InfoHub Logo

ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جوعارعى جاعىندا جارقىراعان، ەڭسەسى بيىك اقبوز ءۇي تۇراتىن. ونى ەلدىڭ ءبارى ءشارىپ اعانىڭ ءۇيى دەيتىن. شاكەڭدى مەن بالا كەزىمدە كوردىم، مۇنتازداي تازا كيىنىپ، تىك جۇرەتىن سىرباز ادام ەدى. ءبىزدىڭ اۋىل، دەپ وتىرعانىم مىنا ىرگەدەگى كەنشىلەر كەنتى. ءشارىپ اعا كەنىش باسقارماسىندا، شاماسى ەسەپشى، بالكىم ينجەنەر مە ەكەن، ايتەۋىر، ءبىر ماڭىزدى قىزمەت ىستەيتىن-دى. وندايعا ونشا ءمان بەرمەيتىن جاستاۋ كەزىمىز عوي، ايتەۋىر، شاكەڭدى ەلدىڭ قاتتى قۇرمەتتەيتىنى ەسىمدە. ول كىسىنىڭ بايبىشەسى ءراۋىش تاتەيدى دە كوردىك، باستاۋىش سىنىپقا ساباق بەرەتىن، كەرەمەتتەي بيازى ادامتىن. ۇلكەندەر ايتىپ وتىراتىن «ناعىز قۇداي بەرەتىن ادامدار» دەپ. ول كەزدە اڭگىمە توركىنىن قاي ءبىر ۇعاتىندايمىز، دەگەنمەن، مۇسىركەي سويلەگەن ءسوز ەمەۋرىنىن بالا بولساق تا، الدە ءبىر جۇمباق سىردىڭ نوبايىن سەزەتىندەي ەدىك. كەيىن وسە كەلە بىلدىك ءراۋىش تاتەي ەكى قۇرساق كوتەرگەن ەكەن، ەكەۋى دە جاستاي شەتىنەپ كەتكەن. اسىرەسە، ەكىنشىسى ءاپى-تاپى قاز باسىپ جۇرگەندە مۇرتتاي ۇشىپتى. راۋىشكە دە سونىڭ قايعىسى اۋىر ءتيىپ، ۋايىمنان جاتىپ قالعان دەسەدى. ايەلىنىڭ كۇننەن كۇنگە سولىپ، جۇدەگەن قالپىنا شىداماعان شاكەڭ بىردە:

— ءراۋجان، قاراعىم، قۇلاق ساپ تىڭداشى، مەنى. بولعان ىسكە بولاتتاي دەگەن،.. ءبارى ءبىر اللانىڭ قۇزىرىندا عوي، اللاھ بىزدەن قورقاما، ءوزى بەردى ءوزى الدى، وسىعان ءتاۋبا قىلايىق-تا. ءوزىڭدى اياشى، مەنى اياشى، بىرىمىزگە ءبىرىمىز سۇيەۋ بولىپ تىرشىلىك قىلعانىمىز دۇرىس، بۇلايشا كۇيزەلە بەرگەنىڭ بولماس، ءراۋجان، باسىڭدى كوتەر، ولمەكتىڭ ارتىنان ولمەك جوق، — دەپ كۇيزەلە، كۇڭىرەنە سويلەيدى.

ءراۋىش تە، ەستى ايەل عوي ازاماتىنىڭ كۇيزەلىپ ايتقان الگى سوزدەرىنەن كەيىن باسىن كوتەرىپ، كوز جاسىن ءسۇرتىپ:

— قۇدايعا ءتاۋبا، ءتاۋبا قىلدىم، باسىم جەرگە جەتكەنشە مەنى سەنەن، سەنى مەنەن ايىرماسا ەكەن، — دەپ اعىل-تەگىل جىلاپ، كوز جاسىن ازەر تيعان. ەكەۋىنىڭ قايعىسىنا ەل بولىپ كۇيزەلگەن دەيدى، ءبىراق كىمنىڭ قولىنان نە كەلگەندەي. اللانىڭ بەرمەسىنە نە شارا، سونان كەيىن ءراۋىش بالا كوتەرمەپتى.

«بارىنە ۋاقىت ەمشى» عوي ارادا تالاي جىلدار وتكەن كەز. ءبىر كۇنى ءساۋىر ايىنىڭ ءىشى بولۋى كەرەك ءراۋىشتىڭ ەلدە تۇراتىن ساقي دەگەن بىرگە تۋعان باۋىرى بولاتىن، التى بالاسى بار، اقارلى-شاقارلى وتباسى. سولار قالاعا كەتىپ بارا جاتىپ، اپا-جەزدەسىنىڭ ۇيىنە ات باسىن بۇرمايما. شاكەڭ دە سيرەك قاتىنايتىن بالدىزىنىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ، مال سويىپ، قوناق قىلىپ، ارقا-جارقا وتىرادى. سول جولى ساقيدىڭ ايەلى كۇلاننىڭ اياعى جەتىنشى بالاعا اۋىر ەكەن. ءراۋىش تاتە كەلىنىنىڭ مىنا ءايبات قالپىن كورىپ:

— كۇلانجان-اۋ، مەزگىلىڭ جاقىن-اۋ دەيمىن،.. وسى تەنتەگىڭ، تەگى، بىزگە بالا بولار ما؟ — دەپ بۇدان بۇرىنعى تىلەگىن تاعى دا ەسكە سالعانداي بولدى. ءجۇزى جارقىراپ، رياسىز كۇلگەن كۇلان:

— ونىڭىز راس، تاتە، جۇرەگىڭىز سەزىپ تۇر عوي بۇل سىزدەردىڭ، جەزدەم ەكەۋىڭىزدىڭ بالاڭىز، وسى حاباردى سىزدەرگە ايتايىق دەپ ارنايى كەلدىك، — دەيدى. مىنا حاباردى ەستىگەن ءراۋىش تاتەدە ەس قالعان جوق، كۇلاندى قۇشاقتاپ ەكى بەتىنەن الما كەزەك ءسۇيىپ:

— شاكەسى قايداسىڭ دەپ، قۋانعاننان ابدىراپ، كۇلاندى قولتىقتاعان قالپى قوناق بولمەگە ۇمتىلدى. شاكەڭدە جاقسىلىق حاباردىڭ شەتىن سەزگەندەي ءوڭى جادىراپ، جانارى ۇشقىنداپ، ايەلىمەن كۇلاننىڭ جۇزىنە الما-كەزەك قاراپ قالعان.

— شاكەسى-اۋ، ساعان ءسۇيىنشى دەيىنشى! قۇداي قالاسا، كىشكەنتايلى بولامىز! اللا ۇزاعىنان بەرەگەي، — دەپ داۋسى ءبىر ءتۇرلى تولقيدى. ەرتەڭىندە ساقي مەن كۇلان جول ءجۇرىپ كەتتى. ارادا كوپ ۋاقىت وتكەن جوق كۇلان بوسانىپ اياق قولىن امان-ەسەن باۋرىنا الدى دەگەن حابار جەتىسىمەن، شاكەڭ مەن ءراۋىش قالجاعا دەپ ءبىر تۋ قويدى سالىپ الىپ، ساقيدىڭ اۋلىنا بارىپ، اپتاعا جۋىق جاتىپ كەلدى. ونان كەيىن دە دەگبىرى قالعان جوق، جەردىڭ شالعايلىعىنا قارماي سان مارتە قاتىنادى. ايتەۋىر التى ايلىعىندا وسى شاكىمۇراتتى ەتەگىنە وراعانداي الىپ كەلدى.

شاكەڭ ەكەۋى كىشكەنتاي ات ۇستارىنىڭ شىلدەحاناسىن جاسادى، الىس-جاقىنداعى اعايىن تۋىستى، جەكجات-جۇرعاتتى تۇگەل شاقىرىپ، استا-توك توي جاساپ، بالاعا شاكىمۇرات دەپ ات قويدى. سودان باستاپ شاكەڭ مەن ءراۋىشتىڭ تىلەۋى شاكىمۇراتتىڭ ۇستىندە بولدى الاقانعا سالىپ ايالاپ، باسىنان قۇس ۇشىرماي، الپەشتەپ ءوسىردى. ءبىراق كىشكەنتاي شاكىمۇرات جاسىندا وتە اۋرۋشاڭ بولىپ، اتا-اناسىنا از بەينەت بولمادى. ءراۋىش تاتە دە بالاسىمەن ايلاپ اۋرۋحانادا جاتىپ، «شاكىجانىم ءتاۋىر بولسا ەكەن» دەپ سونىڭ تىلەۋىن تىلەۋمەن بولدى. ايتەۋىر، اللا جار بولىپ بالاسى ەكى جاستان اسا اۋرۋدان وڭالدى. «اپا» دەپ، «اكە» دەپ بىلدىرلاپ ءتىلى شىعا باستادى. سول كەزدەگى اكە-شەشەسىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. ول ءبىر باقىتتى كۇندەر ەكەن عوي. ءراۋىش تاتە ءتاۋباشىل جان ەدى، جاراتقانعا كۇنىنە جالبارىنىپ، «وسى قۋانىشىمىزدى كوپسىنبەشى» دەپ اللاعا ءمىناجات ەتەتىن. كىم بىلەدى انا تىلەگى قابىل بولعانداي بالاسى ەرجەتتى، مەكتەپ ءبىتىرىپ، اسكەرگە بارىپ وتان الدىنداعى پارىزىن ابىرويلى اتقارىپ ورالدى. بالاسى اسكەردەن ورالعان سوڭ كوپ ۇزاماي اكەسى دۇنيەدەن وزدى. كوپتەن بەرى جۇرەگى سىر بەرىپ جۇرەتىن اقىرى سودان كوز جۇمدى. «اللا وڭعارسا، شاكىمۇراتتى اياقتاندىرامىز» دەپ ءجۇرۋشى ەدى وعان جەتپەدى. بۇ جالعاندا پەندە شىركىننىڭ ويعا العانىنىڭ ءبارى بىردەي ورىندالا بەرمەس.

اقساقالى دۇنيەدەن وزعان سوڭ ءراۋىش بايبىشە مۇلدە جەتىمسىرەپ، قورعانسىز، دارمەنسىز كۇيگە تۇسكەن. كۇنۇزىن زاڭعاراداي ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىنە قامالىپ الىپ، قايداعى-جايداعىنى ويلاپ ەسەڭگىرەگەن جانداي مۇلگىپ وتىرعانى. قازىردە سولاي الداقاشان سۋىپ قالعان تۇسكى شايدىڭ داستارحانى دا جينالماعان. وسى كەزدە كورشى ۇيدەگى شايگۇل كەلىن:

— اپا، امان-ساۋسىز با؟ — دەپ ۇيگە سويلەي كىرىپ، تابالدىرىقتان اتتار-اتتاماستان ءراۋىش تاتەنىڭ مۇلدە جۇدەپ وتىرعان قالپىن كورگەن ول:

— اپا، سىزگە نە بولدى، اۋىرىپ قالعاننان ساۋسىز با؟ — دەپ مازاسىزدانا باستاعان-دى. ءۇي يەسى سوندا عانا ءوزىنىڭ مەڭىرەيىپ بوسقا وتىرعان قالپىن اڭعارعانداي، بويىن تەز تىكتەپ الدى.

— اينالايىن، شايگۇلجان، سەنبىسىڭ، راحمەت ساعان كىرىپ جاعدايىمدى ءبىلىپ جاتقانىڭا. اۋىرعان ەشتەڭەم جوق، وسىنداي ۋاقىتتا شاكەڭ تۇسكى اسقا كەلۋشى ەدى... ە... قاراعىم-اي، كورگەن تۇستەي ءبارى وتە شىقتى عوي. شاكەڭدى ايتام دا، ءبىراز جۇرە تۇرماي،.. —دەپ داۋسى كەمسەڭدەپ كوزىنە جاس الدى. شايگۇل دە ءراۋىش تاتەنى ايالاي قۇشاقتاپ:

— اپاتاي—اۋ، ونىڭىز نە، قايعىرا بەرمەڭىز، شاكىمۇراتىڭىز بار ەمەس پە، ەندى كەلىن ءتۇسىرىپ، نەمەرە ءسۇيىپ، سونىڭ قىزىعىن كورۋگە جازسىن، — دەپ جانى ەلجىرەپ ۋاتقان بولىپ جاتىر.

سىرتتان يت ءۇرىپ، ماشينانىڭ گۇرىلدەگەن دىبىسى ەستىلدى. ىلە-شالا سىرتقى ەسىك سىقىرلاپ اشىلىپ، ۇيگە شاكىمۇرات كىرىپ كەلدى. قاسىنا ەرگەن وزىندەي ەكى-ۇش جىگىت بار. بالاسىن كورگەن ءراۋىش اپايدىڭ ءجۇزى ىلەزدە جادىراپ:

— شاكىجان، بالام-اۋ، سەنبىسىڭ، امان-ەسەنبىسىڭ؟! — دەپ ورنىنان جەڭىل كوتەرىلدى.

— قالاعا كوشەمىز، اپا، كوشىرىپ اكەتۋگە كەلدىم، — دەدى سىرت كيىمدەرىن شەشىپ جاتقان بالاسى.سونى ايتتى دا قاسىنداعى جولداستارىنا:

— سەندەر شەشىنىپ جايعاسا بەرىڭدەر، — دەدى ءوزى الدە نەگە اپىل-عۇپىل اسىعىس. شەشەسىنىڭ دە اماندىعىن سۇراپ جارىتقان جوق.

مىنا ءسوزدى ەستىگەن ءراۋىش تاتەنىڭ ءوڭى جۋعان شۇبەرەكتەي وڭىپ، ءبىر ءسات ابدىراپ قالدى. جاسىنان بەتىن قاقپاي ەركەلەتىپ وسىرگەننەن بە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، شاكىمۇرات كىشكەنتايىنان سولاي — بىردەڭەنى سۇراسا، بىردەمەنى جاسايمىن دەسە سونىسىنا جەتپەي تىنبايتىن. جىلاۋى بار، نەشە كۇن ءنار سىزباي جاتىپ الۋى بار، ايتەۋىر ويعا العانىن جاساتاتىن.

شاكەڭ اقساقال بالاسىنىڭ بۇل «قاسيەتىن» كەيدە قۇپتاپ وتىراتىن، «العان بەتىنەن قايتپايتىن، قايسارىم مەنىڭ» دەپ بالاسىن كەيدە قولپاشتاپ الىپ، ارتىنشا «بۇل مىنەزدىڭ جاقسى جاعى دا، تەرىس تۇسى دا جوق ەمەس، ءبارىن اقىلعا جەڭگىزسەڭ وپىق جەمەيسىڭ» دەيتىن. اكە ءسوزىنىڭ باسىن ۇقسا دا سوڭعىسىن بالا نەمە پارىقتاعان ەمەس. سودان كەلىپ ول ءوزىمشىل، ايتقانىن ىستەتپەي قويمايتىن وركوكىرەك بولىپ ءوستى. كىشكەنتاي كۇنىندە ونىڭ ءبارى سىيىمدى بولعانىمەن ەسەيە كەلە ناعىز جەكسۇرىن مىنەز بولىپ شىقتى.

بالاسى اسكەردەن كەلگەن سوڭ ءشارىپ اقساقال شاعىن اۋىلدىڭ ۇلكەن كىشىسىن تۇگەل شاقىرىپ، ەكى كۇن دۋىلداتىپ توي جاساپ، ەلدى دە ماسايراتىپ ءوزى دە ارقا — جارقا بولىپ، ءبىر تۇلەپ قالعان. توي تاراعان سوڭ بالاسىن قاسىنا الىپ، شۇيىركەلەسە سويلەسىپ وتىرىپ:

— مىنا ءبىزدىڭ باسقارمادا ءبىر جۇمىس بار، جولداستارعا ايتىپ سەنى سوعان ىلىكتىرگەلى وتىرمىن، سونسوڭ سىرتتاي وقۋعا ءتۇسىپ الساڭ بولدى، وسىعان قالاي قارايسىڭ، — دەپ بالاسىنىڭ جۇزىنە بارلاي قاراعان. ءوز ايتقانى بولماسا كىسى سوزىنە قۇلاق اسپايتىن شولجىڭ نەمەنىڭ مىنەزىنەن قاۋىپتەنسە دە، كەلىسەتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى.

— اكە، — دەدى بالاسى، اكەسىنىڭ ايالى جانارىنا كوزىن تۇيىستىرمەي بۇرىپ اكەتكەن قالپى، — مەن ەندى كىشكەنتاي ەمەسپىن عوي، انانى ءىش، مىنانى كي دەپ وبەكتەي بەرۋدىڭ قاجەتى قانشا. جۇمىسقا تۇرام، ءبىراق مۇندا ەمەس، قالاعا كەتەمىن، سىزدەردى سوندا كوشىرىپ الامىن. وت جاعىپ، سيىر ساۋىپ، مال ۇستاپ، يتشىلەۋدىڭ كەرەگى نە؟ — دەدى.

«اكە-بالاعا سىنشى» دەگەن شاكەڭ جاڭىلماعان ەكەن. تاعى بىردەڭە ايتايىن دەپ وقتالىپ ەدى، ۇلى:

— اكە مەن بۇل «شاڭى شىققان شاڭقايدا» تۇرمايمىن، ەل سەكىلدى قالادا، ساۋلەتتى ۇيدە تۇراتىن بولامىز، — دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى.

كۇن باتىپ بارا جاتقان كەز ەدى، شاكەڭ ۇزاق وتىرىپ قالدى. ويى شاشىراپ تۇراق تابار ەمەس، مۇمكىن بالانىڭ ءسوزى دە دۇرىس شىعان، جاستار ءقازىر مۇنداي جەرگە تۇراقتار ما. ءبىز ءوز ءومىرىمىزدى وسى، جاڭا بالاسى ايتقانداي، «شاڭى شىققان شاڭقايدا» وتكىزدىك. كىندىك قانىمىز وسىندا تامدى، تۋعان توپىراعىمىز وسى، اكەمىز بەن انامىز دا وسىندا جاتىر، سولاردىڭ جانىنان توپىراق بۇيىرسا، ەندىگى ارمان سول سەكىلدى. ال، قازىرگى بالانىڭ ءجونى باسقا دەدىك، نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن ءوزى پايىمدار دەپ بەتىنەن قاقپادىق. ەندى ازامات بولعاندا قاقپالاعاننىڭ ءجونى بار ما؟ ىنتاسى سولاي اۋىپ تۇرسا جولى بولسىن دەگەننەن باسقا لاجىڭ قايسى. كەمپىرىمەن ەكەۋى ازىرگە تۇعىردان تايعان جوق ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورەر، قايتا بالاسىنىڭ اياعىنان تۇرىپ كەتۋىنە تىرەك بولار. اللا دەندەرىنە قۋات بەرسە بولدى.

بۇل ۋاقىتتا كۇن دە كوكجيەكتەن ءارى اسىپ، توڭىرەك قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ەنە باستاعان. ول ورنىنان تۇرىپ سىرتقى شارباقتىڭ قاقپاسىن جاۋىپ ۇيگە بەتتەدى. شاكەڭ ءوزىن وسىلايشا قانشالىقتى جۇباتقانىمەن كوڭىلى الدەنەگە الاڭ، الدەنەگە كۇپتى. ەڭ اۋىرى سونى ەشكىمگە ايتا المايتىنى، سىرىن بىرەۋگە اقتارسا بالكىم جۇرەگىنە باتقان جۇك جەڭىلدەر مە؟..گاپ، سوندا، ونى ايتا المايدى، ايتامىن دەپ اۋزىن اشسا-اق، ساناسىنا سىيمايتىن ءبىر قورقىنىش باس سالاتىن سەكىلدى.

ول كەزدە شاكىمۇرات ون جاسقا كەلگەن ەدى.ويدا جوقتا ساحي بالدىزىنىڭ كەلە قالماسى بار ما، قاسىنا وسى شاكىمۇراتتان ەكى جاستاي ۇلكەندىگى بار انە ءبىر سوتاناق ۇلىن ەرتكەن. قوناق بالا كەلىسىمەن اق شاكىمۇراتپەن شۇيىركەلەسىپ ويناپ كەتتى. بالالاردىڭ ءبىرىن ءبىرى جاتسىنباعانىنا ۇلكەندەردە رازى بولىپ، وتكەن-كەتكەندى اڭگىمە ەتىپ وتىرعان. سويتكەنشە داستارقانعا ۇلكەن اس كەلىپ، قوناق قول شايىپ قايتا جايعاسقانى سول ەدى، ۇيگە شاكىمۇرات القىن-جۇلقىن كىرىپ كەلدى. كەلە سالا شەشەسىنە:

— اپا! — دەدى.

— نە قۇلىنىم، بايقا مىنا سورپاعا ءتۇسىپ كەتپە، ءوزىڭ، — دەپ بالاسىنىڭ جۇزىنە اسا زەر سالا قويماعان. ونىسىن تىڭداپ جاتقان بالا جوق.

— اپا، ماعان، سەيىت ايتتى سەن مەنەن كەيىنگى بالاسىڭ، سەنى ءراۋ تاتەلەر اسىراپ العان، دەيدى. مىنا ءسوز ءراۋىشتىڭ توبەسىنەن بىرەۋ سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. تابان استىندا نە ىستەپ وتىرعانىن بىلمەي ەسىنەن اداسىپ قالدى. مۇنى شارىپتە ساحيدىڭ ءوزى دە ەستىدى. ۇشەۋى دە توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي مەڭىرەيىپ قالعان. كەنەت ساحي ورنىنان جالما-جان ۇشىپ تۇرىپ، دالاعا اتا جونەلدى. ىزىنشە بالاسىن جەتەكتەپ ۇيگە قايتا كىرگەن ول:

— قانە، ايتشى نە دەدىڭ، شاكىمۇراتقا، — دەدى بالاسىنا، ءوڭى تۇتىگىپ، زەكي سويلەپ. بالا دا ساسقالاقتاپ:

— مەن جاي ايتقام وعان، سەنىڭ اعالارىڭ جوق مەن ساعان اعا بولامىن، سەن مەنىڭ ءىنىمسىڭ دەگەنمىن.

— ءيا، ايتتىڭ، سەندە مەنىڭ اپام كۇلاننان تۋعانسىڭ دەدىڭ.

— مىنا ءسوزدى ەستىگەن ساحي مۇلدە تۇتىگىپ كەتتىپ، ۇلىن جاققا تارتىپ جىبەردى:

— وڭباعان، قارا مۇنىڭ ىستەپ جۇرگەنىن، — دەپ تاعىدا ۇرىپ جىبەرگىسى كەلىپ قولىن كوتەرگەندە سەيىت ەسىكتەن لىپ بەرىپ سىرتقا اتا جونەلدى. بۇل اڭگىمە وسىمەن اياقتالىپ، قوناقتار ءۇنسىز وتىرىپ تاماقتارىن ءىشىپ، اتتانىپ كەتكەن ەدى. ساحي اتتانار الدىندا اپا-جەزدەسىنە:

— بالانىڭ سوزىنە رەنجىمەڭدەر، بالالىقپەن ويناعانى شىعار، — دەپ بالاسى ءۇشىن جۋىپ-شايعان بولىپ كەشىرىم وتىنگەن-دى.

ءبىراق مۇنى بالالىق دەسە دە «ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق» سەكىلدى، شاكەڭنىڭ دە ءراۋىش اپايدىڭ دا جۇرەگىنە شوڭگەدەي قادالىپ، تالايعا دەيىن مازاڭ كۇيگە ءتۇسىردى. بارىنە ۋاقىت ەمدەيدى دەمەكشى، ودان بەرى قانشاما جىلدار ءوتتى. اتا-انانىڭ قارتايىپ بالانىڭ ەرجەتكەن شاعى. سەيىتتىڭ ءسوزى دە ۋاقىت توزاڭىنا كومىلىپ، سانادان ۇمىت بولدى. سولايى سولاي-اۋ، ءبىراق قانشا ۇمىتىلسا دا كۇندەردىڭ كۇنىندە الگى ءسوز، الدارىنان سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلەتىن. وسىنداي ويمەن ولار ءومىر ءسۇردى.

سول ءسوز ءقازىر دە ءراۋىشتىڭ قارسى الدىنان شىققانداي. ولاي ويلاماسا دا بولار ەدى، ءبىراق ويلاماسقا شاماسى جوق.

كۇلان كەلىنى شاكىمۇراتقا دەيىن التى قۇرساق كوتەردى، ءتورت- ۇل، ەكى -قىز. ءبارى دە ءدىن امان، الدى ءۇيلى جاندى ازامات بولعان. سونىڭ ۇشەۋى قالادا تۇرادى، سولار شاكىمۇراتتى جەلىكتىرىپ، باۋىرلارىنا تارتىپ جۇرگەن سەكىلدى. ءراۋىش سودان كۇدىكتەنەدى. مارقۇم وتاعاسى ءشارىپ اقساقال بىردە:

— ءراۋجان، رەنجىمەي تىڭداساڭ ءبىر اڭگىمە ايتايىن با؟ — دەدى. ءسوزدى الىستان وراعىتىپ ايەلىنىڭ قاباعىن باعىپ تۇرعانداي. سونداعى ايتقانى، سەن وسى شاكىمۇراتتى انا ساحيدىڭ بالالارىنان قىزعاناسىڭ با، التى ايلىعىنان باستاپ باۋىرىڭا سالدىڭ، اق ءسۇتىڭدى ەمبەسە دە، انالىق شۋاعىڭا بولەنىپ ءوستى ەمەس پە. تىم قاقپايلامايىق، ەندى ەرجەتكەن دە سولارعا كەتىپ قالار دەيمىسىڭ. ايتەۋىر، امان بولسىن دە، امان ەردىڭ اتى شىعادى دەگەن، — دەپ بايىپپەن وي تاستاعان ەدى. ءراۋىش وتاعاسىنىڭ سوزىنە داۋ ايتپادى، كەلىسكەن راي تانىتقان بولدى.

ال مىنا جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك. اكەسىنىڭ قىرقىن بەرمەي جاتىپ، قالاعا كوشكەنى قالاي. كەشە عانا دۇنيەدەن وزدى، اكە توپىراعى قۇرعاماي جاتىپ،.. استاپىراللا، اتاي كورمە. وزىنە سالسا ەشقايدا قوزعالعىسى جوق.

كەلگەن قوناق بالالار تاماقتانىپ بولعان سوڭ جاتار الدىندا دالاعا شىقتى. وسى كەزدە ءراۋىش ۇلىمەن وڭاشا وتىرىپ، بيىل كوشۋدىڭ رەتى بولمايدى. اكەڭنىڭ قىرقىن، جىلىن وتكىزبەي ەشقايدا كەتە المايمىن. ال ساعان توقتاۋ قويمايمىن، بارا عوي، كەلىپ تۇراسىڭ، — دەدى.

— وي، اپا...اي، تاعى دا باستادىڭ با؟ مەن قالادا جالعىز تۇرا المايمىن، سەن مۇندا جالعىز ءوزىڭ قالاي تۇراسىڭ. اعاش جارىپ، وت جاعىپ توڭىپ-سەڭىپ جۇرەسىڭ بە؟ اكەيدىڭ قىرقىن جينالىپ كەلىپ وسىندا بەرەمىز. سوعان نە تاۋسىلاتىنى بار، — ودان دا جۇكتى جيناستىرىپ كوشۋگە دايىندالىڭىز، — دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ءسوز تىڭداسا قانە؟.. ءسوز تىڭداعان ادامنىڭ ق ۇلى بولادى ەكەنسىڭ عوي.

مىنادان سوڭ ءراۋىشتىڭ ويى استان-كەستەن بولدى، بار ايتقانى:

— شاكىجان-اۋ مۇنىڭ نە؟ — دەپ ءبىر ءتۇرلى كەيىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالعان. وسىلايشا ءارى-سارى كۇيدە ءجۇرىپ داستارقاندى جيناپ، جاتىن بولمەسىنە كىردى. كوڭىلى كۇڭگىرت تارتىپ، الدە نە ەڭسەسىن ەزىپ تۇرعانداي. كۇندە جارقىراپ تۇراتىن بولمەنىڭ ءىشىن دە كوڭىلسىزدىك جايلاپ، تۇنجىراپ، تۇنەرىپ العان. ءراۋىش بولسا بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن توسەكتىڭ شەتىنە شەشىنبەستەن قيسايا كەتتى. اقساقالىنىڭ ارتىن وتكەرمەستەن بالاعا ەرىپ، قالاعا كوشكىسى جوق. جانى وعان كۇيزەلىپ جاتقان جوق. قۇرساعىن جارىپ شىقپاسا دا التى ايلىعىندا باۋرىنا باسىپ، جۇرەگىنىڭ جىلۋىن توگىپ وسىرگەن بالاسىنىڭ اناسىنا سونشالىق سۋىعى قالاي. كىشكەنتاي كەزىندە مۇنداي ەمەستىن «اپالاپ» موينىنان قۇشاقتاپ، ەتەگىنە ورالىپ سوڭىنان قالمايتىن ءسابي قىلىعىن قالاي ۇمىتسىن. جۇرەگى ەرىپ، تىلەۋى سونىڭ جولىندا بولدى ەمەس پە. وسىلايشا، وي كەمىرىپ جاتقان ول تاڭ الدىندا ۇيىقتاپ كەتىپتى. الدەنەنىڭ تاسىل-گۇرسىلىنەن وياندى. سويتسە بالاسى ۇيدەگى جۇكتىڭ ءبارىن ماشيناعا تيەپ جاتىر. كەشە عانا سالتاناتى جاراسىپ تۇرعان بولمەلەر بوساپ قالعان. ءراۋىش بەيشارا جاعدايدىڭ مۇنشالىقتى شۇعىل بولاتىنىن ويلاماسا كەرەك، ءتىپتى ەسىنەن تانعانداي ءوڭى بوزارىپ، اعارعان ساماي شاشتارى بۇرقىراپ، ءاجىمدى ءجۇزى كۇيزەلىپ، سىلەيگەن قالپىندا تۇرىپ قالدى. كەنەت بويىن اشۋ كەرنەگەندەي:

— بالام، مەنىڭ توسەك ورنىما تيمە، قالعانىن الدا جۇرە بەر! — دەدى. ءوڭى ءبىر ءتۇرلى وزگەرىپ، اشۋلى ءجۇزىن بالاسىنا تىكتەپ قاداعان ول:

— نەگە ءسوز ۇقپايسىڭ، مەن بيىل كوشپەيمىن دەدىم ساعان، — دەپ ۇلىنا داۋىس كوتەرە سويلەدى. بۇل ءراۋىش انانىڭ بالاسىنا ەڭ العاش رەت داۋىس كوتەرىپ، قاتتى رەنجىپ ايتقان ءسوزى وسى ەدى.

— جارايدى، جارايدى، كوشپەسەڭ،.. اشۋىڭدى باسشى، اپا، — دەدى شاكىمۇراتتا شەشەسىنىڭ سۋىق ءجۇزىن ءبىرىنشى رەت بايقاپ، — مىنا كورشى ۇيدەن بارىپ شاي-پاي ىشەيىك، جاڭا شاي جاساپ قويدىم دەگەن، ءجۇرىڭىز سوندا بارالىق، — دەپ، اناسىن الداۋسىراتا باستاعان.

— جوق وندا بارا الماسپىن وزدەرىڭ بارا بەرىڭدەر. وزىمدە دە شاي بار، — دەدى ءالى دە اشۋى قايتا قويماعان، ءراۋىش سول بەتتە دالاعا شىقتى. وسى كەزدە كورشى ءۇيدىڭ قاقپاسىنان شىعىپ كەلە جاتقان مۇنار قاريا:

— بايىبشە، بۇل قالاي بولدى؟ سىزدەر كوشەدى دەگەن ءتىپتى ويىمىزعا كەلسەيشى. ءومىر بويى ىرگەمىز سۋىماعان جاندار ەدىك، كوشەتىندەرىڭىزدى ءبىز قالاي بىلمەي قالدىق، دۇرىستاپ ءدام تاتىڭىزدار ەندى، — دەپ ءراۋىشتىڭ كوڭىلسىز جۇزىنە باجايلاي قارادى.

— اللا رازى بولسىن، مەنىڭ ەشقايدا كەتەيىن دەگەن ويىم جوق. مىنا شاكىمۇرات، قاراعىم، قالاعا جۇمىسقا تۇرعان سوڭ كەرەك جاراعىن الىپ كەتكەلى كەلگەن عوي، — دەدى. بايبىشەنىڭ ءسوزىن ونشا ۇقپاعان قاريا:

— جۇرىڭىزدەر، تاماق دايىن تۇر، ۇيگە كىرىڭىزدەر، — دەپ كورشىلەرىن ۇيگە باستاپ ءجۇردى. مۇنار اقساقالدىڭ جاسى شارىپپەن شامالاس ەدى، ەكەۋى دە كىشكەنتايىنان بىرگە ءوستى، بىرگە ءجۇردى. وسى كەڭشاردىڭ كوشەلەرىن شاڭداتىپ جالاڭاياق جارىسقان بالا كەزدەرىنەن باستاپ، ەسەيگەندە دە جۇپتارى جىزىلماي ءومىردىڭ جاقسى —جامانىن بىرگە كوردى. تۋىسقانداي بولىپ كەتكەن تىلەۋلەس جان ەدى. بىزگە ايتپاي كوشە جونەلگەنىڭ قالاي دەۋىنىڭ ءجونى بار. ءراۋىش ونى سەزىپ وتىر ءشاي ۇستىندە دە كوشەم دەگەن ويدا ەمەس ەكەنىن قايتالاپ ايتىپ، اقساقالىنىڭ جىلىن وتكەرمەي ەشقايدا كەتە المايمىن دەگەن. بۇل ۋاقىتتا شاكىمۇرات اپىل-عۇپىل تاماق اۋىز تيىسىمەن سىرتقا اتا جونەلگەندى.

ءشاي ءىشىپ سىرتقا شىققاندا ءراۋىش ءۇيدىڭ سىرتىندا باۋرى جەر سىزارداي بولىپ قايقايا جۇك تيەلگەن ماشينانى كورگەن دە، جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. تەز-تەز باسىپ ۇيگە كىردى،..تۇندە عانا جاتىپ شىققان بولمەسى قاڭىراپ بوس تۇر، جيعان-تەرگەن مۇلكى، توسەك ورنى ءبارى-بارى تيەلىپ كەتكەن. بۇل كەرەمەتتى كورگەن ءراۋىش اپانىڭ كوڭىلى مۇلدە قۇلازىپ، مىنا قاڭىراپ قالعان بوس بولمەلەر سەكىلدى ءىشى-باۋرى ۇڭىرەيىپ قالدى. سول-اق ەكەن بۋىن-بۋىنىنان ءال كەتىپ دەل-سال بولعان ول بويىن ۇستاي الماي تابالدىرىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.ونسىزدا جانىنىڭ جارتىسى — ومىرلىك قوساعى شارىپپەن بىرگە كەتىپ ەدى، ەندىگى ءحالى مىناۋ، جۇرتتا قالعان جەتىم كۇشىك سەكىلدى. ۇلكەن بولمەنىڭ بوساعاسىنا سۇيەنگەن قالپى كوزىنەن اققان تارام-تارام جاسقا يە بولا الماي، وكسىگەن قالپى وتىرىپ قالعان. وسى كەزدە سىرتقى ەسىكتەن:

— اپا، قايداسىڭ، ءجۇرىڭىز ەندى، — دەپ ۇيگە كىرىپ كەلگەن بالاسى بوس بولمەنىڭ ورتاسىندا ەگىلىپ جىلاپ تۇرعان اناسىن كوردى.

— اپا، نەگە سونشا تاۋسىلاسىڭ، شەتەلگە كوشىپ بارامىز با؟ —دەپ اناسىنا وزىنشە توقتاۋ ايتقان بولدى. ءراۋىش بالاسىنىڭ ءسوزىن ازەر ەستىدى، سونسوڭ كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، بويىن جيناعان ول:

—قاراعىم، شاكىمۇرات، اينالايىن، — دەدى كوزىنىڭ جاسىن ورمالىنىڭ شەتىمەن سۇرتە ءتۇسىپ، — بەتىڭنەن جارىلقاسىن، ساعان ايتارىم اكەڭنىڭ باسىنا قۇلىپى تاس قيۋدى ۇمىتپا، قۇلىنىم، — دەپ كۇيزەلە ءتىل قاتتى.

— قويام، ارينە، ونى ۋايىمداما. ءجۇرىڭىز ەندى بوگەلمەيىك، — دەدى ول.

— سەن شىعا بەر، قاراعىم، مەن ىشكى ەسىكتەردى جاۋىپ شىعايىن، — دەپ بالاسى شىعىپ كەتكەن سوڭ از-كەم بوگەلىپ قالدى. اۋىزعى بولمەدە جۋان تىرەۋ بولاتىن. ءوزى وسى ۇيگە كەلىن بولىپ تۇسكەندە بار ەدى. بىردە كۇيەۋىنە ايتقانى بار: «شاكەسى وسى تىرەۋدىڭ كەرەگى قانشا، اعاش ۇيگە ءقازىر ەشكىم دە تىرەۋ تىرەمەيدى عوي»، دەپ. شاكەڭ وعان جاي كۇمىلجىدى دە قويدى. ءبىراق تىرەۋگە تيىسپەدى. كەيىن وعان ءراۋىشتىڭ دە كوزى ۇيرەندى. شاكەڭ مال جايعاپ كەلگەننەن سوڭ ۇنەمى سىرت كيىمدەرىن وسى تىرەۋدىڭ جوعارى جاعىنداعى جۋان تەمىر ىلگەككە ىلەتىن. سول تەمىر ىلگەك، ءالى دە سو قالپىندا، ەندى قانشاما جىل تۇرارىن ءبىر قۇداي بىلەر. ءراۋىش تەمىر ىلگەك پەن كارى تىرەۋدى ءبىرىنشى رەت كورگەندەي سۇزىلە قارادى. وتكەن كۇندەردىڭ ەسكى ەلەسى سەكىلدى.

داڭعىراپ بوس قالعان بولمەلەردە شاشىلعان گازەت-جۋرنالدار، توگىلگەن شىرپى تالدارى قوبىراپ جاتىر. پەشتىڭ ۇسىندە وت كوسەيتىن ءشۇمشۋىر مەن پەشتىڭ الدىندا تۇراتىن توقال ورىندىق قانا قالىپتى. بۇلار قالانىڭ ۇيىنە كەرەك ەمەس. ءراۋىش ۇڭىرەيگەن بولمەنىڭ ىشىنە بۇدان ءارى قاراۋعا ءداتى شىداماعانداي، ءجۇزىن قۇبىلاعا بۇرىپ، تىزەرلەپ وتىردى دا ىشىنەن بىلەتىن دۇعاسىن وقىپ، اللادان كەشۋ سۇرادى، باياعىدا ءتاۋىپ اتاسى ايتاتىن ەدى: «ادامنان سۇراما، اللادان سۇرا» دەپ، اللادان سۇرارىم قۇداي قوسقان قوساعىما و دۇنيەدە دە سەرىك ەتە كور مەنى، دەپ ءاجىمدى ءجۇزى مۇلدە قۋارىپ:

— شاكە، سەن كەشىر، سەنى مۇندا تاستاپ مەن ەشقايدا كەتە المادىم، — دەدى.

وسىنى ايتقان ول ورنىنان دەرەۋ تۇرىپ، جاۋلىعىنىڭ ءبىر ۇشىن تۇزاقتاپ، ەكىنشى باسىن الگى تەمىر ىلگەككە بايلاپ، جۇرتتا قالعان توقال ورىندىقتى اياعىنىڭ استىنا قويىپ سوعان شىقتى. موينىنا ىلگەكتەپ بايلاعان جاۋلىعىنىڭ ەكىنشى ۇشىن ءىلىپ جاتىپ سوڭعى رەت ءۇيدىڭ ىشىنە قاراعىسى كەلدى. ءبىراق قاراي المادى. ءوزىنىڭ وت جاققان ءۇيى، تالاي قىزىق قۋانىشتى وتكەرگەن قاسيەتتى مەكەنى، سونىڭ بوساعاسىنان انا دۇنيەگە اتتانعالى تۇر. قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ سوڭىندا قالىپ، قالعان عۇمىرىن جىلاپ وتكىزگىسى جوق. سول ءسات تابانىن تىرەپ تۇرعان توقال ورىندىق دومالاپ ءتۇستى. قاڭىراعان بوس بولمەلەردى ورىندىقتىڭ «سارت» ەتكەن دىبىسى عانا ارالاپ كەتكەندەي بولدى. ءراۋىش دەنەسى بۇلقىنبادى دا، قولدارى دا كوتەرمەدى، تىكەسىنەن-تىك اسىلعان قالپىندا ومىردەن وزدى.

بۇل كەزدە «شاكەڭ ءۇيى كوشەدى ەكەن، بالاسى كەلىپ ءراۋىش تاتەنى قالاعا كوشىرىپ اكەتكەلى جاتىر» دەگەندى بىرەۋدەن بىرەۋ ەستىپ، ەسىك الدىنا ءبىر تالاي ادامدار جينالىپ قالعان. كەلگەندەردىڭ ءبارى دە، ءراۋىش تاتەنى قايدا دەسىپ جاتتى.

---