ۇسكىرىك
قار جاۋدى، كوپ جاۋدى. ونان سوڭ ىشقىنا ۇلىپ دولدانىپ، جەر-كوكتى استىن-ۇستىنە ساپىرىپ، جۇلىپ جەپ، جىن قاققانداي قۇتىرىنىپ، ەلىرىپ بوران سوقتى. قاردى جالاپ-جايپاپ سىپىرىپ، قۋىس-قۋىسقا ۇستى-ۇستىنە نىعارلادى كەپ، نىعارلادى كەپ. ەرتەڭىنە كۇن اشىلدى. ءبىراق اسپاندى مۇنار كىرەۋكە تورلاپ تۇردى. كۇننىڭ كوزى جاساۋراعان، شەل باسقان كارى كوزدەي ولەۋسىرەپ، قىزامىقتانىپ، جىرتيىپ قانا ساۋلە شاشتى. جىلۋى جوق، جانسىز ساۋلە. ەن دالانى سارشۇناق اياز جايلادى، ۇسكىرىك ەستى. بوران وڭىنان سوققان، ۇسكىرىك سولىنان ەستى. بەت قاراتپايدى، جالاپ تۇر، جالاپ تۇر.
***
تاڭ اتقالى قورالاردى ارالاپ، مالداردى قاراپ جۇرگەن فەرما باستىعى ءۇستى-باسى قىراۋ-قىراۋ، ساقىر-سۇقىر سىقىرلاتىپ ەكى ۇيگە كىرىپ شىقتى. ەكى ءۇيدىڭ ازاماتىن: دانەش پەن قايراقتى ەكى شانامەن شوپكە جۇمسادى. الىستا قالعان مايا بار، سونى بۇزىپ كەشكە دەيىن ءشوپ اكەلۋلەرى كەرەك، مال قولعا قاراپ قالدى، ساق وتىرعان ءجون. اشا، كۇرەكتى سايلاپ الماسا بولمايدى. جول اشۋعا، قار باسىپ قالعان بولسا مايانى ارشۋعا تۋرا كەلەدى. جول اۋىر، جول قيىن.
ەكى جىگىت — ۇيقىلارى قانعان، كوڭىلدەرى توق، مال قورانىڭ الدىنا شانا جەكتى.
ۇيدەن جۇقا شىت كويلەكشەڭ كۇيى جۇگىرىپ شىققان ساۋىنشى كەلىنشەك ەكى شانانىڭ ورتاسىنان وتە بەرگەندە، ەكەۋى بىردەي تاپ-تاپ بەرىسىپ، بىرەۋى وڭ بىلەگىنەن، بىرەۋى سول بىلەگىنەن ۇستاي الدى. ەكەۋى دە اقسيا كۇلىپ، كەلىنشەكتى ەكى قولىنان كەرە تارتىپ تۇر. جۇزدەرىندە: قۋانىش، كۇلكى، ومىرگە دەگەن ەركەلىك، ماسايراۋ عانا بار.
— توڭىپ كەتتىم، وي-باي، — دەپ شىڭعىرادى كەلىنشەك. شىقىرلاعان حروم ەتىك كيگەن توپ-تولىق بالتىرى جارق-جۇرق ەتىپ، بۇعالىقتاعى اساۋداي تىپىرشي سەكىرىپ جۇلقىنادى. — جىبەرىڭدەر، دەيمىن.
ءبىراق ءوزى جىگىتتەردىڭ وسىنداي قىلجاعىن تىلەنىپ تۇرعان سياقتى. قاپ-قارا كوزى ويناقشىپ، ەكى بەتى قىپ-قىزىل نارتتاي بوپ بال-بۇل جانىپ، اپپاق ءىرى تىستەرىن كورسەتىپ ساقىلداي كۇلەدى.
— توڭىپ كەتتىم، وي-باي...
— بەتىمىزدەن سۇيسەڭ عانا جىبەرەمىز.
— ءيا، ەكەۋمىزدى كەزەك بەتىمىزدەن ءسۇي.
— وي، وڭباعاندار-اي!.. ال..
كەلىنشەك الدىمەن دانەشتىڭ، ونان قايراقتىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
— ال، ەندى جىبەرىڭدەر.
— الدىمەن نەگە مەنىڭ بەتىمنەن سۇيمەيسىڭ، جوق جىبەرمەيمىن، — دەدى قايراق.
— دانەش، قوي دەشى مىناعان.
— قوي، قايراق، ەندى بوسات.
— ءوي، مەن سول دانەشتەن قورقادى دەيسىڭ بە. كەل، ءسۇي!
— وسى سەن كەتشى ارى، بەزەۋ-بەزەۋ بولماي، — دەپ وعان ەرنىن شىعارعان كەلىنشەك، قاتتى جۇلقىنىپ قالدى دا، سىپ ەتىپ جۇگىرە جونەلدى. اناداي جەرگە بارىپ كىلت توقتاي قالدى.
— دانەش، بەرى كەلشى، — دەدى.
دانەشتى شاقىرىپ اپ، بىردەڭە دەپ سىبىر-سىبىر ەتتى دە، تاعى دا ساقىلداي كۇلدى. ىزا بوپ قالعان قايراق وعان كوزىن الارتىپ، باسىن شايقاپ قويدى.
— ءاي، كەلىنشەك، ماعان دا ايتپايسىڭ با؟
ءبىراق كەلىنشەك بۇعان پىسقىرىپ قايرىلعان دا جوق، سىقىلىقتاي كۇلگەن بويدا جۇگىرىپ كەتتى. دانەش ەزۋىن جيا الماي ىرجيىپ، شاناسىنا قايتىپ كەلدى.
— نە دەيدى؟
— جاي، انشەيىن ءبىر...
— جاسىراسىڭ عوي، جارايدى...
دانەشكە كوزىن سۇزە قاراعان قايراق ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتا شىرت تۇكىردى دە، شاناسىنا بارىپ وتىردى. ساۋىنشى كەلىنشەكتىڭ قىلىعى قيتىعىنا ءتيىپ نامىستانىپ قالعان سياقتى.
— ال، باستا!
— جو، سەن تۇسسەڭشى العا.
— قيقاڭداماي باستا! سەن تۇرعاندا جولدى مەن كۇرەيدى دەيسىڭ بە؟! — دەپ داۋسىن شىعارىپ، قيتىعا اقىرىپ قويدى قايراق.
— مىناۋ قايتەدى-ەي، — دەپ ەزۋ تارتقان دانەش ونىڭ ءسوزىن ازىلگە سايىپ جاۋاپتى كۇلە قايىردى:
— ءاي، ءبىراق، سەن قاشان جول باستاپ كورىپ ەڭ. ورعا جىعىپ جۇرەرسىڭ. ا نۋ-ۋ!..
شاناعا سەكىرىپ مىنگەن دانەش ىسقىرىپ قاپ دەلبەنى قاقتى، قولىنداعى ىرعاي ساپتى ۇزىن بيشىگىن ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ، تاڭداي قاققانداي سارت ەتكىزدى. سۋىقتا سىرەسىپ تۇرعان اتتار الىپ جونەلدى.
ءتۇنى بويى ىشقىنا سوققان بوران قالىڭ تۇسكەن جاڭا قاردى جول ۇستىنەن سىپىرىپ تاستاپتى. تاپتاندى بولعان، ءوڭى سارعىش سۇرلەۋ قار تاقتايداي. اتتار قوس تاناۋى شەلەكتەي بوپ بۋدى بۇرق-بۇرق بۇركىپ، ارشىنداپ كەلەدى. تورىسى قايسى، بوزى قايسى، بەلگىسىز. اپپاق اق سۇڭگى قىراۋعا ورانعان، تەك بۇيىرلەرى عانا قاپ-قارا بوپ ويىلىپ سولق-سولق ەتەدى. ءشوپ تيەيتىن قاناتتى بوس شانالار ماي ۇستىندە جۇزگەندەي سىپسىڭدايدى. ات تۇياقتارى تاقتاي قاردى قىرت-قىرت ويىپ، شانا تاباندارى تاۋسىلماس ءبىر سىڭسۋ تارتادى. ۇزىلەردەي بۇرالعان قوبىز سىڭسۋى. جول بىردە ىرعىپ قىرعا شىعادى، بىردە قۇلاپ ەڭىسكە تۇسەدى. وسىناۋ تۇتاسىپ جاتقان، مەلشيىپ جاتقان اق-دالانىڭ جونىندا سىپسىڭداعان ات-شانا جوڭكىپ اققان جاڭقا سياقتى. جول ارناسىنان ءمۇلت شىعۋعا بولمايدى. اتتار اياعىن بەتى قاتقىل كۇپسەك قارعا سۇعىپ السا، كۇپ بەرىپ، وڭقا-شوڭقا بوپ تۇسەدى. سونى سەزەتىن اككى بوپ ۇيرەنگەن اتتار دا ىزدەن تايمايدى. ۇكىدەي ۇشىپ cap جەلىپ كەلەدى. بۇيىرلەرىن سولق-سولق سوعىپ قۇلاقتارىن قايشىلاپ ىرس-ىرس ەتەدى. بوس شانانى قۇيىپ ۇشىرعانداي ۇيتقىتادى. الدا ءشوپ بار. ەستى الارداي، ماس قىلارداي جۇپار اڭقىعان ءالى بۇرلەرى ۇگىلمەگەن كوكجاۋقازىن قۇرعاق ءشوپ بار. سونى سەزىپ كەلەدى. بەزەكتەپ الىپ ۇشاتىنى دا سوندىقتان.
الدىڭعى شانادا — دانەش. كيىمى ىقشام، جۇمىسقا ىڭعايلى كۇپايكە، ماقتالى سىرما شالبار كيگەن. اتتى شانا ۇستىندە تۇرەگەپ تۇرىپ ايداپ كەلەدى. دەلبەنى قاعىپ تاستاپ، ىسقىرىپ قويادى. قولىنداعى ۇزىن بيشىكتى ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ سەرمەپ قاپ جالاڭ ەتكىزدى. بيشىك ىسقىرىپ-ىسقىرىپ كەپ تاڭداي قاققانداي سارت ەتە تۇسەدى. ونسىز دا ۇكىدەي ۇشىپ كەلە جاتقان اتتاردىڭ زارە-قۇتى قالمايدى. قۇلاقتارىن جىمىرىپ، جىمىپ جونەلەدى. مىنە، دانەش بيشىگىن تاعى دا ءۇيىردى. دەلبەنى قاعىپ جىبەرىپ، ىسقىردى، بيشىك قوسىلا ىسقىردى.
— ءاي-ي! دان-ە-ەش!
ارت جاقتان قايراقتىڭ جان داۋسى شىقتى. دانەش اتتارىنىڭ باسىن تارتتى. كەيىن قارادى، قايراقتىڭ شاناسى توقتاپ تۇر.
— ءاي، يت، الا الماي جۇرگەن ءوشىڭ بار ما ەدى، اشاڭا ارانداتا جازدادىڭ عوي، — دەدى قايراق تىستەنە ازىلدەپ.
دانەشتىڭ اشاسى ءتۇسىپ قاپتى. نايزاسى جوعارى قاراپ، ءدال قايراقتىڭ شاناسىنىڭ الدىندا كولدەنەڭ جاتىر. ەگەر توقتاماعاندا اتتارى شىنىمەن ارانداعانداي ەكەن. دانەش جۇگىرىپ كەپ اشاسىن الدى.
— قاساقانا ادەيى ءتۇسىردىڭ، ءا، — دەيدى قايراق تاعى دا قىجىرتا سويلەپ.
— ازار بولسا سەنىڭ قارنىڭا كىرەتىن ەدى، — دەدى دانەش تە ۋلى ازىلمەن.
قايراق ۇلكەن قارا تونعا ورانىپ العان. شانانىڭ ورتان بەلىندە ءبىر شومەلە شوپكە ۇساپ، دۇڭكيىپ وتىر. ءۇستىن اق سۇڭگى قىراۋ باسقان. سويلەگەندە بولماسا قيمىلدامايدى. دەلبەنى بوس جىبەرگەن، ۇشى جامباسىنىڭ استىندا. دانەش بارىپ شاناسىنا سەكىرىپ شىققاندا تىقىرشىق اتىپ تۇرعان اتتارى الا جونەلدى. قايراقتىڭ اتتارى دا ەنتەلەپ سوڭىنان ەردى. شانا تابانىنىڭ زار ەڭىرەگەن شيقىلى توبە قۇيقانى شىمىرلاتىپ، جۇرەكتى تىرنايدى. ۇسكىرىك تە جالانىپ تۇر. اشىق جەر بولسا قارىپ تۇسەردەي. قايراق قارا توننىڭ جاعاسىنا تۇمسىعىن ونان ارمەن تىعا تۇسەدى: «ۋ — ۋ، سۋىعى-اي!..» دانەش بولسا، سو تۇرەگەپ تۇرعان كۇيى، ىسقىرىپ قويىپ بارا جاتىر. بەت-اۋزى قىپ-قىزىل بوپ كەتكەن، ۇسكىرىكتى ەلەڭ قىلار ەمەس.
— «قارنىڭا كىرەتىن ەدى»، — دەيدى، — كىرگىزەرمىن مەن قارنىما... اۋەلى ءوز قارنىڭا كىرىپ جۇرمەسە، — دەپ قويادى قايراق دانەشكە كىجىنىپ. — ءوزى قاشان دا بولسىن ولە الماي ءجۇرىپ سوزىڭە ءسوز قايتارادى. كەشە دە كادىمگىدەي تايتالاسىپ جاتىر. نە جايلى ەدى؟.. ە، ايتپاقشى...
كەشە، بوراندى كۇنى ءبىر توپ جىگىت سوعىم سويعان ءبىر ۇيگە تۇستەنىپ كارتا ويناعان. دانەشتىڭ قولى ءجۇرىپ، ءبىراز ۇتىستارعا يە بولدى. سوندىقتان ەپتەپ ەسىڭكىرەي سويلەپ وتىردى. سوندا قايراق: «وي، سورلى-اۋ، ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن العانعا سونشا ەسىرمەسەڭشى، مەن شىنداپ ويناسام، تاقيادا تامتىعىڭدى قويمايمىن عوي»، — دەگەن ازىلدەپ، دانەش ىركىلمەستەن: «ءاي، ونداي مىقتى بولساڭ ايەلىڭدى سالشى كارتاعا ءبىر تۇنگە، اكەڭدى تانىتايىن»، — دەدى. ارينە، ءازىل ورايىنا قاراي ازىلدەپ ايتتى. ءبىراق جارانىڭ اۋزىن ۋداي اشىتىپ تىرناپ كەتتى. امال نە، اشۋلانۋدىڭ ەش رەتى جوق. ول ەكەۋىنىڭ مۇنداي ءازىلى كەشە عانا ما ەكەن؟ باياعىدان، بالا كۇندەرىنەن وسىنداي ەمەس پە...
اتتارى تاعى دا پىسقىرىنىپ تۇرا قالدى. تونىنىڭ جاعاسىمەن بەتىن بۇركەپ ەڭكەيىپ وتىرعان قايراق باسىن كوتەرگەن. دانەشتىڭ اشاسى تاعى دا ءتۇسىپ قاپتى، شانانىڭ الدىندا كەسە-كولدەنەڭ جاتىر. بۇل جولى دانەش ءوزى ءتۇسىپ كەپ الدى اشاسىن.
— قىستىرىپ قوياتىن ءجىبىم ءۇزىلىپ كەتىپتى، — دەدى.
— ءاي، ءجىپ-مىبىڭدى بىلمەيمىن، ەندى تۇسىرسەڭ، ايتپادى دەمە، سول اشاڭدى ءوز قارنىڭا تىعام، — دەدى قايراق زىلدەنىپ.
— مەنىڭ اشام باسقا قارىنعا بولماسا، ءوز قارنىما كىرمەيدى، — دەپ كۇلە سويلەدى دانەش.
— ءوزىڭ الگى كەلىنشەكتىڭ سىبىرىنان كەيىن ەسىڭنەن تانعانداي ەسەڭگىرەپ كەلەسىڭ عوي دەيمىن.
— سەن ءالى سوعان اشۋلانىپ وتىرسىڭ با؟ وي، جىگىتتىگىڭە بولايىن. ونان دا ءوزىڭنىڭ ايەلگە وتىمسىزدىگىڭە اشۋلانساڭشى، — دەدى دانەش تە ىزا بولىپ.
اتتار تاعى دا زاۋلاپ جونەلدى. قىلاۋ جوق، قىلتاناق جوق تومپيعان قويان جون كىشكەنە جوتالار بىرىنەن كەيىن ءبىرى قالىپ جاتىر. ات ەكپىنى كۇشەيتكەن ۇسكىرىك قوينى-قونىشتى كەۋلەپ، بويدى تىتىركەندىرەدى. سۋىق وتىنە شىداي الماعان قايراق بەتىن قايتا بۇركەپ، تۇمشالانىپ الدى. جەڭىل كيىنگەن دانەشتىڭ مىنا سۋىقتى ەلەڭ قىلماعانداي شانا ۇستىندە قايقايىپ تۇرەگەپ تۇرعانى ونىڭ يت جىنىن كەلتىردى. «ايەلگە دەگەن وسىندايلاردىڭ اۋزى سالىمدى بولادى»، — دەپ ويلادى دانەشكە بىردەڭە دەپ سوقتىعىپ، تيىسكىسى كەپ كەتتى.
— ءاي، دانەش، يت-اۋ سونشا ەلەۋرەپ باياعىدا ولگەن اكەڭنىڭ اسىنا اسىقتىڭ با، اقىرىن جۇرسەڭشى، — دەپ ايقاي سالدى.
دانەش قايىرىلا بۇرىلىپ قارادى. قۇلاقشىنىنىڭ باۋىن بايلاپ العان، ورتتەي قىزارعان قىپ-قىزىل ءجۇزىن اق سۇڭگى قىراۋ كومكەرگەن. اقسيا كۇلەدى. ۋىتتى بىردەڭە ايتارداعى ءتۇرى. سويتكەنشە بولعان جوق:
— مەنىڭ اكەم شەيت كەتكەن، اتاۋسىز قالعان سەنىڭ اكەڭ عوي! — دەدى ول دا ايقايلاپ.
بۇلار ايقايلاپ سويلەسكەندە اتتار قيقۋ ەستىگەندەي قۇلاقتارىن قايشىلاپ ەلىرە ءتۇستى. تۇياقتارىنان ۇشقان توڭ-توڭ مۇزداق، كەسەك قار شاناعا قاراي بوراپ كەلەدى. قارا توننىڭ سىرتىنان سارت-سۇرت ەتەدى. قايراقتىڭ الدىن كەمىپ تاستادى. ول ءبىر قوزعالىپ كوتەرىلىپ، الگىندە ۇيدەن استىنا سالىپ شىققان ءبىر اشا كاشاكتىڭ ۇستىنە تىزەرلەي وتىردى. تونىنىڭ جاعاسىن كەيىن قايىرىپ تاستادى. ۇسكىرىك اياز بەتىنەن وسقىلاي جونەلدى. تىنىسىن قارىپ جىبەردى. كوزى جاساۋراپ كەتتى. سوندا دا تىستەنىپ شىداپ باقتى. دانەشتىڭ جاڭاعى ءسوزى كوكىرەگىن ۋداي اشىتىپ بارادى. ىلعي وسى. ءبىر ءسوزدى جاۋاپسىز قالدىرمايدى-اۋ. قايراق «ءا»، دەسە، بۇل: «ءما» دەپ تۇرادى. جانە اسىرىپ ايتادى. ەكەۋىنىكى دە ءازىل سياقتى، ءاي، ءبىراق سوزدەرى ءمىردىڭ وعىنان دا قاتتى-اۋ!
ەسكە الىپ قازا بەرسەڭ مۇنداي ۋلى ازىلدەردىڭ نە ءبىر سوراقىلارى ايتىلادى-اۋ ەكەۋىنىڭ اراسىندا. ەكەۋى تالاي رەت ءبىرىن-بىرى قاق ماڭدايدان سالىپ قالعانداي ەتىپ، نە ءبىر اششى، ۋلى ازىلمەن اياماستان مۇز تاقىرعا تالاي وتىرعىزدى عوي. سوناۋ بالا كۇندەرىنەن باستاپ بىرىمەن-بىرى باقا تىرەسپەن كەلەدى ەمەس پە. ەكەۋى ءبىر جىلدا تۋدى. ءبىر جىلعى تولدەي قاتار ءوستى. بۇكىل ومىرلەرى وسى ءبىر شاعىن اۋىلدا ءوتىپ كەلەدى. بىرىنە-بىرى ۋلى ءزاردى ءومىر بويى شىم-شىمداپ جيناۋمەن كەلەدى. دالالى جەردە، جۋساننىڭ اراسىندا ءبىر تۇتام قارا شۇبار جىلان بولادى. ۋى جالعاندا قاتتى. شاققانى قاتە كەتپەيدى، حالىقتىڭ ايتۋىنشا سول قاتەرلى جىلان ءبىر رەت قانا شاعاتىن ۋىن بۇكىل جاز بويى جينايدى ەكەن. بۇل ەكەۋى دە سول سياقتى، قۇرداستىق قاقىندا ازىلدەسكەنىمەن، شىم-شىمداپ جينالىپ جاتقان ۋلارى بار ىشتەرىندە. ول ءۇشىن ەكەۋى دە كىنالى ەمەس. كىنالى — اكەلەرى. ەكەۋىنىڭ ەكى اكەسى. وسىناۋ كەڭ دۇنيەدەن سولارعا نە جەتپەدى ەكەن! ول جاعى بۇلارعا بەلگىسىز. و باستا بولىمسىز عانا قاتىن وسەك بىردەڭە سەبەپ بولعان سياقتى. بولىمسىز نارسەدەن ۋشىعىپتى. اياعى ۇلكەن جاۋىعۋعا اپارعان كورىنەدى. كىمنىڭ اكەسىنىڭ قياناتى باسىم؟ ول جاعىن ءبىر تاعدىردىڭ ءوزى عانا بىلەد تە. اۋەلى دانەشتىڭ اكەسى قۋعىن كوردى، قاماۋعا ءتۇسىپ، از كۇن جاتىپ شىقتى، ونان كەيىن قايراقتىڭ اكەسى ۇستالدى جانە ۇزاققا كەتتى. ول كەزدە بۇل ەكەۋى دە جورگەكتە جاتقان سابيلەر ەدى. بۇل الىس-جۇلىسقا ەكەۋىنىڭ دە زارەدەي قاتىسى جوق، مۇلدەم پاك بولاتىن. ءبىراق اكەلەر اراسىندا بولعان جاۋىعۋ انا سۇتىمەن بۇلاردىڭ بويلارىنا دا تارادى. ال اكەلەرى بولسا، ەكى جورگەكتىڭ ورتاسىنا وتتى تاستادى دا، ىستەرىن وسىمەن تىندىرعانداي وزدەرى ماڭگى جوعالدى. دانەشتىڭ اكەسىنەن ۇلى وتان سوعىسىندا قارالى قاعاز كەلدى، ال قايراقتىڭ اكەسى ۇستالعاننان حابار-وشارسىز...
سۋىق جەپ بارا جاتقانداي بولعان سوڭ قايراق قايقيعان پىستە مۇرنىن ۋقالاپ قويدى. شانا ۇستىندە دەلبەنى شىرەنە ۇستاپ تالتايا قايقايىپ تۇرعان دانەشكە قارادى. «ەگەر توبەلەسسەك قايسىسىمىز باسىم تۇسەر ەدىك»، — دەگەن وي كەلدى وعان. ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى اياماس ەدى. ءبىرىن-بىرى قۇرتىپ تىنۋى مۇمكىن عوي... ءتىپتى ءبىرجولا قۇرتپاعاننىڭ وزىندە، شالا جانسار، جارىمجان ەتەدى، ول ءسوزسىز. اتتەڭ، قايتكەندە دە قايراق ءبىر باسىمدىق كورسەتۋى كەرەك. دانەشتىڭ توبەسىنە ءبىر شىعۋى كەرەك قوي. ءبىر عانا رەت! ال دانەش وڭايلىقپەن بەرىسپەيدى، كونبەيدى. ءتۇبى ەكەۋى ءبىر ايقاسۋى ايقاسادى. ءبىراق، قاشان، قالاي، قانداي سەبەپ سىلتاۋ بولادى وعان؟ ول جاعى بەلگىسىز ازىرگە. جانە الدىمەن تيىسەتىن دانەش بولمايدى، جو، ول تيىسپەيدى دە، ءتىپتى وعان نەگىز دە جوق قوي. قايراق سۋىق ءوتىپ سىرقىراعانداي بولعان سوڭ ءتىسىن شىقىرلاتتى، قولىنداعى بيشىگىنە قارادى: قيسىق اعاش ساپتى، ءتورت ءورىم، ۇيىرگەندە قولعا سالماعى جوق، اتقا دا ونشا وتپەيدى. بيشىك... ءسوز بە ەكەن. ازار بولسا ءبىرىن-بىرى ءورىم-ورىم عىپ سابايدى، بىرىنەن-بىرى تاياق جەيدى. بار بولعانى ەتتەن وتەتىن تاياق قانا...
توبەلەس... تاياق... ءسوز بولىپ پا. جۇدىرىقپەن ءبىر قويعانى ءۇشىن سوتتالادى دا كەتەدى، ول ءبىر جۇدىرىقپەن كەك تە قايتپايدى، ءوز ءومىرى وكسيدى، قور بولادى. ءجا، كەك قايتارعان سوڭ قايتارعان سياقتى قايتارۋ كەرەك. ءومىر باقي جانىن سىزداتاتىنداي ەتۋ كەرەك. ءوزىڭنىڭ دە ايىزىڭ قاناتىن بولسىن. ال ول قالاي بولادى؟ ازىرگە بەلگىسىز... تاقتاق جول دا بەلدەن-بەل اسىپ ءالى سوزىلىپ جاتىر، شانا تابانىنىڭ زار ەڭىرەگەن شيقىلى جۇرەكتى مىسىقشا تىرنالايدى، اتتار تۇياعى توبەنى ويعانداي كۇرت-كۇرت ەتىپ، مۇزداق كەسەكتى شاناعا قاراي ۇستى-ۇستىنە بوراتا لاقتىرادى. ساسكەدەن اۋعان كۇن اسپاندى بۇركەگەن اياز مۇنارىنىڭ اراسىنان توڭىرەگى قىزارا شەلدەنىپ جاساۋراعانداي بوپ كورىنەدى. تەزىرەك باتۋعا، ۇياسىنا كىرۋگە اسىعاتىن سياقتى. دالا اپپاق. سولقىلداتىپ كوزدى سۋىرادى.
تاعى ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن ۇلكەن جولدان شىعىپ، تەرەڭ قۇزدى بويلاپ، ەداۋىر بيىك قاباقتىڭ ۇستىندە تۇرعان ءبىر مايا شوپكە قاراي بۇرىلۋعا تۋرا كەلدى. اتتار تاقتاق جولدان شىققىلارى كەلمەيدى. قيقاڭداسىپ بارىپ، توبەلەرىندە بيشىك ىسقىرىپ، ءبىر جاق ەزۋلەرى جىرتىلارداي بولعان سوڭ ازەر بۇرىلدى. ناعىز ازاپتى جول باستالدى. كۇپسەك قارعا باۋىرىنان باتىپ، جاندارمەن ۇمتىلا سەكىرىپ، قايتا باتىپ، مالتىعىپ شوقاڭ-شوقاڭ جۇرىسپەن كەلەدى. داڭەش شانادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، دەلبەنى جەبەي قاعىپ، اتتاردى جانامالاي جاياۋ ءجۇردى. ءتۇنى بويعى جەل تۇيمەشتەن كەيىن سىرەسىپ قالعان قاتتى قار مۇنى سالماق كورەر ەمەس. ءپىسىرىپ باسقان اق كيىزدەي بوپ تىپ-تىعىز جاتىر. جۇگىرىپ ويناق سالساڭ ويىلار ءتۇرى جوق، ال اتتارعا قيىن-اق — سۇقپا-سۇقپا. «اياقتارىن سىندىرىپ الار ما ەكەن» دەپ قورقىپ كەلەدى دانەش. ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان، قايراق سو كۇيى شانانىڭ ۇستىندە وتىر. قوزعالار ەمەس. ءتىپتى دەلبەنى دە قولىنا الماعان. اتتاردىڭ جاندارمەن بۇلقىنۋى، مەرتىگەردەي بوپ قارعا وڭقا-شوڭقا مالتىعۋى ويىنا كىرىپ-شىعار ەمەس. دانەشتىڭ زىعىردانى قايناپ كەتتى. «ءيتتىڭ بالاسى، شاتىڭ ءىسىپ وتىر ما، ءتۇس شانادان!» — دەپ اقىرا ۇمتىلىپ، بيشىكپەن وسىپ جىبەرگىسى كەلدى دە، ءوزىن-وزى ۇستاپ، ىركىلىپ قالدى. ويتكەنى، ولاي ەتكەن كۇندە اشۋمەن ىستەيدى، ال اشۋمەن ىستەسە ونىڭ اياعى ەكەۋى ءۇشىن دە جاقسىلىقپەن بىتپەيدى. ءجا، كەرەگى نە. جاماندىققا قاي ۋاقىت بولماسىن بارىسۋعا بولادى عوي. ال جارايدى دەلىك، ەكەۋى ءقازىر توبەلەسىپ، ءبىرىن-بىرى ايامايدى، قىزىلشەكە قان بولادى. سوندا نە ءتۇستى؟ مۇمكىن ءتىپتى ايدالادا اراشا تۇسەتىن ادام جوق، ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ تە تاستار... وندا نە بولادى؟ سابىر، سابىر... ءوز جونىمەن ءجۇرىپ كەتتى. اتتار قارا تەرگە مالىندى. ۇستەرىن باسقان اق قىراۋ سىپىرىپ العان كوبىكتەي جوعالدى. الگىندە شانا ۇستىندە تۇرعاندا، سىرەسىڭكىرەپ قالعان دانەشتىڭ بويى دا جىلىنايىن دەدى. ەندى ول تەمىر كۇرەكتى الىپ، ءبىرلى-جارىم كەسەك قاردى كۇرەي وتىرىپ، قايتار جولدى تازالاي جۇرۋگە كىرىستى. ءولىپ-تالىپ ماياعا دا جەتكەن. ماياعا كولىكپەن جاناپ كەلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قالىڭ قار ىرگەسىن مۇلدەم كومىپ تاستاپتى. جول ارشۋعا تۋرا كەلدى. تەمىر كۇرەكپەن قاردى كۇپسەكتەتە كەسەك-كەسەك ەتىپ ويا باستادى.
ەداۋىر ارتتا قالعان قايراقتىڭ شاناسى دا جەتتى بۇل كەزدە. قايراق اسىقپاي قوزعالىپ، ورنىنان تۇرىپ تونىن شەشتى، ونى بۇكتەپ شەتكە قويدى، قولعابىن كيدى. ونان سوڭ بۇل دا تەمىر كۇرەگىن ۇستاعان.
— سەن مەنىڭ ويعانىمدى اشامەن لاقتىرا بەر، — دەدى دانەش.
«ھم، قۋىن قاراي گور. باسە، اسىكقانى تەگىن ەمەس ەدى. قار ويۋدى ءوز مىندەتىنە اپ، ماعان لاقتىرتپاق ەكەن عوي»، — دەپ باسىن شايقاپ قويدى قايراق. ءبىراق ءلام دەمەستەن كۇرەكتى تاستاپ، اشانى الدى. اسىقپاي باردى دا، ادەمىلەپ، ءتورت بۇرىشتى كىرپىش قۇساتىپ قيىلعان شەتكى ءبىر كەسەكتى ءىلىپ اپ، سول سىلبىر قيمىلىنان تانباستان، سالماقتاپ تۇرىپ لاقتىرىپ جىبەردى. قۇرىسىپ تۇرعان تۇلا بويى كۇتىر-كۇتىر ەتىپ، جەلى ءۇزىلىپ جەڭىلەيىپ قالدى. اسىقپاي ەكىنشى كەسەكتى ءىلىپ الدى.
— ءوي، بۇ قيمىلمەن ءبىز ءشوپ الىپ قايتپاق تۇگىلى كەشكە دەيىن قاردى ارشىپ بىتىرە الماسپىز، — دەدى دانەش كۇڭكىلدەپ. ءوزى بۋسانىپ تەرلەي باستاپتى. كۇرەكتى تاستاپ ەندى اشانى ۇستادى. ءوزى ويعان قاردى ۇستى-ۇستىنە ىتقىتىپ لاقتىرۋعا كىرىستى. اپ-ساتتە جەردى تازارتىپ تا تاستاعان.
— ءدال وسى جولى ءوز ەڭبەگىمدى دە ساعان جازعىزباسام با، — دەدى قايراق ازىلدەپ.
دانەش ۇندەگەن جوق. ماڭدايىنا قۇيىلعان تەردى ءسۇرتىپ، ءبىراز بەلىن جازىپ تۇردى دا، قايتا قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتى. الدى-ارتىنا قاراماستان اپىرتىپ لاقتىرا بەرگەن. وڭ اياعىنىڭ استىنان سۋسىپ بىردەڭە كىرگەندەي بولدى دا، كادىمگىدەي كوتەرە باستادى. قاپەلىمدە شوشىپ قالعان دانەش ءبىر شەتكە قاراي ىرشىپ تۇسكەن.
— بايقاۋسىزدا سەنى دە قارمەن بىرگە لاقتىرىپ جىبەرە جازداپپىن-اۋ، — دەپ قايراق ىرجيىپ كۇلىپ تۇر.
— كىمدى كىم لاقتىرار ەكەن، كەلشى ءوزىڭ، — دەپ قىزىپ تۇرعان دانەش اشانى وقتاي ۇمتىلىپ تاپ بەردى. قايراق تا وسىنى كۇتكەن ءتارىزدى، اشاسىن قارسى تىرەپ تۇرا قالدى. ونان سوڭ وڭمەڭدەپ كەلە جاتقان دانەشتىڭ اشاسىن قاعىپ تاستاپ، بۇيىرلەتە سۇعۋعا ءوزى ۇمتىلدى. ءبىر ساتكە كۇلكى ويناعان كوزى قانتالاعانداي سۇمدىق قورقىنىشتى بولىپ كەتتى. ءوڭى سۇپ-سۇر، سۇپ-سۋىق، قىستىگۇنى بەزەرە قاتقان جەردىڭ توڭى تۇستەس، مۇلدە جانسىز. استىڭعى ەرنىن جىمقىرا تىستەپ اشانى شىنداپ سىلتەدى. دانەش بۇلت ەتىپ ءبىر جاعىنا قاراي سەكىرگەن. اشانىڭ ايىر ۇشى جانقالتاسىنا ءىلىنىپ، دار ەتكىزىپ جىرتىپ جىبەردى. ەندى دانەش تە ايانعان جوق. اشانى بۇ دا شىنداپ كەزەدى. شىنداپ سۇقپاق بولدى. ءبىراق قايراق تاعى دا قاعىپ تاستادى، ونان سوڭ قايراقتىڭ اشاسىن بۇل قاقتى...
وسىلايشا ەكەۋى ايدالادا ءبىرىنشى رەت اياۋسىز سوقتىعىستى. بىرىنە-بىرى اشانى كىرش ەتكىزىپ بويلاتا سۇعۋعا بار، اتتەڭ... ءبىرىن-بىرى الا الماي دىڭكەلەدى. ەكەۋى دە بار كۇش، بار ايلا-تاسىلدەرىن سالىپ باقتى، ءبىراق جەڭىسە المادى. اقىرى ادبەن قارا تەرگە مالىنىپ، سۇلەسوق بوپ قالجىراپ، ەكەۋى ەكى جەرگە وتىرا كەتتى. دانەش كەسەك قاردىڭ شەتىنەن كەرتىپ الىپ اۋزىنا تىقتى. قايراق اۋناي كەتىپ قارعا تۇمسىعىن تىعىپ جىبەردى دە، وبىرلانا اسادى. ونان سوڭ قار جابىسقان تۇمسىعىن كوتەرىپ، دانەشكە ىرجيا قارادى. دانەش تە ىرجيا كۇلگەن بولدى. ءبىراق الگىدەگى جانالقىمعا كەلگەن ارپالىس ەسىنە تۇسكەن سايىن جۇرەگى سۋ-سۋ ەتىپ شىمىرلاپ، ىپ-ىستىق جاس كوزىنە ءۇيىرىلىپ، القىمىنا وكسىك كەپتەلىپ تۇرىپ قالدى. اۋزىنداعى ەرىگەن قاردىڭ سۋىن جۇتا الماي بۋىندارى بوساپ، دىرىلدەپ كەتتى.
— اندا-ساندا ءوستىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ قان تاراتىپ العان جاقسى، ءا؟ بويىڭ سەرگىپ قالادى، — دەپ قويدى قايراق.
— قوي، وينادىق، قان تاراتتىق، جەتەدى، ەندى ءشوپ تيەيىك، — دەپ قورىكقانىن سەزدىرگىسى كەلمەي ورنىنان تۇردى دانەش.
تىرمىسىپ ءجۇرىپ، مايانىڭ ۇستىنە شىقتى. بەت جاعىنداعى قار باسقان ءشوپتى اۋدارىپ تاستاعان، كوكپەڭبەك كوك جاۋقازىن ءشوپ كوزدىڭ جاۋىن الىپ شىعا كەلدى. قۇپ-قۇرعاق، حوش ءيىسى تاناۋدى جارىپ جىبەرگەندەي. مانادان قۇلاقتارى سالبىراپ، ۇسكىرىك سۋىقتان بۇرسەكتەپ، سولبىرەيىپ تۇرعان اتتار قۇرعاق ءشوپتىڭ سىبدىرىن ەستىپ باستارىن كوتەرىپ الدى. قۇلاقتارىن تىگىپ، تاناۋلارىن جىبىرلاتا وقىرانىپ، اۋىزدىقتارىن ازۋ تىستەرىنە سالىپ قيىپ تاستارداي-اق كۇتىرلەتە شايناپ، دەگبىرلەرى قالمادى. دانەش مايا ۇستىندە تۇرىپ-اق ەكى اشا ءشوپتى اتتاردىڭ الدارىنا لاقتىرىپ تاستادى.
— ەي، اتتاردىڭ اۋىزدىعىن الىپ، بەلىن بوساتا سالشى، ءوز شاناڭدى بەرى جاقىندات، الدىمەن سەنىڭ شاناڭا تيەيىك، — دەدى قايراققا.
مۇنان كەيىن ەكەۋى دە ءۇن-تۇنسىز ءشوپ تيەۋگە كىرىستى. قيمىلدارى بىردەي، ىستەرى ورتاق، ءبىراق ءارقايسىسى ءوز ويىمەن ءوزى.
«ءيتتىڭ كۇشى بار، ەداۋىر كۇشتى، وڭايشىلىقپەن الا المايسىڭ. ساق بولماساڭ مەرت قىلىپ جىبەرۋدەن دە تايىنايىن دەپ تۇرعان جوق. وقاسى جوق. بۇل ءبىرىنشى رەت كۇش سىناسۋىمىز، اماندىق بولسا ءالى ەكىنشى رەت تە ايقاسارمىز، سوندا كورەرمىن اۋسەلەسىن... دەگەنمەن ءقاۋىپتى ەكەن ءوزى، بايقاماسا بولماس»، — دەپ ويلادى قايراق.
«وسىنداي يتپەن شوپكە كەلىپ جۇرگەن وبال جوق وزىمە دە، وبال جوق... باسقا بىلمەسە دە مەنىڭ بىلەتىن كەزىم جەتتى عوي، وسىنىڭ مىنەزىن، سويتە تۇرا، ونىمەن بىرگە جۇرەم. بۇگىن وسى شوپكە بىرگە كەلمەۋىمە دە بولاتىن ەدى عوي. وزىمشە باتىرسىنىپ، قورقاتىنىمدى بىلدىرگىم كەلمەدى. جوق، باتىرلىق ءوز الدىنا... لاجى بولسا ەندىگارى بىرگە جولعا شىقپاۋىم كەرەك»، — دەگەن ويدا بولدى دانەش.
بۇلار ەكى شاناعا ءشوپ تيەپ بولعان كەزدە كۇن ەڭكەيىپ، ۇياسىنا قونۋعا تاياپ قالعان. «اۋىلعا ىمىرت ۇيىرىلە جەتەتىن بولارمىز»، — دەپ شامالادى دانەش. «تاقتاق جولعا تۇسكەنشە قيىن، ونان ءارى زۋلايمىز عوي». — ول ابدەن قارا تەرگە ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ەداۋىر تيتىقتاپ قالعانىن سەزدى. ءبىر جاعى كەتىلىپ ورتالانعان مايانىڭ ۇستىندە تۇرىپ، ءبىراز بويىن جازىپ، ورامالىن الىپ بەت-اۋزىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. اتتارعا قاراپ ەدى، تەپ-تەگىس اپپاق اق سۇڭگىگە ورانعان. كوك جاۋقازىن ءشوپتى كۇرت-كۇرت ەتكىزەدى. ۇسكىرىك ءالى ەسىپ تۇر. ءبىراق ەرتەڭگىسىندەگىدەي ەمەس، ءزارى قايتقان سياقتى. ءتىپتى بەتكە جۇپ-جۇمساق تيەدى. توڭىرەككە راقاتتانا كوز جىبەردى. تىم-تىرىس. قۇبا جوندار اپپاق-اپپاق بولىپ دۇڭكيىپ جاتىر. كوز جەتەر جەرگە دەيىن قىلتاناق بۇتا جوق. الىستا بۇلاڭ قاعىپ تۇلكى ءجۇر. تىنتىنەكتەپ كەپ، جاتا قاپ قاردى تىرمالايدى، اتىپ تۇرىپ جورتاقتاي جونەلەدى. تىشقان اۋلاپ جۇرگەن بولۋ كەرەك. ونان ارىدە، تەرەڭ قۇزدىڭ ارعى بەتىندەگى ۇلكەن جولدا ءبىر شانا كەتىپ بارادى. الىستان قاراعاندا ميداي تەگىس اپپاق جوننىڭ ۇستىندە تاپجىلماي ءبىر ورىندا تۇرعان سياقتى، ءبىراق جىلجىپ بارادى.
كوز ۇشىندا اۋىل كورىنەدى. ءار ءۇيدىڭ ىرگەسىندە كوكشىل تارتىپ سەلدىرەگەن بيىك تەرەكتەر، توبەسىن تەگىستەپ قىرىققانداي قارا اعاشتار، مۇرجالاردان كوتەرىلگەن تۇتىندەر شوقپىت-شوقپىت بوپ سولارعا ءىلىنىپ جاتقان ءتارىزدى.
— نە قاراپ تۇرسىڭ، ەي؟ — دەپ سۇرادى قايراق.
— مىنانىڭ ۇستىنەن دۇنيە جەر كورىنەدى ەكەن. قاراشى، سوناۋ باتىس جاقتا اۋىل مۇنارتىپ تۇر، ۇيلەردىڭ توبەسىندەگى تۇتىندەرى قىزىق... كوكشىل ءتۇتىن، قارا ءتۇتىن، قوڭىر ءتۇتىن...
— كانە؟
مايانىڭ ۇستىنە قايراق تا شىقتى. ول دا اۋىل جاققا قارادى.
— شىنىندا دا قىزىق ەكەن، ەي، — دەپ قوستاپ قويدى. ونان سوڭ مايانىڭ ار جاعىنا بۇرىلىپ قارادى دا ىشەگىن تارتتى. وي-باي-اي، مىنا قۇزدى-اي! — دەدى تاڭىرقاپ. — ءدال وسى مايانىڭ ۇستىنەن دومالاعان ادام تابانىنا ءبىر-اق تۇسەر. ءوزىنىڭ تابانىندا بۇلاق بار عوي، ەي، انە، قاپ-قارا بوپ بۋى بۇرقىراپ جاتىر.
— بۇلاق بار، جازدا ءشوپ شاپقاندا تالاي رەت سۋ ىشكەنبىز. سۋى مول بۇلاق.
دانەش قۇلاقشىنىن الىپ قولتىعىنا قىسا تۇرىپ، ماڭدايىن، ءشوپتىڭ ۇگىندىسى تۇسكەن جەلكەسىن ورامالىمەن ىسقىلاپ، تاعى سۇرتە باستادى. قۇلاقشىنىنىڭ اياق استىنا تۇسكەنىن بايقاماي قالدى.
— ءاي، كەتپەيمىز بە ەندى؟ — دەپ قايراق بۇعان بۇرىلىپ قارادى دا: — تەر قاتىپ ولەسىڭ عوي، سورلى-اۋ، — دەدى كۇلىپ.
— ءبىز شىنىققانبىز. تەردەن قورىقساڭ جانىڭدى كۇتكەن سەن قورىق.
— ءاي، شىنىققانىم-اي، — دەپ قايراق مايا ۇستىنەن سەكىرىپ تۇسە بەردى دە، اياق استىندا جاتقان دانەشتىڭ قۇلاقشىنىن كورىپ، — مىناۋ قايدان كەلگەن دوپ، ەي! — دەپ تەۋىپ جىبەردى.
"قۇلاقشىن قالقىپ بارىپ قۇزدىڭ جار قاباعىنداعى وڭىرەيىپ قۇلاعالى تۇرعان كوشكىننىڭ ۇستىنە ءتۇستى. تومەن قاراي اقىرىنداپ دومالاي باستادى.
— ءوي، ءوي، كەتەدى-اۋ، اناۋ كەتەدى-اۋ!.. ءۋا-ا، ويباي! — دەپ سانىن شاپاقتاپ، قايراق سەكىرىپ ءتۇسىپ شاناسىنا قاراي جۇگىردى.
اۋەلدە نە بولعانىن بىلمەي ساسىپ قالعان دانەش، توقتاپ قالىپ دومالاپ، توقتاپ قالىپ دومالاپ، كوشكىن قاباققا تاياپ قالعان ءوز قۇلاقشىنىنا اڭىرايىپ قارادى دا تۇردى. توقتار دەپ ويلاعان، جوق، توقتامادى. انە، كوشكىننىڭ قۇلاماسىنا ءبىر مەتردەي عانا قالدى. ەندى ءبىر ءۇش-تورت دومالاسا... دانەش كوشكىنگە قاراي سەكىرە اتىلدى. ءبىراق جەتىپ ۇلگەرمەدى. بۇل قۇلاما كوشكىنگە بەس-التى ادىمداي قالعاندا، قۇلاقشىن سوڭعى رەت توڭكەرىلىپ بارىپ، بۇلت ەتىپ كوزدەن عايىپ بولدى. قاتتى ەكپىنىمەن دانەشتىڭ ءوزى كوشكىننەن اسىپ كەتە جازدادى. وكشەسىن قاداي تىرەپ ازەر توقتادى. ونان سوڭ اقىرىنداپ اڭداپ باسىپ كەپ، كوشكىن قاباقتان تومەنگە ۇڭىلگەن. قۇلاقشىن جەل قۋعان قاڭباقتاي تابانعا قاراي قۇلدىراي زىمىراپ بارادى ەكەن. جولىندا نە ءبىر توسقاۋىل، نە ءبىر بۇتا جوق. اندا-ساندا جالپ-جالپ ەتىپ سەكىرىپ قويادى. دانەش بالا كەزىندە تاۋعا شىعىپ، بالالارمەن تاس دومالاتىپ، جارىستىرىپ وينايتىن. سوندا كەيبىر دومالاق جۇمىر تاستار تابانعا جەتكەنشە ەستىپ زىمىراۋشى ەدى. دومالاتقان بالا سول تاس قاشان توقتاعانشا ەسىل-دەرتى سوعان اۋىپ، سەلت ەتپەستەن ءماز بوپ تۇراتىن. وندا ءبىر كەرەمەت ماقتانىش بولۋشى ەدى جانە نەعۇرلىم الىسقا، توقتالماي دومالاسا ەكەن دەپ تىلەيتىن. ال ءقازىر... قۇلاقشىن سول زىمىراعان كۇيدە، قۇزدىڭ تابانىنداعى جىلانشا يرەلەڭدەي قارايىپ جاتقان بۇلاق سۋىنا بارىپ جالپ ەتە ءتۇستى.
دانەش ەندى ەشتەڭەنى ويلانىپ تۇرماستان دەرەۋ بارىپ مايا ۇستىندە قالعان اشانى الدى دا، قاتتى قاردا سونى تىرەۋىش ەتىپ قۇزدىڭ تابانىنا ءتۇستى... بۇلاق سۋى بۋى بۇرقىراپ، قالىڭ قاردىڭ تۇبىندە قارا بوتانا بوپ سوزىلا قارايىپ جاتىر. اعىپ جاتقانى، الدە ىركىلىپ جاتقانى بەلگىسىز. جازداعىداي سىلدىراعان كۇمىس ءۇنى ەستىلمەيدى. مەڭىرەۋ ءتىلسىز، ءتۇبى جوق سياقتى. توڭكەرىلىپ تۇسكەن قۇلاقشىن ورتان بەلىنەن سۋعا تولىپ، باتىپ تۇر ەكەن. سۋ ەداۋىر ءسىڭىپ، بوگىپ قاپتى. دانەش سىلكىپ-سىلكىپ سۋىن بۇراي سىعىپ باسىنا كيىپ كورىپ ەدى، تاستاي سۋىق سۋدىڭ سىزى شەكەسىنەن ءوتىپ سىرقىراتىپ جىبەردى. قايتا جۇلىپ الدى. جوق، مۇنى كيگەنشە جالاڭباس جۇرگەن ارتىق. ەندى ول قۇلاقشىنىنىڭ باۋىن بايلاپ بىلەگىنە ءىلىپ الدى دا، تەرلەپ-تەپشىپ، سان جىعىلىپ، تايعاقتاپ، يت كورمەگەن قورلىقپەن قۇزدان ازەر شىقتى. ەنتىككەنى سونشا، بۋىندارى قالتىراپ كەتتى. شانانىڭ ۇستىنە ازەر شىعىپ وتىردى. اتتار دا تىقىرشىپ تۇر ەكەن، ايداۋ كۇتپەستەن جولعا وزدەرى ءتۇستى.
قايراق ەداۋىر ۇزاپ كەتىپتى. تونعا ورانىپ، ءشوپتىڭ ۇستىندە دوڭكيىپ بارادى. ارتىنا قايىرىلار ەمەس. «تۇرا ءتۇر، ءيتتىڭ بالاسى، ءقازىر جەتەيىن»... دەپ ءتىسىن قايرادى دانەش. ىسقىرىپ جىبەرىپ، بيشىگىن ءۇيىردى، جول ويقى-شويقى بولسا دا اتتارى جەلىپ كەتتى. ەندى عانا بايقادى، كۇن ەرتەڭگىسىنگە قاراعاندا جىلىنباپتى، قايتا اجداھاداي جالاڭداعان قاھارىنا شىنداپ مىنگەن ەكەن. الگىندە ەت قىزۋلىقپەن سەزبەپتى، ۇسكىرىكتىڭ اششى ءزارى كۇشەيىپ، كەشكىلىككە قاراي سارى شۇناق ايازدىڭ قۇتىرىنا تۇسكەن ءتۇرى بار. بۇكىل دۇنيەنى سىعىمداپ قۋسىرىپ، قىسىپ تۇر. دانەشتىڭ قۇلاق-شەكەسىن، القىمىن قارىپ-قارىپ العانداي بولدى. «ۋ-ۋ!..» بيشىكتى ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ، ىسقىرىپ جىبەردى، بويىنداعى بۇكىل دولىلىق ىزا اتاۋلى ىسقىرىق بوپ شىققان بولۋ كەرەك. سونى سەزگەن اتتار سۇرىنە-قابىنا ۇشىپ جونەلدى. «ۋ-ۋ!..»
سۋىق اۋا دەم الدىرار ەمەس، تىنىستى قارىپ بارادى. دانەش قولعابىن شەشىپ، الاقانىمەن قۇلاعىن، شەكەسىن ىسىپ-ىسىپ قويدى. قارمەن ىسقىلاپ السام با ەكەن دەپ ويلادى، ءبىراق شانانى توقتاتىپ، ءسال دە بولسا جولدان قاپ كىدىرۋگە ءداتى بارمادى. نەدە بولسا العا، تەزىرەك قايراقتى قۋىپ جەتۋگە اسىقتى. «اپىراي ادەيى ىستەگەن يتتىگى مە، الدە ابايسىزدا بولدى ما؟.. نەگە توقتامايدى ەي؟.. بۇ نەتكەن سۋىق كۇن ەدى... نەگە ءبىر ءسات تولاستامايدى...» قۇلاق-شەكەسىن تاعى ىسقىلادى قولىمەن، الاقانى مۇنداي جىلى كورىنەر مە. ءوزىنىڭ ءمۇيىز-مۇيىز بوپ ويىلعان، دومبىققان الاقانى جىپ-جىلى ەكەن. ەسىنە، ەرتەڭگىسىنگى ساۋىنشى كەلىنشەكتىڭ الاقانى ءتۇستى. ونىڭ قولى دوپ-دومالاق، جۇپ-جۇمساق ەدى، انە، ناعىز جىلىلىق قايدا!.. دانەشتىڭ قولى سەكسەۋىل سياقتى كورىنگەن سوندا... «قايتەدى ەي، مىنا سۋىق، شىنىمەن جەپ بارادى عوي...»
ءدال تاقتاق جولعا تۇسكەن جەردە قايراقتى قۋىپ جەتتى. دانەش ودان ءبىر امالىن ىستە، نە قۇلاقشىنىڭدى، نە ىشىگىڭدى بەر دەپ كومەك سۇراعالى كەلە جاتقان. ءبىراق قايراق ارتىنا بۇرىلىپ قارادى دا، مۇنىڭ مىنا مۇشكىل ءحالىن كورىپ، قىبى قانعانداي ماسايراپ ىرجيا كۇلدى.
— ءاي، شىنىققان جىگىت، حال قالاي؟ — دەدى. «قاپ، اتتەگەن-اي، يتتىك ىستەپپىن-اۋ. ابايسىزدا بولدى-اۋ...» — دەگەن وي قاپەرىنە دە كىرەر ەمەس. سول زىميان كۇلكىسى، سول زىميان كۇيى. ىزا كەرنەگەن دانەش بيشىگىن كورسەتتى، جاي كورسەتكەن جوق، سالماقتاپ ءدوڭ ايبات ءبىلدىرىپ كورسەتتى.
— مەندە دە بار، — دەپ قايراق تا قيسىق ساپتى بيشىگىن شوشاڭداتىپ قويدى. ونان سوڭ ىشىگىن شەشىپ تاستاپ، «كەلسەڭ-كەل»، — دەگەندەي شانا ۇستىنە تىزەرلەپ قوقىرايا وتىردى.
مۇنان ارى دانەش ەشتەڭەنى ويلانباستان، ءبارىن اشۋ ىزامەن ىستەدى. الگىندەگىدەي تاعى دا قۇلاقتى جارا ىسقىرىپ قاپ، دەلبەنى شىرەنە جۇلقىپ، اتتارىن بيشىكپەن وسىپ-وسىپ جىبەرگەن. اتتارى اتىلا ىرشىپ، قاردى ومبىلاپ، قايراقتىڭ شاناسىن قاعا-ماعا جان دارمەن العا ۇمتىلدى. ەكى شانا قاپتالداسقان كەزدە، قايراقتىڭ شاناسى ءبىر جاعىنا، دانەشتىڭ شاناسى ەكىنشى جاققا قاراي شوڭقيا بەردى. ەكى شانا ەكى جاققا اۋدارىلارداي ارالارى ىرسيىپ اشىلعان. نە بولعانىنا تۇسىنبەگەندەي قايراقتىڭ اتتارى تۇرىپ قالدى. دانەش بيشىگىن ءۇيىردى. قايراق تا قاپى قالماي ۇيىرە بەرگەن. ءبىراق دانەشتىڭ بيشىگى ىسقىرىپ كەپ ءبىرىنشى ءتيدى دە، قايراقتىڭ مويىنىنا ورالدى. دانەش، شاناسى وزىپ بارا جاتىپ، بيشىگىن قايتا تارتىپ الامىن دەگەندە ۇمتىلا تۇرعان قايراق دومالاپ كەپ ءبىر جاعى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان شانانىڭ استىنا ءتۇستى.
— ويباي، ءولدىم! — دەپ ايقاي سالدى. دانەشتىڭ شاناسى العا شىققان. دانەش ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، قايراق قارعا كومىلىپ قالعاڭ ءبىر اياعىن تارتىپ الا الماي شورشاڭداپ جاتىر ەكەن. دانەش شاناسىن توقتاتىپ، قارعىپ ءتۇسىپ كەپ، ونى قولىنان تارتتى. كوزى قىزارا جاساۋراپ قانتالاپ، قاباعى كىرجيگەن قايراق: «ويباي-اي، ءولدىم-اۋ... ءولدىم-اۋ...» دەپ، شولتاڭداي باسىپ شاناسىنا قاراي ءجۇردى. قولتىعىنان دەمەي بەرگەن دانەشتىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى.
— اياعىڭ امان با؟ — دەدى يەگى-يەگىنە تيمەي ساقىلداپ دىردەك قاققان دانەش.
— كەت!.. كەتشى ارى، اكەڭنىڭ!.. — دەدى كوزىنەن جاسى ىرشىپ كەتكەن قايراق بۇعان جەپ قويارداي كىجىنىپ.
— شاناعا وتىرا الاسىڭ با؟
— كەت، دەدىم عوي. ءوزىم وتىرام...
دانەش شاناسىنا وتىرىپ ءجۇرىپ كەتتى. جالانعان سۋىق قۇلاق-شەكەسىن ۋداي اشىتىپ سىرقىراتىپ اكەتىپ بارادى. كوزى جاساۋراپ بۇلدىراپ، كىرپىكتەرى ايقاسىپ جابىسا بەردى. ساسقانىنان كۇپايكاسىن شەشىپ اپ، باسىن ورادى. ءسال جۇرگەننەن كەيىن ءزارلى ۇسكىرىك بۇكىل تۇلا بويىن كەۋلەپ، اسىرەسە بەلىن سىرقىراتىپ ومىرىپ جىبەردى. امالسىزدان كۇپايكەنى قايتا ۇستىنە كيدى. ءبىرازدان سوڭ تاعى سولاي ىستەدى، كۇپايكەسىن باسىنا ورادى، ونان ۇستىنە كيدى. ەكى قولىمەن بىردەي بەت-اۋزىن، قۇلاق شەكەسىن ىسقىلاي بەردى. قولى شاشىنا تيگەن، باسىنداعى ءوز شاشى ەمەس، بولات سىمتەمىرلەر سياقتى قاپ-قاتتى بىردەڭە. الاقانىن وسقىلاپ، تىزىلداتقانداي بولدى. «بۇل سۇمدىق بولدى عوي، سۇمدىق بولدى عوي... — دەي بەرەدى كۇبىرلەپ. — وسىدان امان جەتەر مە ەكەن ۇيگە...»
كۇن ۇياسىنا قونىپ بارادى. ورتان بەلىنەن باتىپتى. ءسونىپ بارا جاتقان شوق سياقتى. كۇرەڭ قوشقىل. ءسونىپ بارا جاتسا دا شوقتا جىلۋ بولۋشى ەدى، ال مىنادا جىلۋ دا جوق، تەك جەكسۇرىن ساۋلەسى بار، ءيا، جەكسۇرىن ساۋلە! ءبىرىنشى رەت دانەشكە كۇننىڭ ساۋلەسى جەكسۇرىن كورىندى. جەكسۇرىن ەمەي نە، ەڭ بولماسا شوق قۇرلى جىلۋى جوق ءدات قىلار. قايراقتىڭ زىميان كۇلكىسىندەي عانا الدامشى، وپاسىز ساۋلەسىن شاشادى.
كۇپايكەسىن تاعى دا باسىنا ورادى. بولار ەمەس. تاجال ۇسكىرىك سۇيەك-سۇيەگىنەن ءوتىپ، سىرقىراتىپ بارادى. بەلدەن وتكەن سۋىق قانداي اششى، ۋلى ەدى. كۇپايكەسىن قايتا ۇستىنە كيىپ الدى. «ويپىر-وي، بۇ نەتكەن ۇزاق جول ەدى؟.. اۋىل كوشىپ كەتكەن بە، سونشا... جىپ-جىلى ءۇي، ىپ-ىستىق الاقاننان اسقان نە بار ەكەن دۇنيەدە؟ ونىڭ ەسىنە تاعى دا ساۋىنشى كەلىنشەك ورالدى، اپپاق تىستەرىن كورسەتىپ اقسيا كۇلگەن كەيپى، ءجۇپ-جۇمساق الاقانى الىستا... مۇلدەم الىستا، جەتكىزبەس ارمان-قيال ءتارىزدى عانا...
بەت-اۋزى، قۇلاق-شەكەسى، سىرقىراپ اۋىرىپ كەتتى دە، ونان كەيىن تىزىلداپ اشي باستادى، اقىرى سۋىق ءزارىن سەزۋدەن قالدى. باسى تەلەگرافتىڭ باعانىنا ۇقساپ زىڭىلداپ، قۇلاعىندا كەرەمەت ءبىر كوپ شۋىل پايدا بولدى. كوزى جۇمىلىپ كىرپىكتەرى ايقاسىپ قالدى. قايتىپ اشا الار ەمەس. ءتىپتى اشقىسى دا كەلمەدى. «ۋ-ۋ» ساقىلداي شىققان ءوز داۋسى ما، الدە قۇلاعىنا شالىنعان ۇسكىرىكتىڭ ءۇنى مە، ايتەۋىر ءبىر ۇلىعان دىبىس بار. «وسىدان امان جەتەر مە ەكەم»، — دەگەن وي ءۇيىرىلىپ كەلە بەردى باسىنا.
اتتار ۇشىپ كەلەدى. اۋىلعا قاراي دەلبە قاققىزباستان وزدەرى باستاپ كەلەدى. شانا تابانىنىڭ زار ەڭىرەگەن شيقىلى. ۇزىلەردەي بۇرالعان قوبىزدىڭ سىڭسۋى سياقتى جۇرەكتى تىرنايدى. دۇنيە تەگىس ساقىرلاپ كەتكەن ءتارىزدى. اياز دەگەن تاجال الىپ قازانىن ساقىرلاتىپ قويىپ، ءبارىن بىردەي قۋىرىپ جاتقان سىقىلدى. دانەش باسىن باۋىرىنا تىعىپ بۇكتەتىلگەن قالىپتا مەڭ-زەڭ بوپ ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى ءبىر حالدە جاتا بەردى. ەشبىر ارەكەت ىستەۋگە مۇرشاسى كەلمەدى. ساقىر-سۇقىر، ساقىر-سۇقىر... انە، قايناپ كەتتى قازان، اق كوبىگى اسىپ توگىلىپ جاتىر. ىزىڭداپ قاينايدى، سىڭسىپ قاينايدى... دانەش ۇرلەپ جاتىر، ۇرلەپ جاتىر. ءماسساعان، شانا توقتاپ تۇر عوي. اتتار قورانىڭ الدىنا كەپتى. دانەش مىقشىڭداپ شانادان تۇسە بەرگەن، بىرەۋ قولتىعىنان دەمەدى. اياعى جەرگە ءتيدى، ءبىراق جۇرە الاتىن ەمەس. باسىندا «جەتتىم-اۋ... جەتتىم-اۋ...» — دەگەن كومەسكى عانا ءبىر وي بار، ال دەنە ءوز دەنەسى ەمەس سياقتى. بىرەۋ قولتىعىنان دەمەپ جەتەلەدى دە، جىلتىراعان وتقا الىپ ءجۇردى. ۇيگە كىردى. ءتۇۋ، شىركىن-اي، ەندى ولسە دە ارمانى جوق قوي! تۇرەگەپ تۇرعان كۇيدە كوزىن اشتى دا، قايتا جۇمدى.
— ەي، دانەش-اۋ، قايراق قايدا؟ قايراق قايدا قالدى؟ — دەپ فەرما باستىعى جۇلقىلادى. دانەش كەمسەڭدەپ اۋزىن اشقانى بولماسا، سويلەۋگە شاماسى كەلمەدى. تەرەزەدەن سىرتقا قاراعان ءۇي يەسى — باقتاشى قارت:
— وي-پاي، كەلىستىرىپ تيەپتى-اۋ ءشوپتى، — دەپ سۇيسىنە تاڭدانىپ قويدى.
— ءوي، بۇلاردىڭ ءبۇيتىپ اكەلگەن شوپتەرى كۇرىسىن، ءيتتىڭ بالالارى، — دەدى فەرما باستىعى كىجىنىپ. — ءىسىم وسى ەكەۋىمەن بولسىن ەندىگى جەردە!..
فەرما باستىعى شىعىپ كەتكەن. دانەش ءالى تۇر. سول قولىنىڭ قارىنا ىلگەن قۇلاقشىنى زىلدەي بوپ، سۋسىپ بارىپ گۇرس ەتىپ جەرگە ءتۇستى. بىرەۋلەر جۇلقىلاپ شەشىندىرە باستادى. ەندى بىردە مىڭ-سان ينەلەر بەت-اۋىز، قۇلاق-شەكەسىن، بۇكىل ءون بويىن ۋداي اشىتىپ قادالىپ، سۇققىلاپ كەتتى.
— شىدا، جانىم، شىدا، — دەگەن جۇپ-جۇمساق داۋىس كەلدى. الگى ساۋىنشى كەلىنشەكتىڭ داۋىسى بولار. ءبىراق اششى ينەلەر اياۋسىز سۇققىلاپ جاتىر...
...جاپالاقتاپ جاۋعان قاردان كەيىن، الاي-تۇلەي بوپ جەر-كوكتى ساپىرا تەڭسەلتكەن بوران سوعىپ وتكەن سوڭ، ەرتەڭىنە كۇن شايداي اشىلاتىن ءبىر كەز بولادى. ءبىراق كۇننىڭ ءزارى قايتپايدى. كەڭ دالانىڭ توسىندە تاناۋدى قۋسىرىپ، بەت قارىعان ءزارلى ءبىر ۇسكىرىك ەسەدى. ۋ-ۋح، سول ءبىر ۇسكىرىك-اي!..
تەرەزەگە قىراۋ تۇرادى. نەشە ءتۇرلى گۇلدى ورنەك تورلايدى. جىلى جەردە ۇزاق قاراپ تابيعاتتىڭ اسقان زەرگەرلىگىنە قىزىعۋعا بولادى. سوندايدا جالانىپ تۇرعان ۇسكىرىك ەسكە تۇسسە، توبە قۇيقا شىمىرلايدى. اسىرەسە ەن دالادا ۇسكىرىكتىڭ بار اششى ءزارىن تاتقان ادام زار كۇيىنە سالادى. قاسىرەت شەككىزگەن قاتىگەز جول، تارامىس جىپتەي سوزىلىپ، بۇكىل ويى كوڭىلىنە شىرماتىلىپ، جانىن قىل بۇراۋشا شىرقىراتادى.
جىلى پالاتانىڭ ىشىندە جاتقان دانەش، بەت-اۋزى، باسى تەگىس تاڭۋلى، كوزى عانا جىلتىراپ، ۇزاقتى كۇنگە تەرەزەگە قارايدى. ۇسكىرىك ەسىنە تۇسكەن سايىن ساي-سۇيەگى سىرقىراپ، ەسىنەن تانار حالگە جەتىپ ىڭىرسيدى.
ساۋلىعىن سۇراپ، ءحالىن بىلۋگە كەلەتىندەر كوپ. اعايىن-تۋعان، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرعان جولداس-جورالار. بىرەۋلەرى جىلاپ-ەڭىرەپ، بۇل قورلىقتىڭ ەسەسىن قايىرۋعا ىشتەي بەكىنىپ كەك ءتۇيىپ، كوكىرەكتەرى ەرىمەس مۇز بوپ قاتىپ، اشىنىپ كەلسە، بىرەۋلەرى ازاماتتىق كەۋىلدى بەتكە ۇستاپ، كەشىرىمدىلىك، جاقسىلىق دەگەندەردى كولدەنەڭ تارتىپ، اعايىن اراسىنا ءبىتىم تىلەي كەلەدى.
مىنە، مۇرتىن سىلاپ قويىپ فەرما باستىعى دا كەلىپ وتىر. ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ، مۇنىڭ الدىنا وسىمەن ەكىنشى رەت كەلۋى. تاتۋلىق سۇرايدى قايراق ءۇشىن. الدى-ارتتى وراي وتىرىپ، از سوزبەن كوپ جايدى اڭعارتا سويلەيتىن، كوڭىلى جۇيرىك، ەل-جۇرتقا قادىرمەن اقىلدى ادام.
— سىرتتا قايراق كەلىپ وتىر. ساعان كىرىپ، اياعىڭا جىعىلماق، — دەيدى ول جۇمساق ۇنمەن ءسوزىنىڭ سوڭىندا. — زار ەڭىرەپ، قاتتى وپىنىپ جۇرگەن كورىنەدى. ءوزىن قويشى ونىڭ... كوزىنەن جاس ەمەس، قان اققانىنا قاراماستان اتىپ تاستاساڭ وبالى جوق. اتتەڭ، انا شيەتتەي بالالارىن ايتساڭشى... جانىڭ اشيدى...
فەرما باستىعى كەتۋگە ىڭعاي ءبىلدىردى. تەك ءبىر اۋىز جاۋاپ ەستىمەك.
— ماعان كىرمەي-اق قويسىن، — دەدى ىڭقىلداي سويلەگەن دانەش. ونان سوڭ ءال جيناعانداي ءبىراز تىنىستاپ بارىپ جالعادى ءسوزىن: — قورىقپاسىن...
قار كەتىپ، جەر تۇلەگەن كوكتەمنىڭ جايما-شۋاق كۇندەرىنىڭ بىرىندە قايراق بوشالاپ كەتكەن سيىرىن ىزدەپ، زيراتتىڭ تۇسىنان وتكەن، جولعا تاياۋ، شەتكەرگى، ۇستىنەن بۋ بۇرقىراپ جاتقان جاس قابىرگە ەرىكسىز كوزى ءتۇستى. «ھم، جاتىرسىڭ با؟ — دەپ كۇڭك ەتتى. — جات، جات».
بۇل — دانەشتىڭ ءقابىرى ەدى. ۇزاق اۋىرىپ جاتىپ، اقىرى قايتىس بولعان. ولە-ولگەنشە قايراقتىڭ بەتىن كورمەي كەتتى. ءبىراق، بىردە-بىر تۋىس-تۋعانىنا قايراقپەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولعان جايدى ءلام دەپ ايتپاپتى. مۇمكىن، جىگىتتىگى ۇستاپ نامىستانعان بولار. ءۇنسىز جاتقان كۇيى، ءۇنسىز كەتكەن.
دانەشتى جەرلەگەن كۇنى وسى ءقابىردىڭ باسىندا قايراق ەلدەن ەرەكشە زار ەڭىرەپ جىلاعان ەدى. قابىرگە ءتۇسىپ، جەر باۋىرلاپ جاتىپ العان. «ءقايتسىن-اي، قاتار وسكەن تەل ەمەس پە، قيمايدى عوي»، — دەسكەن كوزدەرىن سىعىمداعان قارتتار.
ءقازىر سول ءسات ەسىنە تۇسكەندە قايراق ءبىر ءتۇرلى ۇياتتان بەتى دۋىلداي باستادى. وزىنەن-وزى قىسىلىپ ىڭعايسىزدانىپ كەتتى. سونداعى ءوزىنىڭ سوتتالىپ كەتەم بە دەپ، جانىنان قورىققانىنان، سىرت ەلگە كوز قىلۋ ءۇشىن جەر باۋىرلاپ سونشا جىلاعانىن — ويلاپ تۇرسا ەز بولىپ قۇلدىراۋى ەكەن. كەنەت وعان جۇرتتىڭ ءبارى مۇنىڭ سول ەزدىگىن، پاسىقتىعىن بىلەتىن سياقتى، سىرتىنان مازاق ەتىپ جيرەنىشپەن كۇلەتىندەي بوپ كورىندى. سول سول-اق ەكەن تىنىسى تارىلىپ، جەر بولىپ قورلانعان، ءومىر باقي بەتىنە شىركەۋ ءتۇسىپ، تابا بولعان جامان كۇيگە ءتۇستى. «ءاي سورلى... ادامنىڭ قورىسىڭ عوي»، — دەپ كۇڭكىلدەي ايتىلعان سوزدەر قۇلاعىنا انىق ەستىلگەندەي. ونە بويىن تەر باسقان قايراق بار ىزاسىن موينىن جەرگە سوزا بەرگەن اتىنان العانداي: «ءوي، مىناعان نە بولعان، ەي!» — دەپ قامشىمەن تارتىپ جىبەردى.
جاس ءقابىردى ورالىپ ءوتىپ ءجۇرىپ كەتتى. الگى ءبىر سەزىم كوكىرەگىن جەگى قۇرتشا كەمىرىپ ونان سايىن ۋداي اشىتىپ بارادى، يت بۇرالقى كۇيگە ءتۇسىرىپ، جەر قىپ بارادى.
You Might Also Like
