اڭشىنىڭ اجالى
كۇن بەسىنگە قۇلاعاندا مىلتىق اسىنعان اتتىلى ادام بەكتاۋاتا تاۋىنىڭ تەرىسكەي شاتقالدارىن ءسۇزىپ كەلە جاتتى.كۇننىڭ ىستىعى قايتىپ، تاۋ اڭعارى قوڭىر-سالقىن تارتقان. «جۇرگەنگە جورگەم ىلىگەدى» دەمەكشى «جۇگىرگەن اڭ كوزگە شالىنار ما؟» دەگەن جەلقوم ءۇمىتتى سەرىك ەتىپ، توڭىرەگىنە ەمىنە كوز تىككەن سىلامبەك اڭشى، تاۋ ەتەگىن بالاقتاي ءجۇردى. سودان ءارى ساي تابانىنىنا ۇيىسا بىتكەن قالىڭ شالعىندى جالداپ ءوتىپ، قارسى الدىنداعى بيىك بەلەسكە كوتەرىلە بەرگەندە — شاتقالدىڭ ورىندە قازديىپ تۇرعان ارقاردىڭ قۇلجاسىن كورىپ قالت تۇرا قالعان.
شاڭىراقتاي ءمۇيىزى اربيعان قۇلجا قاننەن-قاپەرسىز ماڭقيىپ، جۋساپ تۇرعان سەكىلدى. «ءيا، ءسات!» دەدى اڭشى. سونسوڭ اتتان سىرعىپ ءتۇسىپ، ەڭكەڭدەي باسىپ بيىككە تىرمىسا ۇمتىلدى.
— ە، بۇل الگىدەگى اي ءمۇيىز ارقار عوي، كوپتەن قولعا تۇسپەي ءجۇر ەدىڭ، بالەم ىلىككەن جەرىڭ وسى شىعار! — دەپ وزىنە ءسال قىرىن تۇرعان قۇلجانى اۋىز ومىرتقانىڭ تۇسىنان كولبەي نىساناعا العان سىلامبەك، شۇرىپپەنى باسىپ قالدى. جالپاق جاقپاردىڭ قۇلاما شەتىندە وقشىرايىپ، ماڭعاز تۇرعان تاۋ تاعىسى، ورشىپ كەتىپ، ىلديعا وماقاسا ۇشتى. سول-اق ەكەن، قوزىقالارىن ەرتكەن ۇرعاشى ارقار ۇركىپ، ۇدىرە قاشىپ، بەل اسىپ، جوڭكىپ جونەلگەنى. سىلامبەك ولارعا اسىقبادى. قايتا بوي تاسالاپ قوزعالماي تۇرىپ قالعان. مىلتىعىن وقتاپ قوزىقالارىن ەرتكەن ۇرعاشى ارقار جوتادان ارى اسقاندا تاۋدىڭ تومەنگى بالاعىمەن ونىڭ الدىن وراماق بولدى.سودان اڭشى كىسى بۇكشەڭدەپ، ارقارلار اسىپ كەتكەن بەلدىڭ تومەنگى ەتەگىنەن ورلەپ، ماڭايدى تىنتە شولدى. تاۋ تاعىسى شوشىنىپ كەتتى مە، جاقىن جۋىقتان كوزگە ىلىكپەدى. سىلامبەك بۇدان ءارى ولاردىڭ ىزىنە تۇسپەي، كەرى شەگىنىپ، الگى قۇلجانى سويىپ العالى سوعان بۇرىلعان. جانۋار وق تيگەن جەردە تەڭكيىپ جاتىر. ءوزى دە ءبىر جاسامالى ارقاردىڭ تايىنشاداي سارىقۇلجاسى ەكەن؛ اڭشى كىسى سىرت كيىمدەرىن شەشىپ تاستاپ قۇلجانى سويۋعا كىرىستى. بۇل ولكەدە مۇنداي تاۋ تاعىسى كەزدەسكەن ەمەس، مىنالاردىڭ قايدان اۋىپ كەلگەنىن كىم ءبىلسىن؟! بۇلاردى سىلامبەك وتكەن جىلدىڭ كۇزىندە كوردى، وندا ۇشەۋ ەدى. سوڭدارىندا ەرگەن ۇلكەن مارقاسى بار-تىن. ونى قايدا دەرىڭ بار ما، نە يت-قۇس جەدى، بولماسا بىرەۋلەر اتىپ العان بولار. بيىلعى قوزىقالارى تىم جاس ەكەن، سوعان قاراعاندى ارقارلار وتكەن جىلى وسى ماڭدا مەكەندەپ قالعان-اۋ؟ قالاي دەسەك تە بۇل — ماعان بۇيىرعان ولجا، — دەدى ول ىشتەي قانجىعا مايلاعانىنا ماساتتانىپ. قوزىلارىن ەرتكەن ارقاردىڭ ۇرعاشىسى بۇگىن-ەرتەڭ ەشقايدا ۇزاي قويماس، — دەپ قۇلجانىڭ شەك-قارىنىن اۋدارىپ تاستاسىمەن ەتىن ەكى ءبولىپ قورجىنعا سالعان ول اۋىلعا بەت تۇزەگەن.
ارادا ەكى-ۇش كۇن وتكەندە سىلامبەك اڭشى تاعى دا اتقا قوندى. بۇل ۇيدەن شىققاندا اسپاننىڭ ءجۇزى بۇلتتانىپ كەلە جاتتى. ءومىر بويى اڭشىلىقتى ماشىق ەتكەن سىلامبەك ءۇشىن كۇن رايى بوگەت بولعان ەمەس.سودان دا بولار، جاۋىن شاقىرعانداي تۇنجىراعان اسپان اياسىن ەلەڭ قىلماستان اقتابان اتتىڭ كوشەلى اياڭىنا سالىپ ءجۇرىپ كەتتى.
بۇل اتىراپتا سىلامبەك اڭشىنىڭ تابانى تيمەگەن جەر، ءسىرا جوق شىعار. قۇرالايدى كوزگە اتقان اڭشى، ۇشقان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭدى قۇتقارعان ەمەس. قىلت ەتكەندى قيادان قاعىپ تۇسىرەتىن مەرگەندىگى سۇراپىل. بەكتاۋاتا تاۋىنىڭ ۇساق ادىرلارىن بەتكە الىپ، توڭىرەكتى تىنتە ءسۇزىپ كەلەدى. ەسى-دەرتى انەۋكۇنگى ارقار، «سۋاتقا قۇلار» دەگەن ويمەن اندىزدى بۇلاعىنىڭ باسىنا بوگەلىپ، ءىز كەسىپ، ىلگەرى ءجۇردى. سويتسە جاڭىلماعان ەكەن، تاۋدى بالاقتاپ كەلە جاتقان اڭشى بيىكتەن سىلدىرلاپ قۇلاعان تاستىڭ دىبىسىن توسىننان قۇلاعى شالىپ قالعانى. مىلتىعىن كولدەنەڭ ۇستاعان ول ات ۇستىندە تۇرىپ، بيىك تاۋدىڭ ورىنە كوز جۇگىرتتى.سويتسە تاۋ توسكەيىندە انەۋگۇنگى ارقار جالعىز تۇر. سىلامبەك جىلدام قاراۋىلعا الدى.ءبىراق اراقاشىق الىستاۋ بولعان سوڭ ەرىكسىز، اتتان ءتۇستى. بۇعىنعان قالپى، مىسىقشا باسپالاپ،جوعارى ورلەدى؛ «وق جەتەر جەرگە ىلىكسەم» دەپ تىرمىسا-تىرمىسا مەجەلى جەرگە جەتىپ دەمىن باستى. «تاۋدىڭ بۇدىرسىز جالاڭاش بەتكەيىنەن بۇ شىركىندەر، نە جەپ ءجۇر ەكەن؟!» دەپ جالپاق تاسقا ەكپەتتەي جاتىپ ءتۇز تاعىسىن نىساناعا العان بەتتە شۇرىپپەنى باسىپ قالدى. جارىقتىق، بۇنىڭ «مەلكاشكا» دەگەن مىلتىعىنىڭ داۋسى «تىرس» ەتە قالدى. وق تيگەن جانۋار ىرشىپ كەتىپ، تومەن قۇلاپ ءتۇستى. سوڭىنان جۇگىرە شىققان ەگىز قوزىقا قۇلاپ بارا جاتقان ەنەسىنە قاراي تۇتىپ بارىپ، قالت توقتادى. ءمۇيزى قايقيعان ارقار جەرگە شانشىلا قۇلاعان. سوڭعى رەت دەنەسى دىرىلدەپ تۇياق سەرىپپىدى. ەنەسىنە نە بولعانىن تۇسىنبەگەن ەكى قوزىقا قۇلاپ تۇسكەن، ارقاردان الىستاي الماي، ءولى دەنەنى اينالشىقتاپ، تۇرتىنەكتەپ تۇر. سول مەزەت قوزىقالار ماڭىراعانداي بولدى ما، ءبىر ءتۇرلى دىبىس شىقتى.اڭشى كىسى ونى ەلەي قويعان جوق، اڭتارىلىپ تۇرعان قوزىقانىڭ ءبىرىن تاعى دا جالپ ەتكىزدى. شوشىنىپ كەتكەن ەكىنشىسى، جالت بۇرىلعانى بولماسا ەنەسىنىڭ باۋرىنان اجىراپ ۇيرەنبەگەندىكتەن بولار ول دا اۋلاقتاپ كەتە الماي، ۇركەكتەپ ءولىپ قالعان ەنەسىنىڭ جانىنا قايتا ورالدى. سىلامبەك بولسا سونى توسىپ، قۇدى جاۋ جاتاعىنان قاس دۇشپانىن اڭدىعانداي؛ كوز جازباي جەتىم قالعان قوزىقانى قاراۋىلعا الدى. ارتىنشا بەزەرگەن تاۋدىڭ جالتىر بەتى تاعى دا مىلتىق داۋسىمەن سەلك ەتە قالىپ، قايدا بارارىن بىلمەي قالعان قوزىقا ەنەسىنىڭ كەۋدەسىنە قاراي ۇمتىلعان قالپى، جاس سابيدەي تىزەسى دىرىلدەپ مۇرتتاي ۇشتى. قارت بەكتاۋاتا تاۋىنىڭ كوككە شاپشىعان قۇز بيىگى قاتىگەز كۇنگە قارعىس ايتقانداي تۇنەرە تۇكسيىپ تۇر.ارىدە قاسقا بيە، مىنا تۇسىندا قوڭىرقۇلجانىڭ ازۋداي ىرسيعان جاقپار تاسى قاراۋىتادى.دالانىڭ قۇتى مەن كيەسى، وسى تاۋدى وتكەن جىلدان بەرى مەكەندەپ جۇرگەن اي ءمۇيىز ارقاردىڭ ءۇيىرى قاس-قاعىم ساتتە ۇپتەلىپ قالدى. اڭشى ولجاسىن تەز-تەز بۇكتەپ، قانجىعاسىنا بايلاپ جاتقاندا جاڭبىر سىركىرەدى.مارعاۋ دالا، مۇلگىگەن تىنىشتىق، سىركىرەگەن جاڭباردىڭ تولاسسىز ۇنىمەن استاسىپ كۇڭىرەنىپ تۇرعانداي.
— مىناۋ ءبىر ولجالى كۇن بولدى-اۋ، ءوزى! — دەدى سىلامبەك اڭشى ءوز ىسىنە ەرەكشە ماساتتانىپ: ىڭىلدار ولەڭ ايتىپ، تاۋدى ەتەكتەپ اۋلىنا قايتتى.تولاسسىز جاۋعان جاڭبىردى ەلەگەن جوق.ۇيىنە كوڭىلدى جەتتى. ەسىك الدىنا كەلىپ، دامبىرلاي سولەپ اتتان ءتۇستى. ولجالى كەلگەندەگى ادەتىمەن اتتىڭ قوس ءبۇيىرىن جاپقان بەرەزەنت قورجىندا شەشىپ، ايەلىن شاقىردى. ەسىكتەن كورىنگەن قىزىلشىرايلى ايەل ۇستىنە سۋلىق جامىلىپ:
— ءيا، قانجىعاڭ مايلاندى ما، بۇيىرتىپ جەگىزسىن؟! ءۇستىڭ سۋ بولعان شىعار، سۋلىق تا الماي كەتىپسىڭ، — دەپ كوڭىلدەنە سويلەپ، اتتىڭ بەلىن باسىپ تۇرعان ارقاردىڭ ەتىن كوتەرىسىپ، ۇيگە تاسىستى. ايەلى ارقاردىڭ ەتىن شۇڭعىل زەرەنگە سالىپ جاتتىپ، كىشكەنتاي-كىشكەنتاي قوزىقالاردىڭ باسىن كورگەندە:
— ۇيباي-اي، وبالا-اي! مىنالارى ءتىپتى قۇرتاقانداي قوزى عوي؟! — دەدى.
اتىن قوراعا كىرگىزىپ قايتا ورالعان سىلامبەك وعان ەلەڭ ەتكەن جوق. كەرىسىنشە:
— قۇداي تاعالا جان-جانۋاردى ادام ءۇشىن، ادامعا ازىق بولسىن، دەپ جاراتقان ەمەس پە؟! ادام، ادامدى جارىلقاسا دا جارار، تاۋدىڭ تاعىسىن قورعاماي-اق!- دەدى.
— ۇيباي-اي، قايتەيىن! سىلامبەك-اي! وسى زارەدەي قوزىعا قاراپ وتىرعان جوق ەدىڭ عوي. انەۋكۇنگى ارقاردىڭ ەتى دە تۇر ەمەس پە؟ وسىنى اتپاساڭ بىردەڭە بولاتىن با ەدى؟! ەنەسىمەن ۇشەۋىن بىردەي قىرىپ تاستاعانىڭ قالاي؟! وبال، دەگەندى سەن بىلەسىڭ بە وسى؟ — دەپ ايەلى اجەپتەۋىر كەيىدى.
— ءاي، جاناركۇل، سەن ماعان اقىل ايتقاندى دوعارعىن. «وبال» دەيدى عوي،..اقىلگويىن. وبالدى قارنىڭ اشقاندا نەگە ويلامايسىڭ! ءسوزدى قوي، شارۋاڭا كىرىس!-دەپ ماناعىداي ەمەس كۇيەۋى اشۋ شاقىرا سويلەدى.
بايىنىڭ جاعدايىنا سىرمىنەز ايەل بۇدان وزگە ەشتەڭە دەي المادى، ىشىنەن قۇرمىشتاي قوزىقالاردى اياپ «وبال-اي! وبالاي!» — دەي بەردى.
ۇستىندەگى سۋ كيىمدەرىن شەشىپ، كيىم اۋىستىرىپ العان سىلامبەك:
— ءقازىر اڭ دا ازايىپ كەتتى عوي، باياعىدا قويان قالىڭ بولۋشى ەدى.وسى كۇنى قويان دەگەن كوزگە ىلىگە بەرمەيدى. سەن ونى ايتاسىڭ، بۇل تاۋدا ارقار دەگەن جوعالعالى قاشان؟ مىنالار ءبىر جاقتان اۋىپ كەلگەن، شاماسى. «بۇيرىقتى الادى» دەگەن. بىزگە بۇيىرىپ تۇر.بۇلاردى مەن الماسام، باسقا بىرەۋ اتىپ الار ەدى. بۇل جەر ساعان اقسۋ-جاباعىلىنىڭ قورىعى ەمەس. «اتپاڭدار» دەپ اڭدىپ، ادىراڭداپ وتىرعان ەشكىم جوق. ەرتەدە ءوزىڭ بىلەسىڭ، باسدەرەسىننەن قويان اۋلاۋشى ەدىك. سول كەزدە ءبىز كۇنىگە جيىرماشاقتى قويان اتىپ الىپ، سوعان ءماز بولاتىنبىز. بالقاشتان ماشينامەن كەلىپ، قويان اۋلايتىندار ءبىر كەلگەندە ءجۇزىن قىرىپ اكەتەتىن.سول بىقىپ جۇرگەن قوياننان ءقازىر نە قالدى؟! جوق قوي! جوق! ارينە، ءبىرلى-جارىم بار شىعار. دەگەنمەن باياعىداي جوسىپ جۇرگەن قويان قۇرىعان. سەن «وبال» دەيسىڭ، سول بىقىعان قوياننىڭ وبالى قايدا؟! ءسوز ەمەس ءسوزدى ايتاسىڭ.
— بۇل ومىردە مەنىڭ كوزىم ءبىر نارسەگە جەتتى. تابيعاتتا تاۋسىلمايتىن نارسە جوق ەكەن. ادام دەگەن شەگىرتكە سەكىلدى. ىنساپسىز. قولىنا ىلىككەنىڭ ءبارىن جەي بەرەدى، كەمىرە بەرەدى. كومىر مە، تەمىر مە، ءومىر مە ءبارى ءبىر،..
— سونى سەن ايتىپ وتىرسىڭ با؟ — دەدى ايەلى كۇيەۋىنە بادىرايا قاراپ، ءسويتتى دە، اعاش سامارعا جىلىكتەلگەن ەتتى سالىپ، تۇز سەۋىپ جاتتى.
سىلامبەك مىرىس ەتىپ كۇلدى. «ءيتتىڭ قاتىنى» دەدى ىشىنەن. «اش بولساڭ كورەرەم، وبال —ساۋاپتى. «قوزى» دەيدى عوي.»
دالادا سىركىرەگەن جاڭبىر جاۋىپ تۇردى.
***
ارقار اتىپ العان كۇننىڭ ەرتەسىنە سىلامبەكتىكىنە ۇستا كىسى كەلدى. بۇل وڭىردەگى ەل مۇقان اقساقالدى سولاي — ۇستا كىسى اتاپ كەتكەن. ەسىك الدىنداعى اعاش ساكىگە تىزە بۇككەن قاريا باسىنداعى كۇن قاعارىن الىپ، تاقياسىن كيدى. ۇرتىنداعى ناسىبايىن توگىپ، قاقىرىنىپ-تۇكىرىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ:
— سىلامەك، قاراعىم، وتباسىڭ امان با، جان-جاقتاعىلارىڭ ەسەن-ساۋ ما؟ — دەپ اڭشىعا كوز توقتاتا قاراعان. وسى كەزدە ۇيدەن شىققان اڭشىنىڭ ايەلى جانارگۇل اقساقالمەن امانداسىپ.
— اتا، ۇيگە كىرىڭىز، شاي ءىشىڭىز، تاماق ساپ قويايىن، — دەپ قارياعا بايەك بوپ، ىقىلاس بىلدىرگەن. ۇستا كىسى وعان راحمەت ايتىپ، «نان اۋىز تيەيىن، قاراعىم» دەدى.
— نەگە اسىقتىڭىز، مۇقا، تىم بولماسا قۋىرداق جەپ كەتىڭىز، — دەپ ەرلى-زايىپتىلار جىگى-جاپپار بولۋدا.
— قۋىرداق دەگەنىڭ جاقسى ەكەن، ارقار سوعىپ الدىڭ با؟ — دەدى ۇستا كىسى كارى جانارىن سىلامبەككە تىكتەپ.
— ءيا.
— سوڭىندا ەكى قوزىقاسى بولدى ما؟
— اتا، ونى قايدان ءبىلىپ قويدىڭىز؟ — دەدى كۇيەۋى جاۋاپ بەرگەنشە جانارگۇل شىداي الماي ءىلىپ اكەتىپ. ونىڭ سۇراعىن جاۋاپسىز قالدىرعان قاريا ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ:
— بۇل اڭ دەگەن قىزىق قوي. ەرتەدە ءبىزدىڭ اكەي اڭدى قاقپانمەن اۋلايتىن ەدى، — دەدى اقساقال باسقا ءبىر اڭگىمەنىڭ تىگىسىن سوگىپ: — ءبىر قىزىعى، و كىسى قاقپانعا تۇسكەن اڭدى تۇگەل سوعىپ الا بەرمەگەن. جارىقتىق كوبىنەسە بوساتىپ جىبەرەدى ەكەن. كەيبىرەۋلەر كۇلەدى ەكەن: «بوساتىپ جىبەرەتىنى بار نەمەنەگە قاقپان قۇرادى» دەپ. ءبىراق اكەمىز سو داعدىسىنان جازباعان. مەنىڭ جاسىراق كەزىمدە، ءبىزدىڭ ۇيدە قۇيرىق-جالى جەر سىزعان، ۇيدەي قارا ايعىرى بولعان ەكەن. «قىسى جازى ۇيىرىنەن يت-قۇسقا مال الدىرمايتىن ازۋلى جانۋار» دەسەتىن. ەستى جىلقى ەكەن. ءبىر كۇنى جىلقىنى سىرتىنان قاراپ كەلۋگە كەتكەن اعامىز كەش باتا ۇيگە جىلارمان بولىپ جەتكەن عوي. «نە بولدى؟» دەسە «ويباي قۇرىدىق، قارا ايعىردى قاسقىر جەپ كەتتى. ءبىر عالامات ءداۋ قاسقىر» دەيدى.
سودا اكەمىز باسىن ۇستاپ، اپىر-اي، ءا؟! ول نە دەگەن قاسقىر! — دەپ ويعا قامالىپ ۇزاق وتىرىپتى. قارا ايعىر ءبىزدىڭ ۇيدەگى مالدىڭ باسى ەكەن. مالىن ۋايىم قىلعان اكەمىز: «قارا ايعىردى جەپ جۇرگەن بۇل قانداي قاسقىر، ءسىرا ول تەگىن بولماعانى، مەن وعان بارايىن» دەپ قاقپانىن ارقالاپ، سويىلىن سۇيرەپ، جاياۋ جولعا شىعادى. قاسقىرعا كەتكەن اكەمىز ون-ون بەس كۇن مۇعدارىندا ۇيگە ورالادى.ءۇيدىڭ ءىشى دە «نە بولدى ەكەن» دەپ مازاسىزدانا توسىپ وتىرسا كەرەك. سوندا اكەمىز ايتىپتى: «ەندى ول قاسقىر ءبىزدىڭ جىلقىعا تيمەيتىن بولدى» دەپ. قۇددى قاسەكەڭمەن شارتقا وتىرىپ كەلگەن سەكىلدى. ۇيدەگىلەر كۇلەيىن دەسە كۇلە المايدى. اكەيدەن جاسقانادى. مازاقتاعانداي بولامىز دەپ.
سوندا شەشەمىز وتىرىپ-وتىرىپ: «وتاعاسى نە ىستەدىڭىز، ايعىردى جەگەن قاسقىردى سوعىپ الدىڭىز با؟» دەپ سۇرايدى.
— جوق بايبىشە، ونى جاقسىلاپ سويدىم، — دەپتى. مىنا ءسوزدى ەستىگەن ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەر كۇلىپ جىبەرە جازداپ، ەرىندەرىن قىرشىپ ازەر شىدايدى.سويتسە وقيعا بىلاي بولعان ەكەن:
اكەمىز قارا ايعىردى جەگەن قاسقىردىڭ تۇرپاتىن كورەيىن دەپ، ايعىردىڭ جەمتىگىنە جاسىرىپ قاقپان قۇرادى. سونى اڭديدى. قاڭتاردىڭ ءىشى. كۇننىڭ ايازى اقىرىپ تۇرعان كەز. قاسقىردا وڭاي الدىراتىن جاۋ ەمەس. ونىڭ ۇستىنە «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قارا ايعىرىن قاسقىر جەپتى» دەگەن اڭگىمەنى ەستىگەن ەل، مالىن مۇقيات كۇزەتىپ، كۇندىز-تۇنى كوزدەن تاسا قىلماسا كەرەك. اقىرى اپتادان اسقاندا اشىققان قاسقىر قارا ايعىردىڭ جەمتىگىنە ورالىپ، قاندى اۋىزعا اراندايدى. ەرتەسىنە قاقپانعا تۇسكەن تايىنشاداي كوك ارلان ەكى كوزى شوقتاي جانىپ، ىزادان جارىلارداي بولىپ جاتقاندا اكەي ۇستىنەن تۇسەدى. سودان نە كەرەك، قاسقىردى سويىلدىڭ استىنا الىپ، ابدەن سابايدى. سونسوڭ «مەنىڭ جىلقىما ەندى قايتىپ ءتيىسۋشى بولما» دەپ قاقپاننان قاسقىردى بوساتىپ قويابەرەدى. ايتسا كۇلەسىڭدەر. اپەندەنىڭ ءىسى سەكىلدى.
اللانىڭ ءامىرى، كوزىڭ جاماندىق كورمەسىن، سودان كەيىن ءبىزدىڭ جىلقىعا قاسقىر شاپقان ەمەس.كورشى اۋىلدىڭ جىلقىسىنا يت-قۇس ءتيىپ، «ءبىرىنىڭ بيەسىن تارتىپتى، ەندى ءبىرىنىڭ قۇلىنىن جەپتى، تاعى ءبىرىنىڭ جاباعىسىن جىعىپتى» دەگەن اڭگىمەنى ءجيى ەستىيتىنبىز، ءبىراق ءبىزدىڭ جىلقىمىز قاسقىردان امان بولدى.ادام سەنبەيتىن، تاڭ قالاتىن جاعداي! سوعان قاراعاندا قاسقىر اقىلدى حايۋان.
تۇنەۋ كۇنى ءبىزدىڭ اۋىلعا ءبىر جىگىتتەر كەلدى، ولار دا اڭ دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن «بۇگىنگى كۇننىڭ كەرەمەتتەرى» ەكەن. سولار ايتادى: ءۇش ماشينامەن ءبىر كوكجالدى جانىن قويماي ءۇش جاقتاپ قۋىپ، جان-جاعىنان قورشاپ الدىق،سوندا بىزدەن قۇتىلماسىن بىلگەن الگى حايۋان شوقيىپ وتىرىپ الىپ، تۇمسىعىن كوكە تىرەپ ۇلىدى دەيدى.قۇدى قاسقىر باباسىنا سيىنىپ جاتقانداي، ۇزدىك-سوزدىق ۇلىپتى. جىگىتتەردىڭ بىرەۋى «ءوي، باسىڭا كورىنگىر» دەپ،شىداماي اتىپ سالعان ەكەن. وسى تەگىن كورنىس بە؟! جوق، ارينە! «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار» دەگەن وسى، دەپ قاريا اڭگىمەسىن قايىردى.
***
اڭشى سول كۇنى ادەتتەگىدەي اڭعا ەرتە شىقتى.استىنداعى اق تابان اتتى سيپاي قامشىلاپ، بەكتاۋاتا تاۋىنىڭ تەرىسكەيىن بەتكە العان. «بۇل اتىراپتا مەن كەزبەگەن، مەنىڭ تابانىم تيمەگەن جەر، ءاي جوق شىعار!» — دەيدى ول وسى ولكەنىڭ جالعىز قوجاسى ءوزى سەكىلدى ناساتتانىپ. سول كۇنى تاۋدىڭ كۇن باتىسىنداعى سارىقۇلجانى ماڭدايعا الىپ، اق تابان اتتىڭ بۇلاڭ قۇيرىق اياڭىمەن تاۋدى ەتەكتەي ءجۇردى. ادەتتە ول اڭ اۋلاعاننان كورى تابيعاتتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا كوز جۇگىرتىپ، سونى تاماشالاعانداي كەيىپتە بولاتىن. بۇگىن دە سولاي، كوككە شانشىلعان بەكتاۋاتا تاۋىنىڭ تەرىسكەيىندەگى تاۋ قىراتتارىن ءسۇزىپ كوپ ءجۇردى.كۇن ساسكەگە تىرمىسقان كەز. اسپاندا شوكىمدەي بۇلت جوق. سىلامبەك مەجەلى جەرگە جەتكەن سوڭ، اق تابان اتتى بالاققا قالدىرىپ، ءوزى شاتقالدى ورلەپ جوعارى كەتتى. ەرتە زاماندا بۇل ولكە نە ءتۇرلى اڭ مەن قۇسقا باي ەدى، سوڭعى جىلدارى عوي، كيەلى ءوڭىردىڭ قۇتى قاشىپ، اڭ مەن قۇستىڭ ۇدىرە اۋىپ كەتكەنى.
اڭنىڭ قالىڭ كەزىندە سىلامبەكتىڭ قانجىعاسى قۇر قايتپايتىن.تۇلكى، قويان دەيسىڭ بە، كيىكتىڭ دە تەكەسىن تاڭداپ ءجۇرىپ اتاتقان كۇندەرى بولدى عوي، نە كەرەك سونىڭ كوبى ءقازىر كوزدەن عايىپ بولعان.
ءسويتىپ جالتىر تاستاردى باسىپ ءوتىپ، سارىقۇلجاعا تاقاعانى سول ەدى جالپاق جاقپاردىڭ ءدال قاسىندا تۇرعان قۇلان تارىزدەس جانۋاردى كوردى.كوردى دە مەلشيىپ، تۇرعان جەرىندە قاتىپ قالدى. كورىپ تۇرعانى قۇلان. اپىرماي، بۇل ولكەدە قۇلان دەگەن اتىمەن جوق ەدى عوي؟! بۇل قايدان كەلۋگە ءتيىس؟! مۇندايدى ءاڭىز-اپسانادان كەزدەستىرمەسەڭ: «بۇل اتىراپتان قۇلان كوردىم دەگەندى مەن ەس بىلگەلى ەستىمەپىن؟!» دەپ ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الماي، جۇمباق جانۋارعا اش بۇركىتتەي تەسىلە قادالدى.
— نە بولسا دا اتىپ كورەيىن. جىلقى ەمەسى، جىلقى ەمەس.اناداعى ارقار سىقىلدى بۇنى دا ءبىر جاقتان قۇداي ايداپ اكەلگەن بولار، — دەپ مىلتىقتىڭ وقپانىنا جىلدامداتا وق سالىپ، قۇلاندى قاراۋىلعا الدى. قۇلان بولسا قاننەن-قاپەرسىز، انتەك شىبىنداعانى بولماسا جايىمەن تۇر. سىلامبەك اۋەلى قۇلاندى باستان اتپاق بولدى، سونسوڭ ونىسىنان تەز تايقاپ، تاقىر قولتىقتان ءسال جوعارى جۇرەكتىڭ تۇسىن مەجەگە الدى. مىلتىقتىڭ داۋسى تۇنشىعىپ تىرس ەتە قالدى.ادەتتە وق تيگەن جانۋار وقىستان ۇركىپ كەتىپ، سۇرىنە قۇلاۋشى ەدى.ءارى كەتسە ەكى اتتار، ءۇش اتتار. ايتەۋىر وپىرىلىپ تۇسەرى قاق. بۇل جولى دا سولاي بولار دەپ توسقان اڭشىنىڭ ءۇمىتى اقتالمادى. وق اتىلعانمەن قۇلان قۇلاماي دا، ۇرىكپەي دە سول ورنىندا تۇر.ءتىپتى، ورنىنان قوزعالماعانى قالاي؟! اڭشى: «مىلتىق اتىلماي قالعان بولار» دەپ قارۋىن تەكسەردى. جوق وق اتىلعان. سوندا وق تيمەگەنى مە؟! كوزى بۇلدىرادى ما، قولى قالتىرادى ما، قالايشا وق تيمەدى؟!
— مۇمكىن ەمەس! بۇ قالاي؟!.. سىلامبەك مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىنا كەلەسى وقتى سۇڭگىتىپ، قاراۋىلعا قايتا الدى. اپىرماي، ءا!-دەپ تاڭىرقاپ قويادى. شىنىندا دا، ۇشقان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭدى قۇتقارمايتىن قۇرالايدى كوزگە اتاتىن سۇر مەرگەننىڭ قالت كەتەر جايى جوق-تى. كەلەسى وقتى قۇلاننىڭ يزەڭدەپ تۇرعان باسىنىڭ تىنشي قالعان كەزىن توسىپ، ايناداي كوزدىڭ قۇيرىعىن الا باسىپ قالدى. ەندىگى ۇشىپ تۇسسە كەرەك ەدى. جوق، ولاي ەمەس! قۇلان سو قالپى، شىبىنداعان باسى يزەڭدەپ قاپەرسىز تۇر.
مىنا جاعداي اڭشىنىڭ قىتىعىنا تيگەن سەكىلدى؛ جىنى قوزىپ، سول قاباعى دامىلسىز تارتىپ، ءوزىن قولايسىز سەزىنە باستاعان سىلامبەك ەندى بايقادى—جانۋاردىڭ ارقاسىندا ەردىڭ دابى تۇر.مانادان بەرى مۇنى قالاي اڭعارماعان؟! ونى ايتاسىڭ، قۇيىسقاندىعى مەن ءتوس ايىلدىڭ ورنى، باسىنا كيگىزگەن جۇگەننىڭ تابى، موردەي بوپ كوزگە ۇرادى؛ قۇدى بىرەۋلەر سوتكەلەپ ءمىنىپ،سۋىت ءجۇرىپ كەلىپ، تاڭ اسىرىپ قويعان سەكىلدى.
— وق دارىمايتىن، بۇل نە كەرەمەت؟! — دەدى سىلامبەك ىزا قىسىپ.سونسوڭ مىلتىققا اسىعىس وق سالدى، جالعىز وقپەن جانۋاردىڭ جەلكەسىن كەسپەك؛ كەنەت جاقپار تاستىڭ كۇنشۋاعىندا قاپەرسىز تۇرعان قۇلان تاستى ءارى اينالىپ، كوزدەن عايىپ بولعانى. «قاپ!» دەدى سىلامبەك، وكىنە اھ ۇرىپ. دەگەنمەن، سان سوعىپ تۇراتىن ۋاقىت ەمەس، جولىم ءۇيدىڭ ۇلكەندىگىندەي جاقپار تاستىڭ قارسى جاعىنا شىعىپ، قۇلاننىڭ ماڭداي تۇسىنان كەلمەككە بەكىندى. مىسىقشا باسىپ، بۇكشەڭدەپ سارىقۇلجانىڭ كەلەسى قاباعىنا شىقتى. ءبىراق قۇلان جوق! بۇ قايدا كەتتى؟! سارىقۇلجا تاسى وقشاۋ وڭكيىپ تۇرعان ۇلكەن جاقپار تاس. جان-جاعى مال جاسىرىنىتىنداي قالتارىس-بۇلتارىستان ادا. جەر جۇتقانداي بولعان الگى قۇلاندى سىلامبەك شارلاپ ىزدەپ تاپپادى.ءىزى دە، تاستاعان قۇمالاعىنا دەيىن سايراپ جاتىر. ءبىراق قۇلان ۇشتى —كۇيلى جوق! سىلامبەك سول ماڭايدى ۇزاق ءسۇزدى، ءوزى كەلىپ تۇرعان ولجادان قۇر قالعانىنا قاتتى وپىندى.
سول كۇنى قانجىعاسى قۇر قايتتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەڭسەسى ءتۇسىپ، جان دۇنيەسى تاقا قۇلازىپ كەلدى. بۇل قالاي؟ — دەپ الگى جاعدايدى مۇلدە تۇسىنە الار ەمەس. ۇيىنە قۇس قونا جەتكەن اڭشى كەشكى تاماعىن ىشكەننەن كەيىن جاتىپ قالدى. ءبىراق كوپكە دەيىن كىرپىگى ىلىنبەدى. قايتا-قايتا كۇندىزگى وقيعا ەسىنە ءتۇسىپ: «بەكەر اتتىم-اۋ! اتتەگەن-اي!» دەپ ءوز —وزىنە كەيىپ، وكىنگەندەي بولدى.
الگى ءبىر اڭىزدا اتابەك اۋليەنىڭ سارىقۇلجا، قوڭىرقۇلجا دەگەن ەكى ۇلى بولۋشى ەدى عوي،.. ۇلكەندەردەن جۇرە ەستىگەنى بار: باسقىنشىلىق زاماندا اتاقونىسىن جاۋعا بەرمەي ارپالىسقان اتابەك اۋليەنىڭ ەكى ۇلى قاراسى قالىڭ جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالادى، اقىرى قولعا تۇسەتىن بولعان سوڭ اۋليە اتابەك ەكى ۇلىن جاقپار تاسقا اينالدىرىپ جىبەرىپتى-مىس.سودان باستاپ بۇل تاۋدا سارىقۇلجا مەن قوڭىرقۇلجانىڭ رۋحى مەكەن ەتەدى ەكەن. كەي جىلدارى ولار تاۋ بەتكەيلەرىندە قوزىقالارىن ەرتىپ كەلىپ جۇرەدى، دەيتىن باعزىدان قالعان ءاپسانا بار. ال سارىقۇلجا مەن قوڭىرقۇلجا دەگەن ەكەۋى دە جولىم ءۇيدىڭ ۇلكەندىگىندەي وقشاۋ تۇرعان جاقپار تاس. سول اۋليەنىڭ بالالارى ما؟..
«ءتۇۋ! ول انشەيىن اڭىز عوي، سوعان سەنۋگە بولما!؟ ادام قالاي تاسقا اينالماق؟» دەپ سىلامبەكتىڭ وعان يلانعىسى جوق. ءبىراق نەگە ەكەنىن قايدام، بىرەسە قۇلان، بىرەسە سارىقۇلجا كوز الدىنان كولبەڭدەپ، مازاسىن الدى. وعان انەۋكۇنگى ۇستا كىسى ايتقان ۇلىعان قاسقىر قوسىلىپ جۇيكەسىن شاباقتاپ، تىنىم بەرمەي دوڭبەكشىتتى. ەكى بۇيىرىنە كەزەك اۋناپ ىرسىلداعان سىلامبەك باسىنا كەلگەن ۇركىندى ويدى قانشا قۋسادا قۇتىلار ەمەس. كوپكە دەيىن كىرپىگى ايقاسپادى. اۋىق-اۋىق جالى كۇلتەلەنگەن قۇلان، كوز الدىنا تۇرىپ الادى،.. «بەكەر اتتىم، ودان دا ۇستاپ العاندا،..اتتەگەن-اي!» دەپ قينالا دوڭبەكشىپ جاتىپ، تالىقسىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
تاستاي قاراڭعى ءتۇن. شىرت ۇيقىدا جاتقان سىلامبەك ارقىراپ كىسىنەگەن جىلقىنىڭ داۋىسىنان شوشىپ ويانىپ، جاستىققا جاپىرىلعان قازانداي باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى.بولمەدە شام جانىپ تۇر، ايەلى ءۇرپيىپ قاسىندا وتىر ەكەن.
— نە بولدى، ەي؟ بىرەۋ كەلدى مە، جىلقى كىسىنەدى عوي؟ — دەدى سىلامبەك قاتتى ۇيقىدان قانتالاعان كوزىن ايەلىنە قاداپ.
— ەشكىم كەلگەن جوق، جىلقى دا كىسىنەمەدى، — دەدى ايەلى بۇعان شوشىنا قاراپ.
— وندا نە بولدى؟ سەن نەگە وتىرسىڭ؟
— جايسىز جاتتىڭ با؟ ءبىر جەرىڭ اۋىرعاننان ساۋ ما، ايعايلاپ ءبىزدى شوشىتتىڭ عوي؟!
— وي، انت اتقىر! قايداعىنىڭ قايدان تۇسكە كىرگەنىن قاراشى؟! —دەپ باسىن جاستىققا قويعانى سول ەدى:
— نەمەنە تۇسىڭە جىلقى كىردى مە، جىلقى بوپ كىسىنەدىڭ عوي؟ — دەدى ايەلى.
— قوي! جىلقىسى نە، كىسىنەگەنى قالاي؟! وسىنى ايتقان سىلامبەكتىڭ ءوڭى قاشىپ، تۇلا بويى مۇزداپ كەتكەندەي بولدى.سويتسە كىسىنەگەن جىلقى ەمەس ءوزى ەكەن.
سودان باستاپ، ول الدە ءبىر تۇسىنىكسىز دەرتكە ۇرىندى. ۇيىقتاپ جاتىپ وزىنەن-وزى ەلەرىپ، جىلقى بوپ كىسىنەپ، قاسقىر بوپ ۇليتىندا شىعاردى.ەندى بىردە، قىڭسىلاپ، بىرەسە ماڭىراپ، شىڭعىرىپ، ءتىپتى نەشە ءتۇرلى ماقۇلىقتاردىڭ دىبىستار سالىپ، بالا-شاعاسىنىڭ زارە-قۇتىن الاتىن بولعان. وسىلايشا دەرتى مەڭدەپ، جانى كۇيزەلگەن اڭشى اپتالاپ ۇيدەن شىقپاي جاتىپ قالدى. كۇندىز دە سولاي، اقىلى اۋىپ كەتكەن ادام سىقىلدى، جارالى اڭداي ىڭىرانىپ تىم قورقىنىشتى ۇرەي تۋعىزا باستاعان سوڭ، ايەلى جاقىن جەردە تۇراتىن ءتاۋىپتى شاقىرتىپ، دۇعا وقىتىپ، ۇشىقتاتقان بولدى. دۇعا اسەر ەتتى مە، كىم ءبىلسىن، سول كۇنى تىنىش ۇيىقتادى. كەلەسى كۇنى ناۋقاستىڭ جاعدايى ءبىر شاما بايىرقالانىپ، تۇسكە دەيىن قۇلان تازا ايىعىپ كەتكەندەي ۇيگە كىرىپ—شىعىپ، ساپ—ساۋ ءجۇردى. قاتىن-بالاسىنىڭ دا كۇدىگى سەيىلىپ، «وڭالىپ قالدى» دەسكەن.
ءتۇس اۋا سىلامبەك اڭشى اۋىل ىرگەسىندەگى قالىڭ شيلەۋىتتى جاعالاپ، بەل اسىپ بارا جاتتى. قاتىن-بالاسى دا قاپەلىمدە ناۋقاستان كوز جازىپ قالعانى. سىلامبەكتىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانى بەلگىسىز ەدى، اۋىلدان ۇزاسىمەن الدى-ارتىنا قاراماستان، ىزعىدى دەرسىڭ. تۇتىپ كەلەدى. ارا-تۇرا ىڭىرانعان سەكىلدى تۇسىنىكسىز دىبىس شىعارىپ، توقتاماي جۇرگەن سىلامبەك الگىدە ءوزى قۇلان اتقان سارىقۇلجانىڭ ىرگەسىنە كۇن كەشكىرە جەتتى. سودان بايىز تاپپاي تالايعا دەيىن تاستى اينالىپ، باز-بازدا ازبانداي ارقىراپ، ۇزدىك-سوزدىق كىسىنەپ، شيرىعىپ ءجۇرىپ الدى.توڭىرەكتەگى تاۋ جوتالىرى مۇنىڭ كىسىنەگەن داۋسىن ءىلىپ اكەتىپ، جاڭعىرا جاۋاپ قاتۋدا. اڭعا اينالعان ادامنىڭ ارقىراعان داۋسى اۋلاققا كەتىپ، تىلسىم تابيعاتتى تۇرشىكتىرىپ تۇرعانداي.
بۇل ۋاقىتتا سىلامبەكتەن كوز جازىپ قالعان اۋىلداستارى، اياق جەتەر جەردى شارلاپ؛ بەكتاۋاتانىڭ قويىن-قولاتىن ءسۇزىپ، اڭشىنى ىزدەپ ابىگەرگە تۇسكەن.تۋىسقاندارى «تىم بولماسا ازاماتتىڭ سۇيەگىن امان تاپساق» دەپ ۋايىم شەكتى. اقىرى ىزدەۋشىلەر سوتكەگە جاقىنداعاندا سارىقۇلجانىڭ ىرگەسىندە ەس-تۇسىز جاتقان سىلامبەكتى تاۋىپ اكەلدى. ءتىرى. ءبىراق بۇ دۇنيەنىڭ ادامى ەمەس سەكىلدى. ۇلكەندەر سولاي دەدى. شىنىندا دا جارىقتىق سودان وڭالمادى. وبالى قانە، ءوزى دە ءبىر قاشقان اڭدى، ۇشقان قۇستى قۇتقارماعان ولەرمەن اڭساق ادام ەدى-اۋ! اڭ شىركىننىڭ كيەسى كەشپەدى مە، جارالى اڭداي بىرەسە ىڭىرسىپ، ەندى بىردە ۇلىپ، جارىق جالعاننان قينالىپ جاتىپ وزدى.
سودان بەرى كوپ جىلدار ءوتتى. سىلامبەك اڭشىنىڭ دا ەسىمى ۇمىت بولعان. ەسەسىنە بۇل ايماقتا اڭعا اينالىپ كەتكەن اڭشى تۋرالى ايانىشتى اڭىز قالعان.
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جوعارعى جاعىندا جارقىراعان، ەڭسەسى بيىك اقبوز ءۇي تۇراتىن. ونى ەلدىڭ ءبارى ءشارىپ اعانىڭ ءۇيى دەيتىن. شاكەڭدى مەن بالا كەزىمدە كوردىم، مۇنتازداي تازا كيىنىپ، تىك جۇرەتىن سىرباز ادام ەدى....
