اققاسقا
(اۋدارما. ا.پ. چەحوۆتان)
اش قاسقىر اڭعا بارۋ ءۇشىن ورنىنان تۇردى. ءۇش بولتىرىگى بىردەي ۇيمە-جۇيمە بولىپ، ءبىرىن-بىرى جىلىتقان كۇيى قاتتى ۇيىقتاپ جاتىر. اش قاسقىر ولاردى ءبىر-بىر جالاپ الىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
كوكتەمگى مارت ايى، الايدا تۇندە، دەكابردەگىدەي، اعاشتار شىتىنىپ تۇراتىن ەدى دە، ءتىلىندى بولار-بولماس شىعارساڭ-اق، قاتتى شىمشىپ اكەتەتىن-دى. قاسقىردىڭ دەنساۋلىعى ناشار، ءارى ءوزى سۋجۇرەك. بولار-بولماس دىبىستان سەلك ەتە تۇسەتىن، ۇنەمى بىرەۋ-مىرەۋ كەلىپ، بولتىرىكتەرىمدى جابىرلەمەسە يگى ەدى دەپ ويلايتىن. ادامدار مەن جىلقىلاردىڭ ىزدەرىنىڭ يىسىنەن، اعاشتىڭ تۇبىرلەرىنەن، ۇيىلگەن وتىنداردىڭ، مالدىڭ قيى ءتۇسىپ قاراۋىتقان جولدان قاتتى قورقاتىن. اعاشتاردىڭ سىرتىندا قاراكولەڭكەلەردە ادامدار تۇرعان سىقىلداناتىن، ورماننىڭ ءبىر شەتىندە يتتەر ءۇرىپ جاتقان تارىزدەنەتىن.
قاسقىر قارتايىڭقىراپ كەلگەن-دى، سوندىقتان سەزىمى ناشار تارتقان ەدى. جاس كەزىندە الدانىپ، جولدان اداسۋ دەگەن ءومىرى بولمايتىن عوي، مىنە، كازىرگى كەزدە ارا-تۇرا جولدان اداسىپ تا كەتىپ وتىرادى، تۇلكىنىڭ ءىزىن ءيتتىڭ ءىزى دەۋى دە بولىپ قويادى. دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعىنان ول بۇرىنعىداي بۇزاۋلار مەن ءىرى قويلاردى اڭدۋدى قويعان، ءۇيىرلى جىلقىنى كورسە، اناداي الىس جەردەن وراعىتىپ وتەتىن، سودان تەك ولەكسەنى عانا ازىق قىلاتىن. جاس ەتتى دە سيرەك جەيتىن، جاس ەتتى تەك كوكتەمدە ۇستىنەن ءتۇسىپ قالىپ، قوياننىڭ جاس كوجەكتەرىن ۇستاپ العاندا عانا، بولماسا، قوزىلارى تۇرعان مۇجىق قوراسىنا ۇرلانىپ تۇسكەندە عانا جەيتىن.
اپاننان ءتورت شاقىرىم جەردە، پوچتا جولىنىڭ ۇستىندە قىستاۋ بار. وسىندا ۇنەمى جوتەلىپ قويىپ، وزىمەن ءوزى سويلەسىپ وتىراتىن، جەتپىس جاسقا كەلگەن يگنات اتتى شال تۇراتىن. داعدىسى — تۇندە ۇيىقتايتىن دا، كۇندىز بولسا قولىنا مىلتىق الىپ ورماندى كەزىپ، قويان اۋلايتىن. زاتى، بۇرىن مەحانيك بولىپ قىزمەت ەتۋى كەرەك، ويتكەنى قاشاندا بولسا، بوگەلىپ توقتالماس بۇرىن وزىنە ءوزى: "توقتا، ماشينا!" — دەپ ايعايلايتىن دا، جۇرەر الدىنان: — "بارىنشا سىلتە!" — دەيتىن. قاسىندا تۇقىم زاتى بەلگىسىز اراپكا دەيتىن تايىنشاداي زور قارا ءيتى بولاتىن. بۇل يت جۇگىرىپ ىلگەرى الىستاپ كەتكەن كەزدە شال وعان: "كەيىن سىلتە!" — دەپ ايقايلايتىن. كەيدە شايقالاقتاي تەڭسەلىپ تۇرىپ، ءان سالاتىن دا، كوبىنە: "رەلستەردەن شىعىپ كەتتىم!" — دەپ ايعايلاعان كۇيى بارىپ جىعىلاتىن. قاسقىر مۇنى جەلدەن عوي دەپ ويلايتىن.
وتكەن جاز بەن كۇزدىگۇنى قىستاۋدىڭ جانىندا ىلعي ءبىر قوشقار مەن ەكى قويدىڭ جايىلىپ جۇرەتىنى قاسقىردىڭ ەسىندە ەدى، تاعى وسى جاقىن ارادا جانىنان جورتىپ وتە بەرگەندە، قورادان ماڭىراعانداي دا بولىپ ەستىلدى. ءقازىر دە ەندى قىستاۋعا جاقىنداپ كەلە جاتىپ، ۇستىمىزدەگى مارت ايى عوي، ۋاقىتقا قاراعاندا قورادا قوزىلار ءسوزسىز بولۋعا ءتيىستى، — دەپ تولعادى قاسقىر. وتە اشىققان، سودان ول قوزىنى ءبىر مەيلىنشە جەسەم دەپ ويلادى. وسى سەكىلدى ويلاردان تىستەرى ساقىلداپ كەتتى دە، كوزدەرى قاراڭعىدا جىلتىراعان ەكى وت سەكىلدى جانىپ تۇردى.
يگناتتىڭ ءۇيى، سارايى، قوراسى، قۇدىعى اينالا بيىك جوتا-جوتا قارمەن قورشاۋلى. تىپ-تىنىش. اراپكا، زاتى، ساراي ارتىندا ۇيىقتاپ جاتسا كەرەك.
قاسقىر جوتا قارمەن قورا توبەسىنە شىقتى دا، تۇمسىقتى سالىپ جىبەرىپ، اياقتارىمەن سابان شاتىردى بوراتىپ تالقانداي باستادى. قاسقىر قۇلاپ كەتە جازدادى، ويتكەنى سابان ءارى شىرىك، ءارى ناشار، بورپىلداق ەدى. ءبىر كەزدە قاسقىردىڭ مۇرنىنا جىلى بۋ اڭقىپ قويا بەردى، قويدىڭ قيىنىڭ، ءسۇتىنىڭ ءيىسى كەلدى. سۋىقتى سەزىنىپ تومەننەن نازىك داۋىسپەن قوشاقان ماڭىراپ قويا بەردى. تەسىكتەن ىرعىپ كەتىپ، الدىڭعى ەكى اياعى، كەۋدەسىمەن بارىپ جىپ-جىلى بىردەمەگە ءتۇستى، زاتى، قوي بولۋ كەرەك. بۇل كەزدە قورادان تۇتقيىلدان بىردەمە جىڭىشكە داۋىسپەن ءۇرىپ قويا بەردى، قويلار ۇركىپ قابىرعاعا تىعىلدى. سودان قاسقىر شوشىنىپ كەتىپ، ءشۇۋ دەپ تىستەنە تۇسكەندى ۇستاي الدى دا، قاشا جونەلدى...
قاسقىر ىشقىنا-ىشقىنا قاشتى. قاسقىردى سەزگەن اراپكا بۇل كەزدە ورشەلەنە، شابالانا ءۇردى، قىستاۋداعى شوشىنعان تاۋىقتار شاقىرۋدا بولدى. ال يگنات باسقىشقا شىعا كەلىپ:
— بارىنشا تارت! ىسقىرعان جاققا قاراي جونەل! — دەپ ايعايلاپ تۇر.
ماشينا سەكىلدى پىسىلداپ ىسقىردى دا، كەيىن "گو-گو-گو- گو!" دەپ جونەلدى. وسى شۋ ايعايدىڭ ءبارىن ورمان جاڭعىرىعىپ قايتارا ايتىپ تۇر.
وسىنىڭ ءبارى بىردەن-بىرگە بارىپ باسىلعان كەزدە، قاسقىر ازىراق تيىشتاندى دا، اۋزىنا تىستەپ الىپ، جەرگە سالىپ سۇيرەپ كەلە جاتقان ولجاسىنىڭ وسى كەزدەگى قوزىلاردان گورى اۋىرىراق، قاتقىلداۋ ەكەنىن بايقاي باستادى، ءيىسى دە وزگەشە ەدى، داۋىستارى دا جاتتى... تىنىعىپ الىپ، جەۋگە كىرىسۋ ءۇشىن قاسقىر توقتادى دا، ولجاسىن قارعا قويدى. سول-اق ەكەن، جيىركەنىپ ىرعىپ كەتتى. بۇل قوزى ەمەس، سۇيەكتى زور تۇقىمنان شىققان، ۇزىن اياقتى، ۇلكەن باستى، قاپ-قارا كەلگەن، اراپكانىڭ قاسقاسى سەكىلدى اققاسقاسى بار كۇشىك ەدى. ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراعاندا نادان جابايى قورا ءيتى. ءوزىنىڭ ەزىلىپ جارالانىپ قالعان جونىن جالاپ-جالاپ قويدى دا، ول تۇك بولماعانداي قۇيرىعىن بۇلعاپ-بۇلعاپ جىبەرىپ، قاسقىرعا ءۇرىپ قويا بەردى. يت سىقىلدى قاسقىر ىر ەتە ءتۇستى دە، جورتىپ جونەلدى. ارتىنان كۇشىك جونەلدى. ول بۇرىلىپ قارادى دا، ىر ەتە ءتۇستى، كۇشىك اڭىرىپ توقتاي قالدى، سونان سوڭ، اناۋ مەنىمەن ويناپ تۇر دەپ بىلسە كەرەك، تۇمسىعىن قىستاۋ جاققا قاراي سوزىپ كوتەردى دە، شەشەسى — اراپكانى قاسقىر ەكەۋمىزبەن كەلىپ وينا دەپ شاقىرعانداي، قوڭىراۋشا سىلدىراعان كوڭىلدى داۋىسپەن ءۇرىپ جىبەردى.
تاڭ اتا باستاعان كەز. سودان قالىڭ نۋ تەرەك اراسىمەن قاسقىر اپانىنا قايتىپ كەلە جاتقان كەزدە ءاربىر تەرەكتەر ايقىن كورىنەتىن ەدى. قۇرلار ويانىپ، كۇشىكتىڭ ءۇرۋى مەن وقىس باسقان سىبىردان تيىشسىزدانعان ادەمى قورازدار ءالسىن-السىن دىر ەتىپ ۇشىپ-قونۋدا ەدى.
قاسقىر كەيىپ: "نە ءۇشىن بۇل مەنىڭ سوڭىمنان ءجۇرىپ كەلەدى؟ — دەپ ويلادى. — زاتى، مەنى جەسىن دەيتىن شىعار".
بولتىرىكتەر مەن بۇل قاسقىر تايىز شۇقىردا تۇراتىن. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ۇلكەن كۇشتى داۋىل ۇزىن قارت قاراعايدى تامىر-تامىرىمەن جۇلىپ اكەتكەن دە، سودان، مىنە، وسى شۇقىر بولىپ قالعان ەدى. تۇبىندە ونىڭ ءقازىر دە ەسكى جاپىراقتار مەن مۇك جاتىر، بولتىرىكتەر ويىن قىلىپ جۇرەتىن سيىردىڭ مۇيىزدەرى مەن سۇيەكتەرى دە جاتقاندى. بىر-بىرىنە ۇقساس ءۇش بولتىرىكتىڭ ۇشەۋى بىردەي ويانىپ الىپ، شۇقىردىڭ جيەگىندە، قايتىپ كەلە جاتقان شەشەسىنە قاراپ، قۇيرىقتارىن بۇلعاپ تۇر. كۇشىك كوردى دە، اناداي جەردە توقتالىپ، ۇزاق ۋاقىت ولارعا اڭىرا قارادى. كوز الماي ولاردىڭ دا قاراپ تۇرعانىن كورىپ، كۇشىك بوتەن بىرەۋگە ۇرگەندەي، اشۋلانىپ ۇرە باستادى.
تاڭ ابدەن اتتى، كۇن شىقتى، اينالادا قار جالت-جۇلت ەتەدى. مىنە، وسى ۋاقىتقا شەيىن كۇشىك اناداي جەردە ءۇرىپ تۇر. ارسا-ارسا بولعان قارنىن اياقتارىمەن تەپكىلەپ، يلەپ-يلەپ قويىپ، بولتىرىكتەر شەشەسىن سورىپ جاتتى. ال بۇل كەزدە شەشەسى جىلقىنىڭ كەۋىپ قالعان اق سۇيەكتەرىن كەمىرۋدە بولدى. وتە قاتتى اشىققان ەدى. سودان ۇرۋدەن باسى اۋىرىپ كەتتى، شاقىرۋسىز كەلگەن قوناقتى تارپا باس سالىپ، دال-دالىن شىعارسام با ەكەن دەپ ويلادى.
اقىرى كۇشىك قالجىرادى، داۋسى قارلىقتى. ودان قورىقپادى. كەرەك بولسا، ەشكىم نازارىن دا سالمادى، مىنە، وسىلاردى كورگەن سوڭ كۇشىك بىرەسە وتىرىپ، بىرەسە ىرعىپ، جۇرەكسىنگەن كۇيدە بولتىرىكتەرگە جاقىنداي باستادى. ءقازىر، كۇندىزگى جارىقتا كۇشىكتى تۇگەل كورىپ الۋ وڭاي ەدى... مۇنىڭ اق ماڭدايى ۇلكەندى، وتە اقىماق يتتەردىكىندەي ماڭدايىندا دوڭەسى بار بولاتىن. كوزدەرى كۇڭگىرت اقشىل، كوك، كىپ-كىشكەنە ەدى. بۇكىل كەسكىنى وتە اقىماق كەيىپتە ەدى. بولتىرىكتەرگە جاقىن كەلىپ، ىلگەرى قاراپ جالپاق اياقتارىن سوزدى دا، باسىن سالىپ:
"اۋ-اۋ-اۋ-اۋۋ-ۋاۋ!" — دەپ ۇرە باستادى.
بولتىرىكتەر تۇك ۇقپادى، الايدا قۇيرىقتارىن بۇلعاپ-بۇلعاپ قويدى. سونان سوڭ كۇشىك تۇرىپ، اياعىمەن بولتىرىكتەردىڭ بىرەۋىن ۇلكەن ماۋباسىنان سالىپ جىبەردى. كۇشىك ءبىر ءبۇيىرىن بەرىپ جاناپ كەلدى دە، قۇيرىعىن بۇلعاعان كۇيى ءبىر مۇرتتاپ بولتىرىككە قارادى. سونان سوڭ تۇرعان جەرىنەن كەنەت ىرعىپ كەتتى دە، قاتتى قاردىڭ ۇستىمەن بىرنەشە رەت اينالىپ شىقتى. بولتىرىكتەر قۋا جونەلدى، كۇشىك شالقاسىنان جاتا قالدى دا، ءتورت اياعىن جوعارى تاربيتا قويدى، بولتىرىكتەر جابىلىپ، قۋانعاننان ىر-ىر ەتىپ، تىستەي باستادى، ءبىراق اۋىرتپاي، ويناپ قانا تىستەيدى. بيىك قاراعايدا وتىرعان قارعالار بۇلاردىڭ كۇرەسىنە جوعارىدان قاراپ وتىرىپ وتە تيىشسىزداندى. ۋ-شۋ، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدى-اق. كۇن كوكتەمدەگىدەي جىلىتىپ تۇر. داۋىل سوعىپ، قۇلاپ جاتقان قاراعايدان ءالسىن ءالسىن ۇشىپ ءوتىپ جاتقان قۇر قورازدانىپ كۇننىڭ نۇرىنا شاعىلىسقاننان جاۋھار سەكىلدى بولىپ كورىندى.
قاسقىر بولتىرىكتەرىن اڭعا ۇيرەتكەندە قولعا تۇسكەن نارسەمەن ويناتىپ بارىپ ۇيرەتەدى. سوندىقتان بولتىرىكتەرىنىڭ قاتتى قالىڭ قارمەن كۇشىكتى قۋالاپ، الىسىپ جۇرگەندەرىنە قاراپ وتىرىپ: "مەيلى، ۇيرەنسە ۇيرەنسىن" دەپ ويلادى قاسقىر.
ويناپ بولعاننان كەيىن بولتىرىكتەر شۇقىرعا قايتىپ بارىپ، ۇيىقتاۋعا جاتتى. اشتىقتان ءبىراز ۇلىپ-ۇلىپ قويىپ، كەيىن كۇشىك تە كەرىلىپ كۇنەسكە جاتا كەتتى. ويانعاننان كەيىن تاعى دا ويناي باستادى.
قاسقىر كۇنى بويى، كەش بويى وتكەن ءتۇنى قوراداعى قوزىنىڭ ماڭىراعانىن ەسىنە الۋمەن بولدى، قوي ءسۇتىنىڭ ءيىسىنىڭ اڭقىپ تۇرعانىن ەسىنە ءتۇسىردى. شابىتى وتە ورشەلەنەدى، سودان تىستەرىن سارت-سارت ەتكىزىپ، ەسكى سۇيەكتى اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، كەمىرۋمەن بولدى. ويىنشا ونى قوزى دەپ كەمىرىپ جاتتى. بولتىرىكتەر سورىپ ەمىپ قويادى، ال تاماق جەگىسى كەلگەن كۇشىك اينالا ءجۇرىپ، قاردى يىسكەلەيدى.
"وسى كۇشىكتىڭ ءوزىن جەپ قويسام با ەكەن..." دەپ ويلادى قاسقىر.
قاسقىر كۇشىككە كەلەدى، سول-اق ەكەن كۇشىك ونىڭ تۇمسىعىن جالاپ جىبەردى دە، وزىممەن وينايىن دەپ تۇرعان شىعار دەگەن ويمەن ءدۇرديىپ تۇرا قالدى. وتكەن ۋاقىتتاردا ول يتتەردى جەيتىندى، ال كۇشىكتەن يت ءيىسى قاتتى مۇڭكىپ تۇرعان ەدى، سوندىقتان دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعىنان ول ءقازىر دە بۇل ءيىستى جاقتىرمايتىن. جيرەنىپ كەتتى دە، سىرت اينالىپ ءجۇرىپ بەردى.
تۇنگە قاراي سۋىق بولدى. كەشەدەن ءوزىنىڭ جىلى ورنىن ساعىنعان كۇشىك اۋىلعا قاراي ساپار شەكتى.
بولتىرىكتەرى ابدەن ۇيقىعا كىرگەن كەزدە، قاسقىر تاعى دا اڭعا جونەلدى. وتكەن تۇندەگىدەي، ول بولار-بولماس دىبىستان تيىشسىزدانىپ ەلەڭ قاقتى، اعاش تۇبىرلەرىنەن، وتىنداردان قورىقتى، الىستان ادام سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن، جەكە-قارا تۇرعان قارا باران، ارشا شوقتارى دا ونى قورقىتىپ وتىردى. جولدان سىرت، قاتتى قارمەن جورىتىپ وتىردى. كەنەت الدىنان الىستا جول ۇستىندە بىردەڭە قاراڭدادى.. كوزىن تىگىپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ تىڭداي قالادى: شىنىندا دا الدىندا بىردەڭە كەتىپ بارا جاتقان ەدى. ءتىپتى ءبىر قالىپپەن ماڭ-ماڭ باسقان دىبىسى دا ەستىلىپ تۇردى. بورسىق ەمەس پە ەكەن؟ قاسقىر وتە ساقتاندى، دەمىنىڭ ءوزىن ارەڭ-مارەڭ العان كۇيى بىردەن-بىرگە سىرتتاي وتىرىپ، وزىپ الدىنا ءتۇستى. سودان سوڭ قاراپ جىبەرىپ ەدى، تاني كەتتى. بۇل — ءجاي-بازىر اياڭداپ، قىستاققا قايتىپ كەلە جاتقان اققاسقا كۇشىك ەكەن.
"ول تاعى دا ماعان كەدەرگى بولىپ، كەسىر قىلماسا يگى ەدى" دەپ قاسقىر ويلادى دا، تەزدەتە باسىپ، ىلگەرى جورىتىپ جونەلدى.
قىستاق جاقىن ەدى. تاعى دا ول جوتا قاردى باسىپ، قورانىڭ توبەسىنە شىقتى. كەشەگى تەسىك سابانمەن بىتەلگەن ەدى دە، توبەسىنە جاڭادان ەكى سىرعاۋىل باستىرىلعاندى.
كۇشىك كەلە جاتپادى ما ەكەن دەپ قاراپ قويىپ، قاسقىر تۇمسىعى مەن اياقتارىن سالىپ، بوراتا باستادى. سودان جىلى بۋ مەن مال قيىنىڭ ءيىسى جاڭا عانا اڭقي باستاعان كەزدە، ارتىنان ورشەلەنگەن ءيتتىڭ قۋانىشتى ءۇرۋى ەستىلدى. بۇل كەلگەن كۇشىك ەدى، توبەگە قارعىپ قاسقىرعا كەلەدى، سونان سوڭ ىرعىپ تەسىكتەن ءتۇستى دە، ءوزىنىڭ ۇيىنە كەلىپ جىلىنىپ، قويلارىن تانىعان سوڭ بۇرىنعىدان دا ءارى قاتتى ءۇرىپ قويا بەردى. ساراي ارتىنان اراپكا وياندى دا، قاسقىردى سەزىنىپ، قىڭسىلاپ قويا بەردى، تاۋىقتار شاقىردى. سودان قولىندا مىلتىعى بار يگنات باسقىشتان كورىنگەن كەزدە، شوشىنىپ قورىققان قاسقىر قىستاقتان الىستاپ كەتكەن ەدى.
جونەل! — دەپ يگنات ىسقىردى. - جونەل! پارمەندەتە قۋ!
سەرىپپەنى باسىپ جىبەردى، ءبىراق مىلتىق اتىلمادى جانە باستى — تاعى اتىلمادى. سونان سوڭ ءۇشىنشى رەت باستى، سونان بارىپ مىلتىقتىڭ اۋزىنان ۇلكەن ءبىر بۋداق وت ۇشىپ شىقتى دا، ادامنىڭ قۇلاعىن جارىپ، "بۋ-بۋ!" دەگەن داۋىس ەستىلدى. يىعىنا وتە قاتتى تەپتى. سودان ءبىر قولىنا مىلتىق، ەكىنشى قولىنا بالتا الىپ، ايعاي-شۋدىڭ نەدەن ەكەنىن كورۋگە جونەلدى...
ازدان كەيىن ۇيىنە قايتا ورالدى.
وسى ءتۇنى ۇيىندە قونىپ جاتقان جولاۋشى ايعايدان ويانىپ كەتكەن كۇيى:
نەمەنە؟ — دەپ سۇرادى قارلىققان داۋىسپەن.
تۇك ەمەس... — دەپ يگنات جاۋاپ بەردى. — ەشنارسە ەمەس. ءبىزدىڭ اققاسقا قويلارمەن بىرگە، جىلىدا ۇيىقتايتىن بولىپ الدى. جالعىز-اق، ەسىكتەن ءجۇرۋدىڭ ورنىنا، ۇنەمى توبەدەن، شاتىردان شىعۋعا اڭسارى اۋىپ تۇرادى. وتكەن ءتۇنى توبەنى بۇزىپ شىعىپ، سەرۋەندەپ كەتتى، انتۇرعان ءقازىر قايتىپ كەلىپ، تاعى دا توبەنى تالقانداپ تاستاپتى.
— اقىماق.
— ءيا، ميىنداعى پرۋجينا ءۇزىلىپ كەتكەن اقىماقتاردى ءومىرى سۇيمەيمىن! — دەپ يگنات پەشكە شىعا بەرىپ، كۇرسىندى دە: — ءاۋ، قۇدايى مەيمان، تۇرۋعا ءالى ەرتە، كەل مىقتاپ تۇرىپ ۇيىقتايىق... — دەدى.
تاڭەرتەڭ اققاسقانى شاقىرىپ الىپ، ەكى قۇلاعىنان قاتتى جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردى دە، كەيىن شىبىقپەن زەكىپ وتىرىپ:
— ەسىكتەن كىرىپ ءجۇر! — دەپ ءۇش رەت قايتالاپ ايتتى.