InfoHub Logo

ەرتە زاماندا ءالىپ دەگەن حان بولىپتى. ونىڭ جالعىز ۇلى بولىپتى. ۇلى سيىقسىز، اقىلسىز، جىگەرسىز بولعان ەكەن. حان بالاسىنىن مۇنداي بولعانىنا قاتتى قايعىلانادى. كوزىم جۇمىلسا مىنا جامان ۇل، ميراسقورىم بولا الماس، التىن تاق، قيساپسىز مال-مۇلىك بىرەۋدىڭ جەمى بولار دەپ ويلايدى. حان ۋازىرلەرى مەن ەلدىن يگى جاقسىلارىن جيناپ اقىلداسادى. ولار حانعا:

          —بالاڭىزعا ەلدەن تاڭداپ اقىلدى قىز الىپ بەرىپ، ودان نەمەرە سۇيسەڭىز، ميراسقورىڭىز سول بولار، دەسەدى. حان بۇكىل ەلدەن قىز تاڭداپ، وزىنە لايىقتى كەلىن بولار ادام تاپپايدى. حان ءبىر كۇنى ەلىندەگى اتاقتى سۋرەتشىنى شاقىرىپ الادى دا:

         — الەمدەگى جاندى، جانسىز نارسەنىڭ سۋرەتىن كوركەم ەتىپ سىز،-دەيدى. سۋرەتشى بىرنەشە اي بويى ۇيكى-كۇلكى كورمەي ونەرىن توگە وتىرىپ، سۋرەتتەردى سالىپ بىتەدى. حان سىزىلعان سۋرەتتەردى ۇلكەن شاتقالدىن اۋزىنا جايعىزىپ قويادى. ەل جايلاۋدان ەتەككە تۇسكەندە وسى شاتقالمەن تۇسەدى ەكەن. شاتقالدان شۇبىرىپ كوش ءتۇسىپ جاتادى. ەل سۋرەتتى كورىپ قايران قالادى. ونى قاتتى تاماشالايدى. سۋرەتتىڭ قاسىندا حالىقتىڭ سۋرەتتى قالاي تاماشالاعانىن باقىلاپ وتىراتىن حاننىڭ ارناۋلى ادامدارى تۇرادى.سۋرەتتەن ەشبىر ادام ءمىن تاپپايدى. حان باقىلاۋشىلارىنا سۋرەتتەن ءمىن تاپقان ادامدى بەلگىلەپ   اكەلۋدى  تاپسىرادى.

         كوشتىڭ   ەڭ سوڭىندا كوك  وگىزگە كۇركەسىن  ارتىپ، وگىزدى  ءوزى   جەتەلەپ، قىزىنا وگىزدى ايداتىپ، ءمۇساپىر شال كەلەدى. شالدىڭ قىزى اسا كورىكتى ەكەن. ول سۋرەتتى  تاماشالاپ تۇرادى دا:

         – قانشا ونەرىن  سالسا دا،

         قابىلاندى قالاي ۇمىتقان.

         كوپ تولعانىپ سىزسا دا،

         ايدى   قالاي ۇمىتقان.- دەيدى دە جۇرە بەرەدى.

بۇل جايدى باقىلاۋشىلار حانعا كەلىپ ايتادى. حان ويلانىپ قالادى. قىزدى بالاسىنا ايتتىرايىن دەسە، ول تومەڭگى ءناسىلدىڭ ادامى. ايتتىرمايىن دەسە، ەلدەن اقىلدى قىز تابىلمايدى. حان ۋازىرلەرى مەن يگى جاقسىلارىنا اقىلداسىپ، ءوزى بارىپ قىزدى كورىپ، سىناماقشى بولادى.

حان كۇركەگە كەلگەندە، قىز تەزەك تەرىپ كەتىپتى دە، كۇركەدە شال عانا وتىر ەكەن. حان شالعا ءامىر ۇنمەن:

         — مەن ەرتەن قايتىپ كەلەمىن. كوك وگىزدىڭ سۇتىمەن قاتىق ۇيىتىپ قوي. ەگەر ورىنداماساڭ   باسىڭدى الامىن، – دەيدى. قىزى  تەزەكتەن   كەلگەندە   شال قاتتى مۇڭايىپ، اھىلاپ-ۇھىلەي بەرەدى. قىز اكەسىنىڭ   موينىنا ورالىپ نەگە مۇڭايعانىن سۇرايدى. شال بولعان وقيعانى باياندايدى. قىز ءسال ويلانىپ تۇرادى دا:

         — اكە، قامىقپا،  حانعا جاۋابىن  مەن بەرەيىن. ەرتەڭ كۇركەنىڭ   سىرتىنا حان   كەلگەندە،   ورانىپ كۇركەدە وتىرىپ ال، – دەيدى.

         ەرتەڭىندە حان  كەلىپ،    اتتان    تۇسكەلى     جاتقاندا كۇركەدەن  قىز شىعىپ:

         — مارتەبەلى    تاقسىر، بۇگىن ءبىزدىڭ كۇركەگە ادام ەنبەيتىن   كۇن، – دەيدى.

         — كىرۋگە نەگە بولمايدى ؟– دەيدى   حان.

         — تاقسىر، اكەم جاڭا عانا بوسانىپ، قول-اياعىن باۋىرىنا الىپ ەدى.  سوندىقتان كىرۋگە بولمايدى.

         — و زاماندا  بۇ زامان،   ەركەك ادام بالا تابۋشى ما ەدى؟ اكەڭدەي   ادامدى نەگە مازاق   ەتەسىڭ  بالام؟

         — و  زاماندا بۇ زامان، ەركەك بالا تاپپاسا، وگىزدەن ءسۇت   شىقكانىن قايدانكوردىڭىز؟-دەيدى. حان سوزدەن جەڭىلىپ كەتىپ قالادى. ەرتەڭىندە حان كىسى جىبەرىپ شالدى  شاقىرتىپ  الىپ:

         — ماعان ەرتەڭگەدەيىن كۇلدەن شىدەر ءتۇيىپ اكەل، ەگەر ورىنداماساڭ باسىڭ الىنادى، – دەيدى. شال كۇركەسىنە كەلىپ حان جارلىعىن ايتادى. قىز اكەسىنە قياق جۇلىپ اكەلەدى دە شىدەر تۇيدىرەدى.  ونى تەمىردىڭ ۇستىنە  سالىپ ورتەيدى   دە؛

         — وسى كۇيىندە بۇزباي حانعا بەرىپ – «ءتۇيۋىن   مەن ءتۇيدىم، ال ەندى بۇزباي قولدانۋ سىزدەن» دەڭىز دە جۇرە  بەرىڭىز، – دەيدى  قىز كۇل    شىدەردى اكەسىنىڭ قولىنا  بەرىپ.

         شال حانعا  كەلىپ  قىزىنىڭ  ايتقانىن ىستەيدى.

         Xان شالعا:

         — ماعان ەرتەڭ ەرتە كەل. كەلگەندە اتپەن دە كەلمە، جاياۋ دا كەلمە، ماعان كەلگەندە ۇيگە دە كىرمە، دالاعا دا تۇرما. ەگەر بۇل شارتتاردىڭ ءبىرى ورىندالماسا، باسىڭ الىنادى، – دەيدى. شال حان جارلىعىن قىزىنا ايتادى. قىز ءسال ويلانىپ وتىرادى دا اكەسىنە:

         — تۇندە حاننىڭ قوراسىنا كىرىپ ءبىر سەركەسىن ۇستاپ اكەل دە ەرتەڭ سونى ءمىنىپ بار. سوندا جاياۋ دا ەمەس، اتپەن دە ەمەس  بولعانىڭ.

         بارعاندا حان ءۇيىنىڭ تۋىرلىعى مەن ءشيىنىڭ اراسىنا كىرىپ حانعا تىلدەس. سوندا ۇيگە دە كىرمەي، دالاعا دا تۇرماي سويلەسكەنىڭ، – دەيدى. شال قىزىنىڭ وسى اقىلىن بۇلجىتپاي ورىندايدى.

         حان سىناماق ءۇشىن بەرىلگەن ءۇش شارتتى دا مۇدىرمەي ورىنداۋعا ايلا تاپقان قىز ەكەنىن بىلەدى دە،  قىزدى  بالاسىنا  ايتتىرادى.

         ۇلان-اسىر توي جاساپ، كەلىن تۇسىرەدى. حان كەلىنىنىڭ بۇرىنعى اتىن وزگەرتىپ اققايشى قويادى. ونىسى قايشىدان وتكىر دەگەن ماعىنادا ەكەن. حان ءبىر كۇنى   ۇلىن شاقىرىپ   الادى دا:

         — جىلقىعا بارىپ ەكى باستى  ات ءمىنىپ كەل،–دەيدى. ات ەرتتەتىپ كەتكەلى  جاتقاندا كۇيەۋىنە اققايشى:

         — قايدا  باراسىڭ؟ – دەيدى. كۇيەۋى   اكەسىنىڭ  ءامىرىن ورىنداۋ ءۇشىن جىلقىعا بارىپ،  ەكى باستى ات ىزدەيتىنىن  ايتادى. 

         اققايشى كۇيەۋىنە:

         — ساعان ەكى باسى بار ات تابىلمايدى. سول ءۇشىن جىلقىشىلارمەن سويلەس تە بۇگىن تۋادى دەگەن بيەنى   ۇستاتىپ  ەرتتەت. ايىلىن شابىنان قاتتى تارتىپ، مىنە شاۋىپ اكەڭنىڭ ەسىگىنىڭ  الدىنا كەل دە:

         —اكە ەكى باستى ات ءمىنىپ  كەلدىم دەپ ايقاي سال، – دەيدى.

         جىگىت كەلىنشەگىنىڭ ايتقانىن ىستەيدى. جىگىت بۋاز بيەنى ءمىنىپ شاۋىپ كەلسە، بيەنىڭ ارتىنان كۇلىننىڭ باسى سالاقتاپ شىعىپ تۇر ەكەن. حان بالاسىنا:

         — جارايدى،  بالام،  ەكى   باستى اتتى   تاۋىپ    ءمىنىپسىڭ. ەندى جىلقىدا ءۇش جيرەن ات بار، سونى بايلاماي، ماتاماي ورىستە جارات، جەتى كۇننەن سون بارىپ كورەمىن، – دەيدى. جىگىت جىلقىعا كەلىپ ءۇش جيرەن اتتى قۋادى دا جۇرەدى. ات جارامايدى، جىگىت شارشاپ جالىعادى. ول بۇل جايدى كەلىنشەگىنە ايتادى.

         اققايشى حان ءامىرىن  ەستىگەن سوڭ كۇيەۋىنە:

         — ءۇش جيرەن اتتى جىلقىشىلارعا ۇستاتىپ ال دا، ءتىلىن جىبەكپەن  بۋىپ   قويا بەر، – دەيدى. حان جەتى  كۇن  وتكەن  سون جىلقىعا كەلسە، ءۇش جيرەن ات قانشىرداي قاتىپ ولۋگە اينالعان. حان    جىلقىدان ءۇش بەستى   اساۋ  ۇستاتىپ اكەلەدى  دە بالاسىنا:

         — انا ءۇش اساۋدى  بۇگىن جىبەرمەي باعىپ قون!–دەپ ءبىر قۇلاش    قايىس بەرەدى. جىگىت جالعىز قۇلاش قايىسپەن ءۇش اساۋدى قالاي  ماتارىن  بىلمەيدى. وعان  اققايشى  كەلىپ:

         —ۇشەۋىنىڭ دە تۇياعىنان تەسكىزىپ، تۇياعىنان ءتىزىپ قوي،–دەيدى.     جىگىت كەلىنشەگىنىڭ ايتقانىن ىستەيدى. اققايشى حاننىڭ كۇيەۋىنە بەرگەن ءامىرىن ءوزىن سىناۋ  ءۇشىن بەرىپ وتىرعاندىعىن بىلەدى  دە، بەرگەن ءامىرىنىڭ ءبارىن مۇدىرمەي ورىنداۋ اقىلىن ايتا بەرەدى. جىلجىپ جىلدار وتەدى. اققايشىنىڭ دانىشپاندىعى بۇكىل ەلگە ايان بولادى. كۇندەردە ءبىر كۇن ءالىپ حاننىڭ ەلىن باسقا ءبىر حاننىڭ قالىن قولى كەلىپ جاۋلاپ الادى. حان قولعا ءتۇسىپ سول ەلگە تۇتقىن بولىپ كەتەدى. ءبىر كۇنى حان ءالىپتى الدىنا الدىرتىپ:

         — ەلىڭدى تۇگەل بىزگە قاراتاسىڭ با، جوق باسىڭدى الايىن با؟–دەيدى.

         —مەنىڭ  ەلىم ەندى اسكەر بارماي-اق سىزگە قارايدى. مەن حات جازىپ بەرەيىن، تۇگەل   كوشىرىپ كەلسىن، كوپ كىسىنىڭ كەرەگى جوق، ءۇش-اق كىسى جىبەرىڭىز، – دەيدى. ءالىپ سوزىنە حان سەنەدى دە، ءۇش كىسى ەلشى جىبەرمەك بولادى. ءالىپ حان ءوزىنىڭ باس ۋازىرىنە مىنانداي حات جازادى. «مەن بۇل ەلدە جىرعاۋلى  تۇرمىستامىن. استىما توسەگەنىم قارا تورعىن، ۇستىمە جامىلعانىم كوك  تورعىن، ارتىمنان ون كىسى  سۇيەپ جۇرەدى. حاننىڭ ماعان بەرگەن ەنشىسىنە ەسەپ جەتپەيدى. سوندىقتان وسى ەلگە باعىنىڭدار. ەلدى تۇگەل كوشىرىڭدەر.  سارايدىڭ الدىنا ەككەن ءۇش تەرەكتىڭ ءبىرىن مىنا ءۇش كىسى بارىسىمەن كەسىپ وتقا جاعىڭدار. ەندى ءبىرىن جولدا جاعىڭدار، ءۇشىنشىسىن مەنىڭ كوزىمە كورسەتىڭدەر. كوشكەندە مالدىڭ ءمۇيىزدىسىن الدىنا  جۇرگىزىڭدەر.

         ءۇش ەلشى ءالىپ حاننىڭ ەلىنە جەتىپ، باس ۋازىرگە حاتتى بەرەدى. حاتتى وقىعاندا ءالىپ حاننىڭ بايبىشەسى، بالاسى، ۋازىرلەرى قۋانادى. تەك اققايشى ۋايىمدايدى. ول حاننىڭ بايبىشەسىن، ۋازىرلەرىن، ەلدىڭ يگى جاقسىلارىن ءبىر جەرگە جاسىرىن جيعىزادى  دا حاننىڭ جازعان  حاتىن شەشەدى.

         — استىما توسەگەنىم قارا تورعىن دەگەنى – توسەنەرى جوق، قارا جەردە جاتقانى، ۇستىمە جامىلعانىم كوك تورعىن دەگەنى – ۇستىندە كوك اسپاننان وزگە دانەمە جوق، جالاناش جاتقانى. ارتىمنان ون كىسى سۇيەپ جۇرەدى دەگەنى – ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ قويعاندىقتان ون ساۋساعىن ايتقانى. حاننىڭ بەرگەن ەنشىسىندە قيساپ جوق دەگەنى، ءۇستىن بيت باسقانى. سارايدىڭ الدىندا ءۇش تەرەك دەگەنى، مىنا كەلىپ وتىرعان ءۇش كىسى. ءبىرىن بارا كەسىپ وتقا جاق، دەگەنى ونىڭ ءبىرىن بارا ءولتىر، ءبىرىن جولدا جاق دەگەنى، ەندى ءبىرىن جولدا ءولتىر، ءبىرىن كوزىمە كورسەت دەگەنى ءۇشىنشىسىن ءتىرى اكەل دەگەنى. ەلدى كوشىر دەگەنى، اسكەر جيناپ اكەل دەگەنى. ءمۇيىزدى مالدى الدىنا ايدا دەگەنى، قارۋ-جاراعى ساي اسكەردى الدىنا جۇرگىز دەگەنى، – دەيدى.

         ءالىپ حاننىڭ ۋازىرلەرى اققايشىنىڭ اقىلىمەن اسكەر جيناپ، اققايشىعا باستاتادى. اسكەر جاي-باراقات جاتقان حان ەلىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ باسىپ الادى.

         ءالىپ حاندى تۇتقىننان بوساتىپ ىرعاپ-جىرعاپ ەلىنە كەلەدى. ءالىپ حان ەلىنە كەلىپ، وتىز كۇن ويىن قىرىق كۇن تويىن ىستەپ، ەلىن جيناپ، جۇرت الدىندا اققايشىعا تاعىن بەرەدى.

---