اقىن مەن بۇلبۇل سايراعان ەلدە
اسىقتىرعان قۇتبي كيروم.
اپتاپ ىستىق ءسال باسەڭسىپ، كۇن ۇياسىنا قونا بەرگەندە جولعا شىقتىق. دۋشانبەنىڭ جۋىردا عانا حافيز ەسىمىمەن اتالعان اۆتوستراداسىن جيەكتەپ ۆارزوب وزەنىنىڭ سالقىن لەبىنە بەتتى توسا زىرلاپ كەلەمىز. الدىمىز اسپانمەن تالاسقان اق باستى تاۋلار.
— بارار باعىتىمىز — تاريحتا كۋحيستان دەپ اتالادى. سىزدەرشە ايتقاندا تاۋ ەلى. جوعارعى زەراۆشانمەن قۇلديلاپ وتىرىپ، مارعەدار الابىنا شىعامىز. جولدا ايني، پەندجيكەنت اتتى اۋدان ورتالىقتارى بار. ودان ءارى قول سوزىم جەردە داڭقتى سامارقاند جاتىر. ارينە، ەڭ اۋەلى انزوب اسۋىنان اسىپ الۋىمىز كەرەك، — دەدى قۇتبي كيروم.
— انزوبتان اسۋ ءۇشىن وسى جول ۇستىندەگى انزوب شايحاناسىنا توقتاپ وتپەسەك، تاعى دا بولمايدى، — دەپ كۇلدىردى ابدوللا زاكيروۆ.
قۇتبي كيروم جاس بولسا دا ەلىندە اتى تانىلعان دارىندى اقىن. ال ابدوللا زاكيروۆ بولسا، الماتىدا وقىپ، پارتيالىق ءبىلىم العان ادەبيەت اۋدارماشىسى، جۋرناليست. ەكەۋى دە قازاق داستارقانىنان تالاي رەت ءدام تاتقان، قازاق حالقىن، ونىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ەجەلگى تاجىك جەرىندە ماداقتاي جۇرەتىن ابزال دوستار.
— 1963 جىلى وزدەرىڭىزبەن بىرگە ايعا جۋىق ارالادىق قوي قازاقستاندى، — دەدى قۇتبي اق كەنەپتەن تىگىلگەن تار قالپاعىن جالتىر باسىنا نىعارلاي كيىپ، — وي، ول كۇندەر مەنىڭ ەسىمنەن ەشقاشان كەتپەك ەمەس. ءبىز، ابدوللا ەكەۋمىز تاۋ تۇرعىنىمىز، ال سىزدەر قىر پەرزەنتتەرىسىزدەر. سول سەبەپتى الدىڭىزدا جاتقان قيا جارتاس، قىزىل شاقا شىڭ-قۇزداردىڭ ۇلىلىعىن كورىپ تاڭىرقايسىزدار. ال مەن بولسام، ۇلان-بايتاق قازاق ساحاراسىنىڭ تىلسىم ۇلىلىعىن سول جولى سەزىنگەن ەدىم. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، جۋىردا اباي تويىنا مومىن قاناعات ەكەۋمىز بارىپ قايتتىق قوي. سەمەي، قاراۋىل، جيدەباي، شىڭعىستاۋدى ارالادىق. وسى جولى تاعى ءبىر سەزىممەن ورالدىق — ۇلانعايىر دالادا ۇلانعايىر دارقاندىق، مىرزالىق بار ەكەن.
قۇتبي اقىندىق اشىق كوڭىلمەن، شابىتتانا سويلەپ وتىر.
ءبىز تىڭداۋشىمىز. اراكىدىك جان-جاعىمىزعا قاراپ قويامىز. جاساندى كولدىڭ جاعاسىنداعى تاقتىدا كوك شاي ءىشىپ وتىرعان تاجىك باۋىرلار بىزگە ءالسىن-الى كوڭىل اۋدارادى. سەبەبى، قۇتبيدىڭ ءسوزى قىزۋ، ەكپىنى قۋاتتى. جالپى، تاجىك اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قىزۋ قاندى، نەندەي ءىس بولسا دا تەز تىندىرعىسى كەلەتىن، تىنىمسىز دا ەلگەزەك جان وسى قۇتبي بولار دەپ تۇيدىك ىشىمىزدەن.
ءبىزدى تۋعان مەكەندەرىمەن تانىستىرۋعا الىپ بارا جاتقان ابدوللا مەن قۇتبيدان باسقا دا ادەبيەتشى دوستارىمىز بار. ماسەلەن، جاڭاعى قۇتبي ءسوز ەتكەن مومىن قاناعات. ول — وتە سابىرلى، ناعىز شىعىس ادامدارىنا ءتان ماڭعازدىق پەن مارعاۋلىق قاتار قالىپتاسقان، ءاربىر ساۋالىڭا ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ بايىپپەن، جان-جاقتى جاۋاپ بەرەتىن جان. اقىن ماستون شەرالييەۆ بولسا، ول مىنەزى جاعىنان مومىن مەن قۇتبيدىڭ ءدال اراسىنداعى، از دا سويلەمەيتىن، داۋرىعىپ اڭگىمەگە دە كوپ كيلىكپەيتىن، قاۋىمنىڭ كوزىن باعىپ، كوڭىلدەن شىعۋعا تىرىساتىن جاس جىگىت.
— بۇل مەكەمەنىڭ اتىن «انزوب» دەيدى. ال شىن مانىندەگى ناعىز انزوب اسۋىن ءتورت مىڭ ءۇش ءجۇز مەتر بيىكتىككە كوتەرىلگەندە كورەسىزدەر، — دەيدى يبراگيم يۋنۋسوۆ الدىمىزعا كەلە باستاعان اق قۇمانداردان ءبىزدىڭ پيالالارىمىزعا كوك شاي قۇيىپ بەرىپ، — مىنا وزەننىڭ اتى — بارزوب، بىلايشا ايتقاندا سەكىرىپ، سارقىراپ اعاتىن تەنتەك سۋ دەگەن ماعىنانى اڭعارتادى.
جۇقالتاڭ كەلگەن تالدىرماش جىگىت يبراگيم «تاجىكفيلم» كينوستۋدياسىندا شوفەر بولىپ قىزمەت ەتەدى. ول جۋىردا عانا رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا كورسەتىلە باستاعان «رۋستام تۋرالى اڭىز» اتتى ەكى سەريالى ءفيلمنىڭ جاسالۋ تاريحىنان سىر شەرتە باستادى. ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى جۋىردا عانا اياقتاعان «قىز جىبەك» ءفيلمى جايلى اڭگىمەلەي باستاپ ەدىك، سوزگە ەلگەزەك قۇتبي ارالاستى:
— الماتىدا بىزگە «قىز جىبەكتى» كورسەتتى. وتە جاقسى فيلم! — دەپ اق قالپاعىن باسىنان شەشىپ الدى دا، تىزەسىنە كيگىزىپ قويدى.
— باستا، قۇتبيجان! — دەپ ابدوللا داۋىستاپ قالدى. تەڭسەلىپ، ىرعالا وتىرىپ شىعىس شايىرلارىنىڭ ماقامىمەن قۇتبي جىرلاي جونەلدى. ءبىز اقىن دوسىمىزدىڭ مۇنداي ونەرى بارىن جاقسى بىلەتىنبىز. جات تىلدە ايتىلىپ جاتقانىمەن جۇرەككە سونداي جىلى، كوڭىلگە سونداي قونىمدى ماقام. قىزا كەلە قۇتبيدىڭ كوزى قىزارا باستادى. ءبىرازدان سوڭ ول ەكىلەنە، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الىپ، ورنىنان قوزعالا جىرلادى. ابدوللا مەن شوفەر يبراگيمنىڭ دە دەلەبەسى قوزىپ، ولار دا قۇتبيدى قوستاپ قويادى. ءبىر ءسات كوز الدىمىزعا الىس زامانعى شىعىستىڭ ۇلى شايىرلارى ەلەستەپ،قۇلاعىمىزعا بال شىرىندى شىعىس سازى ەستىلىپ تۇرعانداي بولدى.
اقىن تەرشىگەن قاسقا ماندايىن ورامالىمەن ءسۇرتتى دە:
— قازاق باۋىرلار، مەنىڭ بۇل ولەڭىم سىزدەرمەن بىرگە سارىارقانى ارالاعاندا جازىلعان ەدى. قازاقتىڭ دارىندى جاس اقىنى - قايرات جۇماعالييەۆ اۋدارعان ەكەن، مازمۇنى، مىنە، مىنا كىتاپتا، — دەپ قۇتبي 1969 جىلى ءبىزدىڭ «جازۋشى» باسپاسى شىعارعان «گۇلىستان» اتتى تاجىك اقىندارىنىڭ قازاق تىلىندەگى جيناعىن ۇسىندى. قۇتبي كيرومنىڭ «دالا بولىپ قايتايىن» دەگەن ولەڭىنە كوزىمىز ءتۇستى:
...اشىق تاڭنىڭ اجارىنداي بۇل دالانىڭ كەلبەتى،
ءبىر ءوزى ونىڭ ءبىر دۇنيە قيالىڭدى ورلەتىپ...
كورگەن شاقتا-اق جىبەرەدى سەزىمىڭدى تەربەتىپ،
بۇل ساحارا - قارت تاريحتىڭ وقىلماعان ءبىر بەتى!
سامالاداي سايىن دالا، سەنەن وشپەس وت الدىم.
ۇلى تەڭەۋ ىزدەسەم - اق ەسىمىڭدى اتارمىن.
سەنسىڭ مىناۋ توبەمدەگى اق شاربى بۇلت، اتار كۇن،
كەرىلگەن كەڭ اق داستارقان تورىندەگى وتاننىڭ.
...كەلدىم اڭساپ باۋىرىم دەپ، دارقان قازاق حالقى دەپ،
اپپاق نيەت، شالقار پەيىل قىر ەلىنىڭ سالتى دەپ،
جاسا ماڭگى، جايساڭ ءوڭىر، ساعان ايتار بار تىلەك
جەر جاڭعىرتىپ جاتسىن ءدايىم كەڭ كەۋدەڭنەن ءان تۇلەپ.
جاعالاسقان تالاي دۇشپان جاپان تۇزدە بەزەرگەن،
سەنىڭ جاۋىڭ بىزدەرگە دە كوك سۇڭگىسىن كەزەنگەن.
بىرگە تۋعان تۋىسىمسىڭ، مەيىرىمىڭدى سەزەم مەن،
تاعدىرلاسپىز، تامىرلاسپىز، ءھام سىرلاسپىز ەجەلدەن.
ارىنداعان اساۋ شابىت جالىن ۇستاپ بايقايىن،
ەستىرتەيىن ءور ءۇنىمدى!
وي تۇنىعىن شايقايىن!
جاسىل شۇيگىن جازيرانىڭ توسىندە ءبىر جايقايىن،
دالا كەزىپ، تۋعان ەلگە دالا بولىپ قايتايىن!
قۇتبي ولەڭىنىڭ قازاق تىلىندە اقىندىق زور شابىتپەن اۋدارىلعانىن ايتىپ، وسى جولعا بىرگە شىعىپ بارا جاتقان ساپارلاس دوستارىمىزعا وقىپ بەردىك.
— قايرات جۇماعالييەۆكە ءبىر سالەم! — دەدى ابدوللا باتىسقا قولىن سىلتەپ، — ەندى ءبىزدى انزوب اقساقالدىڭ ءوزى كۇتىپ تۇر. اسۋدىڭ بيىكتىگى نە بارى 4 مىڭ ءۇش ءجۇز-اق مەتر. كۇن جارىقتا ءوتىپ العان ءجون.
تەرەڭ سايدىڭ تۇبىندە سارقىراي اققان اساۋ وزەندى جاعالاي وتىرىپ «اتتىڭ باسىن» قۇزعا بۇردىق. ءبىر ءسات اينالامىزدىڭ ءبارى توبەمىزدەن تونگەن تاۋ جوتالارىنا اينالىپ، كەي تۇستا تەرەڭ شاتقال تابانىنداعى يرەلەڭ تار جولمەن تىرمىسا ورلەپ كەلەمىز.
مىنە، انزوب!
قۇج-قۇج تاستارىمەن، ۇشار باسىنداعى سولتۇستىك بەتكەيىنە جاسىرىنعان اق قارىمەن، قاس قارايا باستاعان ساتتەگى كوكشىل-سۇرعىلت كەلبەتىمەن-اق سۇستى كورىندى انزوب. «مەنىڭ ەتەگىمە جارماسىپ، باسىما شىعاتىن سەندەر كىم ەدىڭدەر!؟» دەگەندەي تۇكسيە قاباق شىتادى انزوب.
ءون بويىن شىرماپ، قۇرساۋلاپ، بەلبەۋلەپ تاستاعانداي شىڭعا قۇلاش ۇرعان ايقىش-ۇيقىش يرەك جول جوتا-جوتامەن جورعالاي كەلىپ، انزوبقا: «قاريا، قاتۋلانباي، قاپالانباي ادامدارعا اسۋ بەر!» دەپ جايباراقات جاتىر.
راس، بۇل جولمەن جۇرەكتى شوفەرلەر عانا جۇرە الادى. بەس-التى مەتر ەنى بار تار جولمەن اۋىر جۇكتى ماشينالاردى الىپ ءوتۋدىڭ ءوزى شىن ەرلىك. پامير تاۋلارىنداعى وسىنداي قيىن جولدارمەن كۇنبە-كۇن ەرسىلى-قارسىلى قاتىناپ، ەلدى مەكەندەردىڭ قاجەت-مۇقتاجىنا قولقابىس ەتۋشى ەرجۇرەك شوفەرلەر جايلى قالاي ماقتاپ جازسا دا سيارلىق. ءبىزدىڭ ەسىمىزگە شىڭعىس ايتماتوۆ شىعارمالارىنىڭ كەيىپكەرلەرى، اسىرەسە، تيان-شان مەن ءپاميردىڭ اسقاق اسۋ جولدارىندا جۇك تاسيتىن شوفەر بەينەلەرى كوز الدىمىزعا كەلەدى. بۇل كۇندەرى «موسفيلم» ستۋدياسىندا ءتۇسىرىلىپ جاتقان «مەن تيان-شانمىن» دەپ اتالاتىن كينوفيلمنىڭ دە شىڭ-قۇزدارداعى قيا جولدارمەن اۋىر جۇكتى ماشينالار جۇرگىزەتىن جۇرەكتى ادامداردىڭ ومىرىنەن الىنىپ جازىلعانى دا تەگىن ەمەس.
ماشينامىز انزوب اسۋىنا كوتەرىلگەن سايىن دەنەمىز قالتىراپ، تونا باستادىق.
— جاڭا عانا دۋشانبەدە قىرىق گرادۋس ىستىق بولدى دەگەنگە كىم سەنەر ەكەن! — دەپ ءبىر ءبىرىمىزدى اجۋالايمىز.
كەڭ دالادا وسكەن قىر ەلىنىڭ تۇرعىندارى — ءبىزدىڭ قۇلاعىمىز ءبىتىپ، دەمالىسىمىز جيىلەي باستادى. انزوب شىڭىنا ماشينانى توقتاتىپ، تۇنگە قاراي جان-جاعىن مۇز قۇرساۋلاي باستاعان بۇلاقتان سۋ ىشتىك. قاراڭعى شىڭىراۋ كۇز تۇبىندەگى ءار جەردەن ءبىر جالت-جۇلت ەتكەن وتتاردى كورسەتكەن قۇتبي:
— ءبىز باراتىن اۋىل باعىتى — سوناۋ ءتۇس، — دەيدى. قۇتبي سىلتەگەن تۇڭعيىققا كوپ قاراۋعا، قادالا قاراۋعا ءداتى شىدامايدى. جول جيەگىنە جولاماي، شىڭعا قاراي سۋلاپ جاتقان قاردى قارمايمىز.
سونى بايقاي ما، يبراگيم شوفەر:
— جوعارى ءجۇرۋ وڭاي عوي، مۇنداي جولدارمەن تومەن ءتۇسۋدىڭ قيىندىعىن ايتساڭشى، — دەپ ءبىزدىڭ قۇتىمىزدى قاشىرىپ قالتا فونارىنىڭ جارىعىمەن ماشينا دوڭعالاقتارىن مۇقيات تەكسەرىپ ءجۇر.
ءتۇن ورتاسىندا قۇداي دەپ سادريددين ايني اۋدانىنا قاراستى گ. ك. وردجونيكيدزە اتىنداعى كولحوزعا كەلىپ كىردىك.
— وسى كولحوزدىڭ باسقارماسى موللاراحىم اسليددينوۆتىڭ ۇيىنە بارامىز، — دەدى قۇتبي.
كەڭ اۋلاسى بار ۇلكەن ءۇي جول جيەگىنەن تومەن، زەراۆشان وزەنىنىڭ جاعاسىنا قاراي ەنتەلەپ ورنالاسقان ەكەن. ءۇي يەسى — قىرىققا ەركىن شىعا قويماعان دوڭگەلەك ءجۇزدى تاجىك جىگىت:
— مارحابات! ءبىز سىزدەردى كۇتكەلى قاشان!... — دەپ قول قۋسىرا قارسى الدى. تاڭ ساز بەرگەنشە اڭگىمە-دۇكەننىڭ قاقپاسى جابىلمادى. موللاراحىم وسى وڭىردەگى ەڭ جاس باسقارمالاردىڭ ءبىرى. ءبىز «تۇقىم قۋالاعان شاحتەر، تۇقىم قۋالاعان مەتاللۋرگ» دەگەندى ءجيى ەستيمىز، ءجيى ايتامىز. ال موللاراحىم بولسا، تۇقىم قۋالاعان كولحوز پرەدسەداتەلى. اكەسى اسليددين راحىموۆ شيرەك عاسىرعا تارتا وسى كولحوز شارۋاشىلىعىن باسقارعان. قارتايىپ، پەنسياعا سۇرانعان شاعىندا ارتەل مۇشەلەرى قولقالاپ ون توعىز جاسار موللاراحىمدى باسقارما ەتىپ سايلاعان. ودان بەرى دە ارادا جيىرما جىل جاتىر.
— زەراۆشان وزەنىن بويلاي قونىستاعان ەلدىڭ وسى تۇسىندا كونە سوعدىنىڭ مەكەندەرى مەن ۇرپاقتارى ءجيى ۇشىراسادى. مىنا الدىمىزدا وتىرعان موللاراحىم دا، وسى كولحوزدىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى!
نوۆرۋز راحماتوۆ تا سوعديانداردىڭ ۇرپاعى، — دەپ قاعىتادى ابدوللا زاكيروۆ.
تاڭ ساز بەرىپ، اسپان الا كولەڭكەلەنە باستاعان كەزدە تىسقا شىقتىق. كولحوز ورنالاسقان جەر عاجاپ ەكەن. بەينە ءبىر قارلىعاشتار ۇيا سالعان قيا جارتاس، زەڭبىرەك وعىنان جاراقاتتانعان ءزاۋلىم قورعاندى كوز الدىڭىزعا كەلتىرەدى. ونان ءارى انزوب تاۋىنىڭ ۇشكىر شىڭى كوگىلدىر اسپانعا نايزاداي قادالعان. جان-جاقتىڭ ءبارى تاۋ. تاياق تاستام جەردە زەراۆشان وزەنى كۇركىرەپ جاتىر. تاڭ الدىنداعى جۇلدىزدار تازا اۋادا جۇدىرىقتاي بولىپ ۇلعايىپ ءۇزىلىپ تۇسۋگە ءازىر تۇرعانداي جاۋتاڭ قاعادى. ءبىز موللاراحىمنان كولحوز جايلى سۇرايمىز.
— جيىرماسىنشى جىلدارى بۇل جاقتاعى تاپ كۇرەسىنىڭ ۇلكەن قانتوگىسپەن جۇرگىزىلگەنىن وزدەرىڭىز دە تاريحتان بىلەسىزدەر. سول كەزدە ۆ. ي. لەنيننىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى — گ. ك. وردجونيكيدزە وسى جاققا كەلىپ، ءبىزدىڭ ءوڭىردى ارالاسا كەرەك. كەيىن اۋىل شارۋاشىلىق ارتەلى ۇيىمداسىپ، ديقاندار مەن مالشىلار بىرىگىپ ەڭبەك ەتە باستاعان كەزدە وردجونيكيدزەنىڭ سول كەلۋ قۇرمەتىنە كولحوزىمىزدى وسىلاي اتاپتى، — دەگەن موللاراحىم سابىرلى ۇنمەن اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى، — نەگىزىنەن ءبىز ءىرى قارا مال باعامىز. تۇياق سانى مىڭ جارىمنان اسادى. سىزدەردەگىدەي كەڭ جايىلىم جوق، تاۋ-تاس اراسىنداعى الاڭقايلار جايلاۋىمىز بولىپ تابىلادى. ەكىنشى كاسىبىمىز — تەمەكى ەگۋ. ەكى ءجۇز ون گەكتار جوعارى سورتتى تەمەكى تۇقىمىن ەگەمىز. «ديۋبەك» اتتى تاڭداۋلى تەمەكى سورتىن ەلىمىزگە ءبىزدىڭ ايني اۋدانى مەن كورشىلەس پەندجيكەنت اۋدانىنىڭ تەمەكىشىلەرى بەرەدى. بۇل كاسىپتى بىزگە ۇيرەتىپ، قانىمىزعا سىڭىرگەن مولداسىدىق زاريپوۆ. ول كىسىمەن الدا — پەندجيكەنتتە كەزدەسەسىزدەر.
تاڭ اتىپ، زەراۆشاننىڭ قورعاسىن تۇستەس سالقىن سۋىنا جۋىنعاننان كەيىن جولعا شىقتىق. جەتى-سەگىز شاقىرىم جۇرگەن سوڭ موللاراحىم ماشينانى توقتاتتىرىپ، ءبىزدى ۇيىلگەن جاقپار-جاقپار تاستاردىڭ اراسىنا شاقىردى. تومەنگە كوز تاستاساق زەراۆشان ەتەك-جەڭىن جيىپ الىپ، ءبىر ۇڭگىرگە ارقىراي سۇڭگىپ جاتىر. ارنانى بويلاي العا قارادىق. سۋ دا كورىنبەيدى، شۋ دا كەلمەيدى قۇلاققا. قاسىمىزداعى دوستارىمىز ءبىزدىڭ تاڭىرقاعانىمىزدى سەزدى دە:
— ءبىر زامانداردا وسى تۇستاعى كۇز سىرعىپ قۇلاپ، زەراۆشاندى باسىپ قالعان بولسا كەرەك. سۋ جول تاپپاي تۇرا ما، قۇلاعان قۇزدىڭ استىن ۇڭگىپ بارىپ ىلگەرىرەكتە جەر بەتىنە قايتا شىعادى.
شىنى سولاي ەكەن، ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن ءبىر ۇڭگىردەن بۋىرقانا شاپشىپ، تۋلاي تاسىپ جاتقان زەراۆشانعا قايتا تابىستىق. ءبىر قىزىق وي كەلەدى: مىنا قىزىل-شاقا شىڭ-قۇز قۇرساۋلاپ تاستاعان تار اڭعاردا قيالاي قونىس تەپكەن تاجىك ەلى بۇلقىنىپ جاتقان وسى ءبىر وزەننىڭ وزىنە ۇقسايدى. قيا جارتاستا توقىمداي جەر بولسا، قىبىرلاعان ادام كورىنەدى. تەمەكىنىڭ ارام ءشوبىن جۇلىپ جاتقاندار. جەر تارلىعى سوندايلىق، اڭعاردى بويلاپ ەكى ءجۇز شاقىرىم جۇرگەنىمىزدە ءبىر-اق جەردە مولا كەزدەستىردىك. «بۇل قىستاقتاردىڭ مولالارى قايدا؟» — دەگەن سۇراعىمىزعا سوزگە جۇيرىك قۇتبي: «تاجىكتەر ولمەيدى!» — دەپ جاۋاپ بەردى.
كەلەسى اۋىلدا ايني اۋداندىق سوۆەتىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى ءوتىپ جاتىر ەكەن. ءۇزىلىس كەزىنە تاپ بولدىق. قازاق اۋىلدارىندا دا قوعامدىق جۇمىسقا بەلسەنە ارالاساتىن ايەلدەردى ءجيى كەزدەستىرەمىز عوي. سولاردىڭ ءبىرى مە دەپ قالدىق جاس شاماسى قىرىقتارداعى اقسارى ايەل قۋانا قارسى الدى. ءتۇر - الپەتى ناعىز قازاق دەرسىن..
— راۋزا تۇعرال قىزى — ايني اۋداندىق سوۆەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى، — دەپ تانىستىردى موللاراحىم.
— اقىن تۇعرالدىڭ قىزى ما؟ — دەپ جۇلىپ العانداي شاپشاڭ سۇرادى قۇتبي.
— ءيا، اقىن تۇعرالدىڭ قىزىمىن، — دەپ بارىمىزبەن جايدارى قول الىسىپ امانداستى اق سارى ايەل. - اۋدانعا بارا جاتىرسىزدار ما؟ كوشپەلى سەسسيامىز بىتكەن سوڭ ءبىز دە قايتامىز. ۇيگە كەلىڭىزدەر، مەيمان بولىڭىزدار.
— اكەڭىز جايلى اسىقپاي وتىرىپ ءبىر اڭگىمەلەسەيىن دەپ ەدىم. كەيىن رەتىن كەلتىرەرمىز، بۇل جولى اسىعىسپىز، — دەدى قۇتبي.
اينيعا جەتكەنشە اڭگىمەمىز تۇعرال اقىننىڭ تاعدىرى جايلى بولدى. وسى الاپتا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋعا بەلسەنە ات سالىسقان وت ءتىلدى، دارىندى تۇعرال اقىندى جالعان جالامەن، باسماشىلاردىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ قالعان ءوز ادامدارىمىز اتىپ تاستاعان ەكەن. دەگەنمەن بۇگىنگى تاجىكتەر وتكەنگى قاتەسىن تەز تۇزەگەن سەكىلدى. وعان ايعاق — تۇعرال تۋىپ، ءومىر سۇرگەن قىستاق سىرتىندا جالىندى اقىنعا ارناپ ورناتىلعان ادەمى ەسكەرتكىش. ءتورت باعان ەتىپ قىزىل كىرپىشتەن ورگەن، توبەسى كۇمبەز بۇل بەلگى شىن پوەزيا ورنەگىنە ۇقسايدى. ءارى جەڭىل، ءارى تارتىمدى. الىستان كوز تارتاتىن وسى ءبىر ءساندى ەسكەرتكىشتى ورناتۋدا ايني اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەرمۇراد عياسوۆتىڭ ءوزى تىكەلەي قىزمەت ەتكەن. ادەبيەت پەن ونەردى زور تۇتىپ ونىڭ تۇعرال سەكىلدى شىن وكىلدەرىنىڭ باسىنا ايتا قالارلىق بەلگى ورناتتىرعان ەرمۇراد سەكىلدى پارتيا باسشىلارىنا مىڭ دا ءبىر راحمەت دەگىڭ كەلەدى.
ەرمۇراد عياسوۆ پەن قۇتبي قيروم ءبىر اۋىلدان، بىرگە وسكەن تۋىس جاندار ەكەن. كەزدەسكەن ساتتە-اق قۇتبي تاجىك تىلىندە تەرمەلەتىپ، جىر تيەگىن اعىتىپ كەپ جىبەردى. ءبىز ابدوللا زاكيروۆكە قارايمىز، سودان كومەك كۇتەمىز. ابدوللا بولسا، «گۇلستاندى» اسىعىس پاراقتاپ، بىزگە قۇتبي جازعان تومەندەگى جولداردى وقىتتى:
وتەر كوكتەم، وتەر كۇز،
بالالىق شاعىم ەسىمدە،
وينايتىنبىز ەكەۋمىز
زەراۆشاننىڭ توسىندە.
الاڭداماي اۋلاقتا
اق جاڭبىرىن قۇيسا بۇلت،
تالدى تاسىپ شارباققا
جۇرەتىنبىز ءۇي سالىپ.
ايني قالاسىندا تۇراتىن قۇتبيدىڭ قۇربى-قۇرداستارى كەلىپ، اقىنمەن قۇشاقتاسىپ، بىزبەن امانداسىپ جاتتى.
— و، باتىربەك! — دەپ داۋىستاپ قالعان قۇتبي تاعى دا جىرلاي جونەلدى.
جالاڭ اياق، جالبىر شاش،
جىرتىق جەيدە بالالىق.
جار جاعالاپ قالدى راس،
كەلمەيدى ول ورالىپ.
سول ءبىر بالا كەزىمدەي
ءجۇرمىن بۇگىن ءۇي قالاپ
ءبىر بيىكتەن سەزىلمەي
بالالىعىم تۇر قاراپ.
اقىننىڭ قۇشاعىنان بوسانعان دوسى دا ءبىر اۋىز ولەڭ ايتىپ قالىپ ەدى، اينالا تۇرعان جۇرتتىڭ ءبارى دۋ كۇلدى. ءبىز ابدوللاعا قارادىق. مۇنى سەزگەن باتىربەك مۇستافاقۇلوۆ قۇتبيعا شىعارعان ءازىل ولەڭىن ءوزى اۋدارىپ بەردى:
— جىلتىر تۋفلي، جالتىر باس،
قۇتبي كەلدى ارقىراپ،
ءبىر بۇرىشتان سەزدىرمەي
باتىر دوسى تۇر قاراپ.
— كوردىڭدەر مە، ءبىزدىڭ شوفەر باتىربەككە دەيىن اقىن. جالپى العاندا ۇرمەتاڭ كيرومنىڭ ۇلى قۇتبي سەكىلدى ناشار اقىندارىڭ بولماسا، جاقسى اقىندارىڭ وزىنەن اسىرىپ ەشقايدا جىبەرمەيدى. الىس دەگەندە ايني قالاسىندا قىزمەتكە قالدىرادى، — دەپ «مەحنات» اتتى اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورى سۇبحان تۇيعىنوۆ سوزگە ارالاستى.
بۇل ەرەكشە ءبىر اسەم كەشتەردىڭ ءبىرى ەدى. رۋداكي مەن دجامي، فيردوۋسي مەن ساعدي، حافيز بەن ايني ۇرپاقتارى ءبىزدى نايوبو باعىنا دوستىق كەزدەسۋگە شاقىردى. اعىنى قاتتى زەراۆشان وزەنىنىڭ سالقىن لەبى كۇندىزگى اپتاپ ىستىق پەن جولدان ارسا-ارسا بولعان دەنەنى شيرىقتىرىپ سەرگىتە باستادى. ب ا ق ءىشى ءتۇرلى قۇستاردىڭ الۋان سازدى داۋسىنا تولى. جەمىس، قىزىل شيە، سارى ورىكتىڭ پىسكەن شاعى.
ۇرمەتان - قۇتبي مەن ەرمۇرادتىڭ تۋعان جەرى دەدىك قوي. ال ەرمۇرادتىڭ اعاسى حولمۇراد پەن قۇتبيدىڭ اكەسى كيرومدى قازاق دەسە دە بولعانداي. ولاردىڭ ءازىل اڭگىمەلەرى، ىلتيپات -پەيىلدەرى بىزدەگى قىر تۇرعىنىن ەسكە سالعانداي. كوپ ساتتە ءبىز سارىارقاداعى اقجارقىن، اعايىن-تۋعانداردىڭ اراسىندا وتىرعانداي سەزىندىك. ونىڭ ۇستىنە اكە كيرومنىڭ قازاقستاندا بولعانى دا بار ەكەن.
— اقمولا دا، قاراعاندى دا وزگەرگەن شىعار. تالاي جىلدار ءوتتى-اۋ ودان بەرى. قازاق مەيمانشىل حالىق قوي. اۋىر جىلدارى جاتسىنبادى، قول ۇشىن بەرىپ ءوزىنىڭ بىرگە تۋعانىنداي باۋىرىنا الىپ، قۇشاعىنا قىستى، — دەپ توقتادى كيروم.
حولمۇراد ءسوز الدى، ول دا شىعىس اقىندارىنىڭ فيلوسوفيالىق ناقىل سوزىنەن باستاپ، بىلاي دەدى:
— مەن ديىرمەنگە سالىنعان ءدان ەدىم. ۇگىتىلىپ ۇن بولماقپىن، ءبىر-اق ۇنعا اينالىپ نان بولۋعا جازبادى. ديىرمەننىڭ ەرنەۋىنەن ۇلپا بولىپ شاشىلدىم. ءۇن تۇسەتىن شۇمەككە جەتە الماي ەرنەۋدەن توگىلگەن سەبەبىم، ديىرمەننىڭ ۇستىڭگى تاسى تەگىس ەمەس، قيسىق قاشالعان ەكەن. ەي، حالايىق، نانىڭ مول بولسىن دەسەڭ، ءىسىڭ ءتۇزۋ بولسىن!
قايدان ەستىدىك، بىلمەيمىز. كوكەيىمىزدە ءبىر ءۇن تۇر:
— ءبىز - رۋداكيدىڭ ۇرپاعىمىز. ول ۇلى ونەردىڭ ۇلى پاديشاسى ەدى عوي. سول پاديشا تۋعان جەر — پياندجۋر قىستاعى وسى ارادان الىس ەمەس. سول سەبەپتى دە بۇل الاپتىڭ تاۋ مەن سايى، تاس پەن سۋى، الاڭى مەن ورمانى - ءبارى تولعان جىر. بۇل جەردە نارەستە شىرىلداپ جەرگە تۇسكەندە اقىن جىرىن اتادان بالاعا ميراس ەتە جۇرەتىن بولادى. رۋداكي بابامىزدىڭ مىنا ءبىر جولدارىن سانالارىڭدا مىقتاپ ساقتاڭدار:
دۇنيە دەگەن بەينە بۇلاق، يىرىلەدى، اينالادى. جارالعالى الەم زىرلاپ، دوڭگەلەيدى، شايقالادى.
بۇگىن ساعان شيپا ءدارى،
ەرتەڭ ۋ بوپ تيەر جانعا،
جۇتساڭ كەيىن سول ۋ تاعى.
شيپا بولار اۋىرعاندا.
زامان يلەپ، جاس قارتايسا،
جاڭارتادى ەسكىنى دە،
گۇلستاندار شولگە اينالسا،
شولدەر تولار جاستىق گۇلگە.
ۇلى ۇستاز رۋداكي بابامىز بۇدان مىڭ جىل بۇرىن وسى الاپتا الگىندەي جىرلار جازعان ەكەن.
— قازاق ەلىنەن كەلگەن، ءقادىرلى ۇلدارىم، مارحابات!
الگىندە بىزبەن سالەمدەسەمىن دەپ ەرمۇرادتىڭ اناسى يدي بايبىشە كەلگەن ەدى. ەندى بايقاساق جالعىز اياق سوقپاقپەن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن مىنگەستىرە سالعان قىستاققا قاراي بەت الىپ بارادى ەكەن. اينالاسى ۋ-شۋ. نەمەرە، شوبەرەلەرى قورشاپ العان. ءبىز ءبىراز ءۇنسىز وتىردىق. ءبارىمىز دە ءوز ويىمىزبەن اۋرەمىز.
— انالار ءۇشىن گيسسار شارابىن كوتەرەلىك! — دەپ وزبەكستان كولحوزى پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى قاروم قادىروۆ ۇسىنىس جاسادى. مۇنان كەيىن جاس اقىن دورو نادموتوۆ ءوزىنىڭ جاڭا ولەڭدەرىن وقىدى.
ءبىز دە ەجەلگى زەراۆشان وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى نايوبو باعىندا وتىرىپ، اباي ءانىن شىرقادىق. قۇتبي قازاق اقىندارىنىڭ جىرلارىنان اۋدارمالارىن وقىپ بەردى.
— وسى ءبىز وتىرعان نايوبو باعىن تاستىڭ ۇستىنە وسىرىلگەن دەسە دە بولادى. كۋحيستاننىڭ جەرى تاستى، تابيعاتى قاتال. ديقان، باعبان، مالشى - شوپاننان ماڭداي تەرىن سىپىرىپ الادى. ءبىزدىڭ ايني اۋدانىندا جەتى كولحوز بار. نەگىزگى شارۋاشىلىعىمىز مال ءوسىرۋ. سوڭعى جىلدارى تەمەكى ءوسىرۋدى دە قولعا الدىق. ەگەر بۇكىل اۋدان بويىنشا وندىرىلەتىن جىلدىق ءونىمىمىزدى اقشاعا شاقساق ون جارىم ميلليون سومداي تابىس تابادى ەكەنبىز. سونىڭ جەتى ميلليون سومى تەمەكى وسىرۋدەن تۇسەدى. ال تەمەكى دەگەنىڭ ءبىر باپ جاتقان. ورتا ەسەپپەن العاندا، ءار ادام تەمەكىنى جيىرما ءبىر رەت سۋارىپ، باعىپ كۇتەتىن كورىنەدى. سونىڭ ارقاسىندا تەمەكى ەگىستىگىنىڭ ءار گەكتارىنان جيىرما بەس سەنتنەرگە دەيىن ءونىم الامىز.
سوڭعى كەزدە تاۋ كەندەرىن وندىرۋگە دە كوڭىل قويا باستادى. اۋدانىمىزدا ازداپ كومىر دە بار. ۇستىمىزدەگى بەسجىلدىقتا ون التى مىڭ حالقى بار ونەركاسىپ ورتالىعى قۇرىلدى.
— جالپى رەسپۋبليكامىزدىڭ تاۋلى اۋداندارىنىڭ ىشىندە ايني اۋدانى بارلىق كورسەتكىشى بويىنشا الدا كەلەدى، - دەگەن ەرمۇراد عياسوۆتىڭ سوزىنەن ءوز اۋدانىنىڭ ەڭبەكشىلەرىنە دەگەن ريزاشىلىق سەزىمىن بىردەن اڭعاردىق.
ەرتەڭىنە ەرمۇراد ءبىزدى تالاي تاۋدىڭ قياسىنان اسىرىپ ەسكەندىر كولىنە الىپ باردى. قۇتتى، ءبىر كەزدەگى ءبىزدىڭ ەسىك كولى دەرسىڭ. اينالا قىزىل گرانيت تاۋ قورشاعان جاسىل قول سىرلى اياققا قۇيعان سەكىلدى. تابيعاتىنىڭ سونشالىقتى سۇلۋلىعىنان با، كىم ءبىلسىن، بۇكىل الەمدى تىتىرەتكەن ەسكەندىر زۇلقارنايىن ورتا ازيا جورىعىندا وسى كولگە ادەيى كەلىپ تۇنەگەن دەسەدى. «ەسكەندىر كولى» اتانۋى دا سودان بولسا كەرەك.
ءبىز دە ەسكەندىرگە ۇقساپ شاتىرعا تۇنەدىك. تۋريستەردىڭ شاتىرى. تۋريستەر لاگەرىندە تىنىشتىق ورناعان ساتتە ەرمۇرادتىڭ دا اقىندىق دەلەبەسى قوزىپ:
— مەن سىزدەرگە ءمۇشريفاددين ساعديدىڭ «بۋستان» پوەماسىنان وسى كولدىڭ ەسىمىنە قاتىسى بار جىر جولدارىن وقيىن. ابدوللا مەن قۇتبي، سەندەر مەيماندارعا تارجىمە جاسايتىن بولىڭدار، — دەدى.
— ءوزىن ساعدي جازسا، ءوزى ەسكەندىرگە بايلانىستى بولسا، نەگە قارسى بولامىز. قۇلاعىمىز سىزدە، ەرمۇراد! — دەدىك ءبىز.
ەرمۇراد قۇلاققا جاعىمدى، قوڭىر داۋسىمەن ساعديدىڭ مىنا ءبىر جولدارىن وقىپ بەردى:
— دۇنيەنى بيلەپ تۇرعان پاتشا ەسكەندىر ءبىر كۇنى بار الەمنەن ايرىلدى.
ايقاستى دا كىرپىگى.
ايداي الەم الدىندا ول دا
سۇلاپ ءتۇسىپ جاتتى - اۋ
بار دۇنيەنى ساتار ەدى ول تىرشىلىك - ۋاقىتقا،
وسىلايشا وتكەن ءبارى ەرتە كەلىپ، كەش كەلىپ.
ولار جايلى ايتادى ەندى،
مۋزەيلەر مەن ەستەلىك.
داراپ پاتشانى قۋىپ، سوعدىلىقتاردىڭ جەرىنە باسىپ كىرگەن كەزەڭدە ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ ءمۇيىز تىرەگەن ءبىر ءمۇيىسى وسى قول بولسا كەرەك-تى. وسىنشالىق قيىن اسۋ جولدارمەن جۇرە بەرۋگە جالىقپاعان نە قىلعان جيھانگەر دەگەن دە ويعا قالاسىز. ەسكەندىردىڭ ورتا ازياعا جورىعى جايلى ءبىراز شىعارمالار جازىلعان عوي. سولاردىڭ ىشىنەن ۆاسيليي ياننىڭ «قورعانداعى وتتارى» مەن ياۆدات يلياسوۆتىڭ «سوگدياناسىن» اتاۋعا بولادى. وندا ەسكەندىر زۇلقارنايىن باستاپ كەلگەن جات جۇرتتىق باسقىنشىلارعا كونە سوعدىنىڭ قاندايلىق ەرلىكپەن قارسى تۇرعاندىعىن اسەرلى ەتىپ سۋرەتتەگەن.
— ەسكەندىر شابۋىلىنا توتەپ بەرگەن مەكەندەردىڭ ءبىرى ۆارزيمۋنار، كەيىندە زاحماتاباد اتاندى. ونىڭ بۇگىنگى اتى كەشە عانا وزدەرىڭىز بولعان ايني قالاسى، - دەيدى قۇتبي، - وسى كولگە كەلە جاتقاندا ياگنوب دەگەن وزەننەن وتتىك. سول وزەننىڭ باس جاعىنداعى ياگنوب اتتاس اۋىل دا، سونداي-اق ءبىزدىڭ ۋرمەتاننىڭ تۇرعىندارى دا ەسكەندىر زۇلقارنايىنعا باعىنباي، ەرلىكپەن قارسىلاسقان. بۇل جەردىڭ تۇرعىندارى قاھارلى جيھانگەردىڭ جاۋىنگەرلەرىن ءوز قىستاقتارىنا دارىتپاعان.
بۇل وڭىردە سپيتامەن، ۇستا كوۆا ەرلىگىنىڭ وزدەرى ءالى دە سايراپ جاتىر. كۇرىش پەن داراپ پاتشالارعا قارسى شىققان ەرجۇرەك حالىقتىڭ ەرلىك ىستەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزاق داستاندار رەتىندە ايتىلادى. وسى ولكەدە تالاي-تالاي قانقۇيلى وقيعالار دا وتكەن. بۇل سەكىلدى شىڭ-قۇزداردى جاپسارلاي مەكەن ەتكەن تاۋ ەلىندە بۇكىل سوۆەتتىك شىعىس ۇلاندارىنىڭ اراسىنان تۇڭعىش رەت جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ وردەنىمەن ءۇش دۇركىن ناگرادتالعان قىر قازاعى - ابدوللا جارمۇحامەدوۆ اعىلشىن اگەنتتەرى باسقارعان باسماشىلار ارمياسىنا كۇيرەتە سوققى بەرىپ كەلگەن. ەرلىگى اڭىزعا اينالعان بۇل ادام جايلى قىزعىلىقتى دەرەكتەردى ءبىز ميحايل ستەپانوۆيچ توپيلسكييدىڭ «تاجىكستانداعى العاشقى تاڭ ارايى» (1924-1931) دەگەن ەستەلىگى مەن ءوزىمىزدىڭ قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ وچەرك - ماقالالارىنان وقىپ بىلدىك. وسى ارادا ەسكە سالا كەتەتىن ءبىر جاي: تاجىكستاننىڭ ورتالىق ولكەتانۋ مۋزەيىندە ابدوللا جارمۇحامەدوۆتىڭ ورنىنا باسقا ءبىر ادامنىڭ سۋرەتى ىلىنگەن كورىنەدى. ارينە، مۋزەي قىزمەتكەرلەرى بۇل قاتەلىكتەرىن الداعى ۋاقىتتا تۇزەر دەگەن ۇمىتتەمىز.
...كۇن ۇياسىنا كىرەر الدىندا ۇفار (ءانشى تاۋ) تاۋىنىڭ شىڭىن سىزىپ مارعاۋ جىلجىپ بارا جاتقان كەزدە ءبىز بۇكىل الەمگە ايگىلى وسى ءبىر مەكەننىڭ ەتەگىندەگى يرەلەڭدەگەن تار كوشەلەرگە ىلىكتىك.
— انە، ۇلى ۇستازدىڭ ماۆزولەيى دە كورىندى، — دەدى قۇتبي.
قىزىل كۇرەڭ ءتۇستى تاۋ ەتەگىندەگى جاسىل جاپىراقتى باقشا ىشىنەن ماڭگى-باقي تىنىشتىق تاپقان رۋداكيدىڭ كۇمىستەي جارقىراپ كۇمبەزى كورىندى.
— اناۋ تاۋدى كۋحي-بۇلبۇلون دەپ اتايدى، سىزدەرشە بۇلبۇل تاۋى. بۇل اۋىلدا قۇستان بۇلبۇل، گۇلدەن راۋشان مول. قايعى-قاسىرەت شەگىپ، شاھتىڭ زۇلىمدىق بۇيرىعىمەن كوزىنەن ايرىلىپ سۋ قاراڭعى بولىپ اقىن ەلىنە ورالعاندا، وسىناۋ ۇفار تاۋىنىڭ ەتەگى ۇلان-اسىر تويعا اينالعان، قايعى مەن قۋانىشى ارالاس دۋمان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سوزىلىپتى. پيانجۋردىڭ قىز-بوزبالاسى تۋعان ۇياسىنا ورالعان ۇلى جەرلەسىنىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە ارناپ ءان شىرقاعان. سول ءان تاڭ ساز بەرە بۇلبۇل ۇنىنە ۇلاسىپتى. — قۇتبي ۇلى اقىننىڭ تاعدىرىن تەبىرەنە اڭگىمەلەيدى.
ماشينا ماۆزولەيگە بارار جولدىڭ كىرە بەرىسىنە سالىنعان مەموريالدىق مۋزەيدىڭ الدىنا توقتادى. ءبىزدى رۋداكي مۋزەي-ماۆزولەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى يسمايلوۆ رۋزيقۇل قارسى الدى.
قىزىل ءتۇستى قيىرشىق توپىراق توسەلگەن سوقپاق جولمەن جوعارى ورلەپ كەلەمىز. تىنىشتىقتى تەك بۇلبۇل ءۇنى بۇزىپ تۇر.
«قۇبا تالدىڭ بۇتاعىندا سايراي قالدى بۇلبۇل قۇس تا،
كيپاريستان قارا تورعاي ءۇن قوسادى سول داۋىسقا.
مىڭ ءتۇرلى قۇس باعىستاندا، ءان شىرقادى وسى تۇستا» -
دەگەن ۇلى رۋداكيدىڭ جىر جولدارى ويعا ورالادى. رۋزيقۇل شويىننان ناقىشتالىپ، ورنەكتەلگەن قاقپانى اشتى.
ءبىز اقىندار پاتشاسىنىڭ تىنىشتىق تاپقان ورداسىنا قادام باستىق. اق ءمارماردان قاشالعان تاقتا تاس جاتىر.
قابىرعالاردا تاجىك زەرگەرلەرى ناقىشتاعان ءتۇرلى ءتۇستى ورنەك ويۋلار.
ءۇنسىز تۇرمىز. تەك تىستاعى بۇلبۇل عانا ءتىل قاتادى ۇلى ۇستازدىڭ تىنىشىن الىپ. بالكىم، بۇلبۇل عانا بىلەتىن بولار بۇل كيەلى مەكەننىڭ يەسىنە قانداي اۋەن قاجەت ەكەندىگىن؟!
«ءومىر ماعان اقىل ايتتى — سول ىزگى،
قاراپ تۇرساڭ، ءومىر - اقىل تەڭىزى.
ءومىر ايتتى: باقىتتى دەپ وزگەلەر،
كۇيىنبەسەڭ - ساعان راقات تەز كەلەر.
قاناعات كور - باسىڭداعى باعىڭدى.
اڭسار كوپ جۇرت سەنىڭ سول ءبىر شاعىڭدى.
ءومىر ايتتى: «توقتالا ءبىل، اشۋدان،
وپا تاپپاس بۇل دۇنيەدە اشىلعان.
سويلەگەن جان بۇعاۋ سالماي تىلىنە،
كىسەندەلەر ەكى اياعى تۇبىندە».
ءۇنسىز تۇرمىز. اقىنداردىڭ اۋليەسى رۋداكي بىزگە سابىرمەن عانا سىبىرلاپ، وسىنداي ءبىر عيبرات جىر جولدارىن وقىپ وتىرعانداي كورىنەدى.
ماۆزولەيدەن شىقتىق. ءبىزدى رۋداكي اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارماسى ناسيم ۋماروۆ پەن پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى حولمۇراد يستاموۆ كۇتىپ تۇر ەكەن.
رۋداكي ماۆزولەي مۋزەيىندەگى كوك كىتاپقا اسەرلەرىمىزدى جازىپ قالدىردىق تا اۋىل ادامدارىمەن تانىستىق. اتاپ وتەتىن ءبىر جاي - ءبىز قايدا بارمايىق، كىممەن اڭگىمەلەسپەيىك، كورگەنىمىز قوشامەت، اق داستارقان. ءبىر رەتتە وسى جايىندا، تاجىك حالقىنىڭ قوناقجاي، مىرزا حالىق ەكەنى جايىندا ءسوز بولدى. ءوزىن دە، وزگەنى دە ۇستارانىڭ جۇزىندە ۇستاپ جۇرەتىن قۇتبي ءبىزدىڭ الگى سوزىمىزگە الدە سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى، الدە تاجىك حالقىنىڭ شىن ساقي، مىرزالىعىن تاعى ءبىر سىنعا العىسى كەلدى، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر وقىس ءبىر توقتامعا كەلدى.
— ءقازىر، وسى ءبىز ەنىپ كەلە جاتقان قىستاقتىڭ كەز كەلگەن ءبىر ءۇيىن تاڭداپ، ماشينا تۇمسىعىن تىرەڭدەرشى، قابىلدار ما ەكەن، جوق پا ەكەن، بايقايىق ءبىر.
باستاۋشىمىز قۇتبي بولعان سوڭ بىزگە قوشتاۋدان باسقا ەشتەڭە قالمايدى عوي، ءبىراق ىشىمىزگە ءبىر سىردى تەرەڭىرەك تۇيدىك تە، قاساقانا جاڭا ءۇي تۇرعىزىپ جاتقان بىرەۋدىڭ قاقپاسىنا كەلىپ ماشينانى توقتاتتىق. ەسىك-تەرەزەسى سالىنباعان، قۇر قالقايعان قاڭقاسى بار ۇيدەن ۇزىن بويلى ارىق جىگىت جۇگىرە شىقتى:
— قوش كەلدىڭىزدەر. «ۇرى باسىنىپ قىلادى، قوناق تاڭداپ تۇسەدى» دەگەن، ءۇي تاپپاي كەلمەگەن بولارسىزدار، تورلەتىڭىزدەر، — دەدى.
ءبىز دۋ كۇلدىك. رازى بولىپ كۇلدىك. وزىنە، ءوز حالقىنىڭ دارقاندىعىنا سەنگەن قۇتبي دا مۇرتىنان كۇلىپ مىرس-مىرس ەتەدى. بۇل ۇيگە نەگە توقتاعان جايىمىزدى ايتقان سوڭ ءۇي يەسى كولحوزشى ديلمۇراد حودجايەۆ بۇرىنعىدان دا توگىلىپ كەتتى. ايەلى انزۇراد ەكى قابات ەكەن، سوعان قاراماستان داستارقان جايىپ بارىن الدىمىزعا توستى. ال ديلمۇرادتىڭ ءىنىسى جاريف شوفەر ەكەن. قۇتبيعا ۇزاق قارادى:
— ءسىز جەرلەسىمىز قۇتبي اقىنعا قاتتى ۇقسايدى ەكەنسىز.
— سونىڭ ءوزى بولسام نە ىستەر ەدىڭىز؟
— ول دۋشانبە مەن موسكۆانىڭ اراسىندا عانا جۇرەدى دەيدى عوي. بۇل جاققا نەسىنە كەلسىن، — دەپ كۇيەۋىنىڭ ءسوزىن ايەلى ماحفيرات قوستادى. ءبارىمىز دۋ كۇلىستىك. قۇتبي ءوزىنىڭ قۇتبي ەكەندىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن بۇل سەمياعا جاڭا جىر كىتابىن سىيلاۋىنا تۋرا كەلدى.
* * *
«شاڭىراعىم - اي، شىراعىم،
مەيماندارىم - بەينە ماي شام.
ءوزىم بولسام، كوبەلەكپىن
اينالا ۇشقان وبەكتەپ!»
ءبىزدى وسىنداي ولەڭ جولدارىمەن قارسى العان پەندجيكەنت قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى موللاسىدىق زاريپوۆ — اقىنداردىڭ تالاي ءمۇشايراسىنا قاتىسقان، مىرزا تۇرسىن-زادە سەكىلدى بەلگىلى تاجىك اقىندارىنىڭ دوسى، ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىنىڭ وتكەنىن مولىنان بىلەتىن اقىن جاندى، شەجىرە ادام. موللاسىدىقتىڭ شەجىرەشىل بولماسقا لاجى جوق. ول كونە سوعدى تاريحىنىڭ بەتاشار ايناسى دەرلىك — پەندجيكەنت شاھارىنىڭ ىرگەسىندەگى جاڭا قالانىڭ تۇرعىنى، تۇرعىنى عانا ەمەس-اۋ، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى.
كونە پەندجيكەنتكە جىلىنا مىڭداعان تۋريستەر، وقۋشىلار، مۇعالىمدەر، ستۋدەنتتەر، عالىمدار كەلەدى. بۇل كەمەردە 1947 جىلدان بەرى ۇزبەي ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيالار جۇمىس ىستەيدى. وسىدان ون ءبىر-ون ەكى عاسىر بۇرىن اراب باسقىنشىلىعىنىڭ سالدارىنان كۇيرەپ بىتكەن سوگديانانىڭ ءىرى قالالارى - پانچاكەنتتىڭ قانداي تاريحي قۇپياسى بار؟ ديۆاشتيچ دەگەن ءامىر كىم؟ شيرەك عاسىردان بەرى سوۆەت ارحەولوگتارى مەن تاريحشىلارىنىڭ سوعدى شەجىرەسىن زەرتتەۋدەگى ءبىر كۇردەلى ماسەلەسى وسىنداي ەدى. بۇل كۇندەرى شەجىرە سىرى شەشىلە باستادى. كونە پەندجيكەنت تەك ديۆاشتيچ سەكىلدى ءامىردىڭ رەزيدەنسياسى عانا بولىپ قويماعان، سونىمەن قاتار ساۋلەت پەن سۋرەت ونەرىنىڭ ايتۋلى ورداسى بولسا كەرەك-تى. ءۇي قابىرعالارىنا سالىنعان كونە ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇلگىلەرى بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەمدى تاڭداندىرۋدا.
...ماشينا فارى ۇلكەن اعاش قاقپاعا ءتۇستى. الدەن ۋاقىتتا اق كويلەك، ۇزىن دامبال كيگەن الا تاقيالى شۇيكەدەي عانا شال كەلىپ، قاقپانى اشتى. ورتا ازيا ومىرىنەن الىنعان ءفيلمنىڭ كەيىپكەرلەرىنە قاتتى ۇقساپ تۇر. ماشينا ىلگەرى ءجۇردى. ءبىز ءتۇن ورتاسىندا بەينە ءبىر حان ورداسىنىڭ باعىنا ءسىڭىپ بارا جاتقاندايمىز. ماشينادان ءتۇسىپ، قاراڭعىلىققا كوز ۇيرەتىپ، جان-جاعىمىزعا قاراي باستادىق. وسى ءبىر تۇستا سارقىراپ، اعىنى قاتتى سۋ اعىپ جاتىر. مۇرىنعا بولماشى عانا كۇكىرت ءيىسى كەلەدى.
— اتاقتى قاينارسۋ بۇلاعى وسى بولادى، — دەپ موللاسىدىق ءبىزدى ۇلكەن قۇبىردان اتقىلاپ جاتقان سۋدىڭ باسىنا اكەلدى. سۋ ءبىر بيىك توبەنىڭ تۇبىنەن شىعىپ جاتىر.
— كونە پەندجيكەنتتىڭ ناعىز ىرگەسىندە تۇرسىزدار. پەندجيكەنت شاھارىنىڭ قورعانىنىڭ بۇرىشى، — دەگەن موللاسىدىق ءبىزدى قاينارسۋدىڭ بۇگىنگى يەسى، الگى بىزگە قاقپا اشقان قاريامەن تانىستىردى.
— ابدوحاميت شارافوۆ دەگەن اقساقال. ديۆاشتيچ بولسا جوق، ەندى سىزدەر وسى كىسىنىڭ قاراماعىندا بولاسىزدار، — دەپ ازىلدەگەن حاتشى ءبىزدى سونادايدان اعاراڭداپ كورىنگەن ساۋلەتتى ۇيگە قاراي باستاپ ءجۇردى.
كونە پەندجيكەنتتىڭ تابىلىپ، ارشىلۋ وقيعاسى، ديۆاشتيچ پاتشانىڭ تاعدىرى، تاعى باسقا دا سوعدى تاريحىنا بايلانىستى جايلار وسى ارادان قىرىق شاقىرىمداي جەردەگى حايراباد اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى مۇت تاۋىنان تابىلعان جيىرما ءۇش جول جازۋى بار جىبەك قاعازدان باستالادى...
وسى الەمدەگى عاجايىپ ارحەولوگيالىق جاڭالىقتاردىڭ سونداي كۇردەلىسىن شوپاندار اشقان كورىنەدى. ماسەلەن، 1932 جىلدىڭ كوكتەمىندە تاجىكستانداعى مۇت تاۋىنان جورالى ءماحمۇد-الي دەگەن شوپان الگى سوعدى جازباسىن تاپقان. سول سەكىلدى ءولى تەڭىزدىڭ جاعاسىندا ەشكى باعىپ جۇرگەن مۇحاممەد دەگەن اراب 1947 جىلى كونە قول جازبالار كومىلگەن ۇڭگىرگە تاپ بولعان.
پەندجيكەنت قالاسىندا رۋداكي اتىنداعى جەرگىلىكتى مۋزەي بار. بۇل مۋزەي ەلىمىزدەگى ەڭ جاس ولكەتانۋ مۋزەيى بولسا دا، مۇندا وتانىمىزدىڭ كونە شەجىرەسىنە قاتىسى بار اسا ءبىر قۇندى جيھازدار مەن ەكسپوناتتار جيناقتالعان. كونە پەندجيكەنتتى ارالاپ بولعاننان كەيىن وسى رۋداكي مۋزەيىنە كەلدىك. مۋزەي زور اسەر قالدىردى. اقىندار ۇستازى - رۋداكيدىڭ ۇلكەن پورترەتى ءبىزدى تاۋ ەلى — كۋحيستاننان شىعارىپ سالىپ:
— سەندەردىڭ ەندىگى باعىتتارىڭ - ماراكاندا، ياعني كونە سوعدىنىڭ استاناسى اتانعان الەمگە ايگىلى — سامارقاند! — دەپ جول سىلتەپ تۇرعانداي كورىندى.
ءبىز كۋحيستاندى كوكتەي ءوتىپ، مارگەدار دالاسىنان اسىپ، سامارقاندقا بەت الدىق.
ەندى ءبىزدى قۇتبي كيروم اسىقتىرمايتىن سەكىلدى.
دۋشانبە-اييي-ۋرمەتاپ-پەندجيكەنت،
1971.
You Might Also Like
-
مەنىڭ تايلان دەگەن ەسكى دوسىم بار ەدى. بىرنەشە جىل ءبىر مەكتەپتە وقىپ، ءبىر پارتادا وتىرعان دوس. ول كەزدە تايلان قىزدارعا ارناپ ولەڭ جازاتىن. ادەبيەتپەن شۇعىلداناتىن. ۇلكەن جازۋشى بولۋدى ارمان ەتەتىن...
-
ءسويتىپ، مەنىڭ تۇمەن قالاسىنا كەلگەنىمە دە ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالدى. باسىندا قان سورپاسى شىعىپ جاتقان باتىسقا جىبەرمەي، شىعىسقا اتتاندىرعانى نەسى دەپ كۇدىكتەنگەن دە ەدىم. ءبىراق تۇمەندە دە قۋاناتىنداي...
