مەنىڭ شەشەلەرىم
— بۇگىن اۋىلعا جۇرەمىز، — دەدى شەشەم تاڭعى شاي ۇستىندە. — تۇندە تۇسىمدە اجەڭدى كورءدىم. اق بوز اتقا ءمىنىپ الىپ، بيىك تاۋدىڭ ءۇستىندە ءجۇر ەكەن، جارىقتىق. قۇران دامەتىپ ءجۇر-اۋ. مەرەكەگە وراي ءۇش-تورت كۇن دەمالماۋشى ما ەڭ؟ تۇسكە قاراي جولعا شىعايىق.
— ماشينام بۇزىلىپ تۇر عوي، كەيىنىرەك بارساق قالاي؟
— سەنىڭ ماشىنەڭ نە سىنىپ بىتپەدى، نە جاسالىپ بىتپەدى. كەيىن-كەيىن دەيتىن اڭگىمەڭ دە تاۋسىلمايدى. شامام باردا بارايىن. كەءيىن توسەك تارتىپ قالسام، ءوز جانىممەن ءاۋرە بولارمىن. سەندەردىڭ ارتتارىڭنان ەرىپ، قالاعا كەلدىك. اۋىلداعىلار ول كەمءپىرءدىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقيدى دەيءمىءسىڭ؟
— جاياۋ-جالپى جولعا شىققانىمىز سىزگە اۋىر سوقپاي ما دەپ وتىرمىن. مەن عوي جۇرە بەرەم. بەلىڭىز اۋىرادى، اياعىم سىرقىرايدى دەپ ءجيى ايتاسىز عوي، — دەيمىن كوڭىلىن اۋلاي ءسويلەپ. «ەشتەڭە ەتپەيدى. ادام قارتايعان سوڭ اۋىرمايتىن جەرى بولا ما؟ كولىك دەگەنىڭ ءقازىر اعىلىپ جاتىر. قۇدايىنا قاراعان ءبىر مۇسىلمان الىپ كەتەر، نە بوپتى؟ اۋىلعا جەتكەسىن ونداعى اعايىننىڭ ات-كولىگى بار. بىرەۋى بولماسا، بىرەۋى ۇيالعانىنان اكەپ تاستار» دەگەن ءسوز لامىنەن العان بەءتىنەن قايتپايتىنىن اڭعاردىم. ودان ءارى شەشەممەن ءسوز تالاستىرمادىم دا. وسىلايشا ويلاماعان جەردەن شۇعىل جينالىپ، جولعا شىقتىق. الماتى—وسكەمەن تراسساسىندا كوپ تۇرمادىق. ەسىك پەن توردەي ۇلكەن قارا دجيپ الىپ كەتتى. شەشەم اياعىمدى جازىپ وتىرايىن دەپ الدىڭعى ورىنعا جايعاستى. مەن ءوزىم جالعىز ارتقى سالونعا وتىردىم. كولىك يەسى — جاسى ەلۋلەردەگى جىگىت اعاسى. ۇقىپتى كيىنگەن. قويۋ قارا مۇرتى مەن كوزىنە تاققان قارا كوزىلدىرىگى ءسانقويلىعىنان حابار بەرىپ تۇر. ءبىر قاراعاندا سىرباز كورىنگەنىمەن، كىسىگە دۇربىمەن قاراعانداي اياعىڭنان باستاپ باسىڭا دەيىن شولىپ شىعادى ەكەن. سوزگە ساراڭداۋ ما دەپ توپشىلاعان شوپىرىمىزدىڭ ءىشى پىستى ما، قاپشاعايدان اسقاندا شەشەمدى اڭگىمەگە تارتتى:
— اپا، نەمەرەڭىزدى ەرتىپ قايدا باراسىز؟ — دەدى راديوسىنىڭ داۋسىن باسەڭدەءتىپ.
— اۋىلعا بارا جاتىرمىن، اينالايىن. ەنەمءنىڭ باسىنا قۇران وقىتايىن دەپ. قازىرگىنىڭ كەلىندەرى ەنەلەرىن ولسە دەپ قارعاپ وتىرادى. ءبىز، مىنە، سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالعان ەنەمىزدى ۇمىتپايمىز. كارى ءسۇيەگىءمىزدى سۇيرەتىپ بارىپ تۇرامىز. ال مىناۋ نەمەرەم ەمەس. قارتايعان شاعىمدا قىرىقتان اسىپ، ەلۋگە كەلىپ قالعان كەزىمدە تاۋىپ العان ءسۇت كەنجەم عوي. ءبىزدىڭ كەزدە بالانى تابا بەرەتىنبىز. بۇگىن شە؟ بۇگىنگىلەر بىر-ەكى بالادان ارتىق تاپپايدى، — دەپ قازىرگىنىڭ كەلىندەرىن تاعى دا تىلدەپ الدى. شەشەمنىڭ جاۋابى ۇنادى ما، رولدەگى جىگىت اعاسى: «ونىڭىز راس، ونىڭىز راس»، — دەپ قارق-قارق كۇءلىپ الدى دا:
— جاسىڭىز نەشەدە؟ — دەپ تاعى ءبىر ساۋال تاستادى.
— سەكسەننىڭ ەكەۋىندەمىن.
— سەكسەن ەكى دەپ ەشكىم ايتا قويماس. تىڭ ەكەنسىز. ءوڭىڭىز دە جاقسى ەكەن.
— ە-ە-ە، ءوزىڭدى-وزىڭ كۇتسەڭ، بالالاردىڭ قىزىعىن كورىپ ورتاسىندا جۇرەسىڭ. ءبىز ءسابەت كەءزىنىڭ ادامدارىمىز. ول زاماندا قاتىنى بار، ەركەگى بار، ءبارى ءىشتى ەمەس پە؟ مەءنىڭ اتالارىم ءدىندار ادامدار ەدى. اتەيست بولىپ ءوسسەك تە سايتان سۋعا جولامادىق. ون قۇرساق كوتەردىم. جۇمىس جاساماي، بالامەن وتىردىم. ەنە كورمەدىم. ەنەم وزىمە كەلىن بولدى. جارىقتىق جاقسى ادام ەدى. امبە شالىم دا جاقسى تاپتى. ءومىرباقي ساپقوزدىڭ باس بەتبراشى بولدى. كۇتىمىم جامان بولعان جوق، — دەپ بارىپ توقتادى.
— ە-ە-ە، سوۆەت ۇكىمەتىن قۇرتقان سىزدەر ەكەنسىزدەر عوي. پارتيانىڭ مالىن جەپ تا-ۋىسىپ، — دەپ شەشەمنىڭ سۇحباتتاسۋشىسى تاعى دا قارقىلداي كۇلىپ، ازىلدەگەندەي بولدى.
— سەن دە ايتاسىڭ-اۋ، قاراعىم، ول سابەت ۇكىمەتىڭ ادامعا ادام ەتىن جەگىزىپ ەدى عوي. سوسىن قويىن جەگىزدى. ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، ونىڭ ءوزىن ۇرلاپ-جىرلاپ جەدىك، — دەپ شەشەم بۇل جولى جاقتىرىڭقىراماي جاۋاپ قاتتى. انامنىڭ اشۋشاڭ مىنەزىن جاقسى ءبىلەءتىن مەن اڭگىمەنىڭ اۋانى مۇلدەم باسقا جاققا بۇرىلسا دەپ ىشتەي تىلەي باستادىم.ەكەۋءدىڭ اڭگىمەسى ازداعان پىكىرتالاستان كەيىن بارىپ جاراسىپ كەتتى. كولىك جۇرگىزۋشى سويلەسە كەلە شەشەمنىڭ باۋىرى بولىپ شىقتى. ول دا مالقار رۋىنان ەكەن. شەشەم لەپسى مەن بالقاش كولىنىڭ اراسىن جايلاعان كوتەن ءتاۋىپ جايلى بىلگەنىن باياندادى. مەنىڭ اياق استى تابىلعان مالقار ناعاشىم باستاپقىداي ءسوز تالاستىرۋىن قويعان، قارقىلداۋىن تىيىپ، ءسوز تىڭداۋعا كوشكەن. شەشەمءنىڭ اڭگىمەسى جالاڭاش اۋليەمەن اياقتالعان جوق. باقالى جۇرتىن بيلەگەن مۇسابەك ءبيدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ايتىپ، سول اتاسىنىڭ قۇتتى كەلىنى بولعان، باسقان بويىنداعى ەل «اق اپا» اتاپ كەتكەن ءوز اجەسى جايلى تاعى ءبىر ۇزاق اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. ادەتتە جاسى ۇلعايعان قارت ادام وتكەن-كەتكەن ءومىرىن ءجيى ەسىنە الىپ وتىرادى. سوندىقتان شەشەيدىڭ سان تىڭداعان اڭگىمەسى ماعان قىزىقسىز. مەن ءوز اجەم جايلى ويعا شومدىم...
***
— اۋزىڭ ءبىر قۇرعاماي قويدى عوي، القاش! لاي سۋدى ءىشىپ، كوزىڭ لايلانادى دا تۇرادى، لايلانادى دا تۇرادى. اتاۋىڭدى ىشكىر-اي! ءۇيدەگىنىڭ ءبارىن تاسىپ ءبىتتىڭ عوي.
وسىلايشا شىرت ۇيقىدا جاتقان ءبىزدى اكەمءدى القاشتىڭ استىنا العان شەشەمنىڭ ايقايى وياتىپ جىبەردى. نە بولعانىن تۇسىنبەي قالعان التى جاسار اپكەمنىڭ قىزى فاريدا كوءزىن تىرناپ اشىپ، اپاسىنىڭ قاسىنا كەلءدى. مەن ءوز بولمەمنەن شىقپاي، ەسىكتىڭ اۋزىندا تۇرمىن. اكەمنىڭ سويلەۋگە مۇرشاسى ارەڭ كەلدى.
— ءاي، قاتىن، جولدان بىلاي تۇر. الدە قۇياتىن بىردەڭەڭ بار ما؟ — دەيدى. شەشەم شاپتىعا ءتۇستى:
— اناۋ ورىس قاتىندارىڭا بار! سولار قۇياتىن شىعار. ەل ىشەرگە اس، كيەرگە كيىم تاپپاي جۇرسە، سەنىكى نە بىتپەيتىن جەتىم قىزدىڭ تويى؟
شىدامى تاۋسىلسا كەرەك، ءوز بولمەسىنەن اجەم شىعىپ، اكەم مەن شەشەمدى سابىرعا شاقىردى:
— بالالاردىڭ مازاسىن الماڭدار، جاتىڭدار. ءاي، نۇرجامال، كۇيەۋىڭنىڭ ءىشىپ كەلگەءنىن ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعان جوقسىڭ. بولدى، اشۋىڭدى قوي.
— قويىڭىزشى، اپا!
اجەم شەشەمنىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي بولىپ: «تاۋقان، سەن دە جاتا عوي»، — دەپ اكەمءنىڭ اياق كيىمىن شەشە باستادى.
تەڭسەلىپ ارەڭ تۇرعان اكەم شەشەمە ءبىر قارايدى، اجەمە ءبىر قارايدى. انام جاتا قويمادى.
— نەگە «جاتىڭدار، جاتىڭدار» دەي بەرەءسىز. تاۋقانعا «اراقتى قوي دەگەننىڭ ورنىنا، بالالاردىڭ مازاسىن الماڭدار» دەيسىز. مەن الىپ جاتقانداي. كورسىن اكەلەرىنىڭ القاش ەكەنىن. قايتا جيىركەنىپ ءوسىپ، كەيىن اۋىزدارىنا المايتىن بولادى.
اجەم سابىرلى كەيىپتە:
— جامالجان، قويا عوي، قويا عوي، — دەۋمەن بولدى.
— قوي، قوي دەپ اۋزىمدى جابا بەرمەشى، ءاي كەمپىر. سەنىڭ اسىراعان بالاڭ. ءبىر بالاڭا ءجوندى تاربيە بەرە الماعانسىڭ، قاقپاس! — دەپ ايعاي سالدى. اياعىنان ارەڭ تۇرعان اكەم ەسىن لەزدە جيناپ:
— ءاي قاتىن، نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ مەنىڭ شەشەممەن قالاي-قالاي سويلەسەسىڭ؟— دەپ ءزىلدەندى.
— قايداعى شەشەڭ؟ شەشەڭ باياعىدا ءولىپ قالعان. بۇل — ىزتىلەۋدىڭ ويناسى. «ويناس وتتان ىستىق، ودان قالسا، بوقتان ساسىق» دەگەن وسى. ويناس ەمەي كىم بۇل كەمپىر؟ توقالىم دەسە، قارتايعان شاعىندا اكەڭ قاسىنا الار ەدى عوي. ەندى بۇل كەمپىردى الجىعاندا مەن قاراۋىم كەرەك. ءقازىردىڭ وزىندە قويعان زاتىن تاپپاي جارتى كۇن جۇرەدى. ەرتەڭ توسەك تارتىپ قالسا، شەشەم دەپ قاراعانىڭدى كورەم؟ — دەپ تىپتەن شاتىناي ءتۇستى. بۇل جولى اجەم «ءلام» دەپ اۋىز دا اشقان جوق. ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. الگىندە عانا ۇيگە تەڭسەءلىپ ارەڭ كەلگەن اكەم ماعان ساۋىعىپ كەتكەندەي كورىندى. شاراسىز كۇيگە تۇسكەن. ەلەڭدەپ اجەمنىڭ بولمەسىنە قاراعىشتاي بەرەدى. ال شەشەمە جانارىنان ىزعار توگە، تىستەرىن شىقىرلاتا بۋلىعىپ بارىپ:
— ءاي، نۇرجامال، اقىلسىزسىڭ عوي، اقىلسىز! — دەپ تىسقا بەت الدى.
— ال سەن، اقىلگويسىڭ. كەلگەن جاعىڭا كەت! كۇرشەكتى سالىپ الام، اشپايمىن ەسىكتى، — دەپ شەشەم قالدى. وعان كەنەتتەن ورناي قالعان تىنىشتىق ۇناماسا كەرەك، ەتەگىنە جارماسىپ تۇرعان فاريداعا:
— جۇر-ەي، قىز، جاتامىز، ءبىر ۇيقىسى جوق بالا ەكەنسىڭ، — دەپ زەكي ءتۇستى. فاريدا جازىقتى جانداي ءجۇزىن جاسىرا:
— سيگىم كەلىپ تۇر، — دەدى اۋزىن جىبىرلاتىپ.
— ءۇي، شىجىڭ كەگىر،— دەپ جيەنىن سىرتقا جەتەلەي، — كوزى سىقسيىپ، اۋماعان اناۋ زياداش قاتىن. جاقسى بولسا، تارتپاس ەدى عوي، — دەپ ۇرسىپ بارادى. زياداش دەگەن ەڭ ءۇلكەن اپكەمىزدىڭ ەنەسى، قۇداعيىمىز ەدى.
وسى ءساتتى پايدالانىپ مەن اجەمنىڭ ءبولمەسىنە كىرىپ كەتتىم. ەڭبەكتەپ بارىپ، قارت شەشەم جاتقان توسەكتىڭ استىنا كىرىپ جايعاسىپ تا الدىم. تۇزگە شىققاندار كوپ اينالماي ۇيگە قايتا كىردى دە، اسحانادا ءسال ايالداپ، ورىندارىنا بارىپ جاتىپ قالدى. ءۇيدە قايتادان ءولى تىنىشتىق ورنادى. ال مەءنىڭ ۇيقىم كەلەر ەمەس. توسەكتىڭ استىندا ەكى تىزەمدى قۇشاقتاپ، ءار نارسەنى ءبىر ويلاپ وتىرمىن. اجەم شىنىندا دا توسەك تارتىپ جاتىپ قالا ما؟ «شىركىن، ادام بالاسىن قارتايتپايتىن ءدارى بولسا عوي!» دەپ قيالداپ تا قويام. اجەمە ءبىرتۇرلى جانىم دا اشىپ كەتءتى. «ادامنىڭ بەرەكەسىن الاتىن اراقتى كىم ويلاپ تاپتى ەكەن؟» دەپ وزىمە-وزىم سۇراق تا قويىپ قويام. وسىلاي وتىرىپ كوزىم ءىلىءنىپ كەتىپتى. اجەمنىڭ: «قاراش، ورنىڭا بارىپ جاتا عوي»، — دەگەن سوزىنەن ويانىپ كەتءتىم. «مەن جوقپىن» دەگەندەي جاۋاپ قاتپادىم. ءوز توسەگىمە بارىپ جاتقىم كەلمەدى.
— قاراش، اياعىڭنان سىز وتەدى ەندى، قۇلىنىم، بار، جاتا عوي. ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، ساباعىڭا بارۋىڭ كەرەك، — دەيدى تاعى دا بيازى ۇنىمەن. مەن دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، تاعى دا ءتىل قاتقانىم جوق. ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ بارىپ اجەم:
— قاناش، كەلە عوي قاسىما، اۋىرىپ قالاسىڭ، — دەپ ايتىپ بولعانشا اجەمنىڭ قوينىنا قالاي كىرىپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە ءبىلمەي قالدىم. جاستىعىنىڭ استىنان ءبىر ۋىس كامپيتتى قولىما ۇستاتتى دا، باۋىرىنا باسىپ، قوس بەتىمنەن ۇزدىكسىز سۇيە باستادى. مەن اۋەلدە اجەم جىلاپ جاتقان شىعار دەپ ويلاعام. جىلاماپتى. تەك، ول كىسى دە مەن سياقتى وياۋ بولعان ەكەن. مەن دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، اجەم بەرگەن ءتاتتىنى اۋزىما ءبىرىنەن سوڭ ءبىرىن تىعىپ جاتىرمىن، تىعىپ جاتىرمىن. قوس قولىم تولى نەشە ءتۇرلى كامپيت. اجەمنىڭ ىستىق قوينى. نەتكەن راحات! اجەم:
— اسىقپاي جە، قاناش، اسىقپاي جە، — دەپ جۇمساق الاقانىمەن باسىمنان سيپاپ، — قۇرساعىما بىتپەسەڭ دە قۇشاعىما بىتكەن بالامسىڭ، — دەپ قايتالاي بەردى، قايتالاي بەردى. ول كەزدە مەن بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ەش تۇسىنگەنىم جوق...
***
— «ويباي-اي، اۋىرىپ كەتتى! باسىمنان ۇرماشى، نۇرجامال، باسىمنان ۇرماشى»، — دەپ شىج-بىج بولىپ جاتىر ەكەن اجەم قاقپانى اشىپ، اۋلاعا كىرگەنىمدە. سوڭعى كەزدە قارت اجەم جاتىن ورنىن بىلعاپ قوياتىندى شىعارعان. ول كىسىنى جاس بالاداي تىشقاق كەگىردىڭ استىنا الىپ شەشەمنىڭ جۋىندىرۋى — ۇيرەنشىكتى كورىنىسكە اينالعان-دى. الدىمنان جۇگىرىپ شىققان مايلىاياق بولماسا ەكى شەشەم دە ماعان نازار اۋدارعان جوق. انام ايعايلاي-ايعايلاي شارشاعان بولۋ كەرەك:
— اپاتاي-اۋ، نەگە قىزارماعان قىزاناقتى جەي بەرەسىز؟ ءىشىڭىز وتە بەرەدى عوي. ءسىزدى جاس بالاداي قاشانعى جۋىندىرا بەرەم، — دەپ جالىنۋعا كوشكەن.
— قۇرىپ قالعىر، نە دەيدى؟ وزدەرىنىڭ ءىشتەرى وتەدى دە مەنەن كورەدى. ءوزى شىتىمدى قايدا جىبەردىڭ؟ — دەپ باسىنداعى ورامالىن ىزدەپ، ونى تاپپاعاسىن كەلىنىنىڭ باسىنداعىسىن جۇلىپ الىپ، اپپاق قۋداي باسىن جاسىرىپ، قارت شەشەم تاياعىنا سۇيەنىپ، ۇيگە قاراي اسىقتى.
شىلاپشىنداعى سۋدى توگىپ جاتىپ، انام مەءنىڭ كەلگەنىمدى اڭعاردى.
— قالاي، قاراش، ەمتيحانىڭدى تاپسىرا الدىڭ با؟ تاپسىرا الدىم دەگەندەي باسىمدى يزەدىم.
— ءاي، ماتەماتيكادان دىم بىلمەيسىڭ عوي. ايتەۋىر، ءۇش قويىپ بەرگەن شىعار، — دەيءدى. بۇل جولى دا ۇندەمەدىم. تەك ۇيگە تەز كىرىپ كەتۋدى ويلادىم.
— وسى ءۇيدىڭ ادامدارى شەتىنەن تىلدەرىن جۇتىپ قويعان! — دەپ ايعاي سالدى. وسى كەزدە:
— جامال-اۋ، بەرەتىن شايىڭدى بەرسەڭشى. قايدا كەتىپ قالدىڭ؟ — دەگەن كورشى ساليقا اپانىڭ داۋىسى ەستىلدى.
— ءاي، قاراش، قايتا-قايتا باس-باستارىڭا شاي قايناتىپ وتىراتىن ۋاقىتىم جوق. كيىمىڭدى اۋىستىرىپ، تەز شىق. ساليقا اپاڭمەن وتىرىپ بىرگە شاي ءىشىپ ال! — دەدى دە شەشەم ءداۋ الما اعاش تۇبىنە جايعان داستارحانىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. كوپ كەشىكپەي مەن دە داستارحان باسىنا كەلدىم. ءدوڭگەلەك قازاقى جەر ۇستەلدىڭ ۇستىندە بۋى بۇرقىراپ ساماۋرىن قايناپ تۇر. ۇلكەندەردىڭ دە اڭگىمەسى قىزا باستاعان.
— ەنەڭ قانشاعا كەلدى؟ — دەيدى كورشى اپا.
— توقساننان استى.
— ە-ە، جومارت قۇداي عۇمىر جاسىن ۇزاق قىلعان ەكەن. ءبىز ول جاسقا كەلەمىز بە، كەلمەيءمىز بە؟
— بالا-شاعانىڭ مازاسىن العاننىڭ نەءسى جاقسى. ەسىڭ باردا قۇدايىڭا ۋاقىتىلى كەتكەن دۇرىس. ءقازىر مەن وتىرمىن عوي ءاستى-ۇستىن تازالاپ.
ساليقا كەمپىر اڭگىمە اۋانىن باسقا جاققا بۇرعىسى كەلدى بىلەم، شەشەمنىڭ تارىسىن ماقتادى. ءسوز اراسىندا: «قازان جاپپايىڭدى كۇيدىرمەي، قالاي ءدامدى ەتىپ ءپىسىرگەنءسىڭ؟» — دەپ قويادى. شەشەم بۇنداي ماقتاۋلاردى ەلەگىسى جوق.
— بۇل كەمپىر — تاۋقاننىڭ وگەي شەشەسى. تۋعان ەنەم قايشا دەگەن اق قۇبا، ەكى كوزى باداناداي ادەمى كەمپىر ەدى. بالاساز جۇرتى اققايشا اتاپ كەتكەن. بار جوعى 54 جاسىندا ومىردەن وزدى، — دەپ اڭگىمەسىن باستادى. شايىن باپپەن سوراپتاپ ءىشىپ وتىرعان كورشى اپا «سولاي ما؟» دەگەندەي، كەسەسىن ۇستەل ءۇستىنە قويىپ، ۇزاق ءارى قىزىقتى اڭگىمەنىڭ باستالعانىن ءتۇسىندى. قوس بوستەككە شىنتاقتاي ءتۇسىپ، كەسەسىن شەشەمە ۇسىندى.
— بۇل ۇلتۋار كەمپىر، مىنا سارقانت ءوڭىءرىنە اتى شىققان وڭلاباي دەگەن بايدىڭ قىزى بولعان ەكەن. اق پەن قىزىلدىڭ سوعىسىندا اكە-شەشەسىن پاتشا اسكەرى شاۋىپ ءولتىرىپتى. ات جالىن تارتىپ مىنگەن بەس اعاسى بولسا كوممۋنيستەردىڭ وعىنا ۇشقان. وزدەرى ون ءتورت اعايىندى بولعان كورىنەدى. ال قالعان باۋىرلارى اشتىق جىلدارى دۇنيەدەن وزعان.
— ە-ە-ە، ەل مەن ەل ايىرىلعان ول ءبىر زۇلمات جىلدار ەدى عوي، — دەپ ساليقا كەمپىر اۋىر كۇرسىنىپ الدى.
— قىسقاسى، كورمەگەن قيىندىعى جوق. قارشادايىنان ەڭبەككە ارالاسقان. ءومىرباقي ساۋىنشى بولعان عوي. «قىستى كۇنى جالاڭ اياق، جالاڭ باس سيىر ساۋاتىنبىز. سيىردىڭ جاس جاپاسىنا اياعىمىزدى جىلاتاتىنبىز، — دەپ ءسوزى ءتۇزۋ كەزىندە ايتىپ وتىراتىن. سودان قويشى، بويجەتىپ، جاسى ون سەگىزگە تولعاندا شاكىرت دەگەن ءوزى ءانشى، ءوزى سەرى ءجىگىتكە تۇرمىسقا شىققان ەكەن. جاستايىنان اياعىنان وتكەن سىز با، ايتەۋىر، بۇل كىسى بالا كوتەرمەگەن. 1941-دە سوعىس باستالعاندا كۇيەۋى بۇل كەمپىردى جان دوسى مەنىڭ اتاما تابىستاپتى: «ىزتىلەۋ، مايداننان امان-ەسەن كەلەمىز بە، كەلمەيمىز بە؟ ول ءبىر قۇدايعا عانا ايان. ەگەر الدا-جالدا ارتىمنان سۋىق حابار جەتسە، ۇلتۋاردى جالعىز قالدىرما. ول دا مەندەي قۋ جالعىز. وزىڭە امانات»، — دەگەن ەكەن.
— ە-ە-ە، سوندا شاكىرت تە اتادان جالعىز قالعان ەكەن عوي، — دەپ ساليقا سوزگە ارالاستى.
— ال مەنىڭ اتام سوعىسقا بارمادى. پارتيا «ترۋد ارميا» دەپ مۇڭعىل جەرىنە مال ب ا قتىرۋعا جىبەرىپتى. سودان اتام 1943 جىلى ەلگە ورالسا، دوسىنىڭ ايەلى قارا قاعاز الىپ، قارا جامىلىپ وتىر ەكەن. دوسىنا بەرگەن ۋادەسى بار، اقىرى، ەكىنشى ايەل ەتىپ العان. قۇرساعىنا بالا بىتپەگەسىن مەنىڭ كۇيەۋىمءدى بەرگەن ەكەن.
— سولاي ما؟ — دەپ تاڭدانا ءتۇستى شەشەمءنىڭ تىڭداۋشىسى، — ول كەزدىڭ ەركەكتەرى مىقتى ەدى عوي، ايەلدەرى دە كەڭ بولاتىن، — دەپ ساليقا اپا وتكەنگە دەگەن ساعىنىشپەن بۇرىڭعىنىڭ كىسىلەرىنە تامسانا ءتۇستى.
— قايداعى كەڭ؟ — دەدى شەشەم جۇلىپ العانداي. يت پەن مىسىقتاي بولاتىن ەكى كەمءپىر. ەنەم مارقۇم ولە-ولگەنشە اتاما «وي، كارى توبەت» دەپ ءتىس قايراپ ءوتتى.
— دەگەنمەن، ۇلتۋار شەشەي — قاسيەتتى ادام. جامال-اۋ، قانشا جىل قۇدايى كورشى بولىپ كەلەمىز. سەنىڭ بالالارىڭدى ءوز بالاسىنداي باقتى عوي. كوزىمىز كورىپ كەلدى.
— قاراماي ەندى ءقايتسىن؟ ىشكى ەسەبى بار ەمەس پە؟ تاۋقان جاس كەزىندە قىزعانشاق بولاتىن. ۇنەمى مال ارالايدى. ىشۋدەن قولى بوسامادى عوي. سوندا وسى كەمپىر: «بالا تابا بەر، تابا بەر. سوندا اراعىن قويادى»، — دەگەن بولاتىن. مەن بولسام تابا بەرىپپىن. ون بالانى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاۋىپ تاستادىق. قويعان اراعى قايسى؟ ءالى ىشەدى. سويتسەم، «جامال بالا تابا بەرسە، ەكەۋى اجىراسپايدى، مەن دالادا قالمايمىن» دەگەن ىشكى ەسەءبى ەكەن عوي. كورمەيسىڭ بە «پاليتيكا-نى»؟ — دەپ شەشەم قاباعىن شىتتى.
— ءاي، وسى جامال-اۋ، سەن دە قوسىپ قوياسىڭ. «سابەت» كەزىندە كىم ىشپەدى؟ ءبارى ءىشتى. قايتا سەنىڭ مىنەزىڭە شىداعان مەنىڭ قاينىم التىن. ايتقانىڭنان شىقپايتىن جۇپ-جۋاس بايعا ريزا بولساڭشى، — دەپ ساليقا اپا كۇلگەندەي بولدى.
— قاتقانىڭنىڭ قۋ باسى جۋاس! سىرتقا موماقان كورىنگەنىمەن ۇيدە ءبارىمىزدىڭ اياعىمىزدى ءبىر ەتىككە تىعادى، — دەي بەرگەندە مەن شايىما قاقالىپ قالدىم. باعانادان بەرى ەكەۋارا سويلەسىپ وتىرعان انام مەن كورءشى اپا مىناۋ قايدان كەلدى دەگەندەي ماعان جالت قارادى.
— وي، سەن، شايىڭدى ءالى سوراپتاپ وتىرسىڭ با؟
— ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن باعىپ وتىرعان ءتۇءرىڭنەن بولايىن، — دەدى ساليقا كورشى شەشەمءنىڭ الدىن وراپ.
— بار، كەلەسى ەمتيحانىڭا دايىندال. ءايتپەسە، توعىزىنشى سىنىپتى قايتا وقيسىڭ، — دەپ شەشەم قورقىتقانداي بولدى. مەن ورنىمنان جىلدام تۇرىپ كەتكەنىممەن كىتاپ بەتىن اشۋعا اسىقپادىم. باقشاعا سۋ سالماق بولىپ، كەتپەن، كۇرەگىمدى سايلاپ، توعاننىڭ باسىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتىم.
مەن اينالىپ كەلسەم، شەشەم مەن ساليقا اپا ورىندارىندا جوق ەكەن. انامنىڭ كورشى ۇيىنە ىلەسىپ كەتكەنىن ءتۇسىندىم. قازان وشاقتىڭ الدىندا اجەم وتىر.
— قاناش، بالام، سەنبىسىڭ؟ — دەيدى مەنىڭ كەلگەنىمدى بايقاپ، — مىنا «پامىدورلەرىڭ» بيىل قاتتى بولىپ وسكەن بە؟ جەيىن دەسەم، جەي الماي قينالدىم. باكىمنىڭ دە قايدا قالعانىن بىلمەيمىن. قولىممەن ەزىپ جەپ وتىرمىن، — دەيدى. «اجە، ول پىسپەگەن عوي» دەپ ايتۋعا وقتالىپ بارىپ، ۇندەگەم جوق.
— پەشتىڭ جانىندا نەگە وتىرسىز؟ ءجۇءرىڭىز ۇيگە. ءقازىر جۇمساق قىزاناقتاردى ءوزىم اكەپ بەرەتىنىمدى ايتىپ، جاتىن بولمەسىنە كىرگىزدىم.
— قاناش، ايالداشى. كەتپەي قاسىما وتىر. تۇندە تاعى دا ءتۇس كوردىم. اعاڭ الداش پەن اپكەلەرىڭ نۇرزادا مەن ايزادا ءاپپاق ءبىر-بىر اتقا ءمىنىپ الىپ، بيىك تاۋدا ءجۇر ەكەن. الداشتايدىڭ اقىلى بار عوي. قيقارلىعىن قويىپ، جەڭگەڭمەن قايتا قوسىلادى. ەكى قىزدىڭ دا جولى ءالى-اق اشىلادى. ءتۇسىم جامان ەمەس قوي، ايتشى، ءيا، — دەپ جاستىعىنا جانتايا ءتۇستى. مەن ادەتتەگىدەي:
— ءيا، اجە، ءيا، — دەۋمەن بولدىم. مەن ەس ءبىلگەلى اجەم ىلعي دا وسىنداي ءتۇس كورەدى. ءبىرەسە، اق اتقا ءمىنىپ بيىك تاۋدا مەن جۇرەم. كەيدە اكەم مەن شەشەم. اق پىراققا ءۇيدەگىلەردىڭ بارلىعىن تۇسىندە كەزەك-كەزەك ءمىنگىزىپ شىعاتىن.
***
جارىقتىق اجەم مەن مەكتەپتى بىتىرەتىن جىلى دۇنيەدەن وزدى. بالا كۇنىمدە مەنى الدىنا الىپ وتىرىپ، عۇمىربايانىنان سىر شەرتىپ، 13 جاسىندا قاراقۇرت شاققانىن ايتۋشى ەدى. سول كەزدە ەم-دوم جاساعان تاتار مولدا: «وسىدان ءتىرى قالساڭ، ءجۇز جاسايسىڭ» دەگەن ەكەن. كەيۋانا توقسان بەس جاسقا قاراعان شاعىندا ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندى. ءجۇز جاس دەگەنى بولدى. مارقۇم قايتىس بولاردىڭ الدىندا بار-جوعى ەكى-اق كۇن قينالدى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭسارىدە بىزبەن قوشتاستى. اجەمنىڭ ەكى كۇن، ەكى ءتۇن قاسىندا بولعان كورشى اقساقال بايمولدا بارلىعىمىزدى توسەكتە تاڭىلىپ جاتقان قارت انانىڭ جانىنا شاقىردى. ءتىلى بايلانعان. الايدا، كوزىندە ءالى دە نۇر بار. بايمولدا اتا اكەمە جاقىندا دەگەندەي بەلگى بەردى. اكەم ەڭكيىپ ماڭدايىن توسىپ، ۇزاق يىسكەتتى. كەزەك شەشەمە كەلدى.
— اپا، كەشىرىڭىز. مەنىڭ ءتىلىم جامان عوي، ءتىءلىم، — دەدى جانارى جاسقا تولىپ، داۋىسى ءدىر-دىر ەتىپ. سۇيەگى مەن تەرىسى قالعان ساۋساقتارىن ارەڭ قيمىلداتىپ، اجەم شەشەمنىڭ باسىنان سيپادى، ماڭدايىنان ءسۇيدى. «جىلاما» دەگەندەي كوزىنىڭ جاسىن سۇرتكەندەي بولدى. اقىرعى كۇشىن جيىپ، باسىن ءسال كوتەرگەندەي بولىپ، الدەبىرەۋدى ىزدەگەندەي كوزىمەن ماڭايىن شولىپ شىقتى. — ماقسۇت پەن نۇرزادا، ايزادا كەلىپ قالاتىن ۋاقىت تا بولدى، — دەدى شەشەم ەڭ ۇلكەن اعام مەن اپكەلەرىمە حابار بەرگەنىن بايانداپ.
اجەم ول ۇشەۋىن باۋىرىنا باسىپ وسىرگەن ەدى جانە ون نەمەرەسىنىڭ ىشىندە سولاردى جانىنداي جاقسى كورەتىن. سول ساتتە ۇلكەن ءۇش نەمەرەسىن كورگىسى كەلسە كەرەك. سوسىن بارىپ، ەڭ سوڭىندا ماعان قارادى. قاسىنا بارماق بولىپ ەم، دەمىن ىشىنە تارتىپ، اۋىر كۇرسىنە باستادى. ارى قاراي نە بولعانىن ءتۇسىنبەي دە قالدىم. بايمولدا قارت ءبىزدى تەزدەتىپ تىسقا شىعارىپ جىبەردى. سالدەن سوڭ شەشەم داۋىس شىعاردى. مەن شەشەمنىڭ بۇرىن-سوڭدى ءبۇيتىپ بورداي ەزىلگەنىن كورمەگەن ەدىم. مىنەزى قاتال، ادۋىندى انامنىڭ جەر باۋىرلاپ جىلاعانىنا تاڭقالدىم. جاسىنا يە بولا الماي، جاس بالاداي ءدارمەنسىز كۇيگە ەنىپ، وكسىگەندە وزەگىڭدى ورتەپ ءجىبەرەتىندەي. «بەرەكەمىز ەدىڭ، ىرىس-قۇتىمىز ەدىڭ! كەشىر، اپا، مەنى كەشىر. ءتىلىم اشتى عوي، ءتىلىم» دەگەن داۋىسى دالاعا ەستىلىپ جاتتى. ارى قاراي:
تورگە دە ساندىق قويايىن،
ءتور جاپسارىن ويايىن،
تورەدەي بولعان اپام-اۋ،
ورنىڭا كىمدى قويايىن.
ەسىكتىڭ الدى كۇركە مە؟
كۇركەدەن اتىم ۇركە مە؟
كەشەگى جۇرگەن اپامدى،
توپىراق بەتىن بۇركە مە؟ —
دەپ جوقتاۋىن باستاپ كەتتى. جىلاي-جىلاي اياق-قولى تارتىلىپ، ىستىعى كوتەرىلىپ، اۋىرىپ قالدى. ەڭسەسى ءتۇسىپ، اجەمنىڭ قىرقى وتكەنشە دەل-سال كۇيدە جۇرگەن ەدى. ال اكەمءنىڭ كوزىنەن جاس تا شىققان جوق. سول توماعا-تۇيىق قالپىندا اۋىر قازانى قابىل الدى.
ۇيگە كورشى-كولەڭ اعىلىپ، كىسى قاراسى كوبەيە باستادى. اكەم باستاعان ءۇش-تورت ەركەك مالدىڭ قامىنا كىرىستى. ەندى بىرەۋلەرى قازان-وشاق ورناتا باستادى. ايەلدەر جاعى ءوز شارۋالارىن باستاپ كەتتى. كورشى اۋدانداعى اعايىن-تۋىستىڭ باسى دا كەپ جاتتى. جۇرتتىڭ ەڭ سوڭى بولىپ، ماقسۇت اعام مەن نۇرزادا، ايزادا اپكەلەرىم دە جەتتى...
كورشىنىڭ جۋاس جيرەن قۇنانىن جەلدىرتىپ، قابىرشىلەرگە تۇسكى استارىن اپارا جاتىرمىن. جەلتوقساننىڭ جەز تىرناق جەلى بەتتى تىرناي سوعادى. كوكتەگى از بۇلت كۇننىڭ بەتىن كولەگەيلەمەگەنىمەن دالا ىزعارلى. بايمولدا اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، اجەم «سۇيەگىمدى شاكىرتتىڭ قىستاۋىنا اپارىپ قويىڭدار» دەگەن ەكەن. بۇنى ەستىگەندە ساليقا باستاعان اۋىل كەمپىرلەرى «باقسىنىڭ مولاسىنداي جاپادان جالعىز ەل اياعى بارۋدان قالعان قىستاۋدا جاتا ما» دەپ ءۋاج ايتقانداي بولىپ ەدى. الايدا، اكەم شەشەسىنىڭ سوڭعى ءتىلەگىنە قارسى شىعا المادى. بۇرىنعى قىزىلبەل سوۆحوزىنا قاراستى ءبىز تۇراتىن سيىر فەرماسىنان بىر-ەكى شاقىرىم قاشىقتىقتاعى شاكىرت قىستاۋىنا قوياتىن بولىپ شەشءتى. ۇيدەگىلەر «تاماق سۋىپ قالادى، تەزىرەك بار» دەگەسىن اتتىڭ تەرىن ايامادىم. ءداۋ سايدىڭ اۋزىنداعى ەسكى قىستاققا جەتكەندە جەتى ءقابىرشى تەرلەپ-تەپشىپ، قازعان توپىراقتى سىرتقا شىعارىپ جاتىر ەكەن. مەنى كورگەن ولار تاماقتانۋعا قامدانىپ، كۇرەكتەرىن تاستاپ، تەرىمىز قاتپاسىن دەدى مە، توندارىن جامىلا باستادى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم!
— ۋاعالەيكۋم!
— قالايسىڭ، قاراش؟
— بار بول، بالا!
جۇرتتان بۇرىن جانىما كەلگەن سىپسىڭ ساتاي قورجىنعا قول سوزىپ:
— قانداي تاماق؟ — دەدى ماعان ىرجيا قاراپ.
— ەت.
— جىلقىنىڭ ەتى مە؟
— جوق، قويدىڭ ەتى.
— شىركىن، جىلقىنىڭ ەتى بولعاندا. جارىقتىق جىلقى مالىنىڭ ەتى ايازدا دا قاتپايدى عوي. كەلىڭدەر-ەي، جىگىتتەر، اس قاتپاي تۇرعاندا جەپ الايىق، —دەيدى ساتاي.
— ءاي، سۋ جورعام-اي، جۇمىسقا كەلگەندە وسىلاي الدىڭا جان سالماساڭ جارار ەدى، — دەپ بەرىك باستاعان اۋىل جىگىتتەرى تۇستەنۋگە وتىرا باستادى. مەن دە اتتان ءتۇسىپ ءقابىرشىلەردىڭ قاسىنا جايعاستىم. مايلى سۇبەنى اۋزىنا ءبىراق تىققان ساتاي مەنى تاعى دا سۇراقتىڭ استىنا الدى.
— ءاي، قاراش، اكەڭ نە سويدى؟ جىلقى سويعان شىعار.
— جوق. سيىر سويدى.
— كەشە بىلدەي ءبىر فەرمانىڭ باسشىسى ەدى. سيىر سويعانى نەسى؟ — دەدى كەكەتە.
— الدا ءالى اجەمنىڭ قىرقى، جىلدىعى دا بار ەمەس پە؟ — دەدىم ساتايعا جاقتىرماي قاراپ. قابىرشىلەردىڭ ۇلكەنى بولاتبەك اعا:
— ءاي، سىپسىڭ، اۋزىڭ ءبىر ءوزى جابىلمايدى ەكەن. تاماعىڭدى تەزدەتىپ ءىش. قىستىڭ كۇنى كۇن ۇياسىنا تەز باتادى. تەزدەتىپ ءبىتىرۋ كەرەك. ەلدىڭ نە سويعانىندا شارۋاڭ نە؟ ولەءتىن ادام ءولدى. وعان ارناپ ءپىل سويساڭ دا تۇك پايدا جوق. مارقۇمعا ەندى تەك قۇران عانا تيەدى، — دەپ كەيىدى. ساتايدىڭ قايتاتىن ءتۇرى جوق.
— ونىڭىز راس، بوكە. ولگەن ادامعا ءتىپتى تاۋىق سويساڭ دا ءبارىبىر. سويىلعان مال، جايىلعان داستارحان جانى كەۋدەسىندە تۇرعان تەك تىرىلەرگە كەرەك. جىلقى سويدىم دەگەن اتاق ءۇشىن كەرەك قوي، اتاق ءۇشىن، — دەپ سۇق ساۋساعىن شوشايتتى.
— وتكەندە قىزىلبەلدەگى نۇرلاننىڭ اكەءسى قايتىس بولدى. ەسىك پەن توردەي تۋ بيە جىقتى. تابان قازى شىقتى، تابان قازى. قاتىندار جاعى شەك تاپپاي، اۋرە-سارساڭعا ءتۇءسىپتى، — دەي كەلە ەكى كوزىن ويناقشىتا ماعان تاعى دا:
— سەنىڭ اكەڭ نەگە جىلقى سويمادى، ەي؟ — دەدى ىرجيعان بولىپ. اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن:
— ول جاعىن اكەمنىڭ وزىنەن سۇرارسىڭ، سىپسىڭگۇل ساتاي، — دەپ ورنىمان تۇرىپ، جىلدام باسىپ اتقا قوندىم. بۇنداي جاۋاپ كۇتپەسە كەرەك:
— مىناۋ نە دەيدى ەي؟ قۇرداس تاپقان ەكەن. قالاي-قالاي سويلەيدى؟ — دەپ قىزاراقتاپ قالدى. وتىرعاندار ساتايعا قاراپ «ەسءتيىن دەگەنىڭ وسى ما؟» دەگەندەي كۇلىپ جاتىر. مەن اتتىڭ باسىن اۋىلعا بۇرىپ، قابىرشىلەردەن ارقان بويى ۇزاپ كەتتىم. كوپ ۇزاماي:
— قاراش، قاراش!— دەگەن ارتىمنان ساتايدىڭ قارلىققان داۋىسى شىقتى. جيرەن قۇناننىڭ باسىن تارتتىم. ءبىراق ارتىما قاراعانىم جوق. ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، ءجۇگىرىپ كەلگەن سىپسىڭ ساتاي ەنتىگىن ارەڭ باسىپ:
— اكەڭنىڭ بەرىپ جىبەرگەنىن تاستاپ كەت، تاستاپ، — دەۋمەن بولدى. سۇق ساۋساعىن موينىنا تاقاپ. سول كەزدە بارىپ قولتىعىمدا ءبىر بوتەلكە اراق بارى ەسىمە ءتۇستى. اق ءبوتەلكەنى سىرتقا جارقىراتىپ الىپ شىققانىممەن ەتىگىمنىڭ قونىشىنا دەرەۋ قىستىرا سالدىم. ساتايدىڭ ەكى كوزى قايتا ويناقشي ءتۇسءتى.
— ءاي، قاراش، اكەل بەرى! اكەڭ ءوزى ايتقان سەنەن بەرىپ جىبەرەمىن دەپ. بۇلسىز بولمايدى. ءوزىڭ كورىپ تۇرسىڭ عوي، كۇن تىپتەن سۋىتىپ بارادى. اربىردەن سوڭ مەنى جالعىز ىشەدى دەيءسىڭ بە؟ انا جاقتا بوكەڭ باستاعان ۇلكەندەر دە كۇتىپ وتىر. نەمەنە، مەنىڭ سوزىمە رەنجىپ قالدىڭ با؟ اكەڭ ماعان جەزدە بولىپ كەلەدى. سەن بولساڭ جيەنسىڭ، — دەيدى اۋزى-اۋزىنا تيمەي. بۇدان ارى جالىندىرعىم كەلمەدى.
— ءما، — دەپ اراقتى قالىڭ قارعا لاقتىرا سالدىم دا، تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتىم.
— قولعا بەرسە قايتەدى ەي، وي اكەڭ؟ اجەءسىن مەن ولتىرگەندەي نەمەنەگە ماعان بۇلقان-تالقان بولادى؟ — دەپ مىڭگىرلەگەن ساتاي ارتتا قالا بەردى...
***
اجەمدى جەرلەيتىن كۇنى ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتى كىسىگە تولدى. جىل ون ەكى اي توقتاۋسىز سوعاتىن جەل سابىرعا كەلگەندەي. كۇننىڭ كوزى دە شىققان. كورشى-قولاڭمەن وتىن، سۋ دايارلاپ جۇرگەن مەنى نۇرزادا اپكەم: «جاۋراپ، اۋىرىپ قالاسىڭ»، — دەپ ۇيگە كىرگىزىپ الدى. ىشتە نۇرلانبەك مولدا ەكەۋمىزدەن باسقاسىنىڭ ءباءرى ايەلدەر جاعى. بارلىعى اجەم جاتقان ءبولمەگە قاراعىشتاي بەرەدى.
— اۋەلدە سۇيەككە جەتى ادام تۇسەدى. كىمءنىڭ تۇسەتىنى دە بەلگىلەنگەن ەدى. جامالدىڭ جالعىز ءوزىنىڭ جۋىندىرىپ جاتقانى قالاي؟ — دەپ ءسوز باستادى شەشەمنىڭ كورشى اۋداننان كەلگەن جەڭگەسى نۇرزادا اپكەمە سۇراۋلى جۇزبەن قاراپ.
— ۇلكەندەر جاعى سىزدەر بىلمەسەڭىزدەر، مەن قايدان بىلەيىن، — دەدى اپكەم.
— كەشە كەشكە باسقاشا ۋاعدالاسقان ەك، بۇگىنگىسى مىناۋ. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — دەپ بارىپ، — بۇل ءوزى شاريعاتقا قايشى ءارى قازاقى جونگە دە كەلمەيدى ەمەس پە، مولدا بالا؟ — دەپ اۋىل يمامىنا قارادى باعيرا اپاي.
— اقى يەسى ءوزى بىلەدى، — دەدى نۇرلانبەك مولدا.
— اقى يەسى جامال ەمەس، تاۋقان ەمەس پە؟
— اعا ەندى قارسى بولعان جوق قوي. سەكپىل بەت قارا سۇر كەمپىردىڭ اۋزىن باققان كوپ قاتىننىڭ ورتاسىندا وتىرعىسى كەلمەدى مە، مولدا اسىعىس تىسقا شىعىپ كەتتى.
— جەتى ادامعا جەتى جاعالى كيىمدى بەرىپ تاستادى. بەس ادامعا بەرسە دە بولار ەدى. جىرتىستى دا اياماي ۇلەستىرىپتى. مىنا زاماندا تىراشتانۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ءالى تۇرمىس قۇرماعان قىزدارى بار. قىزدىڭ ءۇلكەنى سەنسىڭ، نۇرزادا، شەشەڭە وسىنى ايتاتىن ءجونىڭ بار ەمەس پە؟ — دەپ باعيرا اپاي ەندى اپكەمە بۇرىلدى. نۇرزادا ۇندەگەن جوق.
— باعيراۋ، ءقايىنسىڭلىڭنىڭ بايقۇس كەمءپىرگە كورسەتپەگەنى جوق قوي. قۇدايدان قورىققانى دا، — دەدى كورشى ساليقا اپا ازداعان ۇنسىزدىكتەن كەيىن. سول كەزدە اپكەمنىڭ شەشەمە اراشا تۇسكەنىن كۇتتىم بە، كوزىمنىڭ استىمەن نۇرزاداعا قاراي بەردىم. ال ول باسىن كوتەرمەگەن كۇيى وتىرا بەردى. تەك، باعيرا كەمپىر: «ە-ە، ۇلتۋار جارىقتىق جاقسى ادام ەدى عوي»، — دەپ قانا قويدى. سوسىن بۇدان ارى كۇتىپ وتىرۋعا شىدامى جەتپەدى مە، اجەم جاتقان بولمەگە قاراي كىرىپ كەتتى.
بۇرىن-سوڭدى ءبىزدىڭ اۋىلدا قازا كەزىندە بۇنداي وقيعا بولماپتى. ەل ءىشى شەشەمنىڭ اجەمنىڭ سۇيەگىنە جالعىز ءوزىنىڭ تۇسكەنىن ۇزاق ۋاقىت ايتىپ ءجۇردى... سالدەن كەيىن مولدانىڭ «جانازا ناماز، جانازا ناماز» دەگەن داۋسى مەنى سىرتقا شىعاردى. ارى قاراي ءبارى رەت-رەتىمەن بولدى.
— ۇلتۋار انامىز قانداي ادام ەدى؟ — دەءدى مولدا.
— جاقسى ادام ەدى، جاقسى ادام ەدى، — دەپ جاماعات ءبىراۋىزدان جاۋاپ قاتتى.
— قارىزى بار ما؟ — دەگەن كوپكە بەلگىلى كەزەكتى ساۋال قويىلدى. ساپتا تۇرعان ەركەكتەر تاعى دا:
— قارىزى جوق، جوق، — دەپ ايعاي سالدى. يمام قۇران سۇرەلەرىن ۇزاق وقىعان جوق. اكەم مەن ماقسۇت اعام باس بولىپ سۋىق تابىتتى كوتەرىپ، كولىككە قاراي بەتتەدىك. ايەلدەر جاعى داۋىس شىعارا باستادى.
— اجە، ءبىزدى تاستاپ قايدا كەتىپ بارا-سىڭ؟ — دەپ نۇرزادا مەن ايزادا باستاعان ءاپكەلەرىمنىڭ اششى داۋىستارى قۇلاعىما جەتتى. مەن كوپ ىشىنەن شەشەمدى ىزدەدىم. انام كوءرىنگەن جوق. شاكىرت قىستاۋىندا ءتىسىن اقسيتىپ ساتاي باستاعان قابىرشىلەر ءبىزدى كۇتىپ الدى.
***
— ءاي، قاراش، ۇيىقتاپ قالعان جوقسىڭ با؟ مىنە اۋىلعا دا كەلدىك، — دەدى شەشەم ماعان بۇرىلا سويلەپ. جۇيرىك كولىك جولى قايتا جوندەۋدەن ءوتىپ جاتقان كۇرەڭبەلدىڭ بەل ورتاسىنا شاڭداتىپ بارىپ توقتادى. جولاي تابىلعان ناعاشىم قارا كوزىلدىرىگىن شەءشىپ:
— اپا، مىنە، بالاڭىز ەكەۋىڭىزدى اۋىلدارىڭىزعا امان-ەسەن جەتكىزدىم، — دەپ ىرجيا ماعان قارادى. مەن ءاميانىمنان اقشا سۋىرىپ ۇسىنىپ ەم، اقشاعا شەشەمنىڭ قولى بۇرىن جەتىپ، ەكى مىڭ تەڭگەلىك ەكى قاعازدى ۋماجداپ-ۋماجداپ ومىراۋىنا سالىپ ءجىبەردى. «ناعاشىم» ماعان قارادى. مەن وعان قارادىم.
— ءاي، مالقار باۋىرىم، اقشانى قايتەءسىڭ. اتام قازاق ماتا الما، باتا ال دەگەن. ءوزىڭ الىس جول ءجۇرىپ بارا جاتىر ەكەنسىڭ. بوتا ءبىر جۇتتىق، باتا مىڭ قۇتتىق، — دەپ بارىپ الاقانىن جايىپ:
«جورتقاندا جولىڭ بولسىن،
جولداسىڭ قىدىر بولسىن...»،
— دەپ ۇزاعىنان سىلتەپ،«اۋمين» دەپ ءبىراق توقتادى. ءبىرەسە ماعان، بىرەسە «اپكەسىنە» قاراعان شوپىر دا «اۋمين» دەدى دە، بىزبەن سىپايى قوشتاسقان بولىپ ءجۇرىپ كەتتى.
— ءوزىنىڭ سۇرامايتىنى جوق. مەن دە داڭعىرلاپ سويلەي بەرىپپىن. كەنەزەم دە كەۋىپ كەتتى. الگىلەردىڭ بىرەۋى قارسى الا ما دەپ ەم. ەشقايسىسى كورىنبەيدى عوي، — دەپ شەشەم الدىما ءتۇسىپ كەتتى. بالا كۇنى اتشاپتىرىمداي جەردى الىپ جاتقان اۋىلىم جىلداعىسىنان دا جۇپىنى كۇيگە تۇسكەن. بوس تامداردىڭ قاتارى كوبەيگەن. كۇرەڭبەلدىڭ سۇرىقسىز ءجۇزىن الىستان تەك قايىڭ مەن تەرەگى جاسىرىپ تۇر ەكەن. كەرتاۋدىڭ باۋىرىنداعى شاكىرت شالدىڭ قىستاۋىنا كوز تاستادىم. بۇرىندارى اجەمنىڭ قالقايىپ جاتقان جالعىز زيراتى كوزگە دە ىلىكپەۋشى ەدى. ءقازىر ول جەر باياعىدا-اق قالىڭ قورىمعا اينالعان. ەسكىنىڭ ءسوزىن ايتاتىن بايمولدا اقساقال، كورشى ساليقا كەمپىر دە سول جاقتا. سىپسىڭ ساتايدىڭ دا بىلتىر كەنەتتەن كوز جۇمىپ، سول جاققا جامباسى تيگەنىن ەستىگەن ەم.
— شاكىرت قىستاۋىنداعىلار ءبىر قاۋىم ەل بولىپتى عوي، — دەدىم شەشەمدى قۋىپ جەتىپ.
— ە-ە، بارلىعىمىز دا سول جاققا بارامىز، سول جاققا بارامىز، — دەگەن انام تاياعىنا سۇيەنىپ، مولالارعا قاراپ بەتىن سيپادى.
You Might Also Like
-
لاشىقتىڭ ەسىگىن سەرپي اشىپ كىرە بەرگەنى سول ەدى، «شاڭق-شاڭق» ەتكەن بۇركىت داۋىسى ميىن سولق ەتكىزىپ، توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتىپ قويا بەردى. كوك جەلكەدەن بىرەۋ قويىپ قالعانداي ەڭكەيە بەرىپ، ...
