەسى وڭاي شەشىلدى. ادەيى سۋ سكۆاجينالارى قازىلىپ، قۇبىر توسەلىنىپ، ءاربىر مونتاجدالعان مۇناراعا الدىن الا سۋ كەلتىرىلەتىن بولدى. مۇنىڭ ءبارى جۇيرىك اتتاي شيىرشىق اتىپ جۇرگەن جىگىتتەرگە تالاي رەكوردتى كورسەتكىشتەرگە جەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. مىسالى: نۋريسلاموۆ ءداميردىڭ بريگاداسى جىلىنا 25 مىڭ مەتر جەر قازسا، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى گەنناديي شيەۆچەنكونىڭ بريگاداسى بۇرىن-سوڭدى بۇل ماڭدا بولىپ كورمەگەن كورسەتكىشكە جەتتى، ولار ءبىر جىلدا 40 مىڭ مەتر جەر قازدى. بۇل بۇرىنعى ەسەپپەن ءبىر بۇرعىلاۋ مەكەمەسىنىڭ جىلدىق جۇمىس كولەمى.
شيەۆچەنكو ينستيتۋتتان كەيىن ءبىراز جىلدار جۇمىس ىستەپ، اۋىر سكۆاجينالاردى قازىپ ۇيرەنگەن تاجىريبەلى ماستەر بولىپ كەلدى. ماستەر — ءبىر بۇرعىلاۋ بريگاداسىنىڭ باستىعى، بۇل ءوزى ءبىر بولەك شارۋاشىلىق. سكۆاجينانى قازۋعا دايىنداۋ مەن قازىپ شىعىپ پايدالانۋعا تاپسىرۋدىڭ اراسىندا سانقيلى جۇمىستار بار. ۆاحتا جۇمىسىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى كەرەك. سوندىقتان ماستەرلەر بۇرعىشىلاردى تاڭداپ الۋعا، ولاردى جۇمىس ۇستىندە دايىنداپ، شىڭداپ، جەتىلدىرۋگە ايرىقشا كوڭىل بولەدى. بۇرعىشىلار ءبارى بىردەي تاجىريبەلى بولسا ماستەرگە دە جۇمىس جەڭىل. وسىعان ۇيرەنگەن ماستەرلەر كوبىنە مۇنارا ىشىندە بولادى. بۇرعىلاۋ ماستەرلەرى، اسىرەسە قازۋ ۋاقىتىندا، ۇيلەرىنە سيرەك بارادى. ارينە بۇل ءۇي ىشىنە ىڭعايسىز. ءار سەميا ءوز باسشىسىنىڭ قاسىندا بولعانىن ءتاۋىر كورەدى. تەڭىزگە كەتكەن اقانشىلارداي سارعايىپ كۇتىپ كۇن وتكىزگەندى كىم جاقسى كورەدى دەيسىڭ. ءتىپتى ۇيگە كەلە قالسا دا اسىعىس ءبىر شاي ءىشىپ الىپ، كەيىن شابادى. بۇعان ۇيرەنىپ كەتۋ دە وڭاي ەمەس.
شيەۆچەنكو وزەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىن، بيۋرو مۇشەسى بولىپ سايلانعاننان كەيىن، كەنەتتەن، جەتىباي بۇرعىلاۋ مەكەمەسىنىڭ قاراماعىنا جۇمىسقا اۋىستىرۋدى سۇراپ ارىز بەردى. ءبىز تاڭدانا قارادىق. وزەن - ەڭ شەشۋشى ۋچاسكە. شيەۆچەنكو سياقتى تاڭداۋلى مامانداردىڭ ورنى وسى العى شەپ.
— ەگەر مەنى نۇرعازييەۆتىڭ اياعىن قۇشسىن دەمەسەڭدەر جىبەرىڭدەر، — دەدى گەنناديي كۇلىمسىرەپ. ايتىپ وتىرعانى وسى وزەندە بۇرىن بولعان ءبىر وقيعا.
نۇرعازييەۆ دەگەن جاس ماستەر شيەۆچەنكو قالاسىنان ءۇي العان بولاتىن. جاس جۇبايى قالادا جۇمىسقا ورنالاستى. جىگىت وزەندە. ون — ون بەس كۇندە ءبىر كورىنىپ، كەيدە بۇعان دا مۇرشاسى كەلمەي جۇرەدى. جۇبايى مۇنداي ومىرگە ريزا ەمەستىگىن ءبىلدىرىپ، ۇنەمى بىرگە تۇرۋعا تالاپ قويادى. وعان جىگىتتىڭ جۇمىس جاعدايىنىڭ رەتى كەلمەپتى.
مۇنى جىگىت ۇيالىپ، بىزگە ايتپاعان. اقىرى قولايسىز جاعدايعا سوقتىرعان. ءبىر كۇنى نۇرعازييەۆ ۇيىنە كەلسە ەسىك الدىنان ايەلىمەن بىرگە ءبىر ەڭگەزەردەي بەت اۋزى ءجۇن-جۇن قارا جىگىت قارسى الادى دا «ەندى بۇل ءۇيدىڭ قوجاسى وزگەرگەندىگىن، قونۋعا باسقا جەر تاۋىپ الۋى كەرەك ەكەندىگىن» ايتىپتى. ءسويتىپ، نۇرعازييەۆ وزەنگە ءبىر جولا قايتىپ كەلگەن.
— مەنىڭ ايەلىمنىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ بارادى. اندا-مۇندا سۇيرەلەۋگە جارايتىن ەمەس. ءۇش جىل بويى سەميادان ءبولىنىپ، جالعىز ءجۇرىپ ىستەۋ ەكى جاققا دا ۇيلەسپەي بارادى.
باستاپقى كەزدەگى «مۇنايشىلار قالاسىن قايدان سالۋ كەرەك؟» دەگەن تالاس ماسەلەگە مىنا ءسوز تاعى دا تىكە جاۋاپ بەرىپ تۇر. قالانىڭ وزەننەن سالىنۋى تۋرالى قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ قاۋلىسىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن بۇل دا ايقىنداي تۇسەدى. جەتىبايعا اۋداردىق. بۇل ءبىر جاعىنان ءتيىمسىز دە بولعان جوق. بۇرعىلاۋ بريگادالارى اراسىندا شيەۆچەنكونىڭ باستاۋىمەن سوسياليستىك جارىس ۇيىمداستىرىلىپ، جۇمىستا جاپپاي ورلەۋ تۋدى. مۇنىڭ ءوزى جەتىباي مۇناي ءوندىرۋ باسقارماسىنىڭ دا العا شىعۋىنا سەبەبىن تيگىزدى. مۇنايشىلار گەنناديي شيەۆچەنكو مەن تورەعالي قادىروۆتى «وزەننىڭ قوس باتىرى» دەيدى. بۇل ەكەۋى اراسىندا ءار دايىم جارىس شارتى بار. بىردە ول، بىردە بۇل العا شىعىپ، كەزەك ءتۇسىپ وتىرادى. تورەعاليدىڭ تاجىريبەسى مولداۋ، ماڭقىستاۋ جاعدايىنا وتە قانىق تا بەيىم.
— ءسىزدىڭ جۇمىستاعى تابىسى قىزدىڭ سىرى نەدە؟ — دەپ سۇراي قالساڭىز، شيەۆچەنكو:
— قازىرگى جاعدايدا جۇمىستى بۇدان تومەن دارەجەدە اتقارۋعا مۇمكىندىك جوق — دەپ كۇلەدى، — جان-جاعىنىڭ ءبارى اسفالت جول، جەرىندە الدىڭنان مۇناراڭ مونتاجداۋلى، ءازىر تۇرادى. سۋ، ەلەكتر قۋاتى ءبارى ءازىر، سەن تەك قازا ءبىل.'
— ءبىز وزەنگە العاش كەلگەندە، — دەيدى تورەعالي وتكەندى ەسىنە الىپ، — مۇنارانى ءوزىمىز كوشىرىپ، ءوزىمىز مونتاجدايتىن ەدىك. سۋدى تاسىمالداپ جەتكىزدىك. ءبىر كىشكەنتاي بولشەك جوق بولسا، گۋريەۆتەن سامولەتپەن جەتكىزگەنشە جۇمىس توقتاپ تۇراتىن. سونداي جاعدايدا دا جوسپار ورىنداعانبىز. ال، ءقازىر جوسپار ورىنداماۋعا نەگىز جوق.
شىنىندا دا بۇل كەزدە وزەن بۇرعىشىلارىنا بارلىق جاعداي تۋعىزىلدى. بۇلاردىڭ وندىرىستىك-تەحنيكالىق بازالارى ۇلكەن ءبىر مەحانيكالىق جوندەۋ زاۆودىنان كەم ەمەس. بۇلاردى كەرەك-جاراقتارمەن قامتاماسىز ەتەتىن سەمەنتتەۋ، مۇنارا مونتاجداۋ مەكەمەلەرى، اۆتوترانسپورت مەكەمەلەرى ءارقايسىسى ءوز الدىنا كۇردەلى شارۋاشىلىق. وداقتىق مۇناي وندىرىسىندە بۇلارمەن تەك باتىس ءسىبىردىڭ بۇرعىشىلارى عانا تاي-تالاسا الادى. ماڭكىستاۋدا بۇرعىلاۋدىڭ مۇنداي مىقتى بازاسىنىڭ قۇرىلۋى بۇل تۇبەكتىڭ مۇناي بايلىعىن ىزدەستىرىپ، تەزىرەك يگەرىپ، حالىق يگىلىگىنە اينالدىرۋدىڭ بىردەن-بىر كەپىلى بولدى.
ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭا كەن ورنىن يگەرۋ جاقسارا بەردى. قاجەتتى قۇرىلىستار كوبەيىپ، ءوندىرىس جۇمىسى، دالا حالقىنىڭ تۇرمىسى دا جەڭىلدەي تۇسپەك. اسىرەسە بۇرعىشىلاردىڭ جۇمىسى كوپ جەڭىلدەيدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە شيەۆچەنكو، قادىروۆتار 1350 مەتر تەرەڭدىكتەگى ءبىر سكۆاجينانى ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە قازىپ بەرىپ، كەلەسىسىن باستاپ جاتتى. باسقا بريگادالار ولاردىڭ قاتارىندا بولۋعا ۇمتىلادى. ءسويتىپ ءار اي سايىن 20—30 سكۆاجينا قازىلىپ تۇردى. ەندى ولاردى سىناقتان وتكىزىپ، ودان ءارى يگەرىپ كەتۋ، ءوندىرىس وپەراتورلارىنىڭ مىندەتى. ەگەر تاپسىرىلعان سكۆاجينانىڭ ءبارى فونتاندى بولسا وندا يگەرۋ وڭاي بولماق. ال، جاعداي كەرىسىنشە بولىپ، ولار فونتان بەرمەسە، مەحانيكالىق ادىسكە بىردەن كوشىرۋ كەرەك. ياعني ونداي سكۆاجينالاردان مۇناي گازليفت ادىسىمەن، نەمەسە كاچالكا ارقىلى الىنادى. مۇنىڭ ءبارى كۇردەلى جۇمىستى كەرەك ەتەدى. ماسەلەن، گازليفت ءادىسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اۋەلى گاز سكۆاجينالارى قازىلادى. ولاردى گاز جيناۋ پۋنكتتەرىمەن جالعاستىرىپ ءارى قاراي ونىڭ گازىن ۇلكەن ماگيسترالعا قوسادى. ودان ءارى گاز ۇلەستىرۋ پۋنكتتەرىن سالۋ كەرەك. بۇل جۇمىستاردى جۇرگىزۋ سكۆاجينا قازۋدان الدەقايدا قيىن. ءبىراق گازليفت جۇرگىزۋ كەشەۋىلدەپ قالدى. قۇرىلىس جۇمىسى باياۋ ءجۇردى. سونىڭ سالدارىنان فونتان بەرمەگەن كوپتەگەن سكۆاجينالار گازليفت كۇتىپ تۇرىپ قالدى. ءبىز ونداي سكۆاجينالاردى ازىرشە كاچالكامەن جىبەرە باستادىق. بۇل جەردە تاعى دا ءبىر قيىندىكقا دۋشار بولدىق. ءبۇل بۇرىننان وزىمىزگە تانىس، ءپارافيننىڭ قاتىپ قالۋىنا بايلانىستى ەدى.
نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل سۇراق باسقارما باسشىلارىنان باستاپ وپەراتورلارعا دەيىن تىنىم بەرمەدى. اركىم ءوز الىنشە جاۋاپ ىزدەدى. ءبىر قىزىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى بىزگە بۇل جونىندە ەشقانداي جاردەم ەتە المادى. نە دە بولسا ءبۇل تۇيىقتان ءوز كۇشىمىزبەن شىعۋىمىز كەرەك. مۇنى جەڭبەيىنشە مۇناي جونىندە مەملەكەتتىك جوسپاردىڭ ورىندالماي قالۋ ءقاۋپى بار. وسىلاي باسىمىز قاتىپ، پارافين قىرسىعىنان قۇتىلا الماي جۇرگەنىمىزدە اياق استىنان بۇعان جاۋاپ تابىلدى. جەر استىنان سكۆاجينا ارقىلى جابىق كۇبىردىڭ بويىمەن اتقىلاپ جاتقان مۇنايدىڭ قىسىمى ازايعان سايىن بويىنان اۋەلى جەڭىل گازدار، ودان كەيىن اۋىر گازدار، بارا-بارا سۇيىق گاز، كوندەنسات بولىنەدى. گاز سكۆاجينالارىنان كەلەتىن كوندەنسات بولەك جينالۋى كەرەك. ويتكەنى ونى گازبەن بىرگە ايداۋعا بولمايدى. مۇناي قىزدىراتىن پەشكە باراتىن گاز لينياسىنىڭ بويىندا كوندەنساتتى ءبولىپ الاتىن كىشكەنە ىدىس بولاتىن. سوعان جينالعان كوندەنساتتى دۇركىن-دۇركىن وپەراتورلار جۇرگىزىپ جىبەرەتىن. سوعان وزدەرى مۇنايعا بىلعانعان قولدارىن، كەيدە كيىمدەرىن جۋىپ، تازارتىپ الاتىن.
— اۆياسيا بەنزينىنەن دە ارتىق، ناعىز ماي داقتارىن كەتىرگىش حيميالىق تازالاعىشتىڭ ءوزى — دەپ ماقتايتىن مۇنى. ءبىر كۇنى №3 توپتىق قوندىرعىنىڭ باسىندا باس ينجەنەر دەرگاچيەۆ، تەحنيكا ءبولىمىنىڭ باستىعى سترەمسكيي، №1 كاسىپشىلىك مەڭگەرۋشىسى موۆسۋم-زادە تاعى باسقا ينجەنەر-تەحنيكتەر جينالىپ، تۋربالار پارافينمەن بىتەلىپ، مۇناي اعىسى بوگەلىپ تۇرعان سكۆاجينالار جونىندە اڭگىمەلەپ تۇرعانىمىزدا وپەراتور قەمەلحان نۇرمۇحانوۆ سوزگە ارالاسا كەتتى:
— وسى سەندەردىڭ ايتىپ تۇرعاندارىڭ تۇربانى پارافيننەن ارشۋ جونىندە مە؟ — دەپ، الدەنەنى تاپقانداي كوزى كۇلىمدەپ ماعان جاقىنداي ءتۇستى.
— ءيا، سولاي بولعاندا.
— ونىڭ جاراسى جەڭىل. قۇبىرلاردى كوندەنساتپەن جۋۋ كەرەك.
— قالاي جۋىلادى؟
— مەن سەندەردىڭ فيزيكا-حيمياڭدى كوپ بىلمەيمىن، — دەدى دە كەمەلحان جانىنان ءبىر شولمەكتى سۋىرىپ الدى، — مىناۋ كادىمگى وزدەرىڭە بەلگىلى كوندەنسات.
كەمەلحان تۇربالاردىڭ بويىنا توگىلىپ قاتىپ جاتقان ءپارافيندى مۇنايدىڭ ۇستىنە كوندەنساتتى قۇيا باستادى. كوندەنسات تيگەن جەر ەرىپ، سۋلى شۇبەرەكپەن سۇرتكەندەي ورنى تازارىپ جۇرە بەردى.
— ويلانارلىق ەكەن، — دەدىم مەن دەرگاچيەۆقا، — ءبىز وسى ءادىستى سكۆاجيناعا قولدانۋ مۇمكىندىگىن ىزدەستىرىپ قارايىقشى!
ويلاسا كەلە قاراپايىم جۇمىسشىنىڭ بۇل تاجىريبەسىن ءبىر سكۆاجيناعا قولدانىپ كەپ قالدىق. 10 توننا كوندەنساتتى 150 اتموسفەرالىق قىسىممەن اگرەگات ارقىلى ايداپ كورگەنىمىزدە سكۆاجينا جۋىلىپ، تاپ-تازا بولىپ شىقتى. سكۆاجينا العاشقى قالپىنا كەلىپ، مۇناي فونتانى بۇرىنعىسىنشا اتا باستادى. قۋانىش دەگەن قويىنعا سىيمادى. كەمەلحاننىڭ ۇسىنىسى، ونى ينجەنەرلەردىڭ دەرەۋ ىسكە اسىرۋى وزەن كەن ورنىن دۇرىس پايدالانۋداعى ءبىر ۇلكەن ءادىستى ايتىپ بەردى.
ەندى ءار اي سايىن، كەيبىر دەبيتى كوپ سكۆاجينالاردا ايىنا ەكى رەت كوندەنساتپەن تازالاۋ ءادىسى قولدانىلاتىن بولدى. ول ءۇشىن كاسىپشىلىكتەردە ەكىدەن، ۇشتەن ارنايى، بريگادالار قۇرىلدى. جەتىباي، تەنگە گاز كاسىپشىلىكتەرىنەن شىققان كوندەنساتتى پارافينگە قارسى تەحنولوگيالىق ماقساتتا پايدالاناتىن بولدىق. ەندى ءبىز وسى ءادىستى جەڭىلدەتۋ جونىندە جۇمىس ىستەدىك. قانشا دەگەنمەن سكۆاجينا سايىن اگرەگات، ارناۋلى بريگادا ۇستاۋ، باستاپقى ۋاقىتتا مۇمكىن بولسا، كەيىن سكۆاجينا سانى كوبەيە كەلە قيىنداي ءتۇستى. سوندىقتان تەڭگەدە تۇربا تارتىلىپ، كوندەنسات جولىن سالدىردىق. پارافين قاتقان قۇبىرلاردى ىسسى سۋمەن جۋىپ تازالاۋ ادىستەرىن دە ەندىرىپ جۇردىك. مۇنىڭ ءبارى جۇمىس بارىسىندا تۋعان كۇردەلى قيىندىقتاردى جول-جونەكەي جويىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.
مۇناي قاباتتارىنىڭ تابيعي قىسىمىن كوتەرمەلەۋ، ساقتاۋ ءۇشىن وداقتا ءبىرىنشى رەت مۇناي قاباتتارىنا ايدالاتىن سۋدى ىسىتىپ الاتىن ءادىس وزەندە قولدانىلدى. ىسسى سۋ جەر استىنا بارا ءپارافيندى ەرىتىپ، قابات قىسىمىن جوعارى دارەجەدە ۇستاپ تۇرۋعا كوپ اسەر ەتەدى. بۇل تاجىريبەنى ىسكە اسىرۋعا شيەۆچەنكو قالاسىنداعى تەڭىز سۋىن تۇششىتاتىن سۋ قازاندارىنىڭ ەكەۋىن اكەلىپ، سونىمەن سۋ ايداپ كوردىك. تاۋلىگىنە 15—20 مىڭ، تەكشە-مەتر سۋدى ىسىتىپ مۇناي قاباتتارىنا ايداۋ جۇمىستارى ويداعىداي ءوتتى. ەندى بارلىق سۋ جىبەرۋ ستانسيالارىنا وسىنداي قوندىرعىلار تاۋىپ بۇكىل وزەن كەن ورنى بويىنشا جەر استىنا تەك ىسىعان سۋ ايداپ ءتۇرۋ ماسەلەسى العا قويىلدى. بۇل ماسەلە مۇناي ءوندىرۋ مينيسترلىگىندە شەشىلەتىن بولدى.
جالپى وزەن كەن ورنى ەلىمىزدىڭ مۇناي وندىرىسىندەگى بارلىق جاڭا تەحنيكا مەن جاڭا جۇمىس ادىستەرىن قولدانۋ جونىندەگى ۇلكەن لابوراتورياعا اينالدى. وزەندە ءبىرىنشى رەت كەڭ كولەمدە ەكى بىردەي مۇناي قاباتىن ءبىر سكۆاجينامەن پايدالانۋ ءادىسى قولدانىلا باستادى. مۇنىڭ ءوزى جۇزدەگەن سكۆاجينانى ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەردى. سوندىقتان دا وزەن مۇنايى ەلىمىز مۇناي ءوندىرىسى بويىنشا، ەڭ ارزان مۇناي بولىپ شىقتى.
ءبىر جاعىنان قالا سالىپ، ءبىر جاعىنان ءوندىرىس وبەكتىلەرىن تۇرعىزىپ، سونىمەن قاتار مۇنايىمىزدى ءوندىرىپ، سانسىز قيىندىقتارمەن كۇرەسىپ ءجۇرىپ ءۇش جىلدىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالىپپىز. جاڭا قونىستا وندىرىسكە كەرەك-جاراقتىڭ ءبارىن جەتكىزە وتىرىپ، قاشان ول قالىپتاسىپ كەتكەنشە كورەتىنىمىز قيىنشىلىق بولادى. سوعان قاراماستان كوڭىلىمىز سەرگەك، بولاشاققا شەكسىز سەنىم ويىمىزدا جاتتى. ءوندىرىس باسشىلارىنان جۇمىسشىعا دەيىن بارلىعىنىڭ دا ماقسات-مۇددەسى، اڭگىمەسى تەك قانا جۇمىس جونىندە ەدى. ەندى مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىك-تىنىسىمىزعا اينالىپ كەتتى.
ءبىر قيىنشىلىقتان سوڭ ءبىر قيىنشىلىق كەزدەسىپ جاتتى. مۇناي وندىرۋدەگى كوپ كەدەرگىلەردى جەڭە باستاپ ەدىك. ەندى تەمىر جول، تەڭىز فلوتى اياعىمىزدان تارتتى. «شۋ» دەگەندە بۇلاي بولار دەپ جوسپارلانباعاندىقتان با، بۇل ەكى ترانسپورت ءبىزدىڭ مۇنايىمىزدى تاسىپ ۇلگەرە الماي، ىدىستارىمىز بوساماي تاعى كىدىرەتىن بولدىق.
1969 جىلى وزەن — كۋيبىشيەۆ مۇناي قۇبىرى ىسكە قوسىلعانشا ماڭقىستاۋدىڭ كوپ مۇنايىن زاۆودتارعا جونەلتىپ تۇرۋ وڭايعا سوققان جوق. جىل سايىن ءۇش ميلليون توننا كولەمدەگى سۇيىقتىقتى تەمىر جول سيستەرنالارى مەن تەڭىز تانكەرلەرىنىڭ تاسىپ ۇلگەرە الماۋى تاڭ قالارلىق ەمەس. دەگەنمەن، گۋريەۆ تەمىر جولشىلارى مەن كاسپيي پاروحود باسقارماسى باستاپقىدا سىر بىلدىرگەنىمەن كەيىن ۇلگەرىپ كەتتى. شىعارىلعان ءونىمدى زاۆودتارعا جونەلتىپ وتىردى. ءسويتىپ وزەن مۇنايشىلارىنىڭ جوسپاردى ارتىعىمەن ورىنداپ تۇرۋىنا مۇمكىندىك بەردى. سوندىقتان دا وزەندىكتەر 4 رەت قاتارىنان سسسر مينيسترلەر سوۆەتى مەن ۆسسپس-تىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋىن جەڭىپ الدى. ءبۇل وزەن كوللەكتيۆىنىڭ ومىرىندەگى ۇلكەن وقيعا ەدى. بەلگىلى ەڭبەك وزاتتارى، سسسر جوعارعى سوۆەتىنىن، دەپۋتاتى كامقاش ىبىرايەۆا، سوسياليستىك ەنبەك ەرى گەنناديي شيەۆچەنكو، قازاق سسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مۇنايشىسى سماعۇل جالعاسپايەۆ، لەنين وردەندى ومار بيسالييەۆ تاعى باسقا كوپتەگەن اتاقتى مۇنايشىلار وسى جىلدارى تانىلدى.
مۇناي اعىسىنا قارسى ءپارافيننىڭ زياندى ىقپالدارىمەن كۇرەستىڭ وسى كۇنى ادەتكە اينالعان تۇرلىشە ادىستەرى مۇناي جيناۋ، ايداۋ جونىندەگى كوپتەگەن سونى شارالار ءدال سول ۋاقىتتا تۋعان تابىستار ەدى. ءسويتىپ ماڭقىستاۋ مۇنايىن يگەرۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋ ۋاقىتى وتە تابىستى ءوتتى. شىنىندا دا ءوز باسىم قىسقا ۋاقىتتا مۇنداي ءساتتى بولا قويادى دەپ ويلاعان جوقپىن. ورۋدجيەۆتىڭ تاۋەكەلى دۇرىس بولىپ شىقتى. دەگەنمەن تالاي-تالاي قيىندىقتى باسىنان كەشىرىپ جەڭگەن، قىرۋار تاجىريبەنىڭ ادامى عوي. الدىن الا ولشەپ-پىشىپ بولجاعان ۋاقىتتاردا ۇلكەن مۇنايدىڭ كىلتىن قولىمىزعا ۇستادىق. بۇل ءبىر جاعىنان مۇنايشىلاردىڭ ەرەكشە پاتريوتيزم ءوز ىسىنە شەكسىز بەرىلگەندىگى، كۇي تالعامايتىندىعىمەن دە ىسكە استى.
شيەۆچەنكو قالاسىن سالىپ جاتقان قۇرىلىسشىلاردىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا تاڭدانىپ:
— ناعىز باتىرلار، مۇنايشىلار ەكەن عوي! — دەيدى، — قۇلا دۇزگە كەلە سالا كۇي تالعاماي ىسكە كىرىسىپ كەتتىڭدەر. الدىن، باراقتا، «قازاق اۋىلدا» باسپانالاپ ءجۇرىپ-اق ۇلكەن-ۇلكەن جوسپارلارمەن، باياعىدان بەرگى قالىپتاسقان مەكەمەدەي، كۇندىز-تۇنى ەڭبەك ەتىپ جاتىرسىڭدار. ءبىر عاجابى جۇمىسشىلارىڭ بۇل جاعدايدى داعدىلى ءىس كورەدى. ءبىرى مىڭق ەتىپ سىر بەرمەيدى، قيىندىقتاردى ەلەڭ قىلمايدى. حال سۇراساڭ «مۇنايدان» باسقا ەشتەڭە ايتپايدى... ءبىز مىنە، ون جىلدان بەرى قالا سالىپ، ءوندىرىس وبەكتىلەرىن دايىنداۋمەن، ءالى ءونىم بەرۋگە كىرىسكەنىمىز جوق.
ءيا، بۇل راس ءسوز. ءبىز ۇلكەن سىننان سۇرىنبەي جاقسى وتتىك. ەندى جاعداي وزگەشە. بۇرىن شيەۆچەنكودان وزەنگە شىققان جولاۋشى شاڭعا لايىق كيىم كيىپ كەلەتىن. اياعىندا كيرزا ەتىك، ۇستىندە كەنەپ پلاشش، باسىندا بەرەتكا، كوزىنە كوزىلدىرىك ىلەتىن. كەيبىرەۋلەرى اۋىزدارىنا سۇزگى -- «رەسپيراتور» كيەتىن. «ۆولگانى» تاستاپ گاز-69 ماشيناسىمەن جۇرەتىن. ەندى مۇنىڭ ءبارى قالدى. وزەن مەن شيەۆچەنكونىڭ اراسىنا اسفالت سالىنعالى جۇرت وزەنگە تازا كيىمدەرىمەن، مەرەكەدەگىدەي جاسانىپ، «ۆولگامەن» كەلەدى. قالا ىشىندە دە اسفالت جولدار.
— اپىر-اي، ءبىز دە حالىق قاتارىنا كىردىك-اۋ! — دەيدى ءابىش. — ءتىپتى قوناققا كەلگەن كىسىلەر قايداعى جامان كيىمدەرىن كيىپ كەلىپ قورلايتىن ەدى. گۋريەۆكە ۇيىمىزگe بارعانىمىزدا ءبىزدىڭ وزەننىڭ شاڭىنا تۇنشىعىپ قالماي ءالى ءتىرى جۇرگەنىمىزگە تاڭ قالاتىن. ەندى شاڭ باسقالاردان كوپ ەمەس. كوشەنىڭ، جولدىق ءبارى اسفالت!
ءقازىر ءابىش گۋريەۆتى، جايىقتىڭ جاعاسىنداعى «كەڭ سارايداي بوز ءۇيىن» ۇمىتىپ، تاپ وسى وزەندە تۋىپ ەسكەن كىسىشە سويلەيدى. 4 قاتارلى، 80 پاتەرلى ۇلكەن ۇيدەن 4 بولمە العان. بۇعان ءوزى ريزا. سوناۋ جەتىبايداعى ۆاگوننان كەيىن ءدال ءبىر «جۇماقتىڭ» تورىنە ەنگەندەي بولىپ قالدى.
— ىسسى سۋ، سۋىق سۋ، گاز، ۆاننا، نە كەرەگىڭنىڭ ءبارى بار! — دەيدى ءابىش جاڭا ءۇيىن ماقتاپ، — بالكوندارىنىڭ ءوزى ءبىر راقات. ءشايدى ىلعي سوندا ىشەمىز. كەشتە سوندا جاتامىز. بۇنداي ىڭعايلى ۇيلەر گۋريەۆتە دە جوق.
— يا، ەندى بارلىق ۇيلەرگە ميكروكليمات جاسايتىن كونديسيونەر قويىلادى. سوندا ۇيلەرىمىز جازدا قوڭىر سالقىن، قىستا جىلى بولىپ تۇرادى! — دەيمىز ءبىز ءابىشتى قۇپتاي ءتۇسىپ.
— وندا جۇرتتىڭ ءبارى وزەنگە جۇگىرەدى عوي!
ءبىز سكۆاجينا باسىندا ونىمەن اڭگىمە ايتىپ وتىرعانبىز.
موسكۆادان كەلگەن بiر جولداس بۇرىن تۇيە كورمەگەن ەكەن. ول سول اسەرىن ەگجەي-تەگجەيلەپ اڭگىمەلەي كەلىپ:
— جولدا كەلە جاتىپ تۇيەنى كوردىم. وتە قىزىق جانۋار ەكەن. قانداي تاكاببار! بىزگە ءتىپتى قارامايدى. ءبىز ويىن ءبولىپ، تىنىشتىعىن بۇزىپ قاسىنا كەلىپ ەدىك، جاقتىرماعان پىشىنمەن الارىپ ءبىر قارادى دا كۇيسەپ تۇرا بەردى. ءبىز قىزىق كورىپ ءار جەرىن ۇستاپ، ءتۇرتىپ قاراپ ەدىك، «ءبۇل نە قىلعان بەيباستاقتىق» دەگەندەي قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، بىزگە ۇزىن موينىن بۇرىپ تۇرىپ، اۋزىنداعى شايناپ تۇرعان شوپتەرىن بۇركىپ كەپ جىبەردى. ءبىز جاپىرلاسا قاشىپ، ۇلگەرە الماي قالدىق. ءۇستىمىز كوك ءشوپتىڭ بوياۋىنا بىلعاندى دا قالدى. ءبىز ءوز ۇياتىمىزدى مويىنداپ ەندى ءقايتىپ بەتتەگەنىمىز جوق تا، ول ءبىز جاققا كوز قيىعىن سالماستان ماڭقيىپ جونىنە تۇرا بەردى. وشىككەن دە جوق. وسى دالانىڭ قوجاسى — ءوزىن جوعارى ۇستايدى ەكەن! — دەپ تۇيەگە ءدان ريزا بولىپ وتىر. — ەندى سونىڭ سۇتىنەن ىستەلەتىن سۋسىننىڭ ءدامىن تاتسام دەپ ەدىم، جارتى بانكاسىن تاباتىن جەرىڭ جوق پا؟
— ونداي ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە بار. مەن ءتىپتى ءبىر شەلەگىن تابايىن، شۇباتتىڭ، — دەدى ءابىش. — تەڭگەدە كەندىرلىدەم كوشىپ كەلگەن ءبىر كارت بار. سونىڭ ساۋىپ وتىرعان ەكى-ۇش ارۋاناسى بار. قاشان بارساڭ دا شۇباتى ارىلمايدى. ءبىز جۇمىستان كەيىن بارىپ ءىشىپ تۇرامىز.
— سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭ قورعانبايدىڭ اكەسى قايراڭباي ەمەس پە؟
— ءدال سونىڭ ءوزى. ءسىز دە بىلەسىز ەكەن عوي.
ءبىز قورعانبايدى الىپ تەڭگەگە تارتتىق. تەمىر جول ستانسياسى ارقىلى تەڭگە گاز كاسىپشىلىگىنە اپاراتىن اسفالت جولمەن زۋلاپ وتىرىپ، كوزدى اشىپ جۇمعانشا كەلىپ قالدىق. بۇرىن بۇل جەردە تەڭگە ەكسپەديسياسىنىڭ بارلاۋشىلارى تۇرعان. كەيىن ولار وڭتۇستىككە قاراي اۋىسقاندا مالى بار جۇمىسشىلار، پەنسياداعى شال-كەمپىرلەر ۇيلەرىنە كىرىپ قالعان. جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنان جەكە مەنشىك ءۇي سالام دەۋشىلەرگە وسى جاقتان جەر ءبولىپ بەرىپ قويعانبىز. ولاردىڭ پوسەلوگى اپ-اسەم. ءبىر جوبامەن سالىنعان. توبەسى شيفرمەن جابىلعان. كەڭ كوشەنىڭ ەكى بەتىنە تىزىلتە سالعان اق تاس ۇيلەردىڭ قالا ۇيلەرىنەن ەش كەمدىگى جوق.
ءبىزدىڭ كەلگەن ءۇيىمىز دە وسىنداي ستاندارتتى ءۇيدىڭ ءبىرى ەكەن. كەڭ اۋلاسىنا ماشينا كەلىپ كىردى. شارباققا تال ەگىپ قويىپتى. اۋلانىڭ ءبىر بۇرىشىندا ازعانتاي جەرگە باقشا ەگىپتى. ءوسىپ تۇرعان قيار، پوميدور، رەديسكا، جۋا سياقتى وۆوششتاردى كورگەندە موسكۆالىق قوناق تاڭ قالدى.
— سۋ بولسا بۇل جەرگە شىقپايتىن وسىمدىك جوق، — دەدى قورعانباي ونىڭ تاڭىرقاعانىن سەزىپ، وسىدان 80 شاقىرىم جەردە، ساۋىسقان قۇمىنىڭ ەتەگىندە يليچ اتىنداعى كولحوزدىڭ ۇلكەن جەمىس باعى بار. وندا الما اعاشتارى، شيە، قاراقات، قارا ورىك، ت. ب. جەمىس اعاشتارى كوپ. ءجۇزىم دە مول، بىرنەشە جىلدان بەرى ءونىم بەرىپ تۇرادى. كولحوزشىلاردىڭ اۋلالارى تولى باقشا.
ۇيدەن قارت كىسى شىقتى ءبىز ەندى سول كىسىگە بۇرىلىپ، بىرتىندەپ بارىپ قولىن الا باستادىق قارت وزگەرمەپتى. ساقال-شاشى اپپاق. ەڭكەك شاعىن دەنەسىن جەڭىل بيلەيدى،
قايراڭباي قارت ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزگە قۋانىپ قالدى. اماندىقتان سوڭ:
— بالام اتىڭ راحمەت ەكەن، وزىڭە دە راحمەت! — دەدى. بۇرناعى جىلى سەندەر كەلىپ كەتكەننەن كەيىن قورعانباي بىزگە تىنىشتىق بەرمەدى. اقىرى، زورلاپ كوشىردى. مىنا ءبىر ءۇيدى الىپ بەردى. ءىشى قۇتتى بولسىن. ءوزىم ءوز بولعالى پاتەرگە كىرىپ وتىرعانىم وسى ەدى. دۇنيەنىڭ راكاتى وسىندا ەكەن. نە كەرەگىڭنىڭ ءبارى بار. قالىڭ ەلدىڭ ورتاسى...
راسىندا دا كوپشىلىك اراسىنا كەلگەسىن شالدىڭ مىنەزى دە وزگەرگەن سياقتى. بۇرىنعىداي تۇنجىراپ اندا-ساندا ءتىل قاتىپ، كۇيبەڭمەن ءجۇرۋ جوق. كوڭىلدى. جايراڭداپ قارسى الىپ، جادىراپ وتىر. ءبىز دە كوڭىلدى كەيپىن بايقاپ:
— قايرەكە، اڭگىمە ايتىڭىز! - دەدىك.
— مىنا، قاستارىنداعى ورىس بالام تۇسىنبەيدى عوي.
— وعان ءبىز ءتۇسىندىرىپ وتىرامىز.
— ەندەشە بىلگەنىمدى ايت دە قارت، بۇرىشتا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىراسىن الىپ، قۇلاعىن كۇيىنە تۇسىرە باستادى.
بولاشاق مۇنايشىلار قالاسىنىڭ قازىعى قاعىلعانىنا دا ءبىرشاما جىلدار بولعان. سودان بەرى قۇرىلىس دەگەندەرىڭىز مۇندا جاۋىننان كەيىنگى جاپىراقتاي قاۋلاپ، اي سايىن، جىل سايىن ونداعان جاڭا ۇيلەر ەڭسە كوتەردى. ءبىرىنشى جىل قۇراستىرمالى اعاش ۇيلەر، ەكىنشى جىلى قوس قاباتتى ءتوس ۇيلەر، ءتورتىنشى جىلى تورت-بەس قاتارلى ۇلكەن-ۇلكەن اسەم ۇيلەر بوي تۇزەپ، جەكە ميكرواۋدانداردان كادىمگى قالانىڭ قالپى كورىنە باستادى. وندىرىستىك قۇرىلىس تا قاناتىن كەڭ جايىپ، ءورىس الدى. ءوندىرىس وسكەن سايىن حالىق سانى دا ارتا ءتۇسىپ، كەشەگى «ۆاگوندار قالاشىعى» اتالعان جاڭا وزەندە 30 مىڭنان اسىپ كەتتى. بۇلايشا كۇن ساناپ ءوسىپ جاتقان حالىقتىڭ مادەني-تۇرمىستىق جاعىن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى تەك شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ موينىندا بولدى. ساياسي-كوپشىلىك، اكىمشىلىك ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن ءوز جۇمىسىمىزبەن قوسا اتقارۋ بىزگە دە وڭاي سوققان جوق. مۇناي ءوندىرۋ قارقىنى دا جىلدان-جىلعا ۇدەي ءتۇستى. ەگەر 1965 جىلى 330 مىڭ توننا مۇناي بەرسەك ونان كەيىنگى جىلدارى 3 ميلليوننان ارتتىرا وتىرىپ، 1968 جىلى 7 ميلليون توننا مۇناي ءوندىرۋ كەرەك بولدى. ونىڭ ۇستىنە، ءدال وسى جىلدارى قابات قىسىمى ءالسىز سكۆاجينالاردى مەحانيكالىق ادىسكە كوشىرۋ جۇمىستارى دا قىزۋ جۇرە باستاپ ەدى. 150 شاقىرىم جەردەگى شيەۆچەنكو قالاسىنداعى پارتيا، سوۆەت اكىمشىلىك ورگاندارىنىڭ ىقپالى حالىق سانى وسكەن وزەنگە جەتكىلىكسىز بولىپ، نەگىزگى سالماق جەرگىلىكتى مۇناي ءوندىرۋ باسقارماسىندا قالعاندى.
«وزەن ەندى ۇلكەيدى. جىل سايىن ءبىر جاساپ، تولىسىپ، دونەن شىقتى. ءبىراق ءالى قۇلىن اتى قالماي كەلەدى. ۇلكەن اتتىڭ وتىن وتتاپ، قۇلىننىڭ ورنىنا جاتادى. ەندى سيار ەمەس. وزىنە ءتيىستى اتىن، ورنىن بەرىڭدەر» دەپ كەلگەن ۇلكەن باستىقتارعا قىڭقىلداپ جۇرەتىنبىز.
ءبىر كۇنى ماعان ماڭقىستاۋ بىرلەستىگىنىڭ باستىعى سافي وتەبايەۆ - تەلەفون ارقىلى:
— ءشۇيىنشى! — دەدى — ۇلكەن قوناق كەلە جاتىر!
— كىم كەلە جاتىر؟ — دەدىم مەن ەلەڭ ەتىپ. ءبىراق، ءبىز قوناقتاردان كەندە ەمەسپىز. الايدا وتەبايەۆ مۇنداي قۋانىشپەن حابارلاعان سوڭ وزگەشە قوناق بولدى عوي.
— ماڭقىستاۋعا ەرتەڭ ديمەكەڭ كەلەتىن بولدى، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى قونايەۆ جولداس. ايتاتىن ماسەلەلەرىڭدى دايىنداپ قوي. بىزدە كۇندىز بولادى دا، ءتۇس اۋا گۋريەۆ ارقىلى الماتىعا ۇشىپ كەتۋ كەرەك.
ءبىز ماڭقىستاۋ مۇنايشىلارى قونايەۆ جولداستى وزىمىزگە ءبىرىنشى قامقورشى سانايتىنبىز. مۇنداعى ۇلكەن مۇنايدىڭ اشىلۋىنا دا بۇل كىسى ۇنەمى قامقورلىق جاساپ كەلگەن. قانداي بولماسىن تۇيىققا تىرەلگەن قيىن ماسەلەلەر سول كىسىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ءتيىستى شەشىمىن تاۋىپ جاتاتىن. ونىڭ ءبارى بىزگە ەستىلمەي تۇرمايدى.
مەن بۇرىن ديمەكەڭدى پلەنۋم، سەزد، ءماجىلىس تريبۋنالارىنان بولماسا جاقىن كەزدەسكەنىم جوق ەدى. «جاعدايدى قالاي باياندايمىن، ماسەلەلەردى نەدەن باستاۋ كەرەك؟ ول كىسى قالاي قابىلدايدى؟» وسىنداي ويلارمەن ءبىراز قوبالجىپ وتىردىم. قازىرگى ماڭقىستاۋ مۇنايشىلارى الدىنداعى كوكەيتەستى مىندەتتەردى كوز الدىما ەلەستەتتىم. 1965 جىلى XXIII سەزدىڭ تريبۋناسىنان قونايەۆ جولداس مانقىستاۋ مۇناي الاڭدارىن تەز يگەرىپ، قازاقستاندا مۇناي ءوندىرۋدى تاياۋداعى جىلداردا 40 ميلليون تونناعا جەتكىزۋدى ايتقان بولاتىن. قازاقستان مۇنايدان دا ەلىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى رەسپۋبليكالارىنىڭ بىرىنە اينالۋ كەرەك. ءبىزدىڭ دە قازىرگى نىسانامىز وسى. مەن ءوز ويلارىمدى وسى تۇرعىدا جيناقتاي باستادىم...
قونايەۆ جولداستىڭ بۇل ساپارى ماڭقىستاۋ ومىرىنە كوپ وزگەرىس ەنگىزدى. 1975 جىلى وزەندە مۇناي ءونىمىن 20، ميلليون تونناعا جەتكىزۋدى ءبىزدىڭ الدىمىزعا مىندەت ەتىپ قويدى. وزەن مۇنايشىلارى بۇل تاپسىرمانى ورىنداپ شىعۋعا كپسس ورتالىق كوميتەتىنە ۋادە بەردى. سول جىلى جاڭا وزەنگە قالا اتاعى بەرىلدى. قالالىق سوۆەت قۇرىلدى. وزەن اۋدانى اشىلدى. جانا وزەن ەندى اۋدان ورتالىعىنا اينالدى. اۋداندىق مەكەمەلەردىڭ قۇرىلۋى شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ جۇمىسىنا كوپ جەڭىلدىك تۋعىزدى.
ەندى وندىرىستەن باس كوتەرمەي، الاقسىز اينالىسۋعا مۇمكىندىك تۋدى. كوپتەن كۇتكەن ارماندى ماسەلە وسىلاي تەز شەشىلدى دە قالدى. سونىمەن قاتار وزەندە قازاقستانداعى ءبىرىنشى گاز وڭدەۋ زاۆودى سالىناتىن بولدى. وزەن كۋيبىشيەۆ مۇناي قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى ىسكە قوسىلىپ مۇناي تاسىمالداۋ جونىندەگى قيىندىقتار مۇلدەم جويىلدى.
ماڭقىستاۋ مۇنايشىلارىنىڭ قالاسى — جادا وزەن — رەسپۋبليكامىزدىڭ ەڭ اسەم قالالارىنىڭ ءبىرى بولماق. سول ماقساتتا ونىڭ قۇرىلىسىنىڭ جوباسى قايتا جاسالدى. وندا تابيعاتتىڭ قاتالدىعى قالا قۇرىلىسىندا بارىنشا ەسكەرىلىپ، ونى جەدەلدەتۋدىڭ شارالارى قاراستىرىلدى. 60 مىڭ حالقى بار قالادا 340 مىڭ شارشىمەتر تۇرعىن ءۇي بولماق. نەگىزىنەن 4 قاتارلى ۇيلەر بىرنەشە ميكرواۋدانعا ءبولىنىپ، جان-جاعى 500 مەتردەن 1 شاقىرىمعا دەيىن ەگىلگەن اعاشپەن قورشالماق. قالا ىشىندە 42 گەكتار جەرگە اعاش ەگىلىپ، ەندى ول ءار ادامعا 7-12 شارشىمەترگە كوگالدانعان جەردەن كەلەتىن بولدى.
جازدىڭ اپتاپ ىستىعىندا ۇي-ۇيگە ءبىر ورتالىقتان سالقىن جىبەرىلىپ تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە ءار ءۇيدىڭ استىندا ۇلكەن جەلدەتكىشتەر قويىلىپ، ءۇي ءىشىنىڭ اۋاسىن جاقسارتادى. اسەم ۇيلەردىڭ، كولەڭكەسى كەڭ لودجيالارى جازعى كەشتەردە شىعىپ دەم الىپ وتىرۋعا وتە ىڭعايلى. 5000 ورىندىق بالالار باقشاسى، 10000 بالاعا مەكتەپتەر، 3،5 مىڭ ورىندىق كلۋبتار مەن كينو تەاترلار، 10 مىڭ ورىندىق ستاديونى بار سپورت كومپلەكسى كۇنىنە 1000 ادام قابىلدايتىن ەمحانا، 24 مىڭ نومەرلىك اۆتوماتتى تەلەفون ستانسياسى، تەلەستانسيا، اسحانالار، تۇرمىس قاجەتىن وتەيتىن ورىندار، اەروپورت، تاعىسىن تاعى وسى سياقتى ادام بالاسى كەرەك-جاراعىنىڭ ءبارى تابىلاتىن، قاي جاعىنان دا بۇگىنگى كۇننىڭ كوتەرىڭكى تالابىنا ساي كەلەتىن، گۇلدەنگەن قازاقستاننىڭ جاڭا ساۋلەتتى قالالارىنىڭ ءبىرى سالىنىپ، كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ كەلەدى. ءقازىردىڭ وزىندە مۇندا ۇلان-بايتاق ەلىمىزدىڭ باسقا ءىرى قالالارىنان كەلگەندەر وزەندى قومسىنا المايدى.
گۋريەۆ وبلىسىنىڭ باسقا اۋداندارىنان، اسىرەسە، مۇنايلى ەمبىدەن حالىق ىركىلمەي كەلەتىن بولدى. ويتكەنى مۇنداعى جاعداي ولاردان الدە قايدا جاقسارىپ كەتتى. وسىنى ويلاي وتىرىپ سىرقاتىما ەم تابىلعانداي قۋانامىن. وتكەن كەزدەگى ءوزىم باستان كەشكەن قيىن قىستاۋ.