اقجان
اقجان... قانداي ماعىنالى ەسىم. قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە "اق" دەگەن سوزدەن باستالاتىن ادام ەسىمى ءجيى كەزدەسەدى. بۇل جاقتا جاقسى كورگەن ادامىنىڭ ەسىمدەرى ولاي باستالماسا دا، وسى ءسوزدى ءجيى قوسىپ ايتادى. اق دەگەن ءسوز ولار ءۇشىن ءىش تارتۋدى بىلدىرەتىن تولىپ جاتقان ەسىمدىكتەردىڭ بالاماسى بولىپ تابىلادى. اقكوكە، اقپاتشا، اقجارىق دەگەن سوزدەردى وسىنداي ماعىنادا ءبىزدىڭ ماڭعىستاۋلىقتار ءجيى قولدانادى. ال ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز اقجاننىڭ اتا-اناسى قىزدارىنا، جانى تازا بولسىن دەگەن نيەتتى مەڭزەپ ايتىلاتىن وسى ءسوزدى، تىپ-تىكە ءوز مانىندە تارتۋ ەتۋدى لايىق كورسە كەرەك.
جالپى ادامعا ەسىم تەكتەن-تەككە بەرىلمەيدى دەيدى عوي، مۇمكىن قىدىر بابا ايان بەرگەن شىعار. ماعان ايتەۋىر مۇنىڭ ءبىر سەبەبى بارداي كورىنەدى. ەڭ باستىسى، ونىڭ جانى، شىنىدا دا، اپپاق
ءبىر قىزىعى، ءقازىر ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى مۇناي وندىرىسىنە ەرەكشە ەڭبەگى سىڭگەن دەپ، ماداقتالىپ جۇرگەندەردىڭ تالايىن-اق بۇل سالاعا ءومىردىڭ ءوزى قاقپاقىلداپ اكەلىپ، ادەيى ءتۇسىرىپ وتىرعان سەكىلدى. بەلگىلى مۇنايشى رەتىندە كومپارتيانىڭ ەكى بىردەي سەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىسىپ، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن العان، داڭق وردەنىنىڭ ەكەۋىن بىردەي تاعىنىپ، ەڭبەك ەرى اتاعىنا ءبىر اتتام قالعانشا ابىروي بيىگىنە كوتەرىلگەن، ءالى كۇنگە دەيىن تابان اۋدارماستان سول باياعى ءبىر ورىننان قوزعالماي، مۇناي يىسىنەن اجىراماي كەلە جاتقان اقجان قادىموۆا دا اۋەلدە مۇناي ءوندىرۋدىڭ ەمەس، دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ ينجەنەرى بولامىن دەپ، مەديسينالىق وقۋ ورنىن قالاعان ەكەن. ءتىپتى اتىراۋ وبلىسىنىڭ ماحامبەت اۋدانىندا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ الماتى مەديسينا ينستيتۋتىنا ءتۇسىپتى دە. ءبىراق ءوز بەتىمەن بارىپ، وقۋعا ءتۇسىپ كەلگەن جاس قىز ۇيىنە كەلگەندە اناسى اۋىرىپ، اۋرۋحانادا جاتقانىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. ەندى ول سول كىسىنىڭ ورنىنا ۇيدەگى ىنىلەرىن باعىپ، اكەسىنە كومەكتەسۋگە ءتيىستى بولادى دا، قايتادان كەتە الماي قالادى. قانشا تالاپتانعانىمەن، ەندى وعان مەديسينا جولى بۇيىرمايدى. ويتكەنى وزىنەن ۇلكەن اپاسى باياعىدا تۇرمىسقا شىعىپ كەتكەن، ءوزى بالالى-شاعالى. ۇيدەگى ىنىسىنە سەرىك بولسىن دەپ، قولدارىنا العان سول اپاسىنىڭ ۇلى ءالى ءۇش-اق جاستا. ولارعا بۇدان وزگە قول ۇشىن بەرەتىن ادامنىڭ ەش رەتى جوق. اكەسى امالسىز مۇنىڭ تالابىنا تۇساۋ سالىپ، وقۋعا جىبەرمەي قالادى... قاباققا كىربىڭ ءىلىپ، جاستىققا ىستىق مونشاقتار توككەننەن نە پايدا، اقجان مۇنداي جاعدايدا ءبارىبىر ءوزىنىڭ تىپ-تىنىش وقۋ وقىپ جۇرە الماسىن دا ءتۇسىنىپ، العاشقى تالابىنان قول ۇزگەن. سونىسىن مويىنداعانى شىعار، سول ماڭداعى سىلاقشى سىرشىلار بريگاداسىنا جازىلىپ، العاشقى ەڭبەك جولىن باستايدى.
قالاي بولعاندا دا، ءومىر ءبىر ورنىندا تۇرمايدى عوي، وتباسىلارىنداعى جاعداي دا ءبىر ارناعا ءتۇسىپ، ىنىلەرى دە بۇرىنعىدان گورى ەرەسەك تارتىپ، سونىمەن بىرگە اقجان دا ءوز ءومىرى، ماماندىق الۋ تۋراسىندا قايتادان ويلانا باستاعان شاقتا، ءدام تارتىپ، دوسسور ۋچيليششەسىنە كەلىپ، ونىڭ باقىلاۋ-ولشەۋ اسپاپتارى جانە اۆتوماتيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ شىعادى. دوسسور ۋچيليششەسىن بىتىرگەن سوڭ سول ماڭداعى ءبىر جەرگە جۇمىسقا كىرەر دەگەندەرى بولماي، بۇلاردىڭ ءبارىن جاڭا اشىلىپ يگەرىلە باستاعان وزەن كەن ورنىنا جىبەرەدى. ءبىر توپ جاس قىز بەن جىگىت ءوز ماماندىقتارى بويىنشا اۆتوماتتاندىرۋ سەحىنا ورنالاسقان بولادى، ءبىراق سەحتىڭ ءوزى بار دا، اۆتوماتتاندىراتىن ەشتەڭە بولماي شىعادى. اتقاراتىن جۇمىس جوق. ىشتەرى پىسىپ، ءبىر اي جۇرەدى. سودان ءبىر كۇنى مۇنايشى وپەراتورلار جەتىسپەي جاتىر ەكەن دەگەن ءسوز قۇلاعىنا شالىنىپ، مەنى سوندا جىبەرىڭىزدەر دەگەن وتىنىشپەن بارسا، ونداعىلار قابىلداعىسى كەلمەي:
— شىراعىم، ول جۇمىستىڭ نە ەكەنىنەن حابارىڭ جوق. ءوزىڭ قىز بالاسىڭ، — دەگەن اڭگىمەلەر ايتادى. ءبىراق قايسار مىنەزىنىڭ ارقاسىندا جۇمىسقا كىرىپ تىنادى.
ارادا وتىز جىل وتكەن قازىرگى كەزدە ءوز اتىنا وزەن كەن ورنىن يگەرۋگە تاماشا ۇلەس قوسقان، كەن ورنىنىڭ قاز باسۋى مەن كەمەلدەنۋىنىڭ كۋاسى بولىپ، داڭقىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتكەن، قازىناسىن ەل يگىلىگىنە جاراتۋعا ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن ارناعان دەگەن ءسوز ايتىلارى ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەس ەدى. ونىڭ وزەن مۇناي گاز ءوندىرۋ باسقارماسىنداعى جۇمىسى 1971 جىلى باستالدى. بۇل كەن ورنىنداعى كوپتەگەن يگىلىكتى ىستەردىڭ قارساڭى بولاتىن. قالا حالقىنىڭ تۇرمىسىنداعى جاعىمدى دا ماڭىزدى وزگەرىستەر بەلگى بەرە باستاعان. دەگەنمەن كاسىپشىلىكتەردەگى جۇمىس وڭاي ەمەس بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، ۇيگە كىرىپ، ۇيدەن شىعىپ دەگەندەي، بۇرىن ءتۇن قاتىپ جۇمىس ىستەمەگەن، دالاعا جالعىز شىعىپ كورمەگەن جاس قىز ءۇشىن، شىنىمەن، اۋىرلاۋ تيگەن. ءۇش اۋىسىممەن، كەي كەزدەرى تاۋلىگىنە ءتورت اۋىسىممەن جۇمىسقا باراتىن. وپەراتوردىڭ مىندەتى — نەگىزىنەن باقىلاۋ جاساۋ، ءوز ۋچاسكەلەرىندەگى ۇڭعىلاردى ارالاپ، جۇمىس ىستەمەي تۇرعانى بولسا نەمەسە وزگەدەي ءتۇرلى جاعدايلار بولسا دەرەۋ شارا قولدانۋعا ءتيىس. قولىنان كەلگەندەر ۇساق-تۇيەك جوندەۋلەردى ءوزى دە جاساي سالادى، ال كوپ جاعدايدا جوندەۋشىلەر بريگادالارى شاقىرىلادى...
قاي ۋاقىتتا دا اينالاڭدا جاقسى ادامدار جۇرگەنگە نە جەتسىن، سول جىلدارى قاتار ءجۇرىپ، مۇناي ءوندىرىسىنىڭ قيىن-قىستاۋ كۇندەرىن باستارىنان بىرگە كەشكەن سوسياليستىك ەڭبەك ەرى سماعۇل جالعاسبايەۆ، قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ايگىلى وپەراتور ءسابيت ابەنوۆ، قارجاۋباي سەڭگىراليندەردەن از ونەگە الماعان.
"ادام كۇنى اداممەن" دەگەن ءسوزدىڭ ناقتى ماعىناسىنا دا ول سول ءبىر جىلدارى ءمان بەرە باستاعان. ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق، ادامدار دا ءبىرىنىڭ ورنىن ءبىرى باسۋمەن، بىرىنە ءبىرى جالعاسا كۇن كەشەدى ەكەن. سوناۋ ءبىر بالعىن شاقتاردان بەرى تالاي جىلدار ءوتىپ كەتتى. تالاي وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. وزگەرمەگەن تەك قانا وزەن كەنىن وراعان قۇمدى داۋىل ما ەكەن دەپ ويلايدى كەيدە. سولاي بولۋى دا مۇمكىن، ءبىراق ءقازىر جۇمىس ىستەپ جۇرگەن وپەراتورلاردىڭ سول داۋىلداردا ءدال بۇلارشا قينالاتىنىنا كۇماندى. بىرىنشىدەن، ولار ءتۇن قاتىپ، تاڭ اسىپ جۇرمەيدى، تاڭەرتەڭ بارىپ، كەشكە ۇيلەرىنە ورالادى. ءقازىر اۋىسىمدى جۇمىس ىستەۋ ۇمىتىلا باستاعانداي. جۇمىستىڭ كوبى اۆتوماتتاندىرىلعان. ال ول كەزدە...
...سول ءبىر كۇن ءالى ەسىندە. سىرتقا شىققان بويى سول بولاتىن، قاتتى داۋىل بەينە ءوزىنىڭ اياق-قولدارىن قوس قابات جۇمساپ، تەمىر ساۋساقتارىمەن قۇشاقتاپ العانداي، سونان سوڭ اياۋسىز جۇلمالاي باستاعانداي سەزىنگەن. بەت قاراتار ءتۇرى كورىنبەگەن سوڭ، تەرىس اينالا قويىپ ەدى، ەندى الگى تەمىر ساۋساقتار جوتاسىن تىرمالاپ، باسىنداعى قالىڭ ورامالىن شاشىمەن قوسا جۇلىپ العىسى كەلگەندەي، ءتىپتى ورشەلەنە ءتۇستى. مىنا تۇرىمەن ۇڭعىلارىنا جەتۋدىڭ قانداي كۇشكە تۇسەرىن، جانىنداعى ارىپتەستەرى ءوزىن نەگە توقتاتقىسى كەلگەنىن ەندى تۇسىنگەن. ءبىراق العان بەتىنەن قايتۋ ويىنا كەلمەدى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار بولاتىن...
مۇناي ونىمدىلىگى وسى ۇڭعىلاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە تىكەلەي بايلانىستى. ۇڭعى جوق بولسا، (ياعني تۇرىپ قالسا) وندا ول تاۋلىك سايىن بەرىپ تۇراتىن مۇناي دا جوق دەگەن ءسوز. ەگەر بۇل داۋىل باسىلعانىن كۇتىپ وتىرا بەرسە، جاڭادا عانا جوندەۋدەن ءوتىپ، ەندى ىسكە قوسىلۋعا دايىن تۇرعان گازليفت ادىسىمەن جۇمىس ىستەيتىن ۇڭعىسى ەندى قانشا تۇرىپ قالارىن قۇداي ءبىلسىن... وتكەن جولى وسىنداي ءبىر اۋا رايى بۇزىلىپ تۇرعاندا دالاعا شىققىسى كەلمەي، ەرتەڭ بارسام دا بولادى دەپ جاتىپ العان جاس جىگىتكە رەنجىگەنى بار. جانى اشىمايدى، وعان ءىستىڭ جايى قاجەت ەمەس، ءوزىنىڭ جان تىنىشتىعى كەرەك بولىپ تۇر. ال ەگەر قولىنا جاقسى ىستەگەندەردىڭ ەسەبىنەن تيىن-تەبەن ءتيىپ جاتسا، الۋعا ۇيالماس ەدى-اۋ دەپ، كادىمگىدەي كەيىپ قالعان. ول جىگىت سوندا مىناداي توزاقتان قاشىپ تۇردى عوي. ەگەر بۇل ەندى سول توزاققا ءوزى دە شىداي الماسا، ءوزىنىڭ سول جىگىتتەن نەسى ارتىق؟! ءبىراق ول ادامداردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي بولا بەرەتىنى تۋرالى ويلاماعان.
ونىڭ ءوزى جۇمىسقا كىرگەن العاشقى كۇننەن بەرى كوڭىلىنە تۇيگەن ءبىر قاعيداسى بار. ول — قالاي بولعاندا دا ۇڭعى جۇمىسسىز تۇرىپ قالماۋ كەرەك. ءول، ءتىرىل، ءبىراق سونى قامتاماسىز ەتپەي، تىنىشتىق تاپپاۋ كەرەك. ال بۇل تالاپتىڭ ورىندالۋى ەڭ الدىمەن وپەراتورعا ياعني وزىنە بايلانىستى. ءبارى ءوزىنىڭ ءىسىن قانشالىقتى بەرىلىپ جاساعانىنا، ءوزىنىڭ ءىسىنىڭ جايىن تۇسىنۋگە دەگەن ىنتا ىقىلاسىنا باعىتتاندىرىلعان. كەيدە بۇعان ۇڭعىلار دا مۇنى تۇسىنەتىندەي كورىنەتىن. ءقازىر دە كوڭىلىنە ۇيالاعان سول سەنىمنىڭ كۇشىمەن، سول ءبىر ىزگى ويلارىنان قۋات العانداي، ورشەلەنە سوققان قۇمدى داۋىلعا بوي بەرمەي، مەجەلى جەرىنە جاقىنداي ءتۇستى. بۇل ۇڭعى جۇمىسسىز تۇرىپ قالسا، جوسپار مەجەسىنەن قانشا اساتىنى دا جىلت ەتىپ ەلەس بەرىپ كەتكەندەي. ويتكەنى وسى ادىسپەن جۇمىس ىستەيتىن ۇڭعىلاردىڭ مۇناي ءوندىرۋ قارقىنى دا وزگەلەرىنە قاراعاندا الدەنەشە رەت ارتىق بولاتىن. جەتكەن بويدا داۋىلمەن الىسا ءجۇرىپ، گازدى ىسكە قوسۋعا دايىن ەتتى. كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ تاعى دا ءبىراز شارۋاسىن تىندىرعان سوڭ الىپ ۇڭعى دا گۇرىلدەپ الا جونەلگەن. ءوزىنىڭ ىشتە وتىرىپ قالماعانىنا ريزا بولعاننان، اياق-قولى دا جەڭىلدەپ كەتكەندەي. جۇگىرە باسىپ ۋچاسكەلەرىن تۇگەل ارالاپ شىقتى. ءبىر جەردەگى كاچالكادا رەمەن بوساعان ەكەن، ونى قايتادان تارتىپ، قالپىنا كەلتىردى. تاعى بىرەر جەردە وسىنداي ۇساق-تۇيەك كەمشىلىكتەردى رەتكە كەلتىردى. الايدا وسىنداي ءسال عانا ۇساق-تۇيەك سياقتىلاردىڭ ءوزى-اق كەيدە ۇڭعىلارداعى جۇمىستىڭ توقتاپ قالۋىنا اكەپ سوقتىرادى. مىسالى، رەمەن بوساي بەرسە، موتور توقتاپ قالادى. موتور توقتاعان سوڭ ءبىتتى... كەيدە الگىندەي جاعدايلاردىڭ وزىنە جوندەۋىن بىلگەنىمەن، ءبىر ادامنىڭ كۇشى كەلمەي قالۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايدا وپەراتورلار بىرىنە-بىرى كومەككە كەلە قويادى. ال جوندەۋشىلەر بريگاداسىن شاقىرتۋدىڭ وزىندىك كۇردەلى جاعدايلارى بار. ولارعا سۇرانىس بارلىق توپتىق قوندىرعىلاردان ءتۇسىپ جاتادى. تاپسىرىس بەرۋشىلەر كەزەككە قويىلادى. ال كەيبىر كەزدەرى جوندەۋشىلەردى شاقىرۋشىلار ءتىپتى كوپ بولادى. ولار كەلىپ بولعانشا ۋاقىت وتە بەرەدى، ال مۇناي ءوندىرىپ الۋ ءىسى توقىراي بەرەدى. جوندەۋشىلەردىڭ باعاسى ارتىپ، كەزەك كۇتۋشىلەردىڭ مازاسى كەتىپ، پەندەشىلىكتىڭ كەيبىر كورىنىستەرى دە جىلتىڭداپ، ەسىكتەن قاراي باستايتىنى دا سونداي كەز. ال كەزەگىڭ جەتىپ، جوندەۋشىلەر ىسكە كىرىسكەن سوڭ دا ساپاسىز جوندەۋدەن زارداپ شەكپەيتىندىگىڭە ەشكىم كەپىل بولا المايدى، ءوندىرىس پروسەسى قايتادان كىدىرىپ، الگى جۇگىرىس قايتادان باستالاتىن كەزدەرى دە بولىپ تۇراتىن...
ارينە، ءومىر ول كەزدە دە تەك قانا توپتىق قوندىرعىلار باسىنداعى ارپالىسقا تولى كۇندەرمەن شەكتەلىپ قالماعان. سول جىلدارى بۇكىل وداق كولەمىندە كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەلەرى كەڭىنەن جۇمىس جاساپ، وسى دەڭگەيدە بايقاۋلار ءجيى وتكىزىلىپ جاتاتىن.
بىردە بۇلاردى دا كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە شاقىردى. پارتيا تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كىدىرىس بولمايتىن كەز عوي، ونىڭ ۇستىنە ساعان باعا بەرگەن ۋاقىتتا قوعامدىق جۇمىسقا قالاي قاتىسىپ جۇرگەنىن ەسەپكە الىنادى. بۇلار دا بريگادا مۇشەلەرىمەن جەتىپ باردى. جاس كەزى، كوزگە ۇرىپ تۇراتىن ادەمىلىگى جانە باس رەجيسسەر بىردەن-اق بۇعان نازار اۋدارىپ، ءبىر ءرولدى ويناپ بەرۋدى ءوتىندى. بۇل دا بار ونەرىن سالىپ، سىناققا تۇسكەن. ءوزىڭىز دايىن تۇرعان ارتيست ەكەنسىز عوي دەپ، رەجيسسەر قۋانىپ كەتكەن...
ءقازىر سول كەزدەر تۋرالى ايتقاندا قىزارىپ، ۇيالىپ قالاتىنى بار... (جالپى، ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتكەن ءجون، اقجاننىڭ بويى تۇنعان تالانت سياقتى. ونى بىلەتىندەر ارتيستىك شەبەرلىگى تۇرعىسىنداعى عانا ەمەس، كەستە تىككەندەگى، توقىما توقىعانداعى، ءتىپتى تاماق جاساعانداعى شەبەرلىگى تۋراسىندا اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇري اڭگىمەلەيدى). اقجاننىڭ ەسكى البومدارىنىڭ بىرىندە ساحنادا رولدە ويناعان كەزى بەينەلەنىپ، ساقتالىپ قالىپتى. كوركەمونەرپازداردىڭ دراما ۇيىرمەسىنىڭ جۇمىسى دەرلىك ەمەس، ونىڭ ىلگەرىگە، قارسى الدىنداعى ادامعا قاراي ۇمسىنعان تۇرىنەن شىنايىلىقتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرعانداي...
جاستىقتىڭ اسەرىنەن بە ەكەن، ول سول كەزدەردە ۇيقىسى قانباي ەرتە تۇرىپ، ۇيىرمەگە بارامىز دەپ قانشاما جاي جاتىپ جۇرسە دە، ءتىپتى شارشامايتىنىنا تاڭ قالادى. مۇندا جاستىقتىڭ بۇلا كۇشى وزىندىك رول اتقارعانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولماس، ءبىراق بۇل ارادا وزىنە-وزى سەنگەندىكتىڭ دە، رۋحاني قۋاتتىڭ پارمەندىلىگىنىڭ دە، الدا تۇرعان جەڭىستەرىنىڭ كوزگە ەلەس بەرە باستاعاندىعىنىڭ دا اسەرى بولماۋى مۇمكىن ەمەس. سونىمەن قاتار ءوزى اتقارىپ جۇرگەن ىسىنە قاناعاتتانعاندىق، بويىنداعى اشىلماعان تالانت كوزدەرى دە شارشاتپاي، قايتا بويىنا كۇش-قۋات قۇيىپ، جانىنا نۇر شاشىپ وتىرعان سەكىلدى.
ارىپتەستەرىنىڭ ايتۋىنشا، ونى كەيدە توپتىق قوندىرعى باسىنان الىپ كەتۋ قيىن كورىنەدى. ەگەر جۇمىسى بىتپەي جاتسا، الدەنەگە كۇدىگى بولسا، سول ارادا قونىپ قالۋ دا وعان تۇك ەمەس، ويتكەنى ونىڭ ءوز ىسىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى شەكسىز دەيدى ارىپتەستەرى. سىزگە وسى جۇمىس ۇناي ما دەپ سۇرايتىنى بار كەيدە جۋرناليستەردىڭ. وندايدا اقجاننىڭ جۇرەگىنە ەرەكشە ءبىر قۋانىش تولقىنى ءۇيىرىلىپ، شابىتتانا جاۋاپ بەرەتىن. نەمەسە سوڭىنان ءبىرازعا دەيىن وسى سۇراق توڭىرەگىنەن شىعا الماۋشى ەدى. شىنىندا دا، ونىڭ جۇمىسى وزىنە نەگە ۇناماۋعا ءتيىس. جالپى سولايشا سۇراق قويۋدىڭ ءوزى دۇرىس پا؟ — مەنىڭ عۇمىرىمنىڭ ەڭ ماڭىزدى شاقتارى وسى توپتىق قوندىرعىلاردا ءوتىپ كەلەدى. ەگەر باسىمنان وتكەن ءاربىر كۇننەن جۇمىستاعى كەزدەرىمدى سىلىپ تاستاي بەرسە، مەنىڭ ومىرىمدە دە كوز توقتاتىپ قارار كوپ ەشتەڭە قالماس ەدى. ول مەنىڭ عۇمىرىمنىڭ مازمۇنى ەمەس پە دەگەن ويعا قالاتىن...
جىلدار لەزدە وتەدى عوي. ءبىراق ولاردىڭ بويىنان ءسۇزىلىپ قالىپ وتىراتىن ءبىر نارسە بار. ول سىڭىرگەن ەڭبەگىڭنىڭ جەمىسى. ەگەر ول ناتيجە جاعىمدى بولسا، ساعان ابىروي، بەدەل اپەرىپ، ادام رەتىندەگى سالماعىڭدى ۇستەي تۇسەدى. سەنىڭ ەسىمىڭمەن قاتار وزگەلەردىڭ كوڭىلىندە ءىلتيپات سەزىمى ويانىپ، ءوزىڭدى بيىكتەي تۇسكەندەي سەزىنەسىڭ، ۋاقىت كوشى جىلجىعان سايىن وسىعان كوز جەتە بەرگەندەي. ءبىراق سول ءبىر قۇرمەت، قوشامەت كوبەيە تۇسكەن سايىن سودان قاشىپ قۇتىلعىسى كەلگەندەي ءبىر سەزىم پايدا بولاتىن. كەيدە كەزەكتى ءبىر جينالىستارعا بارعاننان گورى ۇڭعىلارىنىڭ اراسىندا جۇرە بەرگەنىن، ءوزىنىڭ سونداعى شارۋاشىلىعىن رەتكە كەلتىرىپ، جوسپارىن ورىنداپ، وزىمەن-وزى قالعاندى ۇناتاتىن. ءبىر جاققا كەتىپ قالسا دا، جۇمىستىڭ جايىن ويلاپ، قايتادان كەلگەنشە اسىعاتىن.
كوپ ۇزاماي وعان اعا وپەراتور، مۇناي ءوندىرۋ شەبەرى سياقتى اتاقتار بەرىلىپ، دارەجەسى ءوسىپ جاتتى. مىسالى، بۇل وزگەرىستەر مىناداي رەتپەن جۇزەگە اسقان: 1971 جىلى اۋداندىق ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق ورتالىقتىڭ مۇناي مەن گاز ءوندىرۋ جونىندەگى ەكىنشى رازريادتى، 1972 جىلى ءۇشىنشى رازريادتى، 1973 جىلى وقۋ كومبيناتىندا وقىپ، ءتورتىنشى رازريادتى مۇنايشى وپەراتور بولدى. ال 1981 جىلى وعان بەسىنشى رازرياد بەرىلدى. ال 1987 شەبەر ينجەنەر-تەحنولوگ دارەجەسىنە جەتكەن. جاۋاپكەرشىلىك سالماعى دا وسە تۇسكەن. توپتىق قوندىرعىلار باسىنداعى ۇڭعىلاردى قوراسىنداعى مالىنداي كۇتىپ، ولاردىڭ جاعدايىنا جاۋاپتى بولۋدىڭ كوكەسى ءالى الدا بولعانىن سوندا بىلگەن.
وقۋ كومبيناتىنداعى وقۋ جەتكىلىكسىزدىگى، ءبىلىمدى جەتىلدىرە بەرۋى قاجەت ەكەنى ودان ءارى ايقىندالا تۇسكەن. اقجان قازاق پوليتەحنيكا ينستيتۋتىن ءبىتىردى دە، ءبىراق مۇنىڭ دا از ەكەنىن ۇققان. ول ءۇشىن ەڭ باستىسى، كۇندەلىكتى زەرتتەۋ، ءوز بەتىڭمەن ىزدەنۋ، ءاربىر كۇردەلى جاعدايدان، ءاربىر تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ءوزىڭ تابا بىلۋگە جەتىسۋ ەدى. بۇل ءۇشىن ونى ەرەكشە تالاپتانۋعا ۇيرەتكەن دە ءومىردىڭ ءوزى بولاتىن. مىسالى، ۇڭعىلار بويىندا بولۋى مۇمكىن بۇكىل كىناراتتى الاستاۋ جۇمىستارى ولاردىڭ سىرىن ءوزىڭ ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ تۇرعاندا الدەقايدا ساپالى جۇرەدى، ويتكەنى ەشكىم دە ونداي جاعدايدا ءجۇردىم-باردىم جوندەۋ جاساي المايدى. كوز بوياۋشىلىققا ورىن قالمايدى.
ءقازىر ويلاپ قاراسا، اقجان ەشقاشان دا اتاق ىزدەپ، جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسۋگە قۇمارتپاپتى. ءبىراق سوعان قاراماستان، بۇكىل عۇمىرى حالقىنىڭ كوز الدىندا ءوتىپ كەلەدى ەكەن. ول تۇرماعان قۇرمەت تاقتاسى دا، ول قاتىسپاعان جينالىس تا، ءتىپتى ول وتىرماعان پرەزيديۋم دا قالماعان سياقتى. ول ءۇشىن اتاق-دارەجەنىڭ ايدىندى جولى 1976-1977 جىلدارداعى سوسياليستىك جارىستار جەڭىمپازى بولۋدان باستالعانداي. بۇل ول كەزدە كومپارتيانىڭ ءسوز قورىنداعى ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن ۇرانى دەسە دە بولعانداي ەدى. بارلىق قۇرمەت تە، سىي دا، وتىرىك شىن بولسا دا، سولار ءۇشىن جاسالىپ جاتقانداي كورىنەتىن. ال 1982 جىلى ماڭعىستاۋ وبلىسى مەملەكەتكە 200 ملن توننا مۇناي وتكىزىپ، ونىڭ 80 پروسەنتىن وزەن مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسى بەرگەندە، بۇل دا اقجان ءومىربايانىنىڭ ايتۋلى ءبىر بەتى بولىپ قالدى. 1984 جىلى بۇكىلوداقتىق مۇناي مينيسترلىگى مەن مۇناي جانە گاز ونەركاسىبى جۇمىسشىلارى كاسىپوداعى پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن اقجان قادىموۆاعا "قۇرمەتتى مۇنايشى" اتاعى بەرىلدى. 1986 جىلى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. 1988 جىلى كسرو حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرى كورمەسىندەگى بۇكىلوداقتىق قۇرمەت تاقتاسىنا ەنگىزىلدى. بۇل ءتىزىمدى ودان ءارى سوزا بەرۋگە بولار ەدى.. ولاردىڭ اراسىنداعى ەڭ سۇبەلىلەرى قاتارىندا بۇكىلوداقتىق كومسومول سەزىنە بولعانىن اتاي كەتۋگە بولار. وسىناۋ ساپارلاردىڭ (اتاق بەرۋدىڭ ءوزى دە ساپارلارعا ۇلاسىپ جاتادى عوي)، ىشىندە اسىرەسە ەستە قالعانى قازاق حالقىنىڭ اياۋلى ۇلى ديماش اعا قونايەۆپەن بىرگە كومپارتيانىڭ XXVI سەزىنە قاتىسۋى. سول كۇندەردىڭ ەسكەرتكىشى رەتىندە قاتار تۇرىپ تۇسكەن سۋرەتتەرى ءقازىر ونىڭ ءۇيىنىڭ ەڭ قىمباتتى مۇلكى.
سول ءبىر تاۋسىلمايتىن رەسمي ساپارلاردان، بىتپەيتىن جينالىستاردان شىققان سوڭ اقجان ىلعي ۇيىنە، تۋعان-تۋىستارىن، باۋىرلارىن، اتا-اناسىن كورۋگە اسىعاتىن. ويتكەنى العان اسەرلەرىن قالتقىسىز كوڭىلمەن سولارعا عانا ارمانسىز اقتارا الاتىن، كوڭىلىنە كەلگەن ءتۇرلى جايلاردى ايتىپ، سولارمەن عانا وي بولىسە الاتىن. ونىڭ ۇستىنە اقجان اكەسىنىڭ وتباسىنداعى بالانىڭ ۇلكەنى بولماسا دا، تاعدىر ونىڭ ماڭدايىنا سول اۋلەتتىڭ بۇكىل سالماعىن ارتىپ قويعانداي. باس كوتەرەرى سول. ونسىز اۋىلدا ەشقانداي جۇمىس تىنبايدى.
سول ساپارىندا دا ول سەزدەن قايتار جولىندا اۋىلىنا ماحامبەت اۋدانىنىڭ كەتە شاعىل قۇمىنداعى تۋعان ۇيىنە سوعىپ كەتۋى كەرەك ەدى. وتباسىنىڭ كەزەكتى ءبىر شارۋاسىن شارۋالاۋى قاجەت بولاتىن. ال پارتيا سەزىنە قاتىسىپ كەلە جاتقانداردى استانامىز الماتىدا عانا ەمەس، ءوز وبلىستارىندا دا كۇتىپ وتىرعان. سەزدەن كەيىن كەڭ ەتەك الاتىن ناۋقاندىق ناسيحات جۇمىستارى اسىرەسە دەلەگاتتار ورالعان سوڭ زور قارقىنمەن جۇرە باستايتىن. وسىعان بايلانىستى سەرىكتەرىنىڭ مۇنى جىبەرگىلەرى كەلمەگەن، ءبىراق ول ەسەبىن تاۋىپ سۇرانىپ، سول جولى كەتە شاعىلعا كەتكەن... سول ساپارى مۇنىڭ ەسىندە ماڭگىلىككە قالىپ قويعانداي.
اۋىلىنا دا بارعان، شارۋاسى دا تىنعان. ەسىندە قالعانى، اكەسى مۇنى كەتەرىندە جانىنا شاقىرىپ الىپ، ارنايى تاپسىرما بەرگەن:
"اقان، مىنا كىشى ۇلدى وزىڭە تاپسىرىپ قويايىن دەپ وتىرمىن. وسىنى ءوزىڭ وقىتىپ، ءوزىڭ تاربيەلەرسىڭ.." — اكە ءسوزى زاڭ عوي، ال ءبىراق مىناعان تۇسىنبەي قالعان. ايتسە دە ۋادەسىن بەرگەنىمەن، ۇلكەن ۇلى تۇرعاندا، وزەندە جۇرگەن بۇعان ءىنىسىن نەگە تاپسىردى ەكەن دەگەن سۇراقتان ارىلا الماعان. ول سۇراقتىڭ جاۋابى كەيىنىرەك قانا ءمالىم بولعان: اقجاننىڭ ۇلكەن ءىنىسى كۇتپەگەن جەردەن كوز جۇمعان. اكەسىنىڭ سول ءبىر "اۋليەلىگىنە" ءالى كۇنگە دەيىن قايران قالىپ وتىراتىنى بار. "بالاسىنىڭ ءولىپ قالارىن شىنىمەن-اق ءبىلدى مە ەكەن؟!" — دەگەن سۇراعى ءالى جاۋاپسىز. ال ءىنىسى جانۇزاق قانا ەمەس، اپاسىنىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ ءبارى دە جاڭاوزەن قالاسىنىڭ قۇرمەتتى تۇرعىنى اقجاننىڭ ۇيىندە تۇرىپ وقىپ، ماماندىق الىپ كەتىپ جاتىر. اكەسىنىڭ اماناتى دا ويداعىداي ورىندالىپ، ول ءىنىسى دە وسىندا وقىپ، ءبىلىم الىپ ەلىنە كەتتى. ءقازىر انالارىن باعىپ وتىرعان سول ۇل.
* * *
... ءيا، ءومىر وسىلاي ءوتىپ جاتىر. ودان قاتار-قۇربىلارى، كەيدە ءتىپتى جاي تانىستارىنىڭ دا: "سەن وسى تۇرمىسقا قاشان شىعاسىڭ؟" — دەپ، سۇراپ قالاتىنى بار. وسى سۇراقتى باياعىدا، اقتاۋعا بارىپ كەلگەندەي، ءجيى قاتىناپ جۇرگەن شاعىندا ماسكەۋدەگى ءبىر تانىس ايەل دە قويا بەرەتىن. سوندا بۇل قالجىڭداپ: "ۆىيدۋ توگدا، كوگدا پارتيا وستاۆيت مەنيا ۆ پوكوە"، — دەيتىن. ال كەيىن پارتيانىڭ كوزى جوعالعان كەزدە: "كوگدا مەنيا پارتيا وستاۆيلا ۆ پوكوە، بىلو ۋجە پوزدنو"، — دەيتىن بولدى. شىنىمەن دە، شىركىننىڭ قولىنا ءبىر تۇسكەن سوڭ، ودان كۇدەر ءۇزىپ كەتۋ دە قيىن ەدى عوي... ەندى ويلاسا، عۇمىرىنىڭ ەڭ ادەمى شاقتارى پارتيانىڭ "ۋراسى" اياسىندا زىمىراپ وتە شىعىپتى. راس، ول كەزدەرى سالتاناتسىز دا، ءسانسىز دە دەي المايدى. ءبىراق جانىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە ايتىلماي قالعان اندەي ءبىر اۋەننىڭ تۇنشىعىپ جاتقانىن دا قالاي جاسىرا الار؟! ادەمى كوزدەرىنىڭ قيىعىنان كەي-كەيدە ءبىر ءۇزىلىپ تۇسەتىن مونشاقتار سىرى دا سوندا ەمەس پە ەكەن دەپ ويلايدى كەيدە. شۇكىر ەتىپ ۇيرەنگەن حالىقپىز عوي، "شۇكىر" دەيدى ول دا. اپاسىنىڭ بالالارى مۇنىڭ بالاسىنا اينالدى. بىلتىر ۇل ۇيلەندىردى، بيىل قىز ۇزاتتى. بىلتىر شاڭىراق كوتەرگەن ءبىر وتاۋ ءقازىر ءوزىنىڭ جانىندا. ەكى كۇننىڭ بىرىندە بالالارىن الىپ كەلىپ، وسىندا جۇرەدى. بالا باقتىرىپ قويىپ، قىدىرىپ كەتەتىن كەزدەرى دە ءجيى كەزدەسەدى. بۇل ۇيدەگى ۋ-شۋدان كەيدە اپا-جەزدەسى كەلگەندە، سولاردىڭ وزدەرى مەزى بولاتىنى بار. بيىل مۇناي تەحنيكۋمىنا تۇسكەن كەنجەلەرى جاناردى كورگەندە: "بۇل مۇنايشىلاردىڭ جاڭا ۇرپاعى عوي"، — دەپ، جانى سەمىرىپ، جادىراپ قالادى اقجان...
ءقازىر اقجان قادىموۆا "وزەنمۇنايگاز" اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ №2 مۇناي گاز ءوندىرۋ باسقارماسىندا كادر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. وسى باسقارمانىڭ باستىعى كيىكباي مەدەۋوۆ جۋىردا وعان وزەن مۇنايىنىڭ 35 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلەتىن سالتاناتقا قاتىساتىندىعىن، وسى كەننىڭ يگەرىلۋىنە ەڭبەگى سىڭگەن مۇنايشى رەتىندە بۇل مەرەكەنىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولاتىنىن ايتىپ، بيىلعى كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىنا جىبەرمەي قالدى. ەڭبەگىن ەسكەرىپ جاتسا جامان ەمەس قوي، ءبىراق ول مۇنداي ساتتەردە ءوزى تۋرالى ەمەس، وسى ۇجىمدا، وسى كەن ورنىندا كوپتەن ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان وزگە ارىپتەستەرى تۋرالى ويلاعان. تۇگەلباي ورىنبايەۆ، شاقان ناۋشابايەۆ، ءسابيت ابەنوۆ سىندى ابزال جانداردىڭ ەڭبەگى وزىنىكىنەن كەم دەپ ەسەپتەمەيدى. ولاردىڭ تالاي رەت جۇمىس ورىندارىندا قونا جاتۋعا تۋرا كەلسە دە، ەشۋاقىتتا جۇمىس مۇددەسىنە شەك كەلتىرمەگەندەرىن دە جاقسى بىلەدى. ءوز زامانداستارىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمى ونىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن...
2000 جىل
You Might Also Like
-
1971 جىلى ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ ءالىمبايدىڭ العاش وندىرىسكە ورنالاسۋى وزەن گاز ۋچاستكەسىندە باستالعان. ول جۇمىسقا ورنالاسقان ۋچاستكە №2 مۇناي ءوندىرۋ كاسىپشىلىگىمەن قاتار بولدى دا، بۇل ەكى جۇمىس ورنىنىڭ...
