InfoHub Logo

قىتايدا يمپەراتوردىڭ ءوزى دە، ونىڭ قاراۋىنداعى حالىق تا قىتايلىق بولاتىنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. بۇل وقيعا باياعىدا بولعان، سوندىقتان دا ۇمىتىلماي تۇرىپ، ساعان ايتىپ بەرەيىن!

دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا يمپەراتور سارايىمەن سۇلۋلىققا تالاساتىن ەشبىر ساراي بولماسا كەرەك: ول وتە جۇقا، اسا باعالى فارفوردان سالىنعان، نازىكتىگى سونشا، ءتىپتى ساۋساعىڭمەن ءتۇرتىپ قالساڭ بىت-شىت بوپ سىنىپ تۇسە مە – دەپ قورقاسىڭ. ب ا ق ىشىندە عاجايىپ گۇلدەر وسەدى، ولاردىڭ ەڭ اسەمىنە كىپ-كىشكەنتاي كۇمىس قوڭىراۋ بايلاپ قويادى. ول سىڭعىر-سىڭعىر ەتىپ وتكەن-كەتكەننىڭ نازارىن سول گۇلگە اۋدارۋعا ءتيىس. كوردىڭ بە، يمپەراتور سارايىندا ءبارى اقىلمەن ىستەلەتىنىن! سول باقتىڭ ۇزىندىعى سونشا، ونىڭ قاي اراعا دەيىن سوزىلاتىنىن باعباننىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. ال باقتىڭ ار جاعىندا ءزاۋلىم بيىك اعاشتارى مەن تۇڭعيىق تەرەڭ كولدەرى بار شەتسىز-شەكسىز نۋ ورمان تۇر. ورماننىڭ ءبىر شەتى كوك تەڭىزگە بارىپ تىرەلەدى، كەمەلەر سۋ بەتىنە تونگەن جاپ-جاسىل جاپىراقتاردىڭ ساياسىمەن ءوتىپ جاتادى. ءدال سول اراداعى جار باسىندا جالعىز بۇلبۇل بولاتىن، ءان سالعاندا اۋەزىنىڭ جان-دۇنيەڭدى باۋراپ الاتىندىعى سونشا، ءتىپتى تىرشىلىك تاۋقىمەتىنەن ابدەن قالجىراعان بالىقشىنىڭ ءوزى قۇرىپ قويعان اۋىنا دەيىن ۇمىتىپ كەتىپ، سونى عانا ەلىتە تىڭداپ وتىراتىن. «ءتاڭىرىم-اي، قانداي عاجاپ ەدى!» – دەپ تاڭدايىن قاعاتىن دا، سودان كەيىن عانا ەسىن جيناپ، ءوز جۇمىسىنا قايتا كىرىسەتىن: سودان كەيىن بۇلبۇل ءانى ەسىنەن شىعىپ كەتىپ، الداعى ءتۇنى ونى تاعى دا ۇيىپ تىڭدايتىن دا، تاعى دا: «ءتاڭىرىم-اي، قانداي عاجاپ ەدى!» – دەپ تاڭدايىن قاعىپ مۇلگىپ وتىراتىن.

يمپەراتوردىڭ استاناسىنا دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان ساياحاتشىلار كەلەتىن: ءبارى دە سالتاناتتى ساراي مەن ماۋەلى باقتى تاماشا كورەتىن. ءبىراق بۇلبۇل ءانىن ەسىتسە بولدى: «ال، بارىنەن عاجابى وسى ەكەن!» – دەپ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريتىن.

ەلدەرىنە قايتىپ بارعاننان كەيىن، ساياحاتشىلار كورگەن-بىلگەنىن جىرداي قىپ ايتىپ بەرەتىن. وقىمىستىلارى ءوز كىتاپتارىندا يمپەراتوردىڭ استاناسىن، سارايى مەن باعىن تۇگەل سۋرەتتەيتىن، ءبىراق بۇلبۇلدى ەش ۋاقىتتا دا اۋىزدارىنان تاستامايتىن، قايتا ونى بارىنەن دە جوعارى باعالاپ، سۇيسىنە ماداقتايتىن؛ ال اقىندار وزدەرىنىڭ تاماشا ولەڭدەرىنە كوك تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعى نۋ ورماندا سايراعان عاجايىپ بۇلبۇلدى جىرعا قوساتىن.

ولاردىڭ كىتاپتارى جەر-دۇنيەگە تارالىپ، كەيبىرەۋى يمپەراتوردىڭ ءوز قولىنا دا تيگەن ەدى. التىن تاعىنا وتىرىپ الىپ، ءالسىن-السىن باسىن شايقاپ قويىپ وقي بەردى، وقي بەردى، ءوزىنىڭ استاناسىن، سالتاناتتى سارايى مەن ميۋا باعىن ماقتاعاندارى وعان قاتتى ۇنادى.

«دەگەنمەن ەڭ عاجابى بۇلبۇل!» دەيدى كىتاپتار.

— مۇنىسى نە بالە؟ – دەپ تاڭ قالدى يمپەراتور سول اراسىن وقىعاندا. بۇلبۇل؟ مەن نەگە بىلمەيمىن ونى؟ بۇل قالاي؟ مەنىڭ مەملەكەتىمدە، ءتىپتى مەنىڭ ءوز باعىمنىڭ ىشىندە سونداي قۇس بار ەكەنىن مەن نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ەستىمەگەم؟ نەگە مەن ول تۋرالى كىتاپتان عانا وقىپ بىلەم؟

سوسىن ول باس ءۋازىرىن شاقىرىپ الدى دا، ال ونىڭ ءوزى مەنمەنسىگەن تاكاپپار ەدى، وزىنەن دارەجەسى تومەن بىرەۋ ونىمەن ديدارلاسپاق بوپ بىردەمە جونىندە سۇراي قالسا، «تف!» – دەپ پىسقىرىنعاننان باسقا تۇك تە ايتپايدى، سونان سوڭ ءتۇسىنىپ كور ونىڭ ءمانىسىن!

— بىزدە «بۇلبۇل» – دەپ اتالاتىن تاماشا قۇس بار ەكەن عوي. ونى مەنىڭ ۇلى مەملەكەتىمنىڭ ەڭ عالامات ماقتانىشى دەيدى جۇرت! – دەدى يمپەراتور. ول تۋرالى ماعان ەش ۋاقىتتا ايتپاعاندارىڭ نە؟

— وندايدى ەستىسەم، قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن! – دەدى باس ءۋازىر. ونى ەشكىم دە سارايعا اكەپ تانىستىرعان جوق!

— ال مەن ول وسىندا بولسىن، كۇندە كەشكە ماعان ءان سالىپ، كوڭىلىمدى كوتەرسىن دەيمىن، – دەدى يمپەراتور.

مەندە قانداي عالامات بار ەكەنىن بۇكىل الەم بىلگەندە، مەن نەگە بىلمەيمىن ونى!

— ونداي قۇس بار دەگەندى ەسىتسەم، قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن! – دەدى تاعى دا باس ءۋازىر. – ءبىراق جەردەن قازسام دا تاۋىپ اكەلەم!

— ايتۋعا وڭاي عوي! ال سوندا قايدان تاباسىڭ ونى؟ سونىمەن يمپەراتوردىڭ باس ءۋازىرى باسپالداقپەن بىرەسە جوعارى، بىرەسە تومەن جۇگىرىپ، زالدار مەن دالىزدەردى تۇگەل ارالاپ شىقتى، ءبىراق سۇراعان جاننىڭ ءبارى دە بۇلبۇل دەگەندى ەستىگەن دە، كورگەن دە جوقپىز – دەپ ازار دا بەزەر بولدى. اقىرى باس ءۋازىر يمپەراتورعا كەلىپ بۇلبۇل دەگەندى كىتاپ جازعىشتار ويدان شىعارىپ جۇرگەن بولار، بىزدە ونداي قۇس اتىمەن جوق – دەپ بايان ەتتى.

— ۇلى مارتەبەلىم، كىتاپتا جازعاننىڭ بارىنە بىردەي سەنە بەرمەڭىز! مۇنىڭ ءبارى سيقىر كىتابى سياقتى ويدان شىعارىلعان وتىرىك قوي!

— ءبىراق بۇل كىتاپتى ماعان قۇدىرەتتى جاپون يمپەراتورى جىبەرىپ وتىر، سوندىقتان وندا ءبىر اۋىز دا جالعان ءسوز بولۋعا ءتيىستى ەمەس! – دەپ قارسى بولدى يمپەراتور. – مەنىڭ قايتكەندە دە بۇلبۇل ءانىن تىڭداعىم كەلەدى! ەگەر ايتقان ۋاقىتىڭدا بۇلبۇل وسى ارادا بولماسا، وندا كەشكى اسقا تويعىزىپ الىپ، ساراي قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبارىن جۋان تاياقپەن قارىندارىنا سوققىزام!

— قۇپ بولادى، – دەپ كۇمىلجىدى باس ءۋازىر، سودان كەيىن باسقىشتاردىڭ بويىمەن بىرەسە جوعارى، بىرەسە تومەن جۇگىرىپ، دالىزدەر مەن زالداردى تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى. قاسىندا ساراي قىزمەتشىلەرىنىڭ تەڭ جارىمى توپىرلاپ شۇبىرىپ ءجۇر، تاماقتان كەيىن تاياق جەۋگە كىمنىڭ تابەتى شابا قويادى! ءار ادامنىڭ اۋزىندا جالعىز سۇراق! بۇلبۇل دەگەن قايدان شىققان بالەكەت، بۇكىل الەم بىلگەندە، سارايداعىلار نەگە بىلمەيدى ونى؟

ءولدىم-تالدىم دەگەندە، اس ۇيدە ىستەيتىن كەدەيدىڭ ءبىر قىزى بىلاي – دەدى:

— ءتاڭىرىم-اۋ! بۇلبۇلدى مەن جاقسى بىلەمىن، سايراعانىن ەستىسەڭىز! كەشكىلىك ماعان اۋىرىپ جاتقان سورلى شەشەمە تاماقتىڭ قالعان-قۇتقانىن اپارىپ بەرىپ تۇرۋعا رۇقسات ەتىلگەن. شەشەم تەڭىزدىڭ ءدال جاعاسىندا تۇرادى، ىلعي قايتار جولىمدا مەن ورمان ىشىندە وتىرىپ الىپ، بۇلبۇل ءانىن تىڭدايمىن. ونىڭ سايراعانىن ەستىگەندە مەمىڭ جىلاعىم كەپ كەتەدى، ءبىراق تۋعان شەشەم بەتىمنەن ءسۇيىپ تۇرعانداي كوڭىلىمدى شاتتىق كەرنەپ، بويىم سەرگىپ قالادى!

— قاراعىم اسپازشى! – دەدى وعان ءۋازىر. مەن سەنى اس ۇيدەگى ۇلكەن قىزمەتتىڭ بىرىنە جوعارىلاتايىن، يمپەراتوردىڭ قالاي تاماق جەگەنىن ءبىر كورۋگە رۇقسات الىپ بەرەيىن، سەن تەك قانا ءبىزدى بۇلبۇلمەن جولىقتىرا گور. ول بۇگىن كەشكە يمپەراتور سارايىنا قوناققا شاقىرىلادى.

ءسويتىپ ءبارى جيىلىپ ورماننىڭ كۇندە بۇلبۇل سايرايتىن جەرىنە باردى. ساراي ادامدارىنىڭ تەڭ جارىمى باردى دەسەك وتىرىك بولماس! ءجۇرىپ كەلەدى، ءجۇرىپ كەلەدى، كەنەت الدارىنان سيىر موڭىرەپ قويا بەردى.

— وي-پوي-پوي! – دەپ تاڭ قالىستى سارايدىڭ جاس قىزمەتكەرلەرى. ءدال ۇستىنەن شىقتىق قوي! داۋسى قانداي زور ەدى! ءوزى شىناشاقتاي ماقۇلىقتىڭ داۋسىنىڭ كۇشتىسىن-اي! ايتسە دە ءبىز وسى داۋىستى ءبىر جەردە ەستىگەن سياقتىمىز عوي!

— ول موڭىرەپ تۇرعان سيىر، – دەدى قىز. – ءبىز ءالى ءبىراز جەر ءجۇرۋىمىز كەرەك.

كوپ ۇزاماي كول جاقتان باقالاردىڭ باقىلداعانى ەستىلدى.

— عاجاپ، ادەمى! – دەپ، ساراي ۋاعىزشىسى تاڭدايىن قاقتى. – جاڭا ەستىدىم عوي! ءبىزدىڭ عيباداتحانانىڭ قوڭىراۋىنان اۋمايدى ەكەن عوي ءوزى!

— جوق بۇل كولباقا عوي! – دەدى قىز. – الايدا ءبىز جاقىنداپ قالعان بولارمىز، ونىڭ ءۇنى ءقازىر ەستىلىپ قالار.

اقىرى بۇلبۇل سايراپ قويا بەردى.

— بۇلبۇل دەگەن وسى! – دەدى قىز. – تىڭداڭىزدار! تىڭداڭىزدار! انە، بۇلبۇلدىڭ ءوزى دە كورىندى. قىز ءبىر اعاشتىڭ ۇشار باسىنداعى ءبىر بۇتاققا قونىپ الىپ سايراپ وتىرعان شىناشاقتاي عانا سۇرشا قۇستى كورسەتتى.

— شىنىمەن، وسى بولعانى ما؟ – دەپ قايران قالدى باس ءۋازىر. ءتىپتى ونى وسىنداي عانا بولار – دەپ ەشقاشان دا ويلاعان جوق ەدىم! قانداي ۇسقىنسىز! وسىنشاما زيالى بەكزادالاردى كورىپ، قورىققاننان بوياۋى وڭىپ كەتكەن بولار!

— بۇلبۇلىم، ساندۋعاشىم! – دەدى قىز. – ءبىزدىڭ مەيىرىمدى يمپەراتورىمىز سەنىڭ اۋەزىڭدى تىڭداعىسى كەلەدى!

— بارەكەلدە، – دەدى دە بۇلبۇل سايراي جونەلدى، جۇرتتىڭ ءبارى قايران قالدى.

— شىنى قوڭىراۋداي سىڭعىرلايدى! – دەدى باس ءۋازىر. بوتەگەسى قالاي بۇلك-بۇلك ەتەدى! وسى كۇنگە دەيىن بۇلبۇلدىڭ سايراعانىن ەستىمەي كەلگەنىمىزگە قايران قالام. سارايدا ول سىي-قۇرمەتكە بولەنەتىنى ءسوزسىز.

— يمپەراتوردىڭ تاعى دا تىڭداعىسى كەلە مە؟ – دەپ سۇرادى بۇلبۇل؛ ول يمپەراتور دا ءانىن تىڭداۋ ءۇشىن بىرگە كەلگەن شىعار – دەپ ويلاعان ەدى.

— الەمدە تەڭدەسى جوق، ءانشى بۇلبۇل! – دەدى باس ءۋازىر. ماعان ءسىزدى بۇگىن كەشكە بولاتىن ۇلكەن مەرەكەگە شاقىرۋ قۇرمەتى ءتيىپ تۇر. ءسىز عاجايىپ سازىڭىزبەن جۇرتتىڭ ءبارىن باۋراپ الار دەگەن سەنىمدەمىن.

— مەنىڭ ءانىمدى جاسىل ورماننىڭ وزىندە تىڭداعانعا نە جەتسىن! – دەدى بۇلبۇل، ءبىراق سارايعا يمپەراتوردىڭ ءوزى شاقىرىپ وتىرعانىن ەسىتىپ، وندا بارۋعا قۋانا كەلىسىم بەردى.

سارايدا مەرەكەگە ازىرلىك ءجۇرىپ جاتقان. فارفور قابىرعالار مەن ەدەندەر سانسىز التىن شامداردىڭ ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى؛ دالىزدە ۇزىننان-ۇزاق، قاتار-قاتار عاجايىپ اسەم گۇلدەر قويىلعان؛ ولارعا بايلانعان كىشكەنتاي قوڭىراۋلار ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرگەن ادامداردىڭ لەبىمەن، ەسىك-تەرەزەدەن ەسكەن جەلمەن سىڭعىر-سىڭعىر تەربەلىپ، قۇلاقتى تۇندىرادى، كاتار تۇرعان ەكى ادامنىڭ ءسوزىن بىر-بىرىنە ەستىرتپەيدى.

يمپەراتور وتىرعان وراسان زور كەڭ زالعا بۇلبۇل قوناقتايتىن التىن تۇعىر ورناتىلعان. ساراي قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبارى دە جيىلدى، اسپازشى قىزدىڭ دا بوساعادا تۇرۋىنا رۇقسات بەرىلدى، ويتكەنى ول ەندى ساراي اسپازشىسى دەگەن اتاق العان. ءبارى دە ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان، ءبارى دە قول باسىنداي سۇرشا قۇسقا قادالا قالىپتى. ويتكەنى وعان يمپەراتور باسىن يزەپ امانداستى عوي.

بۇلبۇل قۇيقىلجىتا سايراي جونەلدى، تىڭداپ وتىرعان يمپەراتوردىڭ كوزىنەن جاس تا شىعىپ كەتتى. ىرشىپ تۇسكەن ىستىق مونشاق ونىڭ بەتىنە قاراي دومالادى، ال بۇلبۇل بولسا، ودان دا نازىك، ودان دا اۋەندى، ودان دا تارتىمدى عالامات ءبىر اندەردى ءجۇز قۇبىلتىپ، تىڭداۋشى قاۋىمنىڭ جان-جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جىبەردى. يمپەراتور ەسى كەتە قايران بولىپ، بۇلبۇلدىڭ موينىنا زور قۇرمەتتىڭ بەلگىسى رەتىندە ءوزىنىڭ التىن كەبىسىن ءىلىپ قوياتىنىن ايتتى. ءبىراق بۇلبۇل ونسىز دا كورگەن سىيى از ەمەس ەكەنىن ايتىپ، ونى قابىل الۋدان باس تارتتى.

— مەن يمپەراتوردىڭ كوزىنەن ىرشىپ شىققان جاس كوردىم، ماعان ودان ارتىق سىي-قۇرمەتتىڭ كەرەگى نە! يمپەراتوردىڭ كوز جاسىندا قۇدىرەتتى كۇش بار. قۇداي كۋا، مەنىڭ سىيىم باسىمنان اسىپ جاتپاسا، از بوپ وتىرعان جوق.

بۇلبۇل قۇس تاعى دا بال تاتىعان، سيقىرلى سىرلى سازعا باستى.

— سۇيكىمدى بولۋدىڭ سىرى وسىندا ەكەن عوي! – دەدى ساراي بيكەشتەرى سىڭقىلداسىپ، ءسويتتى دە بىرەۋمەن سويلەسكەندە كومەكەيلەرى بۇلكىلدەپ، داۋىستارى دىرىلدەپ، قوڭىراۋلانىپ شىعۋى ءۇشىن، اۋىزدارىنا سۋ ۇرتتاپ الىپ جۇرەتىن بولدى. ولارى بۇلبۇلعا ەلىكتەگەن تۇرلەرى ەدى. ءتىپتى ساراي قىزمەتىندەگى ەركەك-ايەلدىڭ ءبارى كەرەمەت ءلاززات الىپ قالدىق – دەدى، بۇل دا بولسا ءبىر تابىس، ويتكەنى ولارعا جاعۋ بارىنەن قيىن. يا، بۇلبۇلدىڭ بۇگىنگى تابىسى عالامات!

وعان سارايدا قالۋعا ءامىر بەرىلدى، ارنايى شىلتەر تورعا وتىرعىزىلىپ، جۇمساۋىنا ون ەكى قىزمەتشى قوسىپ بەردى، كۇندىز ەكى رەت، تۇندە ءبىر رەت سىرتقا شىعىپ سەرۋەن قۇرۋىنا رۇقسات بەرىلدى، ءبىراق ءاربىر قىزمەتشى ونىڭ سيراعىنا بايلانعان جىبەك باۋدان مىقتاپ ۇستاپ جۇرەتىن بولدى. ارينە، مۇنداي سەرۋەننەن الاتىن ءلاززات تا شامالى بولسا كەرەك!

وسىناۋ عاجايىپ قۇس كۇللى شاھاردىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن بولىپ الدى، كەشەدە ەكى تانىس كەزدەسە قالىپ، بىرەۋى «بۇل!» دەسە، ەكىنشىسى «بۇل!» – دەپ قاعىپ اكەتىپ، ءبىرىنىڭ ويىن ءبىرى ايتپاي ۇعىپ، ءتىلسىز كۇرسىنەتىندى شىعاردى.

ول ول ما، باقالشى ساۋداگەرلەردىڭ ون ءبىر ۇلىنىڭ اتى، داۋىس جاعىنان ءماز بوپ تۇرماسا دا، يمپەراتور بۇلب ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە «بۇلبۇل» – دەپ قويىلدى.

كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە يمپەراتورعا سىرتىنا «بۇلبۇل» – دەپ جازىلعان سالەمدەمە ءتۇستى.

— بۇل ءبىزدىڭ الەمگە ايگىلى قۇسىمىز تۋرالى تاعى ءبىر جاڭا كىتاپ بولار، – دەدى يمپەراتور.

ءبىراق بۇل كىتاپ ەمەس، ءبىر قىزىق زات ەكەن: كىشكەنە قوراپشادا قولدان جاسالعان بۇلبۇل جاتىر، ءتىرى بۇلبۇلدان اۋمايدى، ءبىراق ءۇستى-باسى جىلتىراعان لاعىل گاۋھار، ءزۇبارجات. كىلتىن بۇراپ قالساڭ، بۇلبۇل سالاتىن اندەردىڭ ءبىرىن قۇيقىلجىتا جونەلەدى، التىن مەن كۇمىس ارالاس اسەم قۇيرىعى ءدىرىل قاعادى. كىشكەنتاي جاساندى قۇستىڭ موينىنا جىبەك بەلبەۋ ءىلىنىپ، وعان: «جۇڭگو يمپەراتورىنىڭ بۇلب ۇلىنىڭ قاسىندا، جاپون يمپەراتورىنىڭ بۇلب ۇلى بەيشارا بوپ كورىنەدى»، – دەپ جازىلعان.

— نەتكەن اسەم! – دەپ تاڭ قالىستى ساراي ادامدارى. جاساندى بۇلبۇلدى جاپون يمپەراتورىنىڭ ەلشىسى اكەلگەن ەدى، ول تابان اۋزىندا يمپەراتوردىڭ «بۇلبۇل دايىنداۋشى توتەنشە وكىلى» دەگەن دارەجە الدى.

— ال ەندى ەكەۋى قوسىلىپ ءبىر ايتسىنشى. دۋەت بولسىن! ءبىراق ونىڭ ءجونى كەلەتىن ەمەس: ءتىرى بۇلبۇل وزىنشە ايتسا، جاساندى بۇلبۇل باياعى سول ءبىر ىزىنەن تايماي قايتالاي بەرەدى.

— ول ءۇشىن كىنالى ەمەس! – دەدى سارايدىڭ ان-كۇي جەتەكشىسى، ول ىرعاعى مەن ەكپىنىن بۇلجىتپاي ساقتاپ، مەنىڭ جاساپ بەرگەن ۇلگىمنەن ءبىر ەلى تايماي سايراپ تۇر.

سونان سوڭ جاساندى بۇلبۇلدىڭ جالعىز ءوزىن سايراتىپ بايقادى. ول دا انشىلىگى جاعىنان ءتىرى بۇلبۇلدان قالىسپايدى ەكەن، ءبىراق ودان الدەقايدا سۇلۋ، ساقينا يا بىلەزىك سياقتى جارقىراپ تۇر.

باياعى ءبىر ءاندى وتىز ءۇش رەت قايتالاپ ايتسا دا شارشاعان جوق. جۇرت ونىڭ اۋەنىن تاعى ءبىر تىڭداۋعا جالىقپاس ەدى، ءبىراق يمپەراتور:

— ءتىرى بۇلبۇلدى دا سايراتايىق تا... – دەدى. اپىراۋ، سونىڭ ءوزى قايدا كەتكەن؟ بۇلبۇل اشىق تۇرعان تەرەزەدەن ۇشىپ شىعىپ، جاسىل ورمانعا قاراي زىمىراي جونەلگەن-دى.

— بۇل نە دەگەن ماسقارا؟! – دەپ يمپەراتور وكپەلەپ ەدى: ساراي قىزمەتشىلەرى بۇلبۇلدى جاقسىلىقتى بىلمەيتىن جەكسۇرىن – دەپ، جەرلەپ تاستادى.

— باقىتىمىزعا قاراي، ەكى قۇستىڭ ەڭ ءتاۋىرى ءوز قولىمىزدا عوي، – دەدى بىرەۋلەر.

جاساندى بۇلبۇلدىڭ جاتتاندى ءانىن وتىز ءتورتىنشى رەت ايتۋىنا تۋرا كەلدى. ءبىراق ونىڭ انىنەن كوكەيىندە بىردەمە ۇستاپ قالعان ءبىر ادام جوق، ان-كۇي جەتەكشىسى جاساندى بۇلبۇلدىڭ جاندى بۇلبۇلعا اسەمدىگى مەن اسىل اشەكەيى ءۇشىن عانا ەمەس، ىشكى قاسيەتتەرى جونىنەن دە شاڭىن كورسەتپەيتىندىگىن ايتىپ يلاندىرماق بولدى.

— جاندى بۇلبۇلدى الاتىن بولساق، مەنىڭ ۇلى ءامىرشىم جانە مارحابباتتى مىرزالار، ونىڭ ايتاتىنىن (مي ۋاقىتتا الدىن الا بىلۋگە بولمايدى. ال جاساندى بۇلبۇلدىڭ نە سايرايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى، ونىڭ ونەرپازدىق دەڭگەيىن دە الدى-ارتىن قامتي تۇگەل انىقتاپ، پىكىردى سارقا ايتۋعا بولادى. جاساندى بۇلبۇلدىڭ ىشكى سارايىن تۇگەل اقتارىپ، جايىپ سالۋعا بولادى: ويتكەنى ول ادامنىڭ ءوز اقىلىنىڭ جەمىسى؛ ونىڭ بىلىكتەرى مەن تەتىكتەرىنىڭ قالاي ورنالاسىپ، قالاي قوزعالاتىنىنا دەيىن تۇپ-تۇگەل كورسەتىپ بەرۋگە بولادى!

— مەن دە وسى پىكىرگە قوسىلامىن! – دەپ مالىمدەدى سول اراعا جيىلعانداردىڭ ءبارى دە، ءسويتىپ، ان-كۇي جەتەكشىسىنە كەلەسى جەكسەنبىدە بۇل قۇستى حالىققا كورسەتۋىنە رۇقسات بەرىلدى.

— بۇلبۇل ءانىن حالىق تا تىڭداسىنشى! – دەدى يمپەراتور. حالىق تا تىڭداپ كوردى، ءسويتىپ، شايعا قانعانداعىداي اپ-ادەمى اسەر الىپ، راقاتتانىپ قالدى. ءبارى دە ماز-مەيرام بولىپ «بارەكەلدە» دەسىپ، باستارىن شۇلعىسىپ، باس بارماقتارىن كوتەرىپ جاتىر. ال ءتىرى بۇلبۇلدىڭ سايراعانىن تالاي ەستىگەن بالىقشىلار:

— مىناۋ دا جامان ەمەس، سايراۋى كادىمگى بۇلبۇلدىڭ سايراۋىنا ۇقساپ تۇر، ءبىراق ايتسە دە بىردەمەسى جەتپەي تۇرعان سەكىلدى، ال نەمەنەسى جەتپەيتىنىن ءوزىمىز دە بىلمەيمىز! دەستى جاساندى بۇلبۇل جايىندا.

ءتىرى بۇلبۇل وتانىنان، مەملەكەت كولەمىنەن الاستاتىلدى – دەپ جاريالاندى.

جاساندى بۇلبۇل يمپەراتور كەرەۋەتىنىڭ جانىنداعى جىبەك جاستىقتا جاتاتىن بولدى، ونىڭ اينالاسىنا تارتۋ-تارالعىعا اكەلىنگەن التىن، كۇمىس، اسىل تاستار جايىلعان. ونى جۇرت ەندى: «يمپەراتوردىڭ تۇنگى جيىندا سول قول جاعىندا تۇراتىن ءبىرىنشى ءانشى!» دەگەن جوعارى شەنىن قوسا اتايتىن بولدى: يمپەراتور ءوز جۇرەگى سول جاعىندا بولعاندىقتان، سول جاقتى ماڭىزدىراق – دەپ ەسەپتەيتىن، يمپەراتوردىڭ جۇرەگى دە سول جاعىندا بولادى ەكەن عوي. ان-كۇي جەتەكشىسى جاساندى بۇلبۇل جايىندا جيىرما بەس توم عىلىمي ەڭبەك جازدى: كىتاپتارى وتە قالىڭ جانە قىتايدىڭ ادام تۇسىنبەيتىن سوزدەرىنە تولى، سوندا دا ساراي اقسۇيەكتەرى وندا جازىلعاننىڭ ءبارىن وقىپ، ءبارىن دە تۇسىندىك – دەپ وتىرىك ايتتى، ايتپەسە يمپەراتور ولاردى اقىماقسىڭدار، ميلاۋسىڭدار – دەپ، جۋان تاياقپەن جۋان قارىندارىنا دۇرە سوققىزاتىن ەدى.

سودان بەرى اتتاي ءبىر جىل ءوتتى؛ يمپەراتور دا، كۇللى ساراي ادامدارى دا، ءتىپتى بۇكىل حالىق بولىپ جاساندى بۇلبۇل ءانىنىڭ ءار دىبىسىن، ءار بۋىنىن، ءار ۇزبەسىن جاتقا ايتىپ ءجۇردى؛ سول ءۇشىن دە قادىرلەيتىن ونى؛ ەندى وزدەرى دە سوعان ەلىكتەپ، سوعان قوسىلىپ سايراي جونەلەتىن ادەت شىعاردى. كوشەدەگى بالالار: «سي-سي-سي! كليۋك-كليۋك-كليۋك!» – دەپ تاڭدايىن قاقسا، يمپەراتور دا بىرگە قوسىلىپ تاقىلداي جونەلەتىن. كەرەمەت ەمەس پە، ءا؟!

ءبىراق كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە، توسەگىندە شالقايىپ جاتقان يمپەراتوردىڭ الدىندا جاڭا عانا سايراپ تۇرعان جاساندى قۇس ويدا جوقتا شىر-پىر بوپ، قىرىلداپ-سىرىلداپ، ىزىڭداپ-دىزىلداپ، دوڭگەلەكتەرى شىر اينالىپ، سوسىن ىشىندەگى ءبىر سەرىپپەسى سارت ەتىپ ءۇزىلىپ كەتتى دە، ءۇنى ءوشىپ قالدى.

يمپەراتور كەرەۋەتىنەن ۇشىپ تۇرا كەلىپ، ساراي دارىگەرىنە كىسى شاپتىردى. ءبىراق مۇندايدا دارىگەردىڭ قولىنان نە كەلسىن؟ سوسىن ساعات شەبەرىن شاقىرتىپ ەدى، ول و جەر، بۇ جەرىن شۇقىلاپ ءجۇرىپ، قايداعى جوق اڭگىمەلەردى ءبىراز كويىتتى دە، قۇستى ازەر دەگەندە ءبىر شاماعا كەلتىرىپ جوندەپ بەردى، ءبىراق وعان ەرەكشە كۇتىم كەرەك ەكەنىن ايتتى؛ ىشىندەگى تىستەسپە دوڭگەلەكتەرى ءمۇجىلىپ قالعان، بۇلبۇلدىڭ بۇرىنعىداي سايراۋى ءۇشىن ولاردىڭ ءبارىن سۋداي جاناسىمەن الماستىرۋ كەرەك، ال وعان مۇمكىندىگىمىز جوق – دەدى، قايعىنىڭ اكەسى ەندى تۋدى! ساعاتشى بۇلبۇلدى جىلىنا ءبىر-اق رەت بۇراۋعا عانا رۇقسات بەردى. جۇرتتىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە، ان-كۇي جەتەكشىلەرى ءارى قىسقا، ءارى اسقان دانا ءسوز سويلەپ، جاساندى بۇلبۇلدىڭ بۇرىنعى قۇنى جوعالمايتىنىن دالەلدەپ بەردى. بالكىم، ونىسى دا دۇرىس بولار.

سودان تاعى ءبىر بەس جىل وتكەندە، ەل ۇستىنە اۋىر قايعىنىڭ بۇلتى تورلادى: جۇرتتىڭ ءبارى يمپەراتورىن جاقسى كورۋشى ەدى، ءار ءتۇرلى سىبىستارعا قاراعاندا، سول يمپەراتور ءولىم حالىندە جاتقان كورىنەدى. ونىڭ ءىزباسارى دا سايلانىپ قويىلعان، ءبىراق حالىق ءالى دە ساراي الدىندا دۇمەپ، يمپەراتوردىڭ باس ۋازىرىنەن كارى ءامىرشىسىنىڭ دەنساۋلىعى جايىن قايتا-قايتا سۇرايدى.

— تف! – دەپ باس ءۋازىر باسىن شايقاپ، ەرنىن شىعارادى.

يمپەراتور ءوزىنىڭ عاجايىپ توسەگىندە سۇپ-سۇر بوپ جاتىر. اياق-قولى مۇزداپ بارادى. ساراي قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبارى دە ونى ولدىگە ەسەپتەپ، جاڭا يمپەراتورعا قول بەرگەنشە اسىعىپ ءجۇر. قىزمەتشى ەركەكتەر كوشەگە جۇگىرىپ شىعىپ، وسەك-اياڭ ايتىسسا، قىزمەتشى ايەلدەر شايلارىن سوراپتاي وتىرىپ، اڭگىمەنى سوقتى-اي كەپ. اياق تىقىرى ەستىلمەس ءۇشىن، بارلىق زالدار مەن دالىزدەرگە كىلەم توسەپ قويىلدى، سارايدا ءولى تىنىشتىق ورنادى. ءبىراق يمپەراتور ءالى ولگەن جوق ەدى. التىن شاشاعى ەدەنگە توگىلگەن، بارقىت شىمىلدىقتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ جۇپ-جۇمساق قۇس توسەگىندە اپپاق شۇبەرەكتەي بوپ سۇلىق جاتقان. يمپەراتورعا دا، جاساندى بۇلبۇلعا دا اشىق تۇرعان تەرەزەدەن اي ساۋلەسى جارقىراپ ءتۇسىپ تۇر.

ناۋقاس يمپەراتوردىڭ دەم الۋى قيىنداپ كەتتى، كەۋدەسىنەن بىرەۋ باسىپ وتىرعان سياقتى. كوزىن اشىپ قالسا، وتىرعان اجالدىڭ ءوزى ەكەن. اجال يمپەراتوردىڭ ءتاجىن ءوز باسىنا كيىپ، ءبىر قولىنا التىن قىلىشىن، ءبىر قولىنا شاشاقتى جىبەك تۋىن ۇستاپ وتىر. بارقىت شىمىلدىقتىڭ ەتەگىنەن بەيتانىس بىرەۋلەردىڭ باستارى قىلتيادى: بىرەۋلەرىنىڭ ءجۇزى جىلى، موماقان بولسا، ەكىنشىلەرىنىڭ ءتۇرى جان شوشىرلىق. بۇلار يمپەراتوردىڭ ءتىرى كەزدە جاساعان جاقسىلىقتارى مەن جاماندىقتارى ەدى، ولار يمپەراتوردىڭ كەۋدەسىنە اتتاي ءمىنىپ العان اجالدى كورمەك بولىپ جينالعان ەدى.

— مىناۋ ەسىندە مە؟ – دەپ سۇرايدى ولار كەزەك-كەزەك. ال مىنانى ۇمىتقان جوقسىڭ با؟ – دەپ الدەقاشانعى كۇنالارىن موينىنا قويىپ بەرگەندە، ماڭدايىنان سۋىق تەر شىپ-شىپ شىعادى.

— ءتىپتى ەسىمدە جوق، بىلمەيمىن ونى! – دەپ كۇبىرلەيدى يمپەراتور. مۋزىكا قايدا، مۋزىكا؟ ءداۋ داعارانى قاعىڭدار! ەستىرتپەڭدەر مىنالاردىڭ ساندىراعىن!

ءبىراق انالار قوياتىن ەمەس، اجال دا باسىن يزەپ، ولاردى قۇپتاپ قويادى.

— مۋزىكا ويناڭدار! مۋزىكا! – دەپ جان داۋسى شىعادى يمپەراتوردىڭ. التىن قۇسىم، تىم بولماسا سەن سايراسايشى! اسىل تاستار مەن التىن، كۇمىسىمدى اياپ پا ەم سەنەن، موينىنا التىن كەبىسىمدى دە ىلمەپ پە ەم، سايراسايشى، بۇلبۇل قۇسىم، سايراسايشى!

ءبىراق بۇلبۇل قۇستا ءۇن جوق، ونى بۇراپ سايراتاتىن ادام دا جوق، كىلتىن بۇراماسا، ول وز بەتىمەن سايراي دا المايدى. تىمىرسىق تىنىشتىقتا اجال ءتۇپسىز تەرەڭ ۇڭگىر كوزدەرىمەن يمپەراتورعا جۇتىنا قادالىپ وتىر، مەڭىرەۋ، ءولى تىنىشتىق ادامنىڭ زارەسىن ۇشىرادى!

كەنەت تەرەزە الدىندا عاجايىپ اسەم ءان ەستىلدى. قول باسىنداي عانا كادىمگى بۇلبۇل قۇس بۇتاققا قونىپ الىپ، ءان سالىپ وتىر. يمپەراتوردىڭ سىرقات ەكەنىن ەستىپ، ونىڭ جابىققان كوڭىلىن جادىراتىپ، جاسىعان جىگەرىن شيراتۋ ءۇشىن ۇشىپ كەلگەن ەكەن. ول ءان شىرقاي باستاعاننان-اق، يمپەراتوردى قورشاعان ارۋاقتار بىرتە-بىرتە كومەسكى تارتىپ، السىرەگەن يمپەراتوردىڭ بويىنا قان جۇگىرە باستادى؛ اجالدىڭ ءوزى دە بۇلبۇل ءۇنىن ۇيىپ تىڭداي قالىپتى؛ «سايراي بەر، ساندۋعاشىم، سايراي بەر، بۇلبۇلىم!» – دەپ ءالسىن ءالى قوشەمەت جاساپ وتىر.

— ال سەن التىن قىلىش پەن اسىل تۋدى قايتىپ بەرەسىڭ بە؟ يمپەراتوردىڭ ءتاجىن قايتىپ بەرەسىڭ بە؟

اجال الىپ قويعان اسىل دۇنيەلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قايتارا باستادى، بۇلبۇل ۇستى-ۇستىنە سايراپ تۇر. ەندى ول اپپاق، راۋشان گۇلدەرى شەشەك اتىپ، ايۋ بادام جۇپار ءيىسىن شاشىپ، ولگەن-وشكەن جاندارعا ازا تۇتىپ، كوك جاسىل شوپتەردى كوز جاسىمەن سۋارىپ تۇرعان زيرات باسىنىڭ مۇلگىگەن قاسيەتتى تىنىشتىعىن جىرعا قوستى... كەنەت اجال ءوزىنىڭ مۇلگىگەن ميۋا باعىن ساعىنىپ كەتىپ، بوزامىق سالقىن تۇمانعا اينالدى دا، تەرەزەدەن ۇشا جونەلدى.

— راقمەت، مىڭ دا ءبىر راقمەت، سۇيىكتى بۇلبۇل قۇسىم! – دەپ كۇبىرلەدى يمپەراتور. مەن سەنى ۇمىتقان جوقپىن! مەن سەنى مەملەكەتىمنەن قۋىپ شىعىپ ەدىم، سەن مەنىڭ توسەگىمدى قورشاعان جەكسۇرىن ەلەستەردى، ءتىپتى اجالدىڭ ءوزىن دە ايداپ شىقتىڭ! ساعان بۇل ءۇشىن قانداي سىي لايىقتى بولار ەكەن؟

— سەن ماعان باياعىدا ءبىر سىي تارتقانسىڭ، سول سىيىڭ قالعان ومىرىمە كامىل جەتەدى! – دەپ جاۋاپ بەردى بۇلبۇل. العاشقى رەت مەن ساعان ءان شىرقاعاندا، كوزىڭنەن تامعان جاستى كوردىم، مەن ونى ەش ۋاقىتتا دا ۇمىتپايمىن! تىڭداۋشىنىڭ كوز جاسى ءانشىنىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتەتىن ەن اسىل سىي! مەن ساعان تاعى دا ءان سالىپ بەرەيىن!

ءسويتتى دە، ول تاعى سايراي جونەلدى، ال يمپەراتور جان راقاتىنا شومىپ، ءتاتتى ۇيقىعا ەندى.

ەندى ءبىر ويانعانىندا جانى جادىراپ، بويى سەرگىپ قالعان ەكەن، تەرەزەدەن كۇن نۇرى قۇيىلىپ تۇر. ەندىگى ءولىپ قالعان شىعار – دەپ، قىزمەتشىلەرىنىڭ بىردە-بىرى ەسىگىنەن باس سۇققان جوق، بۇلبۇل عانا تەرەزە الدىندا تالماي سايراپ تۇر.

— سەن ەندى مەنىمەن ماڭگى-باقي بىرگە بول! – دەدى يمپەراتور. ءوزىڭنىڭ زاۋقىڭ سوققاندا عانا سايرايسىڭ، ال جاساندى قۇستى مەن جەرگە ءبىر سوعىپ، بىت-شىتىن شىعارام!

— ءويتۋدىڭ قاجەتى جوق، – دەدى بۇلبۇل. ول دا حال-قادارىنشا ساعان قىزمەت ەتتى. قاسىڭدا قالا بەرسىن. مەن سەنىڭ سارايىڭدا ۇيا سالا المايمىن، سوندىقتان زاۋقىم سوققاندا اندا-ساندا كەلىپ-كەتىپ تۇرۋعا رۇقسات ەت. سوندا مەن كۇندە ىمىرتتا كەلىپ، تەرەزەڭنىڭ الدىنداعى بۇتاققا قونامىن دا، ساعان ءان سالىپ تۇرام؛ مەنىڭ ءانىم ساعان وي سالىپ، اقىلىڭا جەتەكشى بولادى. مەن ساعان باقىتتى، باقىتسىز جاندار تۋرالى، جاماندىق پەن جاقسىلىق تۋرالى، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىق تۋرالى اينالاڭدى قورشاعان، ءبىراق سەن ءۇشىن بەيمالىم جايتتار تۋرالى جىر شەرتەمىن. شىناشاقتاي ءانشى قۇستىڭ بارمايتىن جەرى، باسپايتىن تاۋى جوق: سەنەن، سەنىڭ التىن سارايىڭنان اۋلاقتاعى كەدەي بالىقشىمەن دە، اش-جالاڭاش شارۋامەن دە ديدارلاسادى. مەن سەنى اسىل تاستارمەن بەزەنگەن التىن ءتاجىڭ ءۇشىن ەمەس، اق جۇرەگىڭ ءۇشىن ۇناتامىن، ءبىراق ءتاجدىڭ دە ءوز قاسيەتى، قورشاعان تىلسىم كۇشى بار. مەن اندا-ساندا ۇشىپ كەلىپ، ساعان ءان شىرقاپ تۇرايىن! ءبىراق ماعان ەشقانداي ۋادەڭنىڭ كەرەگى جوق!

— نە سۇراساڭ، سونى بەرەيىن! – دەپ، يمپەراتور باياعى ايبىندى، تاكاپپار قالپىندا ورنىنان تۇردى دا، ءوزىنىن يمپەراتورلىق كيىمىن كيىپ، سالماعى زىلدەي التىن قىلىشىن قۇشىپ ءسۇيدى.

— مەنىڭ سەنەن ءبىر عانا ءوتىنىشىم بار، – دەدى بۇلبۇل. دۇنيەدە نە بوپ جاتقانىن ءبىر وزىڭە جەتكىزىپ تۇراتىن شىناشاقتاي قۇسىڭ بار ەكەنىن جان بالاسىنا ايتۋشى بولما. بارىنەن سول دۇرىس بولار!

ءسويتىپ بۇلبۇل ۇشىپ كەتتى.

ءولىپ قالعان يمپەراتوردى كورمەك بوپ تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەن قىزمەتشىلەردىڭ ەستەرى شىعىپ، مەلشيدى دە قالدى.

— قايىرلى تاڭ! – دەدى ولارعا يمپەراتور.

اۋدارعان ع.جۇمابايەۆ

---