تەكتىنىڭ كەگى
لاشىقتىڭ ەسىگىن سەرپي اشىپ كىرە بەرگەنى سول ەدى، «شاڭق-شاڭق» ەتكەن بۇركىت داۋىسى ميىن سولق ەتكىزىپ، توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتىپ قويا بەردى. كوك جەلكەدەن بىرەۋ قويىپ قالعانداي ەڭكەيە بەرىپ، قولىنداعى قوزىنىڭ سان ەتىن كىرەبەرىستەگى جالپاق تاقتايعا تاستاي سالىپ، ءسال تۇرىپ قالدى. ەكى شەكەسى دىڭ-دىڭ ەتىپ، قۇلاعى شىڭىلداپ كەتتى. «ياپىراي، قويمادى عوي، بۇل تەگى! ءدال مىناعان بەلگى بەرگەندەي شاڭقىلداۋىن قاراشى!» وسى ساتتە اربايعان ارشا بۇتاعىندا وتىرعان بالاپان دا شوشىپ ويانعانداي سەلت ەتە باسىن كوتەرىپ، شۇڭگىل قاباقتىڭ استىنداعى قانشەگىر كوزى جاسىلدانا ۇشقىن اتىپ، ءدۇر-دۇر سىلكىنىپ جىبەردى. قانات-قۇيرىعىن اشىپ-جاۋىپ، كەۋدەسىن كەرىپ-سوزىپ، كوكجاسىل جۇندەرى تىكىرەيىپ، تاكاپپارلانا كەگجيە قالدى. ءومىرالى كۇندە تاڭەرتەڭ بالاپاندى قولىنا الىپ قاناتىن سيپاپ، ەركەلەتىپ وتىرىپ تاماقتاندىراتىن. سول ادەتىمەن وعان جاقىنداي بەرگەندە، كۇندەگىدەي ەمەس قاباعى تۇنەرە ىزعارلانا قارايدى. باسىن كەگجيتە قاندى كوزى وڭمەنىنەن وتە زىلدەنىپ العان. شومبال تىرناقتارىمەن ارشانى سىعىمداي شەڭگەلدەپ، الدەنەگە ىزالى كەسكىن تانىتادى. «ءا، ءا، ەنەڭنىڭ داۋسىن ەستىپ مياتتانا قالدىڭ با؟» ءومىرالى قولىن سوزىپ سيپاماق بولىپ ەدى، اۋزىن ارانداي اشىپ «الىپ تاستايىن با» دەگەندەي قورازدانا ايبات شەكتى بالاپان. شەگىر كوزى وت شاشا شاپىراشتانىپ كەتكەن. «قارايگور-ەي، مىنانى! قىرسىعۋىن قاراشى! الدەن بۇيتەسىڭ، تۇرابارا قايتپەكسىڭ! ءجا، ءجا! اشۋىڭدى باس، باتىرەكەسى!» دەپ كەلىپ ءومىرالى تەمىرقانات بالاپاندى قولىنا الىپ سيپاي باستادى.
ادەتتە بۇل كىرگەندە قۋانعانداي قوزعالاقتاپ، ۇشىپ كەتەردەي قاناتتارىن سابالاپ، اشقاراقتانا جەمگە ۇمتىلاتىن. ەندى كوردىڭ بە ەنەسىنىڭ شاڭقىلىن ەستىپ، قياڭقىلانا قالعانىن. ارى-بەرى سيپالاپ اشۋىن باسقانداي بولعاننان كەيىن جاڭاعى قوزىنىڭ سان ەتىن بىلەۋلەي كەسىپ اكەلىپ الدىنا قويدى. ەتتى ءبىرتۇرلى قوماعايلانىپ، ىزالانعانداي سىلكىپ-سىلكىپ قويىپ وتىرىپ جۇتا باستادى. قۇنجىڭداماي كەگجيگەن كۇيى كەرىلە تارتىپ، جۇلقي سىلكىنىپ، پاڭ قيمىل تانىتادى. ءومىرالى تەكتى تەنتەكتىڭ ەركىنە ىڭعايلانىپ بايقاستاپ قاراپ وتىردى. ول دا مۇنى ءبىلىپ وتىرعانداي شۇڭگىل كوزى جاسىلدانا جالت ەتىپ، كەكتەنە قارايدى. ءبىر ءسات مويىن جۇندەرى تىكىرەيىپ، ەتتى سالق-سۇلق ەتكىزىپ قىلعىتىپ جىبەرىپ، باسىن سىلكىپ قالىپ، شەكەلەپ كوز تاستاپ وتەدى. بۇندايدا ءومىرالى كوزىن تايدىرىپ، ورنىنان قوزعالىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالادى. «قاراشى، ىزالانىپ وتىر». بۇجىر-بۇجىر تىرناقتى ساۋساقتارى ءتۇيىلىپ-تۇيىلىپ كەتەدى. الدەن ەشتەڭەدەن ىقپاي، كۇش كورسەتپەك. كەشەگى سارىجاعال، اق ءتۇبىت بالاپان كورەر كوزگە قاناتتارى بوي تارتىپ، ەسەيە تۇسكەن. كۇن سايىن تۇلەپ، تۇبىتتەن ارىلىپ، قاۋىرسىندارى كوكجاڭقالانا قاتايىپ، تۇرپاتى مەلجەمدەنىپ، كۇننەن كۇنگە قياڭقى-قىڭىر تەگىن ايگىلەپ كەلەدى. قولعا العان ونشاقتى كۇننەن بەرى دە مۇلدە تۇرلەنىپ كەتتى.
كەۋدەسى بۇلك-بۇلك ەتىپ ءسال وتىرعان بالاپان قايتا ەتكە ەڭكەيىپ، ءىلىپ الا بەرگەندە: تاعى دا بۇركىتتىڭ شاڭقىلى ەستىلدى. باسىن سىلكىپ، بالاپان ەتتى لاقتىرىپ جىبەردى. كەۋدەسىن كەرە، قاناتىن قومداپ-قومداپ الىپ، باسىن كەگجيتە ومىرالىگە ۇدىرەيە سۋىق قاراپ وتىرىپ قالدى. مويىن ءجۇنى كۇدىرەيىپ، القىمى ءدىر-دىر ەتەدى. جاڭا عانا قولىنان ەت جەپ وتىرعان ادامعا ءساتتىڭ اراسىندا جات بولا قالعان. «قاپ! مىنانى-اي، ءا! ەت جەپ بىتكەنشە دە قويا تۇرمادى-اۋ، ەڭ بولماسا!» ءومىرالى نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ تۇرعاندا، «قۇدايىم-اي! قۇدايىم-اي!» دەپ باجىلداعان ايەلىنىڭ داۋىسىن ەستىپ، «مىناعان نە كورىندى تاعى» دەپ داۋىستاي دالاعا اتىپ شىقتى.
— نە بوپ قالدى، ەي؟!
— كورمەي تۇرسىڭ با، نە بوپ قالعانىن! – كۇلشارا جۇلقىنا سويلەپ، قولىن شوشاڭ ەتكىزىپ اسپاندى نۇسقادى، – بۇگىن تاعى اينالدىرىپ ءجۇر، انا قۇزعىن! «نە بوپ قالدى؟» دەيسىڭ؟ داۋسىن ەستىمەدىڭ بە؟! ءۇيدىڭ ءۇستىن تۋرا ەكى اينالىپ ءوتتى.
بۇل كەزدە قىران باسىن بۇلت شالعان جارتاستىڭ ورتا تۇسىندا قالىقتاي اينالىپ جۇرگەن.
— قۇداي ساقتاعان ەكەن! ساعان تۇسپەپتى عوي، قايتا! – ءومىرالى جارتاسقا قاراتا ءدۇربى سالدى.
— ويباي، ماعان تۇسسە جەتىسەرسىڭ! ءسوزىنىڭ ءتۇرىن قاراشى! – كۇلشارا نە دەرىن بىلمەي، ءسال توسىلىپ قالىپ، – كوشىپ كەتپەسەك بولمايدى بۇل جەردەن. كوردىڭ بە مازا بەرمەيدى بۇل، – دەدى.
— كوشكەندە قايدا باراسىڭ؟! قۇداي ساقتاسىن، نەعىلار دەيسىڭ! بارا-بارا باسىلار، – دەپ ءومىرالى ايەلىن تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن ادەيى جايباراقات سويلەگەنمەن ءوزى دە ىشتەي قوبالجۋلى ەدى.
...جارقۇلاققا بەت العاندا ءومىرالىنىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق. اكەسى مارقۇمنىڭ ايتا بەرەتىن اتاقونىسىن كورۋ، شىنىندا ارمانداي بوپ جۇرگەن. اسىرەسە، وسى بۇركىت ۇياسى بار جارتاستان بالاپان الىپ، اكە اماناتىن ءبىر ورىنداسام دەپ ويلايتىن.
ماۋسىمنىڭ سوڭىن الا كوشىپ كەلدى مۇندا. جايلاۋ، نەسىن ايتاسىڭ، جاپ-جاسىل بوپ بالبىراپ تۇر ەكەن. بۇرىن الىستان كورىپ تابىنىپ جۇرگەن ءحانتاڭىرى قول سوزىم جەردە كوك تىرەي اسقاقتايدى. ساي-سالا، قويناۋ-قولات كوكوراي شالعىنعا بوگىپ، ەتەكتە كوبەلەكتەر كولبەڭدەپ ۇشىپ، شەگىرتكە شىرىلداپ، ارا-سونا گۋىلدەپ، شىلدەنىڭ شىلىڭگىرى سەزىلسە، مۇز قۇرسانعان تاۋ شىڭدارىنا قاراساڭ قىس ىزعارى حابار بەرەتىندەي. ءبارى توسىن، ءبارى وزگەشە قىزىق كورىندى ومىرالىگە. جۇكتى تۋرا وسى ءدوڭارشانىڭ ۇستىنە تۇسىرگەن. ءدوڭارشا دەسە – ءدوڭارشا. ەكى قاپتالىن قالىڭ ارشا كومكەرگەن، شوككەن نارداي بوپ اڭعاردا كولدەنەڭ جاتقان بيىك ءدوڭ. ادەيى جاساعانداي جۇك تۇسىرگەن ءۇستى تەپ-تەگىس اشىق الاڭقاي. قارسى بەت – قاراساڭ بوركىڭ تۇسەتىن جالاما جارتاس. وسى جارتاس پەن ءدوڭارشانىڭ تاستى تۇمسىعىنان بايىنقول وزەنى قىسىلا اعىپ، كوبىگىن اسپانعا اتا بۋىرقانىپ جاتادى ەكەن. سوندا-اق وسى جالاما جارتاستاعى بۇركىت ۇياسىن، اكەسىنىڭ ايتۋىنشا جوبالاپ، ەرتەلى-كەش ءدۇربى سالىپ، باقىلاپ كورىپ، قۇس ساڭعىرىعىمەن ايعىزدالعان قارا جارتاستىڭ قۋىسىنداعى ۇيانى ءدال تاۋىپ كوزى جەتكەن. ەندى ول ۇيادان بالاپان الۋعا قۇمبىل كىرىستى. كوشىرىسىپ كەلگەن جىگىتتەردى جىبەرمەي، تەزىنەن ارەكەتكە كوشكەن. توبەسىنەن ارقان بايلاپ ۇياعا تۇسپەك. بۇنىڭ ءبارى تۇك ەمەس ەكەن. ۇياعا ءتۇسىپ، بالاپاندى الارداعى جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن ءساتتى ايتساڭشى! ويىنا تۇسسە، قازىردە دەنەسى تۇرشىگىپ، زارەسى ۇشادى...
ءومىرالى تاعى دا جارتاسقا كوز سالدى. الگى قىران اينالا-اينالا بيىكتەپ كەتكەن. ۇيا ماڭىنان ەشتەڭە بايقالمايدى. «نە دەگەن كەكشىل!» ءومىرالى كوزىنەن ءدۇربىنى الا بەرىپ باسىن شايقادى.
بۇعان دەيىن بۇركىت ۇياسىنان ءبىر رەت بالاپان العان ءومىرالى. وندا شۇبارتالدىڭ باسىن جايلادى. مۇنداي ءزاۋلىم شىڭ-قۇزدار جوق ول جاقتا. قالىڭ، نۋ قاراعايلى تەرەڭ شاتقالدىڭ باسىنداعى تىك جارتاستا بولاتىن ۇيا. مۇنداي اسا ءقاۋىپتى بولعان جوق. قارسى بەتتەن اكەسى بىلاي-بىلاي دەپ باعىت بەرىپ تۇرعان. بۇركىتتىڭ ءوزىن، ءتىپتى كورگەن دە جوق. سوندا عوي، اكەسى مارقۇم وسى ءحانتاڭىرىنىڭ تۇبىندەگى بۇركىت ۇياسىن ەسكە الىپ، راحاتتانا ءبىر اڭگىمەلەگەنى. «قانشا دەگەنمەن سونداي ۇلى تاۋدىڭ قىرانىنا قۇس جەتپەيدى» دەپ وتىراتىن. شىندىعىندا، مىنانىڭ مىنەزى وزگەشە بولار...
...كەندىر ارقاندى بەلدەن قوسقاباتتاپ وراي كەلىپ، قولتىرماشتاي بايلانىپ، تەرى شالبار مەن تەرى كەۋدەشە كيىپ، سىپتىعارلانىپ العان ءومىرالىنى ءۇش جىگىت ۇيا باسىنداعى جەتى-سەگىز مەتر بيىكتىكتەگى يەكارتپادان ساۋمالاپ ءتۇسىرىپ تۇردى. موينىندا ءجۇن تولتىرعان اتدوربا، بەلىندە شىراينالماس ءۇشىن بەكىتىلگەن ۇزىن سىرىق، قولىندا تاياق. اتا-باباسىنىڭ ءارۋاعىنا سيىنىپ، جارتاستى سيپالاي سىرعىپ ءتۇسىپ كەلەدى. كەنەت قايدان ساپ ەتە تۇسكەنىن، قاناتىنان داۋىل سوقتىرىپ، بۇركىتتىڭ جەتكەنى. ومىرالىدە زارە-يمان قالمادى. بۇركىت اينالا ۇشىپ، قاناتىمەن ساباپ وتە شىققاندا، ەسى شىعىپ قالتىراپ كوزىن جۇما بەرگەن. جوعارىداعى جىگىتتەردىڭ داۋىستارى ەستىلەدى: «قورىقپا! قورىقپا! جەتتىڭ ۇياعا! تاياعىڭدى تاستاما!» دەيدى دۋىلداسا. قارسىداعى ءدوڭارشا ۇستىندەگىلەر دە ايقايلايدى. تىماق كيىپ باۋىن بايلانىپ العان بۇل ءبىرىن ەستىسە، ءبىرىن ەستىمەيدى، الگىلەردىڭ. ولاردىڭ داۋىستارى دەم بەرىپ، وزىنە-وزى كەلگەندەي بولدى. تاياعىن وڭتايلاپ ۇستاپ قايتا سىرعىدى. ءبۇرىپ تۇسەردەي شۇيىلگەن بۇركىت تاعى دا جاناي بەرىپ، قايقاڭ ەتىپ قايتا كوتەرىلىپ كەتتى. العاشقىداي ەمەس، ەس توقتاتقان ءومىرالى تاياعىن جاسقاپ، جانتالاسا قارمانىپ قالادى.
ۇيادا جالعىز-اق بالاپان ەكەن. تىقىردى سەزىپ، جەم اكەلگەن ەنەسى دەي مە ەكەن باقىرداي باسىن كوتەرە جانتالاسا اۋزىن اشادى. ويلاعانىنداي-اق تەمىر قاناتتانىپ ۇشۋعا جاقىن قالعانداي. شۇڭىرەك كوزدەرى وت شاشا قارايدى. ويلانۋعا ۋاقىت جوق. ءومىرالى بالاپاندى قولعاپتى قولىمەن باسسالىپ، كەنەپپەن جابا ۇستاپ دورباعا سۇڭگىتتى. جان-جاعىن جۇنمەن وراپ-وراپ جىبەرىپ اۋزىن بايلاپ ۇلگەردى. بالاپان بولسا دا تەگەۋىرىنى تەمىردەي سەزىلەدى. تىرناقتارى، ءتىپتى قولعاپتان ءبىلىنىپ تە قالدى. ءومىرالى جانۇشىرا جوعارىعا «تارت» دەپ ايقاي سالدى. باۋىر ەتى بالاسىنا كىم ارا تۇسپەيدى. ونىڭ ۇستىنە جار دەگەندە جالقى بالاپانى جات قولىندا كەتىپ بارا جاتسا شىقپاعان جان قايدا؟! بۇركىت قايتا ءشۇيىلدى. ءومىرالى تاياعىن سىلتەي تەڭسەلىپ كەتتى. بۇل جولى قۇس مۇلدە جاقىننان قاناتىن سابالاپ، تۇڭلىكتەي بولىپ ءتونىپ كەلىپ، جەلكە تۇسىنان تەۋىپ وتكەندەي بولدى. كوزىن جۇمىپ العان ءومىرالى ەشنارسەنى باعامداي المادى. قاۋمالاعان جىگىتتەر جابىلا تارتىپ شىعارىپ كەلە جاتتى. «شاڭق، شاڭق» ەتكەن قىران بۇلاردىڭ باسىنان ءبىر اينالىپ ءوتىپ، بيىكتەي بەردى.
— ياپىراي، مىناۋ ءبىر پالە عوي!
— قۇداي ءبىر ساقتادى، ءا؟
— سەن تۇرماق، ءبىزدىڭ وزىمىزدە جان قالمادى. امانسىز با، ايتەۋىر؟ قاتتى شۇيلىكتى عوي، ءتىپتى! – دەسىپ جىگىتتەر ومىرالىگە سۇراقتى جاۋدىرا كوتەرىپ الدى.
— وي، قۇداي ءبىر ساقتادى-اۋ! – دەيدى ءومىرالى دە ەنتىگە ازەر سويلەپ، – جان قالدى ما، قالمادى ما؟! ەكپىنىنىڭ قاتتىسىن-اي! تۋرا كوكجەلكەمدى ۇزە جازدادى. ءوزى دە ءىرى نەمە ەكەن!..
جالعىز بالاپانىنان ايىرىلعان جانكەشتى بۇركىت مۇنىمەن دە تىنىشتالا قويعان جوق. كۇن اۋا شوپان ءۇيىن تورۋىلداي باستادى. توبەدەن اينالىپ كەتپەي قويدى. ال، ومىرالىلەر بولسا، «الار بالاپاندى الدىق قوي، ەندى نەعىلار دەيسىڭ، ءوستىپ-وستىپ، كۇدەر ءۇزىپ قويار» دەپ مارە-سارە. جاڭا جۇرتتى مايلاۋ، جاس قىراندى «جۋۋ» دەگەن سياقتى سىلتاۋلارمەن ءومىرالى ءبىر قوزىسىن سويىپ، ەرتەڭ اۋىلعا قايتاتىن جىگىتتەرگە سىرنە جاساپ بەرمەك بولىپ قاربالاسىپ كەتتى.
بالاپاندى جەكە لاشىققا، ءوز ۇياسىنا ۇقساستىرىپ، قوناقتاپ وتىراتىن ورىنعا اياعىنان بايلاپ وتىرعىزىپ قويدى. تاعى نەمە قايدان كەپ، قايدان تۇرعانىن بىلمەي، بوستاندىق تىلەپ، بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ قويادى.
«بىرەۋ تويعا اينالعاندا، بىرەۋ قويعا اينالىپتى» دەپ، كىشى بەسىن كەزىندە، ۇيدەگىلەر سىرنەگە باس قويعاندا، توبەدە اينالىپ جۇرگەن قىران دا ءۇي ماڭىنداعى تىنىشتىقتى پايدالانىپ، كوزىنە قان تولا «تاۋەكەلگە» باستى دەيسىڭ. سورعالاپ كەلىپ، قاراشا ءۇيدى بۇيىرلەي سوعىپ ءوتىپ، ودان قول سوزىم جەردەگى شاتىرشا لاشىقتى قاناتىمەن سابالاپ وتە شىقتى.
ءۇي ىشىندەگىلەر توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي اپالاڭ-توپالاڭ بولدى دا قالدى. اۋەلدە اياق استىنان قۇيىن سوعىپ ءوتتى مە دەپ ويلاعان. الدىمەن دالاعا ۇمتىلعان كۇلشارانىڭ: «ويبۋۋي، مىنا پالە ەكەن عوي. قۇداي-اي!... قۇداي-اي!» دەگەن داۋسى بۇزىلا شاڭ-شۇڭ ەتىپ قالدى. جىگىتتەر دە اپىل-عۇپىل سىرتقا اتىپ-اتىپ شىقتى.
— نە بولدى؟! نە بولدى؟! – دەسىپ، اڭ-تاڭ.
— كورمەي تۇرسىڭدار ما؟! انانى قاراساڭدارشى! – دەپ جارتاس جاقتى نۇسقادى. بۇل كەزدە بۇركىت تۇڭلىكتەي قالقىپ ۇيالى جارتاستى اينالىپ، بيىكتەپ بارا جاتقان.
— نە نارسە؟ كانەكي؟ بۇركىت پە؟!
— ءۇيدى سوعىپ وتكەن سول ما سوندا؟!
— ياپىراي، مىناۋ سۇمدىق قوي!
— وي، جاۋىز-اي! كەكشىلىن قاراشى! – دەسىپ ەلەڭدەسكەن جىگىتتەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءدۇربى سالىپ جاتىر. سونىڭ اراسىنشا قيسايىپ قۇلاپ قالعان لاشىقتى جاڭا كورگەن ءومىرالى:
— ءوي، مىناۋ ءولدى عوي، ەي! قۇلاتىپ كەتىپتى عوي! – دەپ تۇرا جۇگىرىپ بارىپ شاتىر-كەنەپتى سەرپىپ-سەرپىپ جىبەرىپ، ارباڭ-سارباڭ بۇتاقتىڭ اراسىنان بالاپاندى تاۋىپ، – ءيا، قۇداي! بايقۇسىم-اي، امان ەكەنسىڭ عوي! – دەپ، جىبىنە ورالىپ، ارشا بۇتاقتارىنىڭ اراسىندا تىپىرلاپ جاتقان بالاپاندى قولىنا الدى. ىزالى قۇس سىلكىنىپ-سىلكىنىپ جىبەرىپ، تەگەۋرىندى اياقتارىنىڭ تىرناقتارىن بىرەسە ءتۇيىپ، بىرەسە اشىپ، قولدان شىعىپ كەتەردەي بۇلقىنادى كەپ.
— ءوي، مىنانى كورمەپپىز عوي. ءتىرى مە ەكەن ەي؟! قايتا ءىلىپ الىپ كەتپەپتى عوي. قۇرى قۇلاتىپ وتە شىعىپتى! – دەسە ءبىر جىگىت، ەكىنشىسى:
— ءدال وسىنىڭ ىشىندە ەكەنىن بىلمەگەن عوي. ايتپەسە قويا ما؟! – دەيدى تاڭدانا.
— وي، بۇل جامان لاشىق قاناتىنىڭ جەلىمەن-اق قۇلاپ قالعان شىعار. بۇل ەمەس تۋرا ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرە جازدادى، ۋىقتاردى سىقىرلاتىپ، – دەيدى ءومىرالى اسىپ-ساسىپ ەسى شىعا.
— ون شاقتى كۇن بولدى قوياتىن ءتۇرى جوق قوي مۇنىڭ. ءبىر پالە بولماسا يگى ەدى؟ الگى بالالار قايدا ءجۇر ەكەن! – دەپ ءتۇسى قاشقان كۇلشارا قويعا كەتكەن بالالارىن ويلاپ، ءورىس جاققا قادالا قارادى.
— شىندىعىندا مىنانىڭ ءتۇرى جامان. ءبىر كۇنى جازىم عىپ كەتۋدەن تايىنبايدى عوي. ۇيگە تۇسكەنىن قارا!
— تالاي بۇركىتتى كورىپ ەدىم، مۇنداي سۇمدىقتى ەستىمەپپىن؟! ەكپىنى نەدەگەن؟!.. – دەسكەن جىگىتتەر ويپى-تويپى وي كەشىپ، ءبىراز تۇرىپ قالىپ ەدى.
قاس قىلعانداي، سول كۇنى كەشكە قاراي كۇن بۇلتتانىپ، ساتىر-گۇتىر نايزاعاي ويناپ، نوسەر جاڭبىر قۇيىپ كەپ بەردى. بارا-بارا باياۋلاپ، سىلبىراعان اق جاۋىنعا اينالىپ تۇرىپ الدى. تاۋ-تاستى تۇمان تۇمشالادى. قارىس جەر كورىنبەيدى. جەر-كوكتىڭ ءبارى سۋ. تۇنىمەن جاۋعان جاڭبىر ەرتەسىنە دە باسىلمادى. سوقىر تۇماننىڭ دا ىدىرايتىن ءتۇرى جوق. تەك گۇرىلدەگەن وزەن سارىنى عانا دۇنيەنى ءبىرقالىپتى تەربەپ تۇرعانداي. وسى ءبىرقالىپتىلىقتى ارا-تۇرا بۇركىتتىڭ «شاڭق، شاڭق» ەتكەن داۋىسى ءبولىپ كەتەدى. ونى ەستىگەندە جالعىز ءۇيلى شوپان ءۇي-ىشى ەلەڭدەسىپ ۇرەيلەنە قالادى. مۇندايدا وزەن دابىسى دا قۇبىلا وزگەرىپ، بىرەسە ارقىراي ازىناپ ەستىلسە، بىرەسە مۇڭ-زارعا تولى ۇلى سارىنمەن كۇڭىرەنە گۇرىلدەيدى. وعان نەشە كۇن سورعالاعان جاڭبىر سۋى جىك-جىگىن قۋالاعان كارى جارتاستىڭ وپتىرىلا قۇلاپ سالدىر-گۇلدىر شاتقالعا ءتۇسىپ جاتقانى قوسىلىپ، تۇنىمەن ۇيقى كورمەدى.
* * *
تاس توبەدەن اينالىپ كەتپەي قويعان تاعى قۇس، اقىرى، ءدوڭارشادان قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتتى ءومىرالىنى. اڭعاردى جوعارىلاپ كەلىپ، كۇنباتىسقا قاراي سوزىلعان قاراسايدى ورلەپ بارىپ، اسۋعا جاقىن ويدىم-ويدىم كوك تەپسەڭگە كوشىپ قوندى. تومەنگى اڭعارداي ەمەس ءبىرتۇرلى جايباراقات تىنىشتىق سەزىلەدى. اسىرەسە، تۋرا ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن كۇنى-تۇنى وكىرە گۇرىلدەپ، اجىلداپ-باجىلداپ قۇلاق-مىيدى جەپ قويعان وزەن دابىسى ساپ تيىلىپ، توڭىرەك تىنىم الىپ قالعانداي. اينالا اقپاقورىم ايعىزداعان ساركۇيىكتى بەتكەيلەر. تۋرا قارسىداعى الىپ قاراشوقىنىڭ يىعىنان كۇمىستەي جارقىراپ ءحانتاڭىرىنىڭ نايزا ۇشى قىلتيادى.
قاراسايدىڭ باسى ەكى-ۇش ايرىق ساي-جىرالارعا اينالىپ، بارا-بارا ارى قاراي ەڭكەيىس بوپ كەتەتىن سياقتى. ال ءحانتاڭىرىنىڭ باتىس تۇستىگى ءبىر قارايعانسىز ۇشى-قيىرى جوق مۇزتاۋلارعا ۇلاسىپ كەتە بەرەدى ەكەن. جايماشۋاق كۇندەرى كۇن كوزىمەن ماڭگى مۇزداقتار كوز قارىقتىرارداي جالتىرايدى. ءومىرالى ءدال بۇلاي دەپ ويلاماعان، بۇل تاۋلار قايدا بارىپ تىرەلەدى ەكەن دەپ تاڭقالادى.
قايتا-قايتا ءدۇربى سالىپ قارايدى. بىر-بىرىنەن ايىرعىسىز مۇز شوقىلار باياعى. باياۋ جىلجىتىپ اكەپ ءدۇربىسىن حانتاڭىرىگە تىرەدى. ءسال كوز توقتاتىپ تۇرىپ، دەنەسىن اياز قارىعانداي تىتىركەنىپ كەتكەنى. شىڭنىڭ ورتانبەلىنەن وراعان بۋالدىر تۇمان باياۋ قوزعالىپ ارى اينالىپ كەتىپ جاتىر. جىلجىعان سايىن قار ۇشقىنداپ، ىزعار سەزىلەتىندەي. مىنە، قىزىق! ەندى نايزا شىڭنىڭ ۇشار باسىنان شۋدالانا تۇمان كورىنىپ قالدى. بۋداقتاعان تۇتىندەي ءسال كوتەرىلگەن تۇمان بىرتىندەپ قايتا باسىلىپ، جايىلا كەلىپ جوق بولىپ كەتتى. ءومىرالى ءدۇربىسىن سىرعىتىپ بەرگى قاراشوقىعا اكەپ تىرەدى. مۇندا جايماشۋاق، جاز لەبى سەزىلەدى. ءسويتىپ وتىرعاندا ءومىرالى «وھ» دەپ قالىپ سەلك ەتە ءتۇستى. ارعى كەڭ اڭعاردان كولبەڭ ەتىپ بەرى اينالعان بۇركىت كورىنىپ قالىپ ەدى: «ياپىراي، مىناۋ سول عوي، تاعى كەلدى-اۋ!» دەپ كۇبىرلەدى ءومىرالى، ءدۇربىسىن وعان ىلەستىرە قادالىپ. بۇركىت قاراشوقىنىڭ باۋىرىن اينالا ۇشىپ بيىكتەي بەردى.
ءبىرتۇرلى قانات قاعۋى سۋىت.
قاراسايعا كوشىپ كەلگەلى ءبىر جۇما بولدى. اۋەلگى ەكى كۇن قىراننىڭ قاراسى كورىنگەن جوق. قۇداي قۇتقارسا قۇتىلعان شىعارمىز دەپ ويلاعان. جوق. ءالى قۇتىلماعان ەكەن. كەلەسى كۇنى ساسكەلىكتە قاراسايدىڭ اڭعارىن بويلاي قاناتىن قاعا سۋىت كەلە جاتقان قارا قۇستى اۋەلدە كوپ قۇمايدىڭ ءبىرى مە دەپ قالعان. سەبەبى، بۇركىت ءبۇيتىپ تومەندەپ ۇشپاسا كەرەك ەدى. سويتسە الگىنىڭ تاپ ءوزى ەكەن. كوز ۇيرەنىپ قالعان تاني كەتتى. بۇلار قايدا كەتتى دەگەندەي، ادەيى جەرگە جاقىن ۇشىپ، ىزدەپ شىققان سياقتى. ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلگەندە ءسال باياۋلاپ بارىپ، «ە، مۇندا ەكەنسىڭدەر عوي، تاپتىم با، بالەم» دەگەندەي ءۇيدىڭ ۇستىنەن ەكى اينالىپ ءوتىپ، كىلت بۇرىلىپ قالقي جونەلگەن. سودان كەيىن-اق، كۇنىنە ەكى رەت اينالىپ، شولىپ قايتادى. العاش «مىناۋ تاعى كەلدى-اۋ! ەندى نە ىستەر ەكەن! پالە بولماسا يگى ەدى» دەپ كادىمگىدەي ءقاۋىپ ويلاپ ەدى، ەندى بويلارى ۇيرەنگەندەي. كەشە عوي، ءتىپتى كورىنگەن جوق. «ءوستي-وستي كۇدەر ۇزەر» – دەپ ويلاعان ءومىرالى. ەندى كورمەيسىڭ بە، ايتىپ اۋىز جيعانشا...
بۇركىت بيىكتەي-بيىكتەي قارسىداعى قاراشوقىنىڭ باسىنا كوتەرىلدى. ءبىر جەردى شيىرلاعانداي باياۋ قالقىپ ءجۇرىپ الدى. ءومىرالى اۋىق-اۋىق ءدۇربى سالىپ قويىپ وتىردى.
كۇن اشىق، جايلاۋ وڭاشا بولعانمەن وتارىمەن ورىسكە ءومىرالىنىڭ ءوزى شىعىپ ءجۇر. «ايداي سالدان از ءولدى، كورە سالدان كوپ ءولدى» دەگەندەي، جەر وت، توياتتاعان مال تۇسكى جۋساۋدا-اق ۇيەلەپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان بيىككە شىعىپ الىپ، بۇل دا ءبارىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرادى.
* * *
تۇنىمەن جاۋعان جاڭبىر ساسكەدە ءبىرۋاق باسىلىپ، قارىس جەردى كورسەتپەي باسىپ العان سوقىر تۇمان ەندى ىدىراي باستاعان. توزعان تۋىرلىقتىڭ جىرتىعىنداي بولىپ اشىلعان جەرىنەن اڭعال-ساڭعال تاۋ اراسى، سۇستى جارتاستار كورىنىپ قالادى.
شەلەگىن قولىنا الا جۇگىرە باسىپ سۋعا كەلگەن كۇلشارا قالىڭ شىلىك اراسىنداعى سىلدىراعان كوزدەي بۇلاققا ەڭكەيە بەرگەندە، الدىنان كولبەڭ ەتىپ بىرنارسە وتكەندەي بولدى. باسىن كوتەرىپ، نازار سالعاندا اناداي جەردە بۇعان ۇڭىلە قاراپ تۇرعان كوك ءيتتى كورىپ: «كەت-ەي!» دەي بەرىپ، قاسقىر ەكەنى ويىنا ءتۇسىپ، «ويبا-اي!» دەپ باقىرىپ جىبەردى. قولىنان شەلەگى ءتۇسىپ كەتتى. اناۋ اقىرىن بۇرىلىپ، تاستىڭ اراسىمەن تۇمانعا ەنىپ، كورىنبەي كەتتى. تۇلابويى ءدىر-دىر ەتكەن كۇلشارا وزىنە-وزى كەلە الماي ءسال تۇرىپ قالدى. ساتتەن كەيىن ۇيگە قاراي جۇگىردى. بۇل كەلگەندە ەسىك الدىندا تاڭەرتەڭ قوي ورگىزىپ كەتكەن ءومىرالى اتتان ءتۇسىپ جاتقان.
— ويبۇي، سەن ۇيگە كەپسىڭ! مەنىڭ نە كورگەنىمدى ايتساڭشى! – دەدى ءتۇسى قاشقان كۇلشارا.
— ءيا، نە كوردىڭ؟..
— ويباي، الگى جاماناۋىز!.. الگى... الگى... يت...
— ءوي، جوندەپ ايتساڭشى! الگى، الگى دەمەي. نەمەنە، يت دەيسىڭ بە؟!
— جوق، يت ەمەس. الگى نەنىڭ ءوزى... الگى...
— مىناۋ نە دەپ تۇر-ەي! جىن ۇرىپ كەتكەن بە؟ الگىڭ نە؟ اتى بار ما؟!
— اتى بار، قۇداي! الگى نە عوي... قاس... يت...
— مىنانىڭ دەنى ساۋ ما، ەي؟! – ءومىرالى اشۋلانىپ كەتتى، – ءوي، جوندەپ ايتشى-ەي، اتاڭنىڭ اتى بولسا دا...
— ءوي، قۇداي-اي! جاماناۋىز عوي! يتقۇس! يتقۇس! ال، ەندەشە!...
— قايدا ءجۇر؟! ونى نەعىپ ەندى «الگى، الگى» دەپ تۇرسىڭ!
— تاپ وسى ىرگەدەن. انا بۇلاقتىڭ باسىنان. سۋ الۋعا بارعام، سوندا كوردىم!..
— مىناۋ نە دەيدى-ەي؟! قايدا كەتتى سوندا؟
— ارى قاراي بۇرىلىپ كەتتى، جوعارى قاراي... يت ەكەن دەپ قالدىم.
— وي، قارا باسسىن سەنى، قارا باسقىر! وسى كۇنگە دەيىن يت پەن قاسقىردى اجىراتا المايسىڭ با؟! – ءومىرالى كۇيىپ كەتىپ قايتا اتىنا جۇگىردى. – ياپىراي، مىناۋ نە دەپ تۇر-ەي! بىرەسە يت... بىرەسە قاسقىر دەپ...
— شىن! شىن سونىڭ ءوزى! – دەدى كۇلشارا نىعارلاپ.
— ەندى نەعىپ تۇرسىڭ؟ اكەل! الىپ شىق انا مىلتىقتى، شىن بولسا! قىراتىن بولدى عوي، ەندى مىنا تۇماندا! – ءومىرالى سويلەي ءجۇرىپ اتىنا ءمىندى. – بۇركىتتىڭ شابۋىلىنان قۇتىلدىق پا دەگەندە، مىناۋ، شىن بولسا، ناعىز پالە ەندى بولاتىن بولدى. ءاي، اكەڭنىڭ اۋزىن...
اتىن قامشىلاي تەبىنىپ، تۇمانمەن ارالاسىپ كورىنبەي كەتتى ءومىرالى.
سودان شابۋىلداپ وتارىن ارالاپ، ءورىستى شولىپ، جاماناتتى ەشنارسە بايقاي المايدى. قوي جايىپ جۇرگەن بالاسى دا ونداي ەشتەڭە كورمەگەن، بىلمەگەن. اڭ-تاڭ قالدى. «ياپىراي، بۇل نە بۇل! جىن با، ەلەس پا؟! «قورىققانعا قوس كورىنەر» دەپ تۇماندا كوزىنە بىردەڭە ەلەستەدى مە!» ۇيىنە كەلىپ ايەلىنەن قايتالاپ سۇرادى. ول تەگى، «كوزىممەن كوردىم عوي» دەپ شىر-پىر بولادى. ءتىپتى، بۇلاق باسىنا بارىپ، «مىنە، بىلاي، بىلاي، تۋرا مىنا جەردە» دەپ تۇرىپ كورسەتەدى. ءبىراق قاسەكەڭنىڭ ءوزى تۇرماق ءىزى بايقالمايدى. الدە جاعى قارىسقان قاسقىر بولدى ما ەكەن؟! ايتەۋىر، جۇمباق. سول كۇنى نە يت ۇرمەگەن.
سودان كوپ كەشىكپەي، جايماشۋاق ءبىر كۇنى بۇل جۇمباقتىڭ دا سىرى اشىلدى. كۇن ەڭكەيىپ، ساي-سالاعا كولەڭكە ۇيالاي باستاعان كەز ەدى. قاراسايدىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى شىلىك، ارشا ارالاس وسكەن جىرامەن ورلەپ بارا جاتقان قاسەكەڭدى ءومىرالى دە ءوز كوزىمەن كوردى. وتاردىڭ شەتى، ءتىپتى وعان جاقىن جاتقان. ول قويعا مۇلدە كوڭىل اۋداراتىن ەمەس. وزىمەن ءوزى. مىناۋ قىزىق ەكەن دەپ ويلاعان شوپان قوزعالماي وتىرىپ ءدۇربى سالىپ، باقىلاۋعا كىرىستى...
ياپىراي، ءتىپتى جايباراقات ءوزى. ەش نارسەدەن سەكەم المايدى. كۇمپيگەن سەمىز نەمە عوي. ناعىز كوكجالدىڭ ءوزى ەمەس پە ەكەن. قايدا بارادى سوندا بۇل؟! توقتا، توقتا. انەكي، جان-جاعىنا قاراپ ءسال تۇردى دا، شوقيىپ وتىردى. نە ويى بار بۇنىڭ! ءومىرالى تاس-تاستىڭ اراسىمەن قوي قايىرعان بولىپ، الگىگە جاقىنداڭقىراپ باردى. بايقاتپاي قايتا ءدۇربى سالدى. باۋىرى اعارىپ قاسقىر ءالى وتىر. قاپەرسىز ءتىپتى. الدەن ۋاقىتتان كەيىن ورنىنان تۇرىپ قايتا ءجۇردى.
قاراسايدىڭ كۇنباتىس تۇكپىرىندەگى ۇيىلگەن تۇيەقورىمنىڭ ەتەگىن الا اينالاسىن مايدا بۇتالار، تىربىق ارشالار باسقان كىشكەنە توبەشىك بار ەدى. قاسقىر سوعان جاقىنداپ كەلەدى. سول كەزدە الگى بۇتالار اراسىنان سۋىر ما سونداي بىردەڭەلەر ارى-بەرى جۇگىرگەندەي بولدى. ە، ە، سۋىر اڭدىعان قاسقىر بولدى اناۋ. انەكي، قاسقىر توبەشىككە قاراي بۇرىلدى. ال، الگى سۋىرلار قاشاتىن ەمەس، قايتا العاشقى ەكەۋىنە تاعى ەكەۋى قوسىلىپ، ءبىر توپ بولىپ، انا قاسقىردى قارسى الىپ تۇرعانداي. انەكي، اۋەلى قۇلدىراڭداپ تۋرا جۇگىرىستى. ءومىرالى ءدۇربىسىن كوزىنە نىعارلاپ قادالا قارادى. «و، و، قۇداي اتسىن، – دەپ كۇبىرلەدى ءومىرالى الدەن ۋاقىتتان كەيىن ءدۇربىنى كوزىنەن الا بەرىپ، – مىنالار كۇشىكتەر، بولتىرىكتەر ەكەن عوي. مەن بۇلاردى سۋىر ەكەن دەپ وتىرمىن. باسە، باسە. نەگە قاشپايدى دەيمىن. ءىمم، ەندى تۇسىنىكتى بولدى». ءدۇربىنى كوزىنە قايتا تاقادى. ويپىراي، ارسالاڭداپ ويناۋىن قارا. جان-جاعىنا شىعىپ، ەنەلەرىنىڭ باسىنا قارعيدى، ءتىپتى. «ە، ە، سونىمەن اقشۋلانىمىز قانشىق بولدى. نەعىپ موماقان بولا قالدى دەمەيمىز بە. ءقايتسىن ەندى، مىنا «شيەتتەي بالا-شاعانى» امان ساقتاپ ءوسىرۋدىڭ قامى عوي مۇنىڭ ءجۇرىسى. ايتپەسە «اتا كاسىبىنەن» جاڭىلىپ قالدى دەيسىڭ بە؟!».
شارشاپ كەلگەن بولۋ كەرەك، اقشۋلان كەلە القىمىن جەرگە توسەپ جاتا كەتتى. بولتىرىكتەرى اينالاسىندا. ءبىر ۋاقىتتا ورنىنان تۇرىپ، كەرىلگەندەي بولىپ بارىپ موينىن سوزا بىردەڭە ىستەدى. سول-اق ەكەن بولتىرىكتەرى ۇيمەلەپ كەپ بەردى دەيسىڭ. تالاسا-تارماسا بىرنارسە جەپ جاتقانداي. نە بولدى ەكەن بۇل؟ نە اكەپ بەرە قويدى سوندا! وي، قۇداي اتقىر، قۇسىپ جاتىر عوي مىناۋ. كۇشىكتەرىنىڭ جاس كەزىندە وسىلاي جەگەنىن قۇسىپ بەرەدى دەيتىن. ءيا، ءيا. ءدال سولاي بولدى. بولتىرىكتەرىن ءبىر قارىق قىلدى. باسە، كۇمپيىپ ارەڭ كەلە جاتقان سياقتى ەدى. ىڭقيىپ العان ەكەن عوي... وي، پالەكەت-اي! ءوستيدى دەپ ەستىگەن ءيا!
ءومىرالى سونىمەن «جۇمباق كورشىسىنىڭ» سىرىنا ابدەن قانىق بولدى. ايەلىنىڭ انەۋگۇنگى ەلەس-تۇس سياقتى اڭگىمەسىنە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي ءجۇر ەدى، ەندى كوزى جەتتى. ۇيىنە كەلىپ، «كورگەنىڭ راس بولدى، بايبىشە، – دەدى، – مەن دە كوردىم. ءبىراق، بىزگە زيانى جوق سياقتى. ءوز اۋرەسى وزىندە ەكەن» دەپ، وسى توڭىرەكتە ءاپان-ىنى، بولتىرىكتەرى بار ەكەنىن ايتقان. بالاسى مەن ايەلىنىڭ كوزدەرى باقىرايىپ: «ەندى قايتەمىز» دەپ دەلبىرەگەنىنە باسۋ ايتىپ: «قانشا جاۋىز بولعانمەن، بۇل دا تەكتى حايۋان. بولتىرىكتەرى اياقتانىپ، وزىنە ءوزى كەلىپ، ءوز تاماقتارىن وزدەرى تاباتىن حالگە كەلگەنشە قويعا تيىسپەيدى. كەلگەلى مىنە، تىنىش قوي. ءبىز دە تيىسپەيمىز وعان. سەندەر دە كورگەندە ايقايلاپ، شوشىتىپ جۇرمەڭدەر. بايقاماعان، كورمەگەن بولۋ كەرەك. قۇرسىن، تىنىشتىق جاقسى» دەگەن.
وسىلاي ءومىرالى قويىن باعىپ، اقشۋلان قاسقىر بولتىرىكتەرىن اسىراپ، بىر-بىرىنە «سەن تيمەسەڭ – مەن تيمەن» دەپ كۇندەر ءوتىپ جاتتى. كۇندە بولماسا دا كۇنارا قاسقىردى كورىپ تۇرادى. ەرتەلى-كەش ءدۇربى سالىپ باقىلايدى. اقشۋلان قاسقىر تاڭەرتەڭ كەتەدى دە كۇن باتا قايتىپ ورالادى. بوس كەلمەيدى، ارينە. بولتىرىكتەرىنە ازىعىن الا كەلەدى. بىردە قوزى، بىردە لاق، بىردە سۋىر دەگەندەي بىتەۋ كۇيىندە موينىنا قايىرا سالىپ، اياڭداپ كەلە جاتادى. ەش قاۋىپ-قاتەرسىز. قويلى اۋىلعا ابدەن ۇيرەنگەن. كەيدە ءتىپتى، قالاي-قالاي ەمەس دەگەندەي شوپان ۇيىنە جاقىنداپ، جاناي، ىقتاي وتەتىن بولدى. كىم بىلەدى، جولدا بىرەۋ-مىرەۋ كەزدەسىپ قالىپ شابۋىل جاساسا، اراشا تۇسە مە دەگەن دامە. ءبارى «بالا-شاعانىڭ» قامى. ءتىپتى، سوڭعى كەزدەرى يتتەر دە ۇرمەيتىن بولعان.
ءبىر كۇنى قوي شەتىندە ءومىرالى بالاسى ەكەۋى كەزەك-كەزەك ءدۇربى سالىپ وتىرعان.
— وي، كوكە! انانى قارا! – دەدى ءبىر كەزدە بالاسى وقىس داۋىستاپ. – قاسقىر! قاسقىر قوي سۇيرەپ كەلەدى! – تىكتەلىپ وتىرىپ، ءدۇربىنى قادالتا قارادى.
— كانە! بەرە تۇرشى! نە دەيدى! – ءومىرالى دە تىزەرلەي بەرىپ، دۇربىگە قولىن سوزدى.
— ءما، تۋرا قاراڭىزشى! – ءدۇربىنى ۇسىنا بەردى، – جالپاق قورىمنىڭ استىندا. تىستەپ الىپ سۇيرەتىپ كەلەدى.
— راس، ەي! سۇيرەتىپ كەلەدى، – دەدى ءومىرالى ءدۇربىنى كوزىنەن الماعان كۇيى. – ءوي، جاۋىز-اي! قايدان اكەلە جاتىر ەكەن، ءا؟! ۇلكەن كەپە قوزى عوي، ءوزى...
— بىزدىكى ەمەس پە، كوكە؟!
— شىندىعىندا مىناۋ... قۇداي اتقىر! ءبىز تيىسپەگەنگە باسىنىپ جۇرمەسىن، اۋەلى. جاقىن ماڭدا باسقا قويشى جوق قوي! – ءومىرالى كۇدىكتەنە باستادى.
— بۇگىن ول جاققا قوي جايىلعان جوق ەدى... – دەدى بالاسى كىبىرتىكتەي.
— كىم بىلەدى! بۇل يتكە سەنىم بار ما؟ – ءومىرالى ءدۇربىنى كوزىنەن الىپ، ءسال ويلانعانداي بولىپ وتىرىپ – ءاي، ءبىزدىڭ قويعا تيە قويماس. مىنا كۇشىكتەرى تۇرعاندا. باياعىدان بەرى اياپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟! ول جاعىنان سەرتكە بەرىك قوي، بۇل جاۋىزدار. تيىسسە ءبىزدىڭ ايامايتىنىمىزدى بىلەدى. بايقايىق! كانەكي! – دەپ قايتا دۇربىگە ءۇڭىلدى.
قاسقىر ءىرى قوزىنى بىرەسە تىستەي سۇيرەتىپ، بىرەسە سالاقتاتا كوتەرىپ ىنىنە قاراي ەڭكەيىپ كەتتى.
اكەلى-بالالى ەكەۋى وتاردى جيناستىرىپ كۇدىكتى ەشنارسە بايقاي المادى. الگى قوزىنى باسقا جاقتان اكەلگەن بولدى. وتارى ءدىن امان. دەگەنمەن، نيەتى بۇزىق تەرىس ازۋدى ەرتەلى كەش بايقاتپاي باقىلاۋعا الىپ ءجۇردى. قالاي، قالاي ەمەس... ونىڭ ۇستىنە بولتىرىكتەر دە ەسەيىپ قالدى. كىشىگىرىم قوزى-لاقتى ولار دا الىپ ۇراتىن دارەجەدە.
* * *
كۇن ەڭكەيە ءورىستى ءبىر ارالاپ شىعىپ، وتارىن جيناستىرىپ جۇرگەن ءومىرالىنى اياق استىنان تۋ سىرتىنان اتىلعان مىلتىق داۋسى سەلك ەتكىزدى. تاۋ-تاس جاڭعىرىعا دىرىلدەپ، اينالا گۇرر-گۇرر ەتە قالدى. جايباراقات شاشىراي جاتقان وتاردىڭ شەت-شەتى جاپىرىلا ۇركىپ، ەلەڭدەي قالىسقان. قاپەلىمدە نە بولعانىن باعامداي الماعان ءومىرالى قاراقۇستان بىرەۋ قويىپ قالعانداي بۇعا بەرىپ ارتىنا بۇرىلدى. «اپىراۋ، كىم كەلە قالدى؟ توڭىرەكتە ەشكىم جوق سياقتى ەدى عوي!» سۇيتكەنشە بولعان جوق، وڭ قاپتالداعى قورىمدى جىرادان ءبىر جاياۋ شىعا كەلىپ، قيقۋلاي داۋىستاپ، بۇعان قاراپ بىرنارسە دەيتىندەي. قولىن بۇلعايدى. «بۇل كىم بولدى ەكەن؟! سولداتتار كەپ قالدى ما!» ءومىرالى اپىل-عۇپىل اتىنا ءمىندى. الگى ادامنان كوز الماي، سولاي قاراي اتىن قامشىلاي تەبىندى. اناۋ تاعى داۋىستادى: «قاسقىر! قاسقىر!» دەيدى. سوندا دا ءومىرالى «بۇل كىم بولدى ەكەن؟!» دەپ كەلەدى. «جاقىن ماڭايدا مالشى-قوسشىدان ەشكىم جوق سياقتى ەدى. اڭ قاراپ جۇرگەن بىرەۋ بولدى». ۇزىن بويلى قاراسۇر جىگىت ەكەن. جاقىنداي بەرىپ:
— وي، تۋىسقان! قاسقىر! قاسقىر دەسە بىلق ەتپەيسىز، عوي! – دەپ امان-سالام جوق دۇرسە قويا بەردى.
— قايدا ءجۇر، قاسقىر؟ كورگەن جوقپىز! – دەدى ءومىرالى مىلتىقتىڭ اتىلۋىن ەندى ءتۇسىنىپ. جىگىتتى ەپتەپ شىرامىتادى.
— وسىلاي كەتتى وسى جىرامەن. سوناۋ اسۋدان بەرى قۋىپ كەلەمىن. قالايشا كوزىڭىزگە تۇسپەدى!
— بايقامادىم! – ءومىرالى جان-جاعىنا ۇڭىلە قارادى.
— ويپىرماي، ءا! جەر جۇتتى ما! اسپانعا ۇشتى ما؟! وسى يەك استىنان كوز جازىپ قالعانىمدى قاراشى! ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە ءتۇستى مە دەپ ەدىم! – دەپ جىگىت ومىرالىگە ءالى سەنبەي قارايدى.
— ەندى پالە بولدى عوي، – ءومىرالى داعدارىپ تۇرىپ قالدى، – قويعا شاۋىپ جۇرمەسىن اۋەلى، – موينىن سوزىپ وتار جاققا كوز تاستاپ قويدى، – قايدان كەزىگىپ ءجۇرسىڭ؟ بۇل توڭىرەكتەن كورىنبەپ ەدى...
— ويپىرماي، ءسىزدىڭ اسىراندى قاسقىرىڭىز بولماسا بىلمەيىم! ءبىزدىڭ وسى جايلاۋعا كەلگەلى ابدەن مازامىزدى كەتىردى. كۇنارا سوعىپ ءبىر قوزىدان الىپ كەتەدى. تۇرا كەپ قۋامىز، وسىلاي اسىپ جوق بولادى. ءاسۋتوردىڭ باسىن جايلاپ وتىرمىز. سودان كەلە جاتىرمىن، كوردىڭىز بە؟ ءسىز عوي «تۇك كورگەن جوقپىز» دەيسىز. قايدا كەتتى سوندا بۇل؟! – الاق-جۇلاق ەتىپ، جان-جاعىنا قارادى.
— ءتوھ، سونشا جەردەن بە؟ الىس ەمەس پە ءاسۋتور دەگەن..، – ءومىرالى تاڭعالا قارادى. – باسە، بۇل توڭىرەكتەن ونداي پالە بايقالماپ ەدى.
— الىس قوي، الىس ەمەگەندە. الىس دەپ قاراپ وتىرامىز با؟! ابدەن باسىنىپ ءبىتتى...
ءومىرالىنىڭ ءىشى قىپ ەتە ءتۇستى. ويلاپ قاراسا، بۇل كىسىنىڭ ايتىپ تۇرعانىنىڭ ءبارى راس. باسە، «قاي سورلىنى قانقاقساتىپ ءجۇر ەكەنسىڭ» دەپ ويلاۋشى ەدى.
اڭشى جان-جاعىنا قاراعىشتاپ تۇرىپ:
— نە وزىنە وي تيمەيدى. انادا تۋرا اپاق-ساپاقتا ءبىر قويدى تاماقتاپ، ءبىر قوزىنى الا قاشىپ كەتتى. تۋرا ارعى اسۋعا دەيىن قۋدىم. مىلتىق اتقان بولدىم. قايدان... كوز بايلانىپ كەتكەن ۋاق. سودان مىلتىعىمدى تاستاماي-اق ءجۇر ەدىم، مىنەكي! – مىلتىعىن سالماقتاپ-سالماقتاپ قويدى. – نە پايدا، تيگىزە الماي قالدىم. ابدەن باسىنىپ ءبىتتى ءوزى. – ءسال ەنتىگىن باسىپ تۇرىپ، قايتا سويلەدى. – قويدىڭ الدى جالتارا ۇركىپ قالدى. وسى كوز الدىمدا. «ءاپ، بالەم!» دەپ تۇرا جۇگىردىم. كەلسەم ءبىر ۇلكەن ساۋلىقتى القىمنان الا جەتەلەپ بارادى، اسۋعا قاراي. ايقايلاپ، مىلتىقتى وقتاعانشا قويدى قويا بەرە سالىپ تۇرا قاشتى. باسىپ قالدىم. ءتيدى مە، تيمەدى مە استى دا كەتتى. اپىل-عۇپىل مەن دە شىقتىم اسۋعا. شىقسام، تومەندەپ بارىپ شوقيىپ وتىر. قۋمايدى دەيدى-اۋ دەيمىن. ابدەن باسىنعان. جامان ۇيرەنگەن. تاس-تاستىڭ اراسىمەن قايتا قاشتى. تاعى ءبىر اتتىم. بوكسەسى قيرالاڭ ەتكەندەي بوپ قالدى. جىراعا ءتۇسىپ كەتتى! – دەپ سالدىرلاپ اڭگىمەسىن ايتىپ شىقتى.
— وق ءتيىپ قۇلاپ قالدى ما ءبىر جەردە، – دەدى ءومىرالى، – ءجۇرشى بىلايلاپ قاراپ كورەيىك، – ەكەۋى بەتكەيمەن تومەن ءتۇسىپ كەلەدى. ءومىرالىنىڭ ويى: اڭشىنى بۇل ماڭنان الىپ كەتۋ. ويتكەنى، تۇرا بەرسە، ءسال جوعارىداعى ءاپان-ىڭدى بايقاپ قالا ما دەگەن ءقاۋىپ ەدى.
اڭشىنى ەرتىپ ءومىرالى ءبىراز جەردى قاراعان بولدى. ەشنارسە بايقاي المادى.
— ءدال وسى تۇستان بىلاي بۇرىلعانداي بولدى، – دەيدى اڭشى ءبىر دوڭەستەۋ جەرگە كەلىپ، – مىنە، وسى مىنا ءسىز جاققا قاراي، – دەيدى قادالىپ.
— كىم بىلەدى؟! – دەيدى يىعىن قيقاڭ ەتكىزگەن ءومىرالى جايباراقات.
— ياپىراي، جىن با، پەرى مە؟! – دەيدى اڭشى تاعى قايتالاپ، – ءدال وسى جەردە بولاتىن! – شىر اينالىپ جان-جاعىنا قارادى. تاڭعالا باسىن شايقايدى.
— ءاي، بايقاماي قالعانسىڭ عوي. تۋرا تومەن تارتىپ كەتكەن شىعار... – دەپ ءومىرالى اڭعارعا قاراي سوزىلعان قورىمدى سايدى نۇسقايدى.
— جو-وق... – دەيدى اڭشى كەلىسپەي، – ولاي كەتسە، سىزگە بۇرىلىپ نەم بار! بايقاپ كەلە جاتىرمىن عوي. تۋرا كوز الدىمدا وسى...
جان-جاعىنا قاراپ، ەكەۋى داعدارىپ تۇرىپ قالدى.
— بولدى ەندى، – دەدى ءومىرالى سالدەن كەيىن. – بۇيىرماعان ەكەن. نە بولسا دا كەتتى ەندى. ۇيگە ءجۇر، ءشاي ءىش!
— بۇل جاقتا مالشى بار-اۋ؟ بىرەۋ جايلايدى-اۋ دەگەن، ءتىپتى مەنىڭ ەسىمە
كەلگەن ەمەس. ەشكىم جوق دەپ ءجۇرمىن. ايتپەسە، انادا-اق، العاش كورگەندە-اق كەلەتىن ەدىم، – دەدى اڭشى ۇيگە جاقىنداعاندا.
— وي، ءبىراز بولدى ءبىزدىڭ كەلەگەنىمىزگە. از كۇن تومەنىرەك وتىردىق، ودان وسىندا جىلجىپ قوندىق. قۇداي ساقتاسىن، ايتەۋىر تىنىش، – دەپ قويدى ءومىرالى.
— نە پالەسىنىڭ بارىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر مەن كورگەن قاسقىر وسىلاي قاشىپ كەتەدى! ءسىز بولساڭىز تىنىش دەيسىز. ەشتەڭە كورگەم جوق دەيسىز. تۇسىنبەيمىن، قالاي ەكەنىن... – اڭشى جىگىت ءسال ويلانعانداي بولىپ وتىرىپ، – ءوزى قانشىق سياقتى وسى. جىڭىشكەلەۋ، اقشاۋلان كەلگەن. وسى جاقتىڭ ءبىر جەرىندە كۇشىكتەرى بار ما دەپ تە ويلايمىن.
— ول دا مۇمكىن، – ءومىرالى مۇلدە جايباراقات، – بولسا بولار. ءبىراق بۇل توڭىرەكتە بولسا، ەندىگى بايقار ەدىك. تومەنىرەكتە بولماسا. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ماڭاي جاداعايلاۋ، جالتاڭداۋ عوي. تومەنگى ساي-جىرا، بۇتا، ارشانىڭ ىشىندە شىعار نە بولسا دا.
— سولاي ما ەكەن الدە؟! ءبىر كۇنى كەلىپ تومەن، بالاق جاقتى، بۇتانىڭ اراسىن ءسۇزىپ شىعاتىن ەكەن. ءاي، ىزاسى ءوتتى-اۋ، جاۋىزدىڭ! كورمەي قالساق ءبىر ءسارى. قۇداي اتقاندا، يەك استىنان ايىرىلىپ قالىپ وتىرمىز عوي! – دەيدى جىگىت كۇيىنە.
— جارايدى ەندى! ءبىز دە بۇدان بىلاي بايقاستاپ جۇرەيىك. كورە قالساق، ساعان قاراي اسىرا قۋامىز! – دەپ ءومىرالى كۇلە سويلەپ كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى...
... بۇلاردى اقشۋلان قاسقىر تاسادان كورىپ جاتتى. اسۋدان اسا قاشقاندا تاڭىنا تىزز ەتىپ وق تيگەن ول جاندالباسامەن وسىلاي بۇرىلعان. نەشە كۇننەن بەرى «دوستاسىپ» العان ومىرالىگە «جەتسە» جانى قالاتىنىن ويلاپ، تاستى جىرامەن سولاي جالت بەردى دە تاسالانا بەرىپ، قورىمتاستىڭ قۋىسىنا كىرىپ ۇلگەردى. دىبىسىن سەزدىرمەي، تىم-تىرىس جاتا قالدى. سوڭىنا تۇسكەن ەكى اياقتى دا ءبىر «قادالعان جەرىنەن قان الاتىن» پالە سياقتى. ءدال قاسىنا كەپ مىلتىق اتىپ، ايقايلاپ تۇرىپ العانىن قاراشى... كەتپەي ۇزاق ءجۇرىپ الدى. اقشۋلاننىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلدى. وق تيگەن جەرى دە ۋداي اشىپ ءولتىرىپ بارادى. ايتەۋىر، سۇيەگى امان سياقتى. جاناي وتكەن ەكەن وق. ول جەرىن جالاۋعا دا جاعدايى كەلمەيدى. انالاردىڭ داۋىستارىن ەستىگەن سايىن تاسپەن تاس بولىپ، قۋىسقا تىعىلا تۇسەدى. اڭشىنىڭ ايتقانىنداي-اق، تۋرا سول جەردەن بۇرىلا سالىپ قۋىسقا كىرىپ كەتكەن. كۇندە جۇرگەن جەرى، بۇل تۇستىڭ قۋىس-تەسىگىنىڭ ءبارىن بىلەدى. كوردىڭ بە ەندى، ءدال سول جەرگە كەلىپ تۇرىپ العانىن. بۇل دا ءبىر جەر تاۋىسقان قۋتۇياق بولدى. ءۇڭىلىپ-ۇڭىلىپ قارايدى جان-جاعىنا. ويپىراي، سەزىپ قويار ما ەكەن... قايتا يت ەرىپ كەلمەي قۇداي ساقتاپ تۇر عوي. ولار بولسا، تىمىسكەلەپ الدەقاشان اشكەرە قىلار ەدى. «دوس» قويشى بۇل جەردەن الىپ كەتكىسى-اق كەلىپ، بىر-ەكى اتتاپ جۇرمەك بولادى. ءبىراق انا پالە باسپايدى. سويلەپ تۇر، سويلەپ تۇر. قولىن سەرمەپ، مىلتىعىن شوشاڭداتىپ قويادى. ساقتاي گور!.. «دوسى» دا قولىن تومەن قاراي سەرمەپ-سەرمەپ قويىپ سويلەيدى. الىپ كەتكىسى-اق كەلەدى. ال اناۋ بىر-ەكى باسىپ قايتا تۇرادى. اقىرى كەتتى-اۋ!.. دابىرلاي سويلەپ ۇزاپ بارادى. ابدەن الىستاپ، تىم-تىرىس بولعانشا قوزعالعان جوق. ءبىر كەزدە «ۋھ» دەگەندەي ىڭىرانا دىبىس شىعارىپ باۋىرىن جازدى. ارى-بەرى اۋناقشىپ، يىلىپ-بۇگىلىپ، جاراسىنا ارەڭ ءتىلىن جەتكىزدى. جالاپ-جالاپ الدى. ايتەۋىر، سۇيەگىنىڭ امانىنا «تاۋبە» قىلدى. سۇيەككە وق تيسە عوي، ساۋداسى ءبىتتى دەي بەر. شويىرىلادى دا قالادى. قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن، وندا انا بولتىرىكتەر نەنىڭ كۇنىن كورەدى دەسەڭشى! شىندىعىندا ول بايقۇستار نە بوپ جاتىر ەكەن!.. قارىندارى اشتى-اۋ! ءوزىنىڭ دە قارنى اشقانىن جاڭا سەزىپ جاتىر. قايتەدى. شىدايدى. بارىنەن باستىڭ اماندىعى كەرەك. بولتىرىكتەرىن ويلاعاندا، ەسىنە ءبىر ءقاۋىپتىڭ تۇسە كەتكەنى. اشىققان بولتىرىكتەر ءىننىڭ اۋزىنا شىعىپ، جاقىن كەلگەن قوزى-لاقتى باسسالىپ، ءبىر پالەگە ۇرىنار ما ەكەن! وتكەندە ءبىر وسىلاي الىستان جورتىپ كەلگەندە، بولتىرىكتەرىنىڭ ءىن اۋزىندا ءبىر كىشىلەۋ اق قوزىنى كەرگىلەپ تۇرعانىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن. شامالارى ەركىن جەتپەگەن قايتا، ونىڭ ۇستىنە تىستەرى دە جەتىلە قويماعان ەدى. ايتپەسە جارىپ جىبەرەتىن تۋرا. كەلە اۋىزدى سالدى تەنتەكتەرىنە. تىستەپ-تىستەپ، لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەردى. قوزىنىڭ دەنەسى ءبۇتىن ەكەن، ايتەۋىر. بوسانا سالا ماڭىراي جۇگىرىپ كەتە باردى. ءتىسىن اقسيتا ءبارىن ىنگە قۋىپ تىقتى. سودان نەشە كۇن سىرتقا شىعارماي قويعان. بۇگىن نە ىستەپ جاتىر ەكەن، قۇداي بىلەدى... اقشۋلان قاسقىر جاراسىن جالاپ، قاس قارايىپ، ەل ورىنعا وتىرعانشا تاستىڭ قۋىسىندا جاتتى دا، اينالا تۇگەل تىنىشتالدى-اۋ دەگەندە بارىپ ورنىنان تۇرىپ، بولتىرىكتەرىنە قاراي اياڭدادى.
* * *
تاڭەرتەڭ شايداي اشىق اسپان ساسكە كەزىندە-اق شاڭىتا مۇنارلانىپ، سۇرعىلت تارتا باستادى. باتىس جاقتان قىلتيىپ كورىنگەن اقسۇر بۇلت بىرتىندەپ مولايىپ، ۇزىك-ۇزىك ىدىراپ، باياۋ سىرعىپ، زەڭگىر كوكتى تورلاپ كەلەدى. تەرىستىكتەن دەمى سۋىق جەلەمىك بىلىنەدى.
كەشە قاس قارايا بولتىرىكتەرىنە ورالعان اقشۋلان قاسقىر كۇن كوتەرىلگەنشە قالىڭ ارشانىڭ ىشىندە بۇيىعىلانىپ جاتتى دا قويدى. قاتتى بولدىرىپ قايتتى كەشە. جاقىن-جۋىقتان اۋىزعا ىلىنەر ەشتەڭە كەزىكپەدى. وتكەندەگى قۋعىننان ارەڭ-پارەڭ قۇتىلىپ، ءبىر اجالدان قالعاننان كەيىن ءاسۋتور جاققا باسپايتىن بولعان. ايتەۋىر، كۇنى-تۇنى جالاپ ءجۇرىپ جاراسىن جازدى. ەندى كۇنشىلىك جەردەگى الاايعىر جايلاۋىنا بارىپ ءجۇر. الىس تا بولسا قۇرى قايتپايدى. ەكى وتار قويعا كەزەك-كەزەك تيەدى. كەشە ءبىر ءساتتى كۇن بولدى. شاتقال سايعا ەڭكەيگەن قويدىڭ شەتىنەن وپ-وڭاي ەكى كەپە قوزىنى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن باسسالىپ، مويىندارىن بۇراي تولعاپ تومەن قاراي لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرگەن. ەشكىم بايقاعان دا جوق. وتار ابدەن ۇزاپ كەتكەننەن كەيىن سول شاتقالدىڭ تابانىندا ءبىر كەپەنى جاۋكەمدەپ، كۇن ەڭكەيىپ، ساي-جىرالاردى كولەڭكە باسقانشا قوزعالماي جاتتى.
اقشۋلان ورنىنان تۇرىپ، ەزۋىن جىرتا ەسىنەي بەرىپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ الدى. ءىننىڭ اۋزىنا جاقىنداي بەرگەندە سونى سەزگەندەي جىبىرلاي ءورىپ بولتىرىكتەرى شىقتى. ەنەلەرىنىڭ جان-جاعىنان شىعىپ، يىسكەلەسىپ، قۇيرىقتارىن شوشاڭداتىپ، ەركەلەي باستادى. قاۋمالاعان بولتىرىكتەرىن ەركەلەتىپ، باتىرماي تىستەي لاقتىرىپ، ويناتىپ ءبىراز وتىردى قاسقىر. شوقيىپ وتىرعان كۇيى تۇمسىعىن كوتەرىپ، ءيىس العانداي مۇرنىن ءشۇيىرىپ قويادى. تاناۋىن جىبىرلاتىپ، سامالمەن بىرگە مۇڭك ەتە تۇسكەن قويدىڭ ءيىسى كەڭسىرىگىن اشىتىپ جىبەرگەندەي بولدى. راسىندا دا بۇل كەزدە قاپتاي جايىلعان وتاردىڭ الدى ىنگە جاقىنداپ تا كەلىپ قالعان ەكەن. قويدى كورگەن بولتىرىكتەر كوزدەرى جىلت-جىلت ەتىپ، قۇلاقتارى تىكىرەيە-تىكىرەيە قاراسىپ قالىپ ەدى. كۇندە كورىپ جۇرگەن قويلار دا بۇلاردى ەلەڭ قىلاتىن ەمەس، جايباراقات.
اينالاسىنا تاعى دا بارلاي قاراپ شىققان قاسقىر ءبىر كەزدە ءبىرتۇرلى قىڭسىلاعانداي دىبىس شىعارا ەسىنەي ورنىنان تۇرىپ، ءدۇر-دۇر سىلكىنىپ الىپ، بولتىرىكتەرىن قابا-قابا تىستەپ، تۇمسىعىمەن يتەرە-ميتەرە ىنگە كىرگىزىپ جىبەردى دە اقىرىن ءجۇرىپ ەڭىستەي بەردى. ءوزىنىڭ تۇسىندەي كوكجاڭقا تاستىڭ اراسىمەن جىمىپ باسىپ كەلە جاتىپ، شوپان ءۇيىنىڭ تۇسىنا دا جاقىندادى. انەكي، شوپان دا اتىن سيپاي قامشىلاپ ورىستەن ۇيىنە قايتىپ كەلەدى. ءتۇس بوپ قالدى عوي.
ءۇيدىڭ وكپە تۇسىنان ەلەۋسىزدەۋ ءوتىپ بارا جاتقان قاسقىر ءبىر ۇلكەن تاستىڭ قاسىنان بۇرىلا بەرىپ قالت تۇرا قالدى دا، جەر باۋىرلاپ جاتا كەتتى. ءتىسى ساقىلداپ، كوزدەرى قانتالاپ شىعا كەلدى. جان-جاعىن بايقاستاپ كەلە جاتقان اككىنىڭ كوزى قارسىداعى قارا شوقىنىڭ باۋىرىنان قالباڭ ەتىپ كوتەرىلگەن قىراندى شالىپ قالىپ ەدى. قازىردە ونشا اسپانداماي، قاراسايدىڭ ۇستىمەن قالىقتاي ورلەپ بارادى. اقشۋلان زارە-قۇتى قالماي، تاس تۇبىنە تىعىلا تۇسكەن. اسپانداعى بۇل جاۋىزدىڭ جەردەگى ەكى اياقتى جاۋلاردان دا ءقاۋىپتى ەكەنىن بىلەدى. ونىڭ قىراعى كوزى جەردەگى قىبىرلاعان قۇمىرسقاعا دەيىن قالت جىبەرمەيتىنىن دە تالاي باسىنان وتكىزگەن. سوندىقتان تىبىر ەتپەي سۇلق جاتىر.
سوڭعى كەزدە بۇركىتتىڭ قاراسايعا ءجيى كەلەتىنىنەن ءوزى دە قاتتى ءقاۋىپ قىلاتىن. «بۇل نە قاراپ ءجۇر؟ بولتىرىكتەرىمدى اڭدىپ ءجۇر مە؟!» – دەگەن ويمەن كۇشىكتەرىن دە بەي-بەرەكەت دالاعا شىعارمايتىن بولدى. ءوزى دە ەرتەلى-كەش جولعا شىعاردا اسپان مەن جەردى ابدەن بارلاپ، بايقاستاپ الاتىن. وسى ەكى كۇندە مۇلدە كورىنبەي كەتىپ ەدى. قاراشى، ەندى ويلاماعان جەردەن ساپ ەتە تۇسكەنىن. ەڭ بولماسا تومەنىرەك شاتقالعا تامان دا جەتە المادى. قىران قاراسايدىڭ باسىنان ارى اسا بەرىپ قايتا تارتتى. مىنەكي، باياۋ قالقىپ تومەندەپ كەلەدى. ءبارىن كوزىمەن باعىپ اقشۋلان جاتىر.
اينالا تىنشي قالعان. كۇن تەرىس جەلدەتىپ تۇر. تۇڭلىكتەي سىرعىعان بۇركىت تۋرا ءۇيدىڭ توبەسىندە اينالا قالقىپ ءجۇر. الىستان وراعىتىپ، جەر بەتىن تۇك قويماي ءتىنتي قارايتىن سياقتى. اقشۋلان ودان كوز المايدى. «بىرنارسە ىزدەپ ءجۇر مە، بۇل تۇستى نەگە اينالدىرىپ قالدى». ءۇي توڭىرەگى، قورا ماڭى تىم-تىرىس. شوپاننىڭ اتى مامااعاشقا بايلاۋلى تۇر. قوي قورانىڭ شەتىندە بۇيداسىن سۇيرەتكەن قوڭىر بۇزاۋ ءجۇر ءوز بەتىنشە. بوگدە ەشنارسە بايقالمايدى. ءۇي ىشىندەگىلەر تۇسكى شايدا وتىرعان سياقتى.
بۇزاۋ ءبىر كەزدە ۇيگە قاراي ءجۇردى. ءبىر توقتاپ، ءبىر ءجۇرىپ، اقىرىن باسىپ، ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى. ۇيدەن كىم شىعار ەكەن دەگەندەي تۇمسىعىن كوتەرىپ-كوتەرىپ قويادى. ءبىراق ۇيدەن ءال-ازىر ەشكىم شىعا قوياتىن ەمەس. تۇرىپ-تۇرىپ، ءۇيدى جاناي كەلىپ سۇيكەنە باستادى. قىران ءدال توبەنى عانا شيىرلاي اينالادى. قيمىل-قىبىرسىز قالعان اقشۋلان جەر مەن كوككە كوزىن كەزەك اۋدارىپ-توڭكەرەدى.
كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى بۇلكىلدەي اشىلىپ، وسى كەزدە سىرتقا كىشكەنە بالا شىقتى. جەرگە ەڭكەيىپ قولىنا شىبىق الىپ، بۇزاۋدى ايداماق بولدى. بۇزاۋ وعان كونەتىن ەمەس، انانى بالاسىنىپ سيپاقتاپ ءالى تۇر. تۇرتپەكتەپ تۇرىپ ايتەۋىر بۇزاۋدى، بىلايىراق ايداپ شىقتى بالا. شىبىعىن سىلتەپ-سىلتەپ قويىپ، قورانىڭ شەتىندەگى سوقپاققا ءتۇسىردى. ارى قاراي ارشالى بەت باستالادى. كۇندە جۇرەتىن جەرى.
وسى ساتتە اسپانداعى قىراننىڭ قاناتى وقىس قالباڭ ەتە قالعانداي بولدى. اقشۋلان قاسقىر ءدىرر ەتىپ اياقتارىن جيىردى. كوزى وتتاي جانىپ اسپانعا قادالعان. ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي تىستەرى ساقىلدادى.
قىران قاناتىن بىر-ەكى رەت دالپ-دالپ قاعىپ الىپ، كولبەي سىرعىپ تومەندەي باستاعانى. «نەنى كوردى؟! قايدا تۇسپەك؟! بۇزاۋ ايداعان بالادان باسقا ەشنارسە جوق قوي!» كوزىنە قان تولا قىڭسىلاپ جىبەرگەن قاسقىر الدىڭعى ەكى اياعىمەن جەردى تىرناپ-تىرناپ الدى. تۇڭلىكتەي سىرعىعان بۇركىت ەداۋىر تومەندەپ كەتكەن. ءبىرى توقتاپ، ءبىرى ءجۇرىپ، بۇزاۋ مەن بالا وزدەرىمەن وزدەرى. الاڭسىز. كولبەۋلەي تومەندەگەن بۇركىت قيعاشتاپ بارىپ-بارىپ، جالت ەتىپ، ۇيىرىلە وراعىتىپ شۇعىل بۇرىلدى. قاسقىردىڭ ونەبويى قالشىلداپ، تىستەرى ساقىلداپ، ءتورت تاعانداي ورنىنان تۇرىپ، جەردى تارپىپ-تارپىپ جىبەردى. كوزى شوقتاي قىزارىپ بۇركىتكە قادالعان. زۋلاعان بۇركىت تۋرا بالانى كوزدەپ كەلە جاتقانداي. انەكي، سولاي سياقتى. اقشۋلان اتىلىپ كەتتى. قىران دا ءشۇيىلىپ كەلەدى. وقتاي اتىلعان قاسقىر بۇركىتتەن بۇرىن جەتىپ، بالانى كەۋدەسىمەن قاعا-ماعا جول استىنداعى ارشا اراسىنا ۇمار-جۇمار بولدى. كولدەنەڭنەن كيلىككەن قاسقىردىڭ بوكسەسىن الا تەبە بۇرگەن بۇركىت كوزىنە قان تولا سىلكي بەرگەندە، ارپىلداي ۇرگەن يتتەر مەن شاڭقىلداعان ادام داۋسىنان ءسال توسىلا بوساڭسىعان ساتتە قيرالاڭداعان قاسقىر بوكسەسىن سۇيرەتىپ سىتىلا بەردى. سونىڭ اراسىنشا گۇرس-گۇرس ەتىپ مىلتىق اتىلدى. قاناتىن قالباڭ-قۇلباڭ قاققان قىران دا اڭعاردىڭ ۇستىمەن سىرعي جونەلگەن. ەبىل-دەبىلى شىعا، داۋىسى جارىقشاقتانا ويبايلاعان كۇلشارا ارشا اراسىنا دومالاپ كەتىپ تالىپ جاتقان بالاسىنىڭ ۇستىنە قۇلادى. ۇيدەن شىعا ايەلىنىڭ ارتىنان جۇگىرگەن ءومىرالى دە بۇركىتتىڭ قالباڭداعان قاناتىن كورىپ، يتتەرىنىڭ ۇرگەنىنە قاراي مىلتىقتى اتىپ-اتىپ جىبەرىپ، جالاڭباس كۇيى ەنتىگە جەتىپ ەدى. ەسى شىعا الاقتاپ، قولى دىرىلدەي تۇرىپ، وتىز ەكىنى وپىرا وقتادى دا، ەداۋىر كوتەرىلىپ كەتكەن قىراننىڭ ارتىنان جاندالباسامەن ءبىر اتىپ قالدى. تيگەن تيمەگەنىن بىلمەيدى. جاڭعىرىقتان قۇلاعى تۇنىپ، كوزى قاراۋىتا، باسى اينالىپ قۇلاپ بارا جاتتى...
You Might Also Like
-
— بۇگىن اۋىلعا جۇرەمىز، — دەدى شەشەم تاڭعى شاي ۇستىندە. — تۇندە تۇسىمدە اجەڭدى كورءدىم. اق بوز اتقا ءمىنىپ الىپ، بيىك تاۋدىڭ ءۇستىندە ءجۇر ەكەن، جارىقتىق. قۇران دامەتىپ...
