اقساي مەن كوكساي
ءبىزدىڭ اۋىل اقسايدىڭ قاق باسىندا،
كۇمىس جۇگەن سۋدىرار ات باسىندا...(قازاق اۋىلىنىڭ ولەڭى)
كوكسايدىڭ بويۋۋن ەتەكتەپ
مەن كونويۋن، بەكبەكەي.
قارا ماقمال تونۋڭا
جەن بولويۋن، بەكبەكەي...(قىرعىز ايىلىنىڭ ىرى)
1
ءبىزدىڭ اۋىلدى اقساي دەيدى. ال ەل اۋزىندا اقسايمەن قاتار كوكساي دا كوپ اتالادى. «اۋ، مۇنىڭ اقسايى ءبىزدىڭ اۋىل بولعاندا، كوكسايى قاي جاقتا!» — دەۋشى ەدىم وزىمە ءوزىم.
كوپ ۇزاماي كوكسايدى دا كوردىك.
ايشا مەنى ەرتە وياتتى. سوعىستىڭ ءۇشىنشى جىلىنا اياق باسىپ بارا جاتقان كەز. قۇدايعا شۇكىر، بالا بولساق تا ەرتە ويانۋعا ۇيرەنگەنبىز. قانشا ايتقانمەن، تاڭعى ءتاتتى ۇيقىنى قيىپ تۇرەگەلۋ اۋىر-اق.
— تۇر، بارسحان، قورعانبايدىڭ اپاسى كەلدى، — دەدى ايشا.
«قورعانبايدىڭ اپاسى» دەپ تۇرعانى — ارزى. ال ايشا — مەنىڭ شەشەم. تەك اكەي جاستايىمنان ونىڭ اتىن اتاتىپ ۇيرەتكەن.
بۇگىندە ارزىنىڭ ۇلكەن ەكى ۇلى — ورحا مەن نوحا اسكەردە. ايشا ورحا مەن نوحانىڭ اتىن اتامايدى: «مىرزا اعا»، «شىراق» دەيدى. ال ولاردىڭ ءىنىسى — قورعانباي دا قاينىسى عوي، ءبىراق ونىڭ اتىن اتاي بەرەدى دە، ارزىنى «كورعانبايدىڭ اپاسى»دەيدى. قورعانبايدىڭ مەنەن ەكى جاس ۇلكەندىگى بار.
— ۇلكەن ءۇيدىڭ كوك ەسەگىن اكەپ بايلاپ قويدىم،تۇرا عوي، بارسحان.
«ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسەگى» — وڭعارباي اتامنىڭ تايقارى. اتى ەسەك دەمەسەڭ، اتتاي شابادى. ونى بىرەۋلەر جابايى قۇلاننىڭ تۇقىمىنان ەكەن دەسىپ تە ءجۇردى. كوك تايقار ءبىز سياقتى بالا-شاعانىڭ تاقىمىنا تۇسە بەرمەيدى. وڭعارباي اتام ونى كورىنگەنگە مىنگىزبەيدى.
— دالادان كوك ەسەكتىڭ ءىشىن تارتا ىشقىنىپ اقىرعانى ەستىلدى. ايشا اسىقتىردى:
— انە، قورعانبايدىڭ اپاسى دا كەلىپ كۇتىپ تۇر، بول، جىلدام.
— بارسحان قايدا بارادى، ا، اپا؟ — دەپ قارىنداسىم مەن ءىنىم قىڭقىلدادى.
— قىرعىز اتانىڭ اۋىلىنا بارادى.
جايشىلىقتا ولارعا كادىرىم جوق، جاعالاسىپ، تالاسىپ ۇرسىسا بەرەتىن. ەندى ءقازىر ەكەۋى دە مەنىڭ بەدەلىمدى ءۇنسىز مويىنداپ، مەنى ءبىر مىنا سوعىس كەزىندە مايدانعا اتتانىپ، جاۋدى جايراتىپ ورالاتىن حاس باتىرعا بالاپ تۇرعان سياقتى.ەكەۋى دە ەزۋ تارتىپ، ەربيىسىپ، مەنەن قىسىلعانداي جالاڭ اياقتارىن قايدا قويارىن بىلمەي تۇر.
— ءاي-ۋ، ايشا، بولدىڭ با؟ قايدا الگى بارسحان؟ — دەپ سىرتتان ارزى اپام داۋىستادى.
دالاعا اتىپ شىقسام، ارزى اپام ءجۇنى جالبىراعان، قارنى سالبىراعان قارا ماشىگە ءمىنىپ تۇر ەكەن. اق پولوتناي كيمەشەك، اق داكە كۇندىك سالىپ، كوك دوقابا قامزولىن كيىپتى. ايشا:
— قورعانبايدىڭ اپاسى-اۋ، تويعا باراتىنداي كيىنىپسىڭ عوي، تەگى، — دەپ كۇلدى.
— كۇندە بارىپ-كەپ جۇرگەن جەر ەمەس، كوپتەن كورمەگەن قىرعىز قۇدالارعا جۇدەگەنىمىزدى بىلدىرمەي، سىرتقى ءجۇنىمدى قامپايتقانىم عوي، تۇگە.
— قايران قورعانبايدىڭ اپاسى، سىرلىاياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەيدى دەگەن وسى-اۋ، — دەپ ايشا مەنى كوك ەسەككە قولتىعىمنان كوتەرىپ بولىپ ەدى، كونبەي ءوزىم-اق قارعىپ ءمىندىم. كوك تايقار شىدامسىزدانا شىر اينالدى. كولحوز باستىق تاسحوجا ۇستىنەن تۇسپەيتىن اق بوز ايعىر تاقىمىما تيگەندەي ەداۋىر كوتەرىلىپ قالدىم. ءىنىم مەن قارىنداسىم اۋىزدارى اڭقايىپ دالىزگە شىعىپ قاراپ تۇر. تاڭعى ىزعاردان جاق جۇندەرى ءۇرپيىپ، اۋىزدارىنان بۋ شىعادى.
— ءايدا، ۇيگە بارىڭدار! — دەدىم مەن كىسىمسىپ.
— ال جولدارىڭ بولسىن! دومالاق اۋليەنىڭ ارۋاعى قولداسىن! — دەدى ايشا.
— ايتقانىڭ كەلسىن، — دەدى ارزى اپام.
سودان اۋىل سىرتىنداعى قارا جولعا تۇسپەك بولىپ، ماناس شوقىسىن بەتكە الىپ ءجۇرىپ بەردىك.
اقسايدان سالقىن سامال سەزىلەدى. اقباس ارىستان اۋزىن اشقان كۇيىندە قاتىپ قالعان ءتارىزدى. ەندى ونىڭ سول اۋزىنان شىققان دەم دە ساپ-سالقىن. تاۋ اڭعارى وسىنداي. ال، اسپان ءجۇزى جاس نارەستە كوزىندەي ءجاۋدىر، كوكجيەگىن عانا كىلەگەي شاربى بۇلتتار تۇتىپ تۇر. شىمشىقتار شىقىلىقتاپ، قۇمىر قۇرقىلداپ قالىپتى. ءۇنى تارعىل-تارعىل شىعىپ، قارعا دا قارقىلداپ قويادى، شۇبار كوكەك سۇڭقىلدايدى.
ەندى بىردە اقساي اڭعارىنان سامال ەمەس، سالقىن داريا كۇللى اسپان استىن تولقىنداتا ءۇن-تۇنسىز شالقىپ اعىپ، ءبىز بۇكىل ۇي-جايىمىزبەن، اۋىل-ايماعىمىزبەن، قارا جول، وي-قىرىمىزبەن قوسا سول كوزگە كورىنبەس قاسيەتتى مۇحيتتا الدەقايدا ءجۇزىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. اۋانى الاقانمەن ۋىستاپ ءمولدىر بۇلاق سۋىنداي سىمىرۋگە بولاتىن ءتارىزدى-اۋ.
ارتىمىزدان ايقاي شىققانعا شوشىپ قالىپ، بۇرىلىپ قاراساق ايشا ەكەن.
— ءاي-بۋ، قورعانبايدىڭ اپاسى-اۋ، ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. قىرعىز اتاعا ايتا بار: بارسحانعا مەدەتحاندى كورسەتسىن. وتكەندە نە بولمادى. بالالاردىڭ جازىعى نە. ءبىرىن-بىرى ءبىلىپ ءجۇرسىن، — دەپ ايشا كوزىنە جاس الدى.
— قوي ءارى، بالاڭ جول ءجۇرىپ بارا جاتقاندا، جىلاپ جامان ىرىم قىلما. قوي، ايشا!
— قويدىم، قويدىم، قورعانبايدىڭ اپاسى، قويدىم.
ايشا ارتىنا قاراي-قاراي ۇيگە كايتتى. سۇر شينەلى ونىڭ جوتاسىن بۇكىرەيتىڭكىرەپ جىبەرەدى-اق. ستانسيادا ءبىر سولدات پويىز جۇرەيىن دەپ تۇرعاندا اسىعىپ ارزانعا ساتا سالعان ەكەن. ءقازىر ايشانىڭ ءبىر كيەرى دە سول. اتتەڭ، ايشانىڭ ۇستىنەن سۇر شينەلى تۇسەر كۇن بار ما ەكەن، دەپ ارماندايمىن.
ساي قاباعىنداعى از اۋىل اۋلاقتان ۇركەردەي ءۇرپيىپ كورىنەدى. قارا جولدىڭ بويىنداعى قىزىل يزەن مەن بۇيرا بۇرگەننىڭ باسىنان بوزتورعاي پىر-پىرلاپ ۇشىپ، بىزبەن ءبىراز جەرگە دەيىن ىلەسىپ وتىردى.
جول جاعالاي سەلەۋ-سەلەۋ، ءتۇپ-تۇپ اقشي. قاراجول شوقىباس سايىنىڭ باسىنان اينالىپ وتكەن جەردە جەرمەن-جەكسەن بولىپ زيرات جاتىر. ىشىنە سيىرلار دا كىرىپ جايىلىپ ءجۇر. اينالاسى قورشالماعان. جەر جەتپەگەندەي تۋرا تۇبىنەن تاقاپ تۇرىپ ەگىستىك جىرتىپتى.
ارزى اپام زيراتتىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، اۋزى كۇبىرلەپ قوس الاقانىمەن بەتىن سيپادى.ونان سوڭ ماعان بۇرىلىپ:
— زيراتتىڭ تۇسىنان وتكەندە، «قيامەت-قايىم جاقىن» دەپ ءوت! — دەدى.
— و نە دەگەن؟ — دەپ سۇرايمىن اڭقايىپ. ارۋاقتار قيامەت-قايىمدى كۇتىپ زارىعىپ جاتادى دەيدى. جولاۋشىلار: «قيامەت-قايىم جاقىن» دەپ وتسە، جارىقتىق ارۋاقتار قۋانىپ قالادى دەيدى. ال ءتىرى ادامدار زيرات تۇسىنان ۇندەمەي وتسە، ارۋاقتار قاپالانىپ قالادى دەيدى.
— قيامەت-قايىم دەگەن نە ول؟
— اقىرزامان. اقىرزامان بولعاندا و دۇنيەدە ادامدار بىر-بىرىمەن تابىسادى. انا بالاسىمەن، بالا اكەسىمەن...
بۇ ساعىنىش دەگەندە داۋا بولساشى. ولگەن ارۋاقتار دا جاقىندارىن ساعىنىپ جاتادى ەكەن عوي.
جول قاتقاق. شىنىنىڭ سىنىعىنداي بوپ قابىرشاق مۇز كەزدەسەدى. مارتتىڭ ءىشى، ناۋرىز بولسا دا ءالى ىزعار بار. وسى تاياۋدا عانا التىن كۇرەك جەلى سوعىپ، قالعان-قۇتقان ءۇرىندى قاردى سىپىرىپ-سيىرىپ اكەتىپ، ساي-سايدا گۇرىلدەپ قىزىل سۋ جۇرگەن. ەندى سۋ تارتىلىپ، كوك قىلتيدى. بايشەشەك جۇمىرتقا جارىپ شىققان بالاپان قۇساپ، جەردىڭ قابىرشاقتانعان توپىراعىن تەسىپ شىعىپ، شوق-شوق بولىپ تۇنىپ تۇر.
وتكەندە اپتا بويى ازىناي سوققان اق بورانداردىڭ ازابىن كورگەن شوڭاينا، سيىرقۇيرىق، شىرىش سياقتى بويشاڭ وسكەن قۋراي ءبىر جامباستاپ جاتىپ قالعان. تۇبىنەن بالاقتاپ جاڭا تىرشىلىك باستالىپ، جاسىل بارقىت بالاۋسا باس كوتەرگەن.
ءتاڭىرتاۋ ءارى قارى تۇرىلمەي،تەك ءبىر وجار تىك بەت تاستارى عانا جالاڭ توستەنىپ، تاعى ءبىر قىستى قاسقايا شىعارىپ سالىپ تۇر. جاعراپيا ءمۇعالىمىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ بۇل تاۋىمىز ءجۇز ميلليون جىلدان استام جاساپتى. مۇنىڭ جاسىنا قاراعاندا ءبىر ادامنىڭ عۇمىرى توزاڭ سياقتى. مىنە، مەن، مىسالى، ون ۇشكە شىقتىم. ايشا:
— ءبىر مۇشەلگە شىقتىڭ، بارسحان. مۇشەل جىل اۋىر بولادى دەۋشى ەدى، امان بولشى، ايتەۋىر، — دەگەن.
ازانعى قاتقاقپەن ەداۋىر جەر ءوندىرىپ تاستادىق. وڭ قول جاعىمىزدا — كەرەگەتاستىڭ قار جۇقپاس قارا قۇزدارى قالىپ بارادى. سول جاعىمىزدا قاراتاۋ جارىسىپ كەلەدى. الدىمىز — ماناس شوقىسى.
ءىبىراي سايىنان دا وتتىك. مىڭبۇلاقتىڭ ەڭ تەرەڭى وسى. قىستىگۇنى بوران تىقپالاعان ءۇرىندى قار سىرەسىپ كوپكە دەيىن جاتىپ، جاقىندا عانا ەرىپ بىتكەنى ءالى كوگى كوپسىمەگەن قاراتاقىر قاباقتان ءبىلىنىپ تۇر. وتكەن اقپاننىڭ اياعىندا كەنەت كۇن جىلىنىپ، قار كەتىپ، مال دالاعا جايىلىپ جادىراپ قالىپ ەدى. سوندا وسى ءىبىراي سايدىڭ ءۇرىندى قارىنا پياش كەمپىردىڭ الا سيىرى ءتۇسىپ كەتىپ، ارام ءولدى. قاردىڭ بەتى قاتتى بولعانمەن، استىنان ەرىپ، كەۋەك پايدا بولادى ەكەن دە، ۇستىنەن جۇرگەن مال كەۋەككە ءتۇسىپ كەتىپ، ۇيەلەپ قالادى ەكەن. ءتىپتى ءبىر كوكتەمدە بەيسالى شالدىڭ جوعالعان تۋشاسى ابدەن قار كەتكەن سوڭ ساي تابانىندا جاڭا تۋعان لاعىمەن جايىلىپ جۇرگەن جەرىنەن تابىلعان. ءبىراق سيىر ەشكى ەمەس قوي، ۇيەلەپ ءولىپ قالىپتى. جالعىز بالاسى سوعىستا جۇرگەن پياشتى شالدار اياپ، «سۋدا ولگەن مال ادال» — دەپ الا سيىردى سويىپ، ەلگە «قىرىق جىلىك» قىلىپ تاراتىپ، اقشا جيىپ، ورنىنان تۇياق تۇرعىزعان.
ارزى اپام ۇيىقتاپ قالعان با، ۇندەمەيدى. ەسەكتەردىڭ پىسقىرعانى، قابىرشاق مۇزدىڭ شىتىناعانى عانا ەستىلەدى.
بالالارىن ويلايتىن شىعار. ورحا مەن نوحا قانداي ەدى. سايدىڭ تاسىنداي، ەكەۋى دە ەڭسەگەي، نۇرلى ءجۇزدى، اي ماڭداي ازاماتتار ەدى. ارزىنىڭ ءوزى اجارى اسقان كوركەم كىسى، سول سوعىس باستالعالى بەرى، اسىرەسە سوڭعى كەزدە تىم قارتايىپ كەتتى.
«بىردەڭە دەسە قايتەدى؟» — دەپ ءۇن-تۇنسىز كەلە جاتقان ارزى اپامنىڭ بەتىنە قاراپ-قاراپ قويامىن. اقىرى شىداماي:
— اپا، ءالى الىس پا؟ — دەدىم.
ارزى قالعىپ كەتىپ، كوزىن اشىپ العان ادامداي باسىن كوتەرىپ:
— ا! — دەپ جان-جاعىنا قارادى. — ە، مىناۋ شوڭقارا عوي. ەندى ءبىراز بار. اناۋ ماناستىڭ تۇسىنا تايانساق جەتەمىز. ءالى كوكسايدان وتەمىز.
ارى-بەرى قاتىناعان جولاۋشى كورىنبەيدى. اسپاندا ءبىرلى-جارىم تاۋ بۇركىتتەرى اسىقپاي قالىقتاپ ءجۇر. ولاردان باسقا قىبىر ەتكەن جان، جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇس جوق. جول تاستاق، ەسەكتەر بۇرىنعىداي قازداڭداماي تاسىرقاپ كەلەدى.
— باياعىدا وسى جولمەن سەنىڭ ۇلى اپاڭ ۇزاتىلعان، — دەدى ءبىر كەزدە ارزى ۇندەمەۋدەن جالىققان ادامداي، ءسوز باستاپ.
— ول قاي ۇلى اپا؟
— سەنىڭ اكەڭنىڭ اپكەسى ءقازىر ءبىز بارا جاتقان نۇرالى قىرعىزعا ۇزاتىلعان. جارىقتىق، جاتقان جەرىڭ جاننات بولعىر، الگى اپكەمىز اۋەلىدە جات جۇرتقا ۇيرەنە الماي قينالسا كەرەك. قىرعىزدار جاز جايلاۋعا شىعىپ، تاۋ اسىپ كەتەدى. سوندا اسۋدا جالعىز اياق جولمەن وتەدى ەكەن كوشتەرى. جوعارى قاراساڭ — توبەدەن ءتونىپ تۇرعان قۇز، تومەن قاراساڭ — باسىڭ اينالاتىن شىڭىراۋ. اتتىڭ اياعى ءسال تايسا ءبىتتى، الاۋكياكپار دەي بەر. سوندا قىرعىزدار:
— و، قوقي، انا قازاق كەلىننىڭ كوزىن تاڭىپ تاستاڭدار، — دەر ەكەن. ايتپەسە باسى اينالىپ، قۇزدان قۇلاپ كەتەر ەكەن. سويتكەن جارىقتىق، و دا ءوتتى دۇنيەدەن، شالى بولسا ءالى ءتىرى. سەنىڭ جەزدەڭ عوي، بارعان سوڭ قۇلاعىنان تارت، — دەپ ارزى اپام سىلق-سىلق كۇلىپ قويدى.
— ارزى اپا، مەدەتحان نەگە بۇ جاققا كەتىپ قالعان؟ — دەپ كوپتەن كوڭىلىمدە كومۋلى جاتقان جۇمباقتىڭ شەشۋىن سۇرادىم. ويتكەنى شەشەم ىلعي:
مەدەتحان دەگەن باۋىرىڭ بار. قىرعىز جاقتا، — دەيدى. — سەنىمەن تۇيدەي جاستى، — دەپ قويادى. — نەگە و جاقتا، نەگە بىزبەن بىرگە ەمەس؟ — دەسەم، ۇندەمەي كۇرسىنە بەرەدى، كەيدە جىلايدى.
ءقازىر مىنا ارزى اپام دا كۇرسىنىپ قويىپ:
— بايعۇس بالا، قاي-قايداعىنى ەسكە سالىپ... — دەپ ءتۇيىلىپ ءبىراز وتىردى.
— الگىدە ايتتىم عوي، ۇلى اپاڭ وسى قىرعىزدار جاققا ۇزاتىلعان باياعىدا دەپ. ونىڭ ءىنىسى — سەنىڭ اكەڭ مۇرات، و، اتىڭنان اينالايىن، پەيىشتە نۇرىڭ شالقىعىر... ودان كەيىن امىرەقۇل... امىرەقۇل كوكەڭدى بىلەسىڭ بە؟ ءاي-بۇ، سەن قايدان بىلەسىڭ، و كەزدە ءبىر جاستا ەكەنسىڭدەر عوي، مەدەتحان دا ءبىر-اق جاستا بولاتىن. سول امىرەقۇل كوكەڭ الگى قىرعىزعا كەتكەن اپكەسىنىڭ سوڭىنان بارعىش ەدى. سوناۋ قىرعىزدىڭ جايلاۋىنا جاز بويى كەتىپ تە قالۋشى ەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە وسمانالى دەگەن ءبىر قىرعىزدىڭ ءشاربان دەگەن قىزىن الىپ قاشىپ كەلسىن. ول ءوزى ءبىر جەرگە ايتتىرىپ قويعان ادام ەكەن، قۇدايىم ءوزى پانا بولسىن، قىرعىز-قازاق قىرعىن بولا جازداپ بارىپ ارەڭ باسىلعان. قىز:
— ءوز ىقتيارىممەن كەلدىم. مەن ءۇشىن قىرقىسپاڭدار»، — دەگەن سوڭ سايابىرسىدى. ايتپەسە وسمونالىلار رايعا كەلەد دەگەن نە؟ ءسويتىپ العان قىزدىڭ اقىرى نە بولدى؟ اي، ءوزى دە ماڭدايعا سىيا قويماس حاس سۇلۋ ەدى عوي. سۇلۋلىعىن كۇندەپ، ىشىمىزگە سەكسەۋىل شوعى ءتۇسىپ كەتكەندەي بولۋشى ەك. «اعايىن بار بولسا كورە المايدى، جوق بولسا بەرە المايدى». ادىرە قالعىر ءدۇنيا سول ەكەن عوي. امىرەقۇل مەن ءشارباننىڭ باقىتىن كۇندەمەگەن ادام كەمدە-كەم. ايتەۋىر، سول ەلدىڭ تىل-كوزى ءتيدى مە، كىم ءبىلسىن، بەيشارا. امىرەقۇل كوكەڭ سەندەر تۋعان سوڭ ءبىر جىلدان سوڭ قايتىس بولدى. سول، ءسىرا، وتىز ءۇشىنشى جىلدىڭ كۇزى بولار...
ءشاربان كۇيەۋىنىڭ ولگەنىنە سەنبەي، ەسىنەن اداسقانداي بوپ قالدى. سارسەنباي قايناعاسىنا كۇندە بارىپ جىلايدى ەكەن.
— امىرەقۇلدى ءبىر كورسەت، — دەپ. ەل-جۇرت، اتا-بابانىڭ سالتىندا جوق بولسا دا، الگى پەرىشتەدەي ايەلدىڭ جالىنعانىنا شىداي الماي سارسەنباي جارىقتىق مۇردەنى اشىپ، امىرەقۇلدىڭ دەنەسىن الىپ شىعىپ كورسەتىپتى. ادەمى سۇلۋ مۇرتىنىڭ ءبىر شەتى ءجيدىپ ءتۇسىپ قالعان ەكەن دەيدى. ايەل ءتۇڭىلىپ، تەرىس اينالىپ كەتىپتى. كوڭىلى سۋىپ سالا بەرسە كەرەك. سول-اق ەكەن، جىلىنا جەتپەي توركىنىنە كەتەمدى شىعاردى. قايران قازاق، امەڭگەر جولىمەن سەنىڭ اكەڭ مۇراتقا قوسامىز دەپ كورىپ ەدى، وسى جامان شەشەڭ شان-شۇڭ شىعارىپ كونبەدى. ەندى وسى كۇنى ءوزى وكىنىپ ءجۇر. ءشارباننان قىزعانعان كۇيەۋى اقىرى وزىنە دە بۇيىرماي كەتتى. الدا اينالايىن مىرزاعا-اي، جاتقان جەرىڭ جانناتتا بولعىر-اي!.. اھ-ھ!
ءدال جولدىڭ جيەگىنەن پىر-پىر ەتىپ ءبىر توپ قۇس جەر باۋىرلاپ ۇشا جونەلدى دە، كوپ ۇزاماي قونا كەتتى. مەنىڭ تاڭ قالعانىمدى بايقاپ، ارزى اپام:
— كەكىلىك قوي. قۇدا قالاسا، كوكسايعا دا كەلدىك، — دەدى.
مەن كوك تايقاردى تەبىنىپ، الگى كەكىلىك قونعان جەرگە شوقىراقتاتا جونەلىپ ەم، ارزى اپام:
— قوي، اقىماق بولما، كەكىلىك ساعان ۇستاتار ما ەدى، — دەپ توقتاتتى. ايتسا ايتقانداي توپ كەكىلىك تاعى دا جەر باۋىرلاپ پىر-پىرلاي ۇشىپ، ويپاڭعا ءتۇسىپ كەتتى. سوندا بايقادىم، ەڭىستەن ۇلكەن اڭعارعا قۇلاپ كەلەدى ەكەنبىز. ارعى بەت قۇج-قۇج، قاتپار-قاتپار، جىرىم-جىرىم جار ەكەن. تولىپ جاتقان ۇڭگىرلەر كورىنەدى. شاڭق-شاڭق ەتىپ الدەقانداي ءداۋ-داۋ قۇستار اينالىپ ءجۇر. تاباندا ءۇنى بۋلىعا شىعىپ وزەن اعىپ جاتىر ەكەن. ەسەكتەرىمىز ەڭكەڭدەپ سۋعا تۇرا ۇمتىلىپ، ابدەن قانىپ بولعانشا اياعىن ءبىر باسپاي قويدى. اككىلىگى ۇستايىن دەدى مە، قارا ءماشى قارنى قامپايىپ كەتسە دە ءالى ىشكەنسىپ، تۇمسىعىن سۋدان كوتەرمەي، كوزىن جۇمىپ تۇرىپ الدى.
— بارسحان-اي، مىنا ارامدى ۇرىپ جىبەرشى، ءو، ولە قالعىر، ىح! — دەپ ارزى اپام قارا ەسەكتىڭ قوس وكپەسىنەن تەپكىلەدى. قولىمداعى جۋان كوك تاياقپەن قۇيىمشاعىنان سالىپ قالىپ ەم، قيراڭ ەتتى دە سۋدى جالداي كەشىپ، ارعى بەتكە ءوتتى.
سول جەردە بىزدە ءتۇسىپ، سۋسىنداپ، ۇيىپ قالعان اياعىمىزدى جازىپ، جان شاقىردىق. سۋ وسىنشاما اڭعاردىڭ تابانىندا عانا جالتىراپ جاتىر. جان-جاعالاي ۇيدەي-ۇيدەي دوڭكيگەن تاستار ەكەن. ءبارىن تاسقىن دومالاتقانى كورىنىپ تۇر. مالتا تاستان اياق الىپ جۇرگىسىز. مالتا تاستى مۇك باسقان. ساعىز ءشوپ، تەكەساقال، يتمۇرىن، قۇباتال كورىنەدى ءار جەردەن. قۇباتالدىڭ شىبىقتارى وسى ءقازىر بۇرشىك جارايىن دەپ، بۋاز سيىردىڭ جەلىنىندەي سىزداپ تۇر. ەگەر مىنا سارقىراپ جاتقان سۋدىڭ سارىنى بولماسا، قۇباتالدىڭ اشىلايىن دەپ تۇرعان بۇرشىكتەرىنەن ادەمى ءبىر سىبىزعى ساز ەستىلەردەي كورىنەدى.
«ءبارى ءوزىمىزدىڭ اقساي اڭعارىندا وسەتىن شوپتەر عوي» دەيمىن وزىمە-وزىم.
تەك ەسەكتەر عانا ءومىرى مۇنداي ءشوپ كورمەگەندەي جەر تىستەپ، باس كوتەرمەيدى.سۋىنىڭ سارقىراپ اققانىنا دەيىن ءبىزدىڭ اقسايعا ۇقساس. ال اڭعارى اڭعال-ساڭعال، ادام قورقاتىنداي ەكەن. جالعىز-جارىم ءجۇرۋ ۇرەيلى-اق. ءبىز سۋدىڭ جاعاسىنا تۇسكەننەن-اق ءبىر بوزتورعاي توبەمىزدە سالبىراپ، شىر-شىر ەتىپ تۇردى دا الدى. الدە وسىنىڭ ءبىر جەرىندە ۇياسى بار ما؟ الدە ءبىزدى ءبىر قاۋىپتەن ساقتاندىرعىسى كەلدى مە — بەلگىسىز.
ارزى اپام كيمەشەگىن كۇندىكتەن اسىرا ءتۇرىپ تاستاپ، قوس بىلەگىن سىبانىپ، بەتى-قولىن جۋدى. سودان سوڭ كۇنگە ءبىر قاراپ قويدى دا،بولماسا دا، بەلبەۋىن جايىپ، ناماز وقىدى. بەتالىسى — قۇبىلا، ءوزىمىزدىڭ اۋىل. ەشكىم جوق جەردە تىلەگەن تىلەگىم قۇدايدىڭ قۇلاعىنا مۇلتىكسىز ەستىلەدى دەدى مە — ايتەۋىر، ءمىناجات ايتىپ وتىر. قۇدايدان قۇلدىق ۇرىپ تىلەگەنى سوندا، ءسىرا، ورحا مەن نوحانىڭ اماندىعى ەدى عوي. ءبىراق ونى قۇداي تىڭداعان جوق. جالبارىنۋشىلاردىڭ ءبارىن تىڭداي بەرسە — ول قۇداي بولا ما؟ ارى-بەرىدەن سوڭ سو جولى قۇدايدان ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ قۇلاقتان ايرىلا جازدادىق.
شاقىر-شۇقىر دىبىسقا ناماز وقىپ وتىرعان ارزى اپام دا امالسىز بۇرىلىپ قارادى. جوعارىدا جولسىزبەن مالتا تاستى كىبىرتىكتەي باسقان اق ەسەكتىڭ ۇستىندە ەڭگەزەردەي بىرەۋ وتىر. ءبىزدىڭ كوك تايقار اڭكىلدەپ الا جونەلدى. ءىشىن تارتىپ ءبىر اقىرعاندا اڭعاردىڭ ءىشىن ازىناتىپ-اق جىبەردى. مەن شىلبىرىنان قاتىپ ۇستاپ تۇرماسام، اق ەسەككە تۇرا شاباتىن. ۇرعاشى ەسەك كورسە جىنى بار. ءوي اڭكىلدەيدى، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، قۇلاعىن تىكىرەيتىپ الىپ، تۇلا بويى شيىرشىق اتىپ، ەسىنەن تانا جازدايدى، قارا باسقىر.
اق ەسەك مىنگەن قارا ءداۋ جاقىنداپ كەلدى. ادەتتە اق ەسەككە ەل قىدىرعان دۋانا ءمىنىپ ءجۇرۋشى ەدى، دۋانا ما دەيىك دەسەك، وعان كەلىڭكىرەمەيدى. باسىندا داڭعاراداي ءداۋ بورىك. سەڭسەڭ قوزىنىڭ تەرىسى ەسكىرىپ قالىپتى. ۇستىندە تۇگى تۇسكەن قارا سۋكنو شەكپەن. ستۆولىن تومەن قاراتىپ، تاقىمىنىڭ استىنا جالعىز اۋىز مىلتىق باسىپ الىپتى. الاقانداي الاكوز. شالعى مۇرتى سالبىراپ تۇر. ءتۇسى سۋىق ەكەن. ءبىزدىڭ كوك اڭگىنىڭ ونىمەن ءىسى جوق. مەنى سۇيرەلەپ وتىرىپ، اق ەسەكتىڭ تۇمسىعىنا تۇمسىعىن تيگىزىپ يىسكەپ-يىسكەپ كوردى، پىسقىرىپ الىپ، تاعى ەڭكىلدەدى. اق ءماشى شىجباڭداپ، ارتقى اياعىن كوتەرىپ توڭقىماق بولىپ ەدى، بادىراق كوز ونى قامشىمەن باستان پەرىپ كەپ جىبەردى، ءبىزدىڭ كوك تايقاردى دا قۇلاقتان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. سوندا بارىپ بايعۇستىڭ ارىنى باسىلايىن دەدى.
— ءيا، قايدا بارا جاتىرسىڭدار؟ — دەدى بادىراق كوز.
— ارشاعۇلعا، — دەدى ارزى اپام.
— وندا كىمدەرىڭ بار ەدى؟
— نۇرالى دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە.
— نەعىپ اۋىل قىدىرىپ جۇرسىڭدەر؟ كولحوزدىڭ جۇمىسىن كىم ىستەيدى؟ كولحوز بار ما ءوزى سەندەردە؟ — دەپ بادىراق كوز كەنەت ءۇنىن وزگەرتىپ سالدى. — ءاي، سەن نەگە اسكەرگە بارماي ءجۇرسىڭ؟ اسكەردەن قاشىپ جۇرگەن دەزەرتەر ەمەسسىڭ بە؟ — دەپ ماعان شۇيلىكتى.
— قوي، ويباي، ونىسى نەسى، قارشاداي بالانى اسكەردەن قاشتى دەپ، — ارزى اپام شىر-شىر ەتە قالدى. بادىراق كوزدىڭ مىلتىعىنا قايتا-قايتا قاراي بەرەدى. — ءالى بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالا عوي. تىنىشتىق زامانا بولسا — كوجەسىن جىلاماي ىشپەيتىن نارەستە ەمەس پە. زامان مىناداي بولعاسىن ەرەسەك كورىنەدى دە كوزگە. الا جازداي قابىرعاسى قايىسىپ كولحوزدىڭ جۇمىسىن ىستەپ جۇرگەن دە وسىلار. بۇعاناسى قاتپاي جاتىپ ەڭبەكتىڭ اششىسىن تاتتى عوي. ءوزىڭىز نەگە بارماي ءجۇرسىز اسكەرگە؟ — دەپ ارزى اپام كەنەت بادىراق كوزدىڭ وزىنە تاپ بەردى.
— ءيا، مەن بە؟ — دەپ الگى ساسىپ قالدى. جالما-جان تاقىمىن كوتەرىپ، مىلتىعىن جوندەپ قويدى. سونان سوڭ ەزۋى جايىنداي جايىلىپ تۇرىپ كۇلدى. — سوعىستىڭ الدىندا عانا ءبىرىنشى ماي مەيرامىندا كۇرەسكە ءتۇسىپ، قابىرعالارىم، وڭ قولىم سىنعان. سوندا ينۆاليد بوپ قالدىم، قۇداعي!
— كانە، قۇداعي، قورجىنىڭدا نە بار! — وڭكيىپ ەسەكتەن ءتۇستى. Mىلتىعى وزىنەن بۇرىن سارت ەتىپ جەرگە قۇلاپ قالدى.
— ويباي، تۇك جوق، نە بولاد ءبىز سياقتى ءمۇساپىر جولاۋشىدا. مىنا ارشاعۇلدا جەگجاتىمىز بار ەدى، سولارعا جولىعىپ، ساۋ-سالامات ايتىسپاقپىز. نە بولاد بىزدە، — دەپ ارزى اپام ازاردا-بەزەر بەبەۋلەپ قالدى.
ءسال ۇنسىزدىك كەزىندە باعاناعى بوزتورعايدىڭ توبەدەن شىرىلداعان داۋسى تاعى دا اپ-انىق ەستىلدى-اۋ. اينالا اڭعال-ساڭعال اڭعار، ءتىپتى ءتاڭىرىتاۋدىڭ شىڭدارى قىلتيىپ ارەڭ كورىنەدى. توبەڭنەن تونگەن اسپاننان باسقا كەڭىستىك جوق. ايقايلاساڭ — ەشكىم ەستىمەيدى. قاشىپ قۇتىلماسسىڭ. كارى كەمپىر، جاس بالا. اناۋ بولسا — زىڭگىتتەي، بالۋاندىققا تۇسكەنى راس تا بولار.
بادىراق كوز اق ەسەكتى بوس قويا بەرىپ، ارزى اپامنىڭ قورجىنىنا قورباڭداپ بارىپ قول سالدى.
— ءاي-بۇ، مىنا قاراڭ قالعىر كايتەدى، ءاي، دەنىڭ ساۋ ما؟ جوق، ايدالادا جول تورىعان قاراقشىمىسىڭ؟ ۇيالمايسىڭ با؟ قارۋسىز قاتىن مەن قارشاداي بالانى توناعانشا! — ارزى اپام تىرمىسىپ قورجىنعا جارماستى.
Mەن شىداي الماي كوك ەسەكتى قويا بەرە سالىپ:
— اعاي، تيمەڭىز! — دەپ الگىنىڭ جەڭىنەن تارتىپ ەدىم، بۇرىلىپ بەتىمە قاراعاندا زارەم كەتتى. كوزى توستاعانداي، اقسيىپ كۇلەدى ەكەن. مەنى يتەرىپ كەپ جىبەرگەندە، جىعىلا جازداپ، تالتىرەكتەپ بارىپ قالدىم.
— ويباي، قۇداي كورسەتپەگەن قورلىعىڭ وسى ما ەدى! — دەپ ارزى اپام وتىرا قالىپ جەر تىرنالادى. قورجىننىڭ باسىندا شي بارقىت كەزدەمە جاتقان. مامىت جاكەمنىڭ ەپتەگەن ساۋداگەرلىگى بار ەدى، اندا-ساندا كولحوزدىڭ جۇمىسىنان قولى قالت ەتكەندە، تاشكەنگە بارىپ، ماتا-پۇل الىپ كەلىپ، سونى بوراندىنىڭ بازارىندا ازىققا ايىرباستار ەدى. ءقازىر بوراندىدا ءدان بالاسى ۇشپايدى. ماتا تۇرماق، التىنعا دا ازىق ايىرباستاپ الا المايسىڭ. سودان قىرعىز اعايىندار توعىراق بولۋشى ەدى-ay، دەپ ارزى اپام شي بارقىتتى وسى جاققا الىپ كەلە جاتىر ەدى عوي. وعان قوسا ارزى اپامنىڭ قوينىندا ايشا بەرگەن ازىن-اۋلاق اقشادا بار. جالعىز سيىردىڭ مايىن جيىپ، بازارعا اپارىپ قاداقتاپ ساتىپ، ءتىسىن تىسىنە قويىپ تيىنىن شىعارماي، استىق ساتىپ الۋعا ساقتاعان اقشاسى عوي ول ايشانىڭ. ارزى اپام جارىقتىق جاڭا ءبىر قولىمەن قورجىندى جاسقاسا، ءبىر قولىمەن ومىراۋىن باسىپ، ايشانىڭ اماناتىن قىزعىشتاي قورعاپ جۇرگەنىن بايقادىم.
ءسويتىپ بۇكىل ءبىر قاۋىم ەل بەتىنە قاراپ وتىرعان شي بارقىتقا شىن ءقاۋىپ تۋدى. جاڭا استىققا جەتكەنشە ءالى كوكتەم بار، جاز بار... بادىراق كوز ارزى اپامنىڭ قورجىنىن اق ەسەكتىڭ ۇستىنە سالا بەرىپ، قايتىپ الدى. كوك ەسەككە كوزى ءتۇسىپ، كۇلىمسىرەدى. شالعى مۇرتى شالقايىپ، تىستەرى اقسيدى.
— ءاي، بالاقاي، ەسەك ايىرباستايسىڭ با؟ — دەدى.
— ايىرباستامايمىن، — دەدىم قاسارىسىپ.
— قوي، ايىرباستالىق. مەنىڭ ەسەگىم بۋاز. قودىعى ساعان پايدا.
— بولمايدى، — دەدىم قاسارىسا ءتۇسىپ.
كوك اڭگى كەتسە — وندا مەنىڭ اۋىلدىڭ بەتىن قايتىپ كورمەي-اق قويعانىم جاقسى. وڭعارباي اتام ونسىز دا وسى كوك ەسەككە بولا ءوزىنىڭ تۋعان ءىنىسى، مىنا ارزى اپامنىڭ شالى مامىت جاكەممەن ارازداسىپ قالعان.
مامىت جاكەم استىق ناۋقانى كەزىندە ەليەۆاتورعا استىق تاسۋشى قىزىل كەرۋەندى باسقارادى. جەكە مەنشىكتىڭ بۇكىل كۇش-كولىگى وسى ناۋقانعا جەگىلەدى. ارينە، وڭعارباي اتامنىڭ كوك ەسەگى الدىمەن الىنادى. سونىمەن اپتا بويى، اي بويى ءوز ەسەگى ءوز تاقىمىنا تيمەي، قارعا ادىم جەر باسا الماي، وڭعارباي اتام ءمۇساپىر بولادى. ىنىسىنە:
— اۋ، مامىت-اۋ، مەنىڭ ەسەگىمدە اقىڭ قالسا دا قايتارساڭشى ەندى، — دەپ كۇندە بارادى. مامىت ايتادى:
— سوعىستىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ جۇرت كولىگى تۇرماق تۋعان بالالارىن دا اياعان جوق سوعىستان. سەنىڭ ارام ەسەگىڭ كىمنىڭ شىكارەسى، — دەپ جاندى جەرىنە تيەدى. اعاسىنىڭ ول كەزدە ۇل بالاسى جوق، سوندىقتان وت باسىنان سوعىسقا اتتانعان ەشكىم جوق. سول بار، ءارى دەسە كوك ەسەكتىڭ اشۋى بار، ءىنىسىنىڭ جاعاسىنان الا ءتۇسىپ، قولىنداعى تاياقپەن جون ارقادان تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەنىن قىرمان باسىندا كوزىمىزبەن كوردىك.
سونداي جانجالدىڭ سەبەبى بولعان كوك تايقارعا ەندى مىنا شالعى مۇرتتىڭ كوزى ءتۇستى، قۇدايىم ءوزى ساقتاسىن. ەسەكتەن ايىرىلسام، شەشەمنىڭ كۇنى نە بولادى؟ بەتىنە ءومىرى تىكتەپ قاراماعان قايناعاسىنىڭ ءتىلى تيسە — قورلىققا ول ءقايتىپ شىدايدى؟
ال بادىراق كوز بولسا، كوك تايقاردىڭ تىزگىنىنەن ۇستاپ الىپ، ۇستىنە ارزى اپامنىڭ قورجىنىن سالىپ، ەسەكتىڭ ساۋىرىنان الاقانىمەن ۇرىپ-ۇرىپ كوردى. كوك ەسەككە ءبارىبىر، قۇيرىعىن شىجباڭداتىپ پىسقىرىنىپ قويادى. ۇستىنە بادىراقكوز مىنسە، اتىرىلىپ الا-الا جونەلەيىن دەپ تۇر. ارزى اپام جالىنىپ، الگىنىڭ ەتىگىنە جارماستى.
— قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر، اشەيىن قالجىڭدادىم دەشى. اشەيىن ويناپ ءبىزدى قورقىتقانىڭ بولسىن. ومىرىڭدە جامانشىلىق كورمەي ءوت. بوسات ءبىزدى. قايتەسىڭ، كەمباعال ءمۇساپىر جاندارمىز.
— قاراي گور ءمۇلايىمسۋىن، باياعىنىڭ بايبىشەسى قۇساپ ساندەنىپ كيىنەسىڭ. تاعى دا كەمباعالمىن دەيسىڭ. مىناۋىڭ كونتراباندا، سوعىستا جۇرت قان توگىپ جاتىر. ال سەن كەمپىر بولساڭ ساندەنىپ توي تويلاۋعا باراسىڭ. بولمايدى، مۇنىڭ ءبارىن مەن وكىمەتكە وتكىزەمىن.
بادىراق كوز شىنىمەن كوك تايقارعا مىنۋگە ىڭعايلاندى. كوك ەسەك پىسقىرىنىپ، ءبىر ورىندا تىنىش تۇرماي، شىر اينالادى. اق ەسەكتى تاستايتىن ءتۇرى بار. ءتىپتى ءتۇسىپ قالعان مىلتىعىنا دا قارار ەمەس. ايتپاقشى... لەزدە باسىما ءبىر قىرشاڭقى وي ساپ ەتە قالدى. جۇگىرىپ بارىپ جەردە جاتقان مىلتىقتى كوتەرىپ الدىم دا، بادىراق كوزگە اۋلاقتا تۇرىپ كەزەنىپ:
— كانە، تايىپ تۇر! — دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن. ارزى اپام:
— ويباي، جۇگەرمەك، تاستا، ويباي، بالەسىنە قالامىز؟ — دەپ ەكى قولىن ەربەڭدەتتى. ءبىراق جاقىندامايدى.
ال بادىراق كوز ساسار ەمەس، قايتا ساق-ساق كۇلدى. ونىسىنان ابىرجيىن دەدىم.
— ول اتپايدى. پىستانى سۋ بوپ قالسا كەرەك. تۇندە دالادا شىق ءتيىپ، سۋ بولعان. جاڭا انا بۇلىمنىڭ ار جاعىندا توبىلعىنىڭ تۇبىندە ءبىر ۇرعاشى ەلىك كۇنگە ماۋجىراپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. كوزدەپ تۇرىپ باسىپ قالسام، شىرت ەتىپ وتالمايدى. زاتۆوردى قايتا قايىرىپ، قايتا سالىپ، تاعى باسىپ قالسام، تاعى وت المايدى. پاتروندى اۋىستىرىپ، تاعى اتام — تاعى بولمايدى. ىزا بولعانىم سونشa، ەلىككە جاقىنداپ كەلىپ مىلتىقتىڭ وزىمەن جىبەرىپ كەپ ۇرىپ ەدىم اتا كەپ جونەلدى، ءدۇمى تيمەدى. ءسويتىپ اۋىزعا ءتۇسىپ تۇرعان ءبىر ەلىكتەن قاعىلىپ، قاپا بوپ كەلە جاتقاندا، سەندەر كەز بولدىڭدار. بۇ دا بولسا، قۇدايدىڭ نەسىبەسى. ءاي بالاقاي، مىلتىقپەن ويناما. ول ءبارىبىر اتپايدى. ايتسە دە مىلتىقپەن ويناماس بولار.
سوندا دا كەزەنىپ ءبىراز تۇردىم. قاراۋىل بادىراق كوزدەردىڭ اراسىندا قوزعالاقتايدى. قولىمنىڭ قالتىراعانىن سودان سەزەم.
ادامعا قاراي مىلتىق كەزەنۋدىڭ قيىنى-اي. ونىڭ ۇستىنە ارزى اپام شىنداپ ويباي سالىپ جىلادى.
— تۋماي جاتىپ اكەسىن جالماعان جۇگەرمەك، ەندى ءوز باسىڭدى جالمايىن دەمەسەڭ تاستا قولىڭداعىڭدى! — دەپ ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ شىر-شىر ەتەدى.
— جارايدى، — دەپ مىلتىقتىڭ ستۆولىن تومەن تۇسىرە بەرگەنىمدە، اناداي جەردە سايدىڭ قاباعىندا تارعىل تاستا قالبيىپ وتىرعان قاراقۇستى كورىپ قالدىم. تىم بولماسا اشۋىمدى سودان الايىن دەپ كوزدەر-كوزدەمەس شۇرىپپەنى باسىپ كەپ قالىپ ەم — گۇرس ەتە ءتۇستى. بۇرق ەتكەن تۇتىننەن ەشتەڭە كورىنبەيدى. جارتاستار جاڭعىرىعىپ، ساتىر-سۇتىر تاۋ قۇلاپ جاتقانداي بولدى.
زارەم ءزار تۇبىنە كەتكەندە، كوزىمدى اشىپ السام، بادىراقكوز قۇلاپ جاتىر. وق سوعان تيگەن ەكەن دەسەم، تارعىل تاستىڭ ءۇستىن تۇتاس جاۋىپ، قاناتى سالا قۇلاش جايىلا ءتۇسىپ قاراقۇس جاتىر. بادىراق كوز باسىن كوتەردى. الپەت دەگەن نە، ءوڭى بوپ-بوز، كوزى جىپىلىق-جىپىلىق ەتەدى. ابايلاپ ورنىنان تۇردى. ءبىر-بىر باسىپ ءوزىنىڭ اق ەسەگىنە باردى. الا جىپتەن ارتا سالعان ۇزەڭگىگە اياعىن ارەڭ ءىلىپ، جەلقوم ەرگە اسىلا ءمىندى. ەسەگىن كىبىرتىكتەتىپ ءبىر-بىر باستىرىپ، قاسىما كەلدى. ۇندەمەستەن قول سوزىپ مىلتىقتى الدى، ۇندەمەستەن ستۆولىن تومەن قاراتىپ تاقىمىنىڭ استىنا باستى. اق ەسەكتىڭ باسىن بۇرىپ، سۋ جاعالاتا ىلديعا ءتۇسىپ، بۇرىلىپ تا قاراماستان كەتە باردى.
— ءيا، ارۋاق، ءيا، ءتاڭىرى، جەتى تەڭگە، جەتى نان قۇدايى، ءيا، ارۋاق، — دەپ ارزى اپام كەلىپ مەنىڭ اۋزىما ساۋساعىن سالىپ، تاڭدايىمدى كوتەردى. ءسىرا، مەنىڭ مەلشيىپ تۇرىپ قالعان ءتۇرىم كىسى شوشىرلىق كەيىپتە بولسا كەرەك.
— ءبىسمىللا، ءبىسمىللا! — دەدى ارزى اپام تاڭدايىمدى كوتەرىپ. اق ەسەكتىڭ قاراسى بۇلدىراپ ۇزاي بەردى، ۇزاي بەردى.
2
ءىمىرت ۇيىرىلە، ارشاعۇلعا كەلىپ جەتتىك. سۇراي-سۇراي قىرعىز اتانىڭ ءۇيىن دە تاپتىق. قىرعىز اتا تاياعىنا سۇيەنىپ، ەسىگىنىڭ الدىنداعى توبەشىكتە تۇر ەكەن. ءبىزدى كورىپ تومەن ءتۇستى. اۋەلى تانىماي قالدى. ۇيدەن جۇگىرىپ شىققان ءبىر قارتاڭداۋ ايەل تانىپ، استى-ۇستىمىزگە ءتۇسىپ، بايەك بولىپ، ءتىپتى جىلاپ تا جىبەردى.
— و، قاعىلايىن، مۇراتتان قالعان جارىعىم، تۇلپاردان قالعان تۇياعىم،— دەپ مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلگەن سوڭ بەتىمنەن ولاي دا ءسۇيدى، بىلاي دا ءسۇيدى. ارزى اپامدى قۇشاقتاپ تۇرىپ، ارقاسىنان قاققىلادى.
كوزى ءجوندى كورمەي، قۇلاعى ءجوندى ەستىمەي، اڭ-تاڭ قالىپ تۇرعان اپپاق قۋداي بۇكىر شالعا الگى قارتاڭ ايەل:
— و، اتەكەم، تانىماي قالدىڭ با، تايەكەم كەلدى، تايەكەم، مۇراتتىڭ بالاسى مەن مامىتتىڭ ۇيىندەگى تايەكە كەلىن كەلدى، — دەپ ايقايلادى.
شال قوس قولىن ماعان سوزىپ، اعاشتاي اياقتارىمەن ءبىر-بىر باسىپ، جانىما كەلدى. مەنىڭ ىڭعايسىزدانعانىما قاراماي باسىمدى ارىق كەۋدەسىنە باسىپ، تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتىپ، ءۇنسىز وكسىدى. ارقامنان سيديعان ارىق قولىمەن سيپالاي بەردى، سيپالاي بەردى.
اكەي كەتكەلى، ەركەك اتاۋلىدان مۇنداي مەيىرىم كورمەگەن باسىم، كوڭىلىم بوساپ، ونىڭ ۇستىنە جول-جونەكەي كورگەن قورلىعىمىز ەسىمە ءتۇسىپ، وقىستان داۋسىم شىعىپ كەتتى دە، بۋلىعىپ-بۋلىعىپ شالدىڭ اق جەيدەلى ارىق كەۋدەسىنە باسىمدى تىعا ءتۇستىم. ءوزىم ەس بىلگەلى تۇڭعىش رەت ديدارلاسىپ تۇرعان قارتتىڭ ماعان اكەمدەي جاقىن كورىنگەنى سونشا، ونىڭ باۋىرىنان اجىراعىم كەلمەدى. ءالى بۋلىعىپ، وكسىگىمدى توقتاتا الماي، قايتا سولىعىم ۇدەي ءتۇستى. بۇل ءۇنسىز، تۇنشىققان جىلاۋدا تولىپ جاتقان شاعىم بار ەدى: اكەيدىڭ جوقتىعى، قايراقباي قاراۋىلدىڭ سيىرىڭ كولحوزدىڭ جوڭىشقاسىنا ءتۇسىپ كەتتى دەپ، شەشەمدى بىلاپىت سوزبەن بالاعاتتاعانى، قىستىڭ ۇزاق بوراندى تۇندەرىندە ۇرپەك باس ءۇش بالا ايشانىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ، ءبىر كورپەنىڭ استىندا بوراننىڭ ۇلىما داۋسىن تىڭداپ قورقىپ جاتاتىنىمىز؛ جۋانقۇل باستىقتىڭ جۇمىرتقانى ۇرلاپ جەيدى دەپ اقجول دەيتىن كۇشىگىمىزدى اتىپ ولتىرگەنى؛ سالمان دەيتىن شالدىڭ مەنى كورسە دەرەۋ: و جەتىمەك، و جەتىمەك! — دەپ باس شايقاي بەرەتىن؛ تامىزدىڭ ايسىز تۇنىندە بوراندىنىڭ ەليەۆاتورىنان قايتىپ كەلە جاتقاندا، ەسەگى جۇيرىكتەر وزىپ كەتىپ، مەن ەلدىڭ سوڭىندا جالعىز قالىپ، جول-جونەكەي تەرەڭ-تەرەڭ سايلاردان وتكەندە ۇرەيدەن تىنىسىم تارىلعان كەزدە، ەۆگەنيەۆكانىڭ بۇزىق بالالارى جالعىز ءوزىمدى ورتاعا الىپ ساباعانى؛ سوندا مەنىڭ ءجۇزىن كورمەي، سىرتىنان مەدەۋ تۇتىپ جۇرەتىن مەدەت دەگەن باۋىرىمدى ىزدەگەنىم، ءبارى-بارى مىنا شالدىڭ الدىندا اقتارىلعان ارىز ەدى. ءۇنسىز، ءتىلسىز ارىز. كارى كوكىرەك سونىڭ ءبارىن ايتپاي-اق ءتۇسىنىپ قويدى. مەنى باۋىرىنا قىسىپ، كوپكە دەيىن ەگىلىپ تۇرىپ العانى دا سوندىقتان.
الدە كىم بىلەدى، ول دا ماعان سوندا ارىزىن ايتىپ شاعىندى ما! «سەنىڭ تابانىڭا كىرگەن تىكەن مەنىڭ ماڭدايىما باتادى، بالام. سەن بەسىكتەن بەلىڭ شىقپاي جاتىپ كورگەن قيىنشىلىقتىڭ ءبارىن مەن كارىڭ بىلەمىن. تۇندە تۇسىمە كىرەسىڭ، كۇندىز ويىمنان شىقپايسىڭ. ءيتتى قۇداي يەسىمەن قيناسىن. اكەڭ جوق بولعان سوڭ مەنىڭ الىستا ءجۇرىپ ۋايىمداعانىمنان نە پايدا. قول ۇشىن بەرە المادىم، بالام. قاپا بولما. بالا دا بولساڭ اكەڭنىڭ ورنىن باسقان ازاماتسىڭ. جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق. اكەڭ جاقسى ەدى. سەنىڭ اكەڭ مەنىڭ بالدىزىم بولاتىن. ءوزىم قىرعىز، قازاقتان قىز الىپ، سودان بالا ءسۇيدىم. نۇرالى دەگەن اتىم قىرعىز-قازاققا ورتاق ەدى. بۇگىندە قارتايدىم، بالام. «ات ارىسا — تۋلاق، ادام ارىسا — ارۋاق». ءتىرى ارۋاق بوپ قالقايىپ وتىرمىن. ابدىبەك جيەنىڭ اسكەردە. كوپتەن بەرى سەندەرگە ات ءىزىن سالماي كەتتىم. كارىلىكتىڭ زاۋالى، سوعىستىڭ زاردابى بالام...»
— وۋ، اتەكەم، مىنا مامىتتىڭ ۇيىندەگى كەلىنىڭىزبەن امانداسپايسىز با؟ — دەپ قارتاڭ ايەل شالدىڭ قۇشاعىن مەنەن اجىراتتى.
— ە، قاعىلايىن، مامىتتىڭ ۇيىندەگى كەلىن بە؟ — دەپ، شال قالت-قۇلت ەتىپ، جىعىلا جازداپ، ارزى اپاما بۇرىلدى. ارزى اپام قوس قولىن بەرىپ امانداستى.
وسى ۇزاق كورىسۋدىڭ باسىنان-اياعىنا دەيىن مەن قاتارلى ءبىر بالا بىرەسە قۇلاعىنا دەيىن جايىلا كۇلىپ، بىرەسە قاباعىن ءتۇيىپ قاسىمىزدا تۇردى:
قارتاڭ ايەل ءبىر كەز وعان قاراپ:
— وۋ، مامىتبەك، بۇ تايەكەڭدەردىڭ ەسەكتەرىن بايلا، — دەدى. مامىتبەك ىلدىم-جىلدىم جۇگىرىپ، ءبىزدىڭ كولىكتەرىمىزدى جايعادى. سودان ۇيگە كىردىك. ءۇي دەگەندە ءبىزدىڭ اۋىلداعى سياقتى توقال تام. سىعىرايعان جەتىلىك شام. تورگە شىعىپ، جۇگەرى پايانىڭ ۇستىنە توسەلگەن سىرماققا وتىردىق.
قارتاڭ ايەل بەتىمە قايتا-قايتا قاراپ:
— قاعىلايىن، تايەكەم! تانيسىڭ با مەنى؟ اۋىلىڭا بارعاندا تالاي كوتەرىپ ەدىم عوي. مەن سۋسار اپاڭمىن عوي. تانىمايسىڭ، ءا؟ قايدان تانيسىڭ. وندا كىشكەنتاي ەدىڭ عوي. مەن زينات دەيتىن قىزىمىز ەكەۋمىز بارعانبىز... ە، زينات ەسىڭە ءتۇستى مە؟ زيناتتى كۇيەۋگە بەرگەنبىز...
ءيا، ەندى ەمىس-ەمىس بىلەتىن سياقتىمىن. باسىنا شوشاق بورىك كيگەن، شاشىن مايدا-مايدا تولىپ جاتقان بۇرىم ەتىپ ورگەن بويجەتكەن قىز ەسىمە ءتۇستى.
— مىناۋ مامىتبەك جيەنشارىن. ابدىبەك جيەنىڭنىڭ جالعىز بالاسى وسى. سەنىمەن تۇيدەي جاستى.
مامىتبەك ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتكەنشە ىرجيا كۇلىپ ماعان قاراپ وتىر. «مامىتبەك قايدا؟» — دەپ قويدىم ىشىمنەن.
نۇرالى اتام قوس قولىمەن جەر تىرەپ بارىپ، باياۋ شوگىپ، ارەڭ ورنالاسىپ وتىرعاننان كەيىن، ارزى اپامنان جاساۋراعان، ەتى قىزارعان كوزىن ايىرماي:
— قالاي، كەلىن، بالالار ەسەن بە؟ مامىت اقساقال امان با! اسكەرگە كەتكەندەرىڭ بارما؟ — دەپ سۇرادى. ارزى اپام ورنىنان ءبىر ۇمتىلىپ، اتايعا جاقىن وتىردى دا، داۋىستاپ:
— بالالار، قۇدايعا شۇكىر، امان. ەكەۋىن اسكەرگە بەرگەنبىز. اللا-قۇداي ساقتاسىن دەپ موينىمىزعا الا بۇرشاق سالىپ وتىرمىز. ۇلكەنىنەن ءبىرازدان بەرى حات توقتاپ قالدى. ۇيقى ارسىز، كۇلكى ارسىز، قۋ تاماق ارسىز، ايتەۋىر، شىعارعا جان بولەك بولعان سوڭ سۇلدە سۇيرەتىپ ءجۇرمىز عوي. شال بايعۇس ءبىر ۋىس بوپ قارتايدى. بۇرىنعىداي قايرات جوق. سوندا دا كولحوزدىڭ جۇمىسىن كوك وگىزدەي سۇيرەپ كەلەدى.
— ءاپ، بارەكەلدى، — دەدى نۇرالى اتاي. ەكى تىزەسىنە شىنتاقتاپ بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الىپ، اقسەلەۋ ساقالىن سالالاپ تومەن قاراپ وتىر. — كوپپەن ۇلى توي، كەلىن. بەتىنە قاراعان ابدىبەكتى اسكەرگە اتاندىرىپ مىنا بىزدە وتىرمىز.
مامىتبەك قاۋساعان اتاسىنىن يىعىنا اسىلىپ الىپ، ماعان قاراپ جىميعانىن قويمايدى. ەزۋىن جيار ەمەس.
ادەتتەگى اماندىق-ساۋلىق سۇراستىرىلىپ بولدى. نۇرالى اتام ابدىبەك اسكەرگە كەتكەن سوڭ، كورشى ايىلداعى قىزى سۋسار اپامدى قولىنا الىپتى. ءقازىر شالدىڭ كىر-قوڭىن جۋىپ، اسىن ءپىسىرىپ، ءۇستى-باسىنا قاراپ وتىرعان وسى سۋسار اپام ەكەن. كەلىنى ءسانامبۇبى قايتىس بوپ كەتىپتى. «ءسانامبۇبى، ءسانامبۇبى» دەگەندى ءبىزدىڭ ايشانىڭ اۋزىنان كوپ ەستۋشى ەدىم. سويتسەم ول مارقۇم مىنا مامىتبەكتىڭ شەشەسى ەكەن. ەندى توقسانداعى نۇرالى اتا قارشاداي جالعىز نەمەرەسى مەن قارتايعان قىزى سۋساردىڭ قولىنا قاراپ قالعان.
ارزى اپامنىڭ:
«جەزدەڭنىڭ قۇلاعىنان تارت» دەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ كۇلكىم كەلدى. ءبىر جاعىنان اياپ تا وتىرمىن. ءبىر ۋاقىتتا نۇرالى اتام ەڭسەسىن كوتەرىپ الىپ:
— ۋا، سۋسار، اڭگىمەگە اينالىپ وتىرىپ قالدىق. شايىڭدى قوي، قازان كوتەر. تاي سويسا دا، قوي سويسا دا جاراساتىن مەيمانسىڭدار. كوكتەمنىڭ كوك وزەگى، جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعى. ەكى-ۇش ەشكىسى تۇسكىر لاقتاپ قالىپ ەدى، سەندەر كەلگەندە تىشقان مۇرنىن قاناتا الماعانىمىز جانىمىزعا قاتتى باتادى. نارازى بولماڭدار. اماندىق بولسا، ءالى-اق جارىلقاپ كۇن تۋىپ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلار. جاساعان جاقسىلىعىن بەرسىن، — دەدى.
سۋسار اپام جالما-جان ابىرجىپ:
— قاعىلايىن، تايەكەم، قاعىلايىن، تايەكەم، — دەپ ورنىنان اتىپ تۇرىپ شاي قامىنا كىرىستى. لەزدە ەسىك الدىنداعى الاسا پەشتە قۋراعان جۇگەرى سوتاسى شاتىرلاپ جانا باستادى.
— ايتپاقشى، — دەدى ارزى اپام. — ايشا كەلىنىڭىز سالەم ايتتى: مىنا بارسحاندى مەدەتحانعا جولىقتىرسىن دەيدى. جاتباۋىر بوپ كەتەتىن بولدى دەيدى.
نۇرالى اتام:
— و-و-و! — دەگەندە كوكىرەگى سىرىلداپ، جاساۋراعان قىزىل جيەك كىلەگەي كوزى ءۇيدىڭ ەسىك جاق توبەسىنە قادالدى دا قالدى. «وندا نە بار؟» — دەپ مەن دە قاراسام، جاقىندا جاۋىپ وتكەن قالىڭ جاڭبىردان ءتۇسىپ قالعان سىلاقتىڭ ورنى ەكەن. جۇرەگىم سۋ ەتىپ، ءىشىم مۇزداپ قويا بەردى.
— مەدەتحان! — دەدى داۋسى دىرىلدەپ. سويلەۋگە شاماسى كەلمەگەندەي ەنتىگىپ قالدى.
— وعان نە بولدى؟ — دەدىم شىرىلداپ شىداي الماي.
— ەشتەڭە دە بولعان جوق، — دەدى شال.
— ءا، قاعىلايىن تايەكەم-اي! — دەدى سۋسار اپام. — مەدەتحاندى بۇ جولى كورە المايتىن بولدىڭ دا. شاربان بار بولعىر باسقا كۇيەۋگە ءتيىپ، بالانى الىپ، قارابالتا دەيتىن جەرگە كوشىپ كەتتى دە، امىرەقۇل تايەكەمنەن قالعان جالعىز تۇياق... — سۋسار اپام كوسەۋگە ماڭدايىن تىرەپ وتىرىپ، جان-جاعىنا تەڭسەلىپ، استىڭعى ەرنىن تىستەلەدى. ونان سوڭ! اھ! — دەپ ءبىر كۇرسىندى دە:
جونەلدىم قارابالتاعا
ءبىر تيىن جوق قالتادا، —
دەپ سىڭسىتىپ بارىپ، ەتەگىن قاعىپ ورنىنان كوتەرىلدى دە، قۇم قىزدىرعان قازانعا جۇگەرى قۋىرۋعا كىرىستى.
تەپپە شايدى ءبىز قۇمعا قۋىرىلعان اپپاق جۇگەرى شايناپ ىشتىك. ءتاتتى-پاتتى دەگەن كورىنبەيدى. ىشىمنەن «قىرعىزدار جاقتا توقشىلىق دەگەنى قايدا؟» دەپ قويدىم.
ارزى اپام كوكسايدان وتەردە ءبىزدى ءبىر بەيسەۋبەت ادام قورقىتقانىن ايتتى.
— قۇداي ءوزى جار بولسىن! — دەدى اتام تۇنجىراپ. ول قايتىپ ۇندەگەن جوق. قات-قات قالىڭ ويدىڭ ورمانىنا سۇڭگىپ كەتىپ، مۇندا ادام بارىن ۇمىتقانداي اقسەلەۋ ساقالىن تارامداپ وتىردى دا قالدى.
ونىڭ ەسەسىنە سۋسار اپامنىڭ جاعى سەمگەن جوق. كۇيەۋگە كەتكەن زينات قىزىن ساعىنىپ جۇرگەنىن، اسكەردەگى ابدىبەكتى تۇسىندە كورەتىنىن، شارباننىڭ باسقا كۇيەۋگە ءتيىپ، مەدەتحاندى الىپ كەتكەنىن ايتتى. ەندى ەكى كەمپىر مەنىڭ امىرەقۇل كوكەممەن شاربان حيكاياسىن قيساداي قىپ تاعى ايتىستى. اقىرىندا ەكەۋى دە جىلاپ تىندى. ەسىل امىرەقۇلدان قالعان جالعىز تۇياق وگەي اكەنىڭ قولىندا قالاي كۇن كورەدى دەستى.
مامىتبەك تەرى شاناشقا سالعان ءتۇرلى-تۇستى اسىقتارىن كورسەتىپ، مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاماق. كوزىم اسىقتا، كوڭىلىم كەمپىرلەردىڭ اڭگىمەسىندە. سۋسار اپام الاشا توقىردا ءجۇندى ءتۇرلى-تۇرلى بوياۋعا سالادى ەكەن، سوندا اسىقتاردى دا قىزىل، جاسىل، سارى، قارا، كوك بوياۋعا بولەك-بولەك توعىتاتىن كورىنەدى. مامىتبەك ماعان اۋىلعا قايتاردا ءبىر شاناش اسىق سىيلاماقشى بولدى. ىشىندە قۇلجاسى دا بار ەكەن.
اقىرىندا ماي شام ولەگزي باستاعان سوڭ، ەكى كەمپىر اڭگىمەنى لاجسىز توقتاتتى-اۋ. جۇگەرى پايانىڭ ۇستىنە كيىز سالىپ، مامىتبەك ەكەۋمىزدى قاتار جاتقىزدى.
ەرتەڭگى شايدان كەيىن نۇرالى اتام ەسەگىن ەرتتەپ، ارزى اپامدى ەرتىپ، شەكەر دەيتىن ايىلعا كەتتى. سول جاقتان استىق قاراستىرماقشى. ءبىز مامىتبەك ەكەۋمىز كۇركۇرەۋ سايدىڭ بويىن ارالادىق. كوكتەم شىعىپ كەلە جاتسا دا، وزەن جاعاسىنا كيىز ءۇي تىگىلىپتى. ءۇيدىڭ توبەسىندە باقانعا بايلاۋلى اتتىڭ قارا قۇيرىعى تۇر ەكەن. مەنىڭ اڭ-تاڭ بولعانىمدى كورىپ مامىتبەك:
— قارا قاعاز، — دەدى جاقىنداپ بارىپ، ەسىگىنەن باسپالاپ قاراپ ەدىك، قارا جامىلعان ەكى ايەل
ىرگەگە قاراپ، جوقتاۋ ايتىپ وتىر. ءبىزى كورىپ بوساعاعا ون-ون ءتورت جاستاعى قىزبالا جاقىندادى. بىزگە كەت دەپ ايتا ما دەپ ەدىم، كەت دەگەن جوق. قايتا كەلگەنىمىزدى قۇپتاعانداي. ۇستىندە تۇگى تۇسكەن شيبارقىت قامزول،ومىراۋىنا جاعالاي كۇمىس تەڭگە تاعىپ تاستاپتى. شاشىن مايدا ءورىپ، جاعالاتا بۇرىم سالعان. باسىندا ۇكىلى دوڭگەلەك بوركى بار. مامىتبەكتى تانيدى ەكەن. مەنى كورسەتىپ:
— بۇل كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— بۇل قازاق تۋىسقانىمىز. اتى بارسحان، — دەدى مامىتبەك.
— مەنىڭ اتىم چولپون، — دەدى قىز.
ىرگەدەگى ەكى ايەل جوقتاۋ ايتىپ ءالى وتىر. ولار وسىلاي قوزعالماي تاس ءمۇسىن بوپ قاتىپ قالاتىن شىعار...
كيىز ءۇيدىڭ سىرتىن اينالا بەرسەڭ-اق گۇرىلدەپ اققان اساۋ وزەننەن الگى ايەلدەردىڭ داۋسى ەستىلمەي قالادى ەكەن. جوقتاۋ اۋەنىن جوققا شىعارعىسى كەلگەندەي اق كوبىگىن اسپانعا اتقىلاپ، تاستان-تاسقا سوقتىعىپ، ارقىراپ جاتقان ايبارلى سۋ. جاعاسىندا دوڭكيىپ- دوڭكيىپ تۇيە تاستار جاتىر. تۇيە تاستىڭ كۇن جاق بەتى جىپ-جىلى ەكەن: ۇستىنە شىعىپ وتىردىق. توبەدەن ماناس شانشىلىپ تۇر. ماناستان باتىسقا قاراي سوزىلعان سەڭگىر-سەڭگىر تاۋلار. وسىنىڭ ءبارى ءتاڭىرىتاۋ.
— سەنىڭ اۋىلىڭ قاي جاقتا؟ — دەپ سۇرادى چولپون.
— سوناۋ جاقتا، — دەپ تاۋلار تىزبەگىنىڭ ەڭ شەتىن نۇسقادىم.
— «سوناۋ» دەگەن نە؟ — دەپ كۇلدى قىز.
— «تىگىنە» دەگەنى عوي، — دەپ ءتۇسىندىردى مامىتبەك.
— اناۋ ۇيدەگى ەكى ايەل نە ايتىپ وتىر؟ — دەپ سۇرادىم دا ىڭعايسىزدانىپ قالدىم. ءبىراق ونىمدى چولپون ەرسى كورگەن جوق.
— اجەم مەن اپام جوقتاۋ ايتادى. اكەم سوعىستا قايتىپتى دەپ حابار كەلدى. سودان بەرى اجەم مەن اپام «قاراعۇل بوتامدى» ايتا بەرەد. ەرتەدە ءبىر مەرگەن كىسىنىڭ جالعىز ۇلى بولعان ەكەن. قاراعۇلعا ەلىكتىڭ تەرىسىنەن تون تىگىپ كيگىزىپ قويعان ەكەن. ءبىر كۇنى جاڭا قونىسقا كەلىپ قونعاندا، مەرگەن كيىك اۋلاپ كەتەدى. ءبىراق ول كۇنى جولى بولماي، قۇر قول قايتىپ كەلە جاتىپ، ۇيىنە جاقىنداي بەرگەندە اتقۇلاق قۋرايدىڭ تۇبىندە جاتقان ەلىكتى كورەدى دە، اتىپ سالادى. الگى ەلىك دەگەنى «اپا!» دەپ جاتىپ قالادى. بارسا، ەلىك ەمەس، ەلىك تەرىسىنەن تون كيگەن جالعىز بالاسى قاراعۇل قانسىراپ جاتىر. سويتسە ول اكەسىن ىزدەپ شىعىپ، اتقۇلاقتىڭ تۇبىندە جاتىپ ۇيىقتاپ قالعان ەكەن. ابايسىزدا بالاسىن اتىپ العان مەرگەن سوندا ۇلىن جوقتاپ ايتادى ەكەن:
كەڭ قولدىڭ باسى كەن شەڭبەر، بوتام،
قانسىراپ جاتقان، قاراعۇل بوتام.
تار قولدىڭ باسى تار شەڭبەر بوتام،
تالىقسىپ جاتقان، قاراعۇل بوتام.
التىننان ساقا قۇيىلدى، بوتام،
ايىنا جەتپەي قيىلدىق بوتام.
كۇمىستەن ساقا قۇيىلدى، بوتام،
كۇنىڭە جەتپەي قيىلدىڭ بوتام.
مەن ەلىك اتىپ تيگىزدىم، بوتام،
مەن ەلىك تون قايدان كيگىزدىم، بوتام.
ەرتەڭ ءبىر اۋلىڭ كوشەدى، بوتام.
كوك قايقى بارىپ قونادى، بوتام.
مەن ابايسىزدا قاراماي، بوتام،
بالدىرعان ءتۇبى بىلق ەتتى، بوتام.
بالالى ەلىك دەن قالدىم، بوتام،
مەن بوتامدى جەپ قويدىم، بوتام.
توبىرشاعىڭ تەر بولار، بوتام،
سەنىڭ توزاعىڭ تارتىپ قور بولار، بوتام.
توقسانداعى اتەكەڭ، بوتام،
ارعىماعىڭ ات بولار، بوتام.
الپىستاعى اناڭ سەنىڭ
ازابىڭدى تارتىپ قور بولار، بوتام.
قۇلىنى ولگەن بيەدەي، بوتام،
قۋارتىپ كەتتىڭ، قاراعۇل بوتام.
بوتاسى ولگەن تۇيەدەي، بوتام،
بوزداتىپ كەتتىڭ، قاراعۇل بوتام.
و، قاراعۇل بوتام! و، قاراعۇل بوتام!
تاسقا سۋ ارىلداي سوعىپ، توزاڭى بەتكە شاشىرايدى. بىزگە ايبارلانا:
— تەك! — دەگىسى كەلگەندەي.
كەيدە سۋدىڭ سارىنى الگى اۋەنمەن ۇندەسە شىعادى.
الدەكىم ايقايلاعانداي بولدى. كۇركىرەۋ سۋدىڭ شۋىلىنان ارەڭ ەستىلەدى. قاراساق، سۋسار اپام قول بۇلعاپ ءبىزدى شاقىرىپ تۇر ەكەن. تۇيە تاستان ءتۇسىپ، ۇيگە قايتتىق. چولپون سوڭىمىزدان قاراپ تۇردى مەن ءقازىر تاماق ءىشىپ قايتىپ كەلەتىن شىعارمىز دەپ ويلادىم.
— قايتىپ كەلەمىز، — دەدىم بۇرىلىپ.
ۇيگە كەلسەك، ارزى اپام ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ، الا قاپتىڭ ۇستىندە وتىر. نۇرالى اتام ەسىكتىڭ الدىنا بوستەك سالدىرىپ جانتايىپ جاتىر. شەكەردەن كەلىپ قالىپتى.
— بارسحان قاراعىم-اۋ، قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەدى ارزى اپام رەنجىپ.
— بۇ ارزى اپاڭ قايتامىز دەپ اسىعىپ وتىر. بۇگىن جاتىپ،ەرتەڭ ءجۇرىپ كەتسەڭدەر دە بولار ەدى، — دەدى سۋسار اپام.
— ويبۋ، جيەن قىز-ay، وسىنداي زاماندا ادام مەيماندىقتا ءجۇرىپ الار ما؟ بارسحاننىڭ ەرتەڭ وقۋى بار. مەنىڭ شالىم جۇمىستا، ءوزىمدى بريگادير ءبىر كۇنگە بوساتىپ ەدى. قايتپاساق تەگى بولمايدى.
— كۇن ءتۇس بوپ قالدى-اۋ، — دەپ نۇرالى اتام دا قيمادى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، كەشكە دەيىن، قۇداي قالاسا، بارىپ قالامىز، — دەپ ارزى اپام كونبەدى.
مەن مۇنشا تەز اتتانامىز دەپ ويلاماپ ەم، مىنا نۇرالى اتامدى، سۋسار اپامدى، مامىتبەك باۋىرىمدى قيماي، تاماعىما جاس تىعىلدى. تۇڭعىش رەت مامىتبەكتىڭ كۇلمەي، بايسالدانا قالعانىن كوردىم. كۇلمەسە ءتۇرى سۋىقتاۋ ەكەن. ەسەكتەردىڭ جۇگى اۋىرلادى. ءبىر-بىر دەستە قاپ ءدان الىپ قايتتىق. بۇل باعا جەتپەس بايلىق ەدى.
3
كۇن كەشەگىدەن گورى ىسي تۇسكەنىن جولعا شىققان سوڭ سەزدىك. ارزى اپام ءتىپتى شاپانىن شەشىپ استىنا باسىپ الدى. ەكى ەسەك اۋىلعا بەت العانىن ءبىلىپ، ءجۇرىسى جوندەلدى. ۇستىندەگى جۇكتى بۇيىم كورەر ەمەس. ەسەكتىڭ كۇشى ادال دەگەن وسى دا. ارزى اپامنىڭ قاباعى اشىلىپ، بۇرىنعىداي وي تەرەڭىنە كەتە بەرمەي، جارقىن-جارقىن سويلەپ، كەيدە ءتىپتى ىڭىلداپ ەسكى اۋەندەرگە دە سالىپ كەلە جاتتى. بايشەشەكتىڭ قۋىس قۇلاعى بادىرايعان جۇگەرىدەي اشىلىپ، شوق-شوعىمەن كەمەل كەزىنە كەلگەن ەكەن. كۇننىڭ قىزۋىنا شىداي الماي القا-سالقا شەشىنىپ تاستاعان سياقتى. قارتاڭقۇلاقتىڭ دا جاپىراعى جايىلىپ، ساپ-سارى قوڭىراۋگۇل جايناڭ قاعىپ قالىپتى. اسپان استىن بوزتورعايدىڭ قۇيقىلجىعان اۋەنى كەرنەپ كەتكەن. ءتاڭىرىتاۋدىڭ كوك تىرەگەن شوقىلارى بۇگىن اسا ايبىندى. تۇمان تۇتپاي، مۇنار باسپاي اپ-ايقىن كورىنەدى. جاڭا شىققان كوكتىڭ اراسىنداعى اراگىدىك بىلتىرعى بوز جۋسان كىلەم ۇستىنە اياعىنىڭ باتپاعىمەن شىعىپ كەتكەن ادەپسىزدىڭ ىزىندەي بوپ ەسكىلىگىن جاسىرا الماي تۇر. جول جاعالاي وتار-وتار قوي جايىلىپ جاتىر. قوزداعانى كوپ. ءجۇنى تىقىر، قىزىل شاقا ءمالىش قوزىلار، اياقتارى دىرىلدەپ ارەڭ-ارەڭ جۇرەدى. جاڭا تۋعان قويدىڭ ۋىزىن ساۋىپ وتىرعان قويشىنىڭ ەكى بەتى شيقانداي ەكەن.
— قويدىڭ ءسۇتى قورعاسىن دەگەن راس-اۋ، شىركىن، — دەدى ارزى اپام. اناداي جەردە بىقسىپ وت جانىپ جاتىر.
— انا ساۋىپ وتىرعان ءسۇتىن ءقازىر پىسىرەدى، — دەدى ارزى اپام. — جالعاندا ءتاتتى تاماق سول عوي، شىركىن. اناۋ وتتا تاس قىزىپ جاتىر. وتقا ابدەن قىزعان تاستى ءسۇتتىڭ ىشىنە تاستاپ-تاستاپ جىبەرسە، ءسۇت ساقىر-سۇقىر قايناپ شىعا كەلەدى. انە، ونى ءىشىپ الساڭ — مۇرتىڭدى بالتا شاپپايدى.
«وسىدان اۋىلعا بارعان سوڭ بۇل امالدى كۇزەمباي قويشىعا ايتپاسام با؟» — دەپ ويلادىم. ءبىراق ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ قويى — قىرىق قۇراۋ: قازاقى قويى دا، ءمالىشى دە بار، ارالاس، ەشكىسى كوپ. ال مىناۋ كىلەڭ جىبەك ءجۇندى مەرينوس. بۇل اتى شۋلى «كوكساي» سوۆحوزىنىڭ قويلارى ەدى.
انە-مىنە دەگەنشە كوكساي اڭعارىنىڭ ەرنەۋىنە دە كەلىپ ىلىندىك. ءبىراق كوتەرىڭكى كوڭىل ءبىر ساتتە سۋ سەپكەندەي باسىلدى. اڭعاردىڭ تابانىنداعى كەشە عانا مولدىرەپ جاتقان كاۋسار سۋ بۇگىن ىسىپ-كەۋىپ، ارناسىنان شىعىپ، لايساڭدانىپ، بوتانا بوپ الاس ۇرىپ جاتىر. قويانشىعى ۇستاعان ادامداي، تۇرىنە قاراپ نە بولار ەمەس. قالش-قالش ەتىپ، جاعانى قاۋىپ،جارتاستاردىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، توسكە شاۋىپ ارسىلدايدى.
ەنتەلەپ كەلە جاتقان ەسەكتەردىڭ دە ءجۇرىسى كىبىرتىكتەدى. ءدال الدىندا اجداھا جاتقانداي شەگىنشەكتەي بەرەدى.
— ويبۋ، قۇداي سىيلادى! — دەپ ارزى اپام سانىن ءبىر-اق سالدى. — مىنادان ءقايتىپ وتتىك ەندى؟!
سۋعا ۇزاق قاراساڭ باسىڭ اينالىپ، جۇرەك اينيدى. ءتىلسىز دۇلەي. زاڭعار تاۋدان قۇلاپ، الاسۇرىپ اسىققاندا قايدا بارادى؟ قارقىنىنا قاراساڭ — مۇحيتقا جىعىلماي تىنبايتىن-اق سياقتى. ءبىراق بۇل وزەندەردىڭ ارىنى قاتتى دا، ادىمى قىسقا. وسىدان وسى كوكساي كۇركىرەۋگە بارىپ قوسىلماق. ال كۇركىرەۋ بولسا مايماقتىڭ قاپشىعايىندا تەرىس وزەنىمەن تابىسىپ، سول جەردەن باستاپ ەكەۋىنىڭ دە ەسىمدەرى جويىلىپ، اسا اتالادى. اۋليەاتا جاقتاعى كولحوزدىڭ ارىق-اتىزدارىنا جەتەككە ىلەسەدى دە، قىزىلشا القابىنا جەتىپ ادا بولادى. وسىنداي ەرتە كوكتەمدە،نە قىستا عانا تومەنگى بيلىكولگە بارىپ قۇيادى. بۇلاردىڭ مۇحيتى — بيلىكول.
— ءاي، اتتەسى-اي، ءسال ەرتەرەك شىقپاعان ەكەنبىز، — دەدى ارزى اپام كۇيىنىپ. — كۇن قىزباي تۇرعاندا، بۇل سۋدان تاۋىقتا اتتاپ ءوتۋشى ەدى...
نە ىستەرىمىزدى بىلمەي داعدارىپ، مەڭ-زەڭ بوپ تۇردىق تا قالدىق. كەيىن قايتايىق دەسەك ونىڭ لاجىن تاپپايمىز. ەكى ارا تالاي جەر. ءارى دەسە قايتىپ بارىپ ءجۇرۋ ۇيات-اق. جاقىن جەردە ەل جوق. اينالا اڭعال-ساڭعال الپاۋىت اڭعار. سارقىراما سۋ. باسقا دىبىس جوق. كەشەگى بادىراق كوزدەن قورقىپ قالعانىمىز جانە بار. كۇن بولسا قيالاپ بەسىننەن اۋىپ بارا جاتىر. بۇل سۋ، ءسىرا، تۇنگە قاراي تارتىلار. تۇنەي سالۋعا ءتۇن سالقىن، ءارى دەسە ايدالا، يەسىز اڭعار. كەشەگى بوزتورعاي دا جوق. كەشە ول نە قورىدى ەكەن؟ ەگەر سايدىڭ تابانىنا ۇيا سالىپ جۇرسە، ونىسى الدەقاشان سۋدىڭ قاقپاقىلىندا كەتتى.
ەكەۋمىز دە ەسەكتەن تۇستىك. ۇيىپ قالعان اياقتارىمىزدى جازىپ، جان-جاققا قاراپ ءبىراز تۇردىق. ەسەكپىسىڭ دەگەن، انا ەكى ارام:
— «ال ەندى امالىن وزدەرىڭ تابىڭدار، ءبىزدىڭ شارۋامىز شامالى» دەگەندەي قايتا-قايتا پىسقىرىنىپ تاستاق بەتكەيدىڭ تىربىق كوگىن ىسكەكتەپ، بىرت-بىرت ۇزە باستادى. ۇستەرىندەگى قاپتاردى ءازىر تۇسىرگەن جوقپىز.
— قاباققا شىعىپ قاراشى، وتكەن-كەتكەن ەشكىم كورىنبەي مە ەكەن، — دەدى ارزى اپام.
جۇگىرىپ، ەنتەلەي باسىپ قاباققا شىقتىم. تىرس ەتكەن ءتىرى جان جوق. باياعى سول سۋدىڭ سارىنى. كۇن بولسا سالبىراپ: «سەندەردىڭ اۋىلدارىڭ مىنا تۇستا» دەگەندەي اقسايدىڭ اۋزىنا تامان بارىپ قالىپتى. ءتاڭىرىتاۋدىڭ قارى اپپاق، كىر شالماعان قالپى. بەيكۇنا پەرىشتە تۇرعان بويى. «سۋدى تاسىتقان ءبىز ەمەس» دەگەندەي ءمۇلايىم. ىلديدا قاپشاعاي مۇنارلانىپ تۇر. ارت جاقتا بۇرالاڭ بوز جول: «قايتساڭدار، مەن، مىنە» دەگەندەي اششى ىشەكشە شۇباتىلىپ جاتىر.
— ەشكىم كورىنبەيدى، — دەپ سايدىڭ تابانىنا ءتۇستىم.
اڭعاردىڭ ءىشى ەلسىز ەسكى قىستاۋ سياقتى قارا بارقىن تارتىپ،قاڭىراپ بارادى.
— ە، جاراتقان يەم، — دەدى ارزى اپام، — جار بولا گوp!
بەلبەۋىن شەشىپ، شاپشىپ جاتقان لايساڭ سۋعا قولىن مالىپ،كيمەشەگىن ءتۇرىپ، بەتىن سيپادى. سودان بەلبەۋدى جايىپ، كەبىسىن شەشىپ تاستاپ، نامازعا باس قويدى.
تاعى دا قۇدايعا جالبارىندى. اۋەلى ورحا مەن نوحانىڭ اماندىعىن تىلەگەن شىعار. ودان سوڭ ۇيدەگىلەردىڭ تىرشىلىگىن سۇراعان بولار. جول كەسىرىنەن، توسىن قىرسىقتان ساقتا، قۇداي، دەگەن شىعار.
سۋدىڭ سويىلسوق سارىنى ونىڭ ءسوزىن ەستىرتكەن جوق. ءبىراق بايقاعانىم، ەگەر قۇداي بار بولسا، مۇنشاما قۇلدىق ۇرعان شىن تىلەكتەن سوڭ مىنا سۋ قاق ايىرىلىپ، ءبىز قۇرعاق قارا جولمەن وتە شىعۋىمىز كەرەك-اق ەدى. ءبىراق ونداي عاجاپ بولعان جوق. جەر بەتىندە قىبىرلاعان پەندەنىڭ ءبارىنىڭ تولىپ جاتقان تويىمسىز ارىزى بار. ونىڭ ءبارىن ورىنداي بەرسە، قۇدەكەڭ دە ءپرينسيپسىز بوپ شىعا كەلمەي مە.
— تاعى شىعىپ قاراشى، — دەدى ارزى اپام ورنىنان ەداۋىر ۋاقىتتان سوڭ تۇرەگەلىپ.
ەتپەتىنەن ەنتەلەپ وتىرىپ، قاباققا تاعى شىقتىم. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. He قازاقستان جاعىنان،نە قىرعىزستان جاعىنان تىرس ەتكەن كىسى جوق. «وسى جۇرت ءبارى ءبىرى قالماي مايدانعا اتتانىپ كەتكەن جوق ەكەن؟» دەگەن ۇرەي بيلەر بويىڭدى. جوعارىدا تۇرىپ ارزى اپاما:
— ەشكىم كورىنبەيدى! — دەپ ايقايلادىم. ارزى اپام سۋ جاعالاپ ارى ءجۇردى، بەرى ءجۇردى. ءسىرا، وتكەل ىزدەيدى-اۋ. بىردە قولىنداعى تاياعىن سۋعا بويلاتىپ كورىپ ەدى، ونى تولقىن لەزدە جۇلىپ اكەتتى. اقتاياق ءار جەردەن بىر-ەكى رەت قايقاڭ ەتىپ كورىندى دە، جوق بولدى.
ءبىر ەسەپتەن وسى كەرى قايتقان دا ءجون-اۋ، دەيمىن. مامىتبەكپەن، كۇندىز كورگەن چولپون قىزبەن تاعى دا كۇركۇرەۋدىڭ جاعاسىنا بارىپ، تۇيە تاستىڭ ۇستىنە شىعىپ وتىرار ەدىك... كىم بىلەدى، مەدەتحاننىڭ حابارىن بىلەتىن بىرەۋ-مىرەۋ كەلىپ قالار ما ەدى...
ءبىر ەسەپتەن، بۇگىن تۇندەلەتىپ بولسا دا ۇيگە جەتكەنىمىز دە دۇرىس بولار-اۋ. ءىنىم مەن قارىنداسىم، ايشا ۇشەۋى ءۇرپيىسىپ ەسىكتىڭ الدىنا شىعىپ، جولىما قاراپ تۇرعانداي كورىندى.
تىراۋلاعان نازىك ءۇن تاس توبەمنەن ەستىلگەندە، ەسىم كەتىپ اسپانعا شالقايا قاراپ قالىپپىن. ارزى اپامنىڭ تىلەگى جاساعاننىڭ ءىلتيپاتىنا ءىلىنىپ، مىنا تىزبەك تىرنالار بىزگە كومەككە كەلگەندەي سەزىم بيلەدى. ءبىراق تىرنالار وزدەرى قوناعا اسىققانداي قايىرىلماستان سولتۇستىك-شىعىستى بەتكە الىپ، لەزدە كورىنبەي كەتتى.
بارىنەن كۇدەر ءۇزىپ، ەندى سايعا قاراي تۇسە بەرەيىن دەگەنىمدە، تاۋ جاقتان ءبىر اتتى اۋلاقتا ارشاگۇل جاققا قيعاشتاي تارتىپ بارا جاتقانىن بايقاپ قالىپ، ايدالاداعى ادامعا ايقاي سالدىم. ءسىرا، مەنىڭ داۋسىم جەتپەدى-اۋ دەيمىن، اتتى ەشقايدا بۇرىلماستان بورت-بورت اياڭمەن كەتە باردى. باسىمنان كۇنقاعارى مىجىرايعان كەپكامدى جۇلىپ الىپ جالباڭداتتىم-اۋ كەلىپ. جوق، الگى ادام جان-جاعىنا قاراۋ دەگەن نە، بۇرىلمايدى. الدەبىر جانسىز زاتتى اتتىڭ ۇستىنە تانىپ تاستاپ بەتالدى قويا بەرگەن سياقتى.
مەنىڭ شىرىلداعان داۋسىمدى ەستىپ، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ ارزى اپام كەلدى قاسىما.
— انە، كەتىپ بارا جاتىر! — دەدىم.
— ءاي-ۋ! — دەپ ايقايلادى ارزى اپام. داۋسى ءالسىز-اق. ءا دەگەندە شىقپاي قالدى. قولىن بۇلعاپ:
— ءاي-ۋ-ۋ! — دەدى. بولماعان سوڭ باسىنداعى اقشاڭقان كۇندىگىن جۇلىپ الىپ بۇلعادى.
— جۇگىر! — دەدى ماعان.
قۇرىسىن، الىس-اق، ءبىراق امال جوق، بەزەكتەپ جولدان قيعاش تۋرا جۇگىردىم. بىلتىرعى قىزىل تىكەن شۇلىقسىز توبىعىمدى اياماي-اق تىرنالاپ قالىپ جاتىر. جەردىڭ استىنان سانسىز جەزتىرناق ساۋساعىن شىعارىپ تۇرعانداي قاساقانا. ەكى وكپەم ءوشىپ، ەندى قۇلايتىن شىعارمىن-اۋ دەگەنمىن. ءبىر ءسات اتتى ادام اتىنىڭ باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ، شۇعىل توقتاتىپ، ءبىز جاققا قالت قاراپ قالعاندا، ارعىسىنا شىدامىم جەتپەي، قۇلاي كەتسەم كەرەك. كوزىمنىڭ الدى بۇلدىراپ، تاۋ تەڭسەلىپ، اسپان اۋناقشىپ تۇر. دۇرسىلدەگەن تۇياق داۋسى تاياپ قالدى. مەن ءال-قۋات الىپ، ورنىمنان تۇردىم. اۋەلى كۇرەڭ ايعىردىڭ استاۋداي اپاي ءتوسى، الدىنا كوسىلتە تاستاعان قوس اياعى، پىر-پىر ەتىپ تۇندىكتەي جەلپىلدەگەن تاناۋى كورىندى. جال-قۇيرىعى توگىلگەن ەسىك پەن توردەي زور ايعىر ەكەن. ۇستىندەگىسى اتقا قاراعاندا قوراشتاۋ، مەنەن كوپ بولسا ءۇش-تورت جاس ۇلكەندىگى بار بالاڭ جىگىت.
— ءيا، نە بولدى؟ — دەدى ول بۇرىننان تانيتىن ادامداي ءاتى-جونىمدى سۇراماي.
— اندا، — دەپ مەن سويلەۋگە شامام كەلمەي ارزى اپام جاقتى كورسەتتىم. اتتى ونان ءارى ەشتەڭە سۇراماستان مىنەرلىك جاقتىڭ ۇزەڭگىسىنەن اياعىن شىعارىپ بوساتا بەردى. ونىسى ماعان مىنگەس دەگەنى ەدى.
ارزى اپام جاعدايدى ايتتى. شىلبىرىنان ۇستاپ تۇرىپ:
— اينالايىن، ەكى دۇنيەدە جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپايىن، وتكىزىپ جىبەر، — دەدى.
— ويباي، مىناۋ جامان عوي، — دەدى سالت اتتى سۋعا قاراپ. — تاۋدا قار بۇزىلدى. مىناۋ سونىڭ لاڭى عوي. ءسال ەرتە كەلگەنىڭىزدە بۇل سۋ جوق ەدى. — ونان سوڭ ءوزىنىڭ اتىن جاڭا كورىپ تۇرعانداي الدى-ارتىنا كوز جۇگىرتىپ الدى.
كۇرەڭ ايعىر بايگەنىڭ ەمەس، كوكپاردىڭ، كوكپار بولعاندا دا دودانىڭ اتى ەكەنى كورىنىپ تۇر. ومىراۋى جارتاستاي ەكەن، جارىقتىقتىڭ. مىناۋ، ءسىرا، جىلقىشى، ياكي زاۆفەرما بولار. تابىننان، تاۋدان ءتۇسىپ، ايىلعا بارا جاتقان بەتى، ءسىرا...
اتىنا كوڭىلى تولعانداي ساۋىرىن شاپاتتاپ قويدى دا، بىزگە قارادى، وت وتتاۋىن قويىپ مۇلگىپ تۇرعان ەسەكتەرىمىزگە قارادى. سونان سوڭ تاعى دا سۋعا كوز جۇگىرتىپ الىپ:
— تاۋەكەل! — دەدى.
ارزى اپام ەكەۋمىز قولداسىپ، قارا ەسەكتىڭ ۇستىندەگى قاپتى كۇرەڭ ايعىردىڭ باۋىرىنا قاراي كوتەردىك. كوكپارشى ما، قۇداي ءبىلسىن، اناۋ ەڭكەيە بەرىپ قاپتى قوس قولداپ جۇلىپ الىپ الدىنا وڭگەردى. قامشىسىن اۋزىنا تىستەپ الدى.
جايلاپ تەبىنىپ كورىپ ەدى، كۇرەڭ قاسقا تايسالعان جوق، سۋعا قويدى دا كەتتى. سۋ تىلەرسەگىنەن اسىپ، باۋىرىن سىزدى. تولقىن قۇيرىعىن جەلبىرەتىپ، سۇيرەپ بارادى. جانۋاردىڭ بوكسەسى ارىندى اعىستان بۇراڭدايدى. كۇرەڭ پىرىلدايدى، ومىراۋىنا سوقتىققان سۋ قاقىراپ، اق كوبىككە اينالىپ، جاپىرىلا قۇلايدى. بالا ۇزەڭگىلى اياعىن كوتەرىڭكىرەپ الدى. ارعى جاعاعا جەتكەن كۇرەڭ ءبىر ۇمتىلىپ قۇرعاققا شىعىپ ءدۇر سىلكىندى. بالا قاپتى سىلق ەتكىزىپ جەرگە تاستادى.
وسىلايشا ەكىنشى قاپ تا ارعى بەتكە وتكىزىلدى. ونان سوڭ بالا ءوزى ەردىڭ ارتىنا وتىردى دا، ەرگە ارزى اپامدى مىنگىزىپ وتكىزدى. ماعان ويتكەن جوق، مەنى ارتىنا مىنگەستىردى. ۇزەڭگىگە اياعىم جەتىڭكىرەمەي تىربىڭداپ تۇرعانىمدا، ەڭكەيىپ ءبىر قولتىعىمنان الىپ، دەمەپ جىبەردى. ارعى جاعاعا مەن دە ءوتتىم. ونان سوڭ بالا وڭعارباي اتامنىڭ كوك ەسەگىن شىلبىرىنان سۇيرەپ سۋعا سالدى. اۋەلى كوك ەسەك باسقىسى كەلمەپ ەدى، قامشىمەن قۇيىمشاقتان تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەندە، ارتقى ەكى اياعى بۇگىلىپ بارىپ، سۋعا كۇمپ بەردى. كوك ەسەكتى سۋ ءتاۋىر-اق، تالتىرەكتەتتى. ەگەر بالا بولماعاندا كىم بىلەدى...
ارزى اپامنىڭ قارا ەسەگى سورلى كوزىن جۇمىپ، تۇرتىنەكتەپ، سۋعا تۇسۋگە باتپاي، قامشىعا شىداپ كوپ تۇردى. بىر-ەكى رەت الدىڭعى اياقتارىن سۋعا سالىپ تۇرىپ، قايتادان شەگىنشەكتەپ كەتتى. ءبىر مارتە ءتىپتى كىرجىڭ ەتىپ، كۇرەڭگە ءتىسىن اقسيتىپ، قۇلاعىن جىميتىپ تىستەمەكشى دە بولدى. تۇرا قالىپ ارعى اياعىن ارباڭداتىپ توڭقىپ تا كوردى. اقىرى بولماعان سوڭ بالاڭ جىگىت قارا ەسەكتىڭ قىل شىلبىرىن وڭ جاق تاقىمىنىڭ استىنان وتكىزىپ، قىرعىز ەردىڭ قاسىنا ەكى-ۇش وراپ قويدى دا، كۇرەڭ قاسقانى تەبىنىپ قالدى. تالاي دودالاردى جارىپ شىققان جانۋار تايسالماي سۋعا تاعى سالدى. قارا ەسەك سورلى باسى كەگجيىپ، كوزى الارىپ، تۇمسىعى اسپانعا قاراپ، ءتورت اياعىمەن جەر تىرەپ، سۇيرەتىلىپ بارىپ سۋعا ءتۇستى. سۋعا تۇسكەن سوڭ شەگىنشەكتەگەنىن قويىپ، قايتا كۇرەڭمەن قاتارلاسۋعا تىرىستى. سۋدىڭ ورتاسىنا جەتە بەرگەندە، ءسىرا، اياعىنا تاس سوققان بولار، قيراڭ ەتىپ، ارت جاعىمەن قۇلادى. كۇرەڭ ايعىر دا تۇڭعىش رەت تەڭسەلىپ كەتتى. قارا ەسەك تۇرماقشى بوپ يتىنگەن كەزدە، باسى سۋعا كومىلىپ شىقتى. قايتادان كومىلىپ كەتتى. ەر اۋدارىلىپ كەتپەس ءۇشىن بالا سالماقتى سول جاققا باستى. ءبىر ۋاقىتتا قارا ەسەكتىڭ باسى تاعى ءبىر كەگجەڭ ەتتى دە، برەزەنت جۇگەن شىداماي، ساعالدىرىعىنان ءۇزىلىپ بورت كەتتى. قارا ەسەكتىڭ باسى تاعى ءبىر قىلتىڭ ەتە قالىپ ەدى، ەندى بىردە اياقتارى سەرەڭدەپ كورىندى دە جوق بولدى.
ءبىراز ءۇنسىز قاراپ تۇردىق. اڭعاردىڭ ءىشى الا كولەڭكە تارتتى، كۇن ۇياسىنا قونعان ەكەن.
— الدا، قاراڭ قالعىر، — دەدى ارزى اپام ەسى ەندى كىرگەندەي.
— بايبىشە، قاپا بولماڭىز، مۇمكىندىك بولماي قالدى، جۇگەن شىدامادى، — دەدى بالا ءوزىن كىنالى سەزىنىپ.
— جوق، اينالايىن، — دەدى ارزى اپام. — اشەيىن سۋعا مىسىعىڭ كەتىپ قالسا دا وكىنەسىڭ عوي. بۋاز ەدى، تۇقىمىڭ قۇرعىر. مەيلى، بالا-شاعامنىڭ ساداعاسى! قۇداي-اۋ، الىستا جۇرگەن شىراقتارىمنىڭ ساداعاسى! دۇنيە اتاۋلىنىڭ قاعىندىسى قارا ەسەكپەن كەتسىن. سوعىستىڭ سويقانى دا سونىمەن كەتسىن! ەل-جۇرت امان بولسىن، ءبىر نارسە عىپ كۇن كورەرمىز.
بالا اتىنان ءتۇسىپ، قاپ كوتەرىستى. ەندى ەكى قاپتى دا كوك ەسەك كوتەردى. ارزى اپام ەكەۋمىز قاپتاردىڭ ەكى جاعىنان ۇستاپ جاياۋ تارتتىق.
ارزى اپام كۇرەڭ ايعىرلى ازامات بالاعا العىسىن جاۋدىردى-اق:
— تىرلىكتە جاماندىق كورمە، وركەنىڭ ءوسسىن، ءوز تەڭىڭنىڭ الدى بول، اينالايىن! ءبىزدى جارىلقاساڭ، سەنى قۇداي جارىلقاسىن!
سونان سوڭ ارزى اپام ەسىنە ءبىر نارسە تۇسكەندەي، كەرى جۇگىردى. بۇل كەزدە كۇرەڭ ايعىر ارعى جاعاعا شىققان.
— اتىڭ كىم، اينالايىن؟ كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەپ ايقايلايدى ارزى اپام. اناۋ ەستىمەي قۇلاعىن قالقالادى.
— اتىڭ كىم؟ كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
بالا بىردەڭە دەپ ايقايلادى. ءبىراق سۋدىڭ گۇرىلى ەستىرتپەدى.
— كىم؟ كىم!
بالا ەكى قولىمەن اۋزىن توسىپ تۇرىپ، ۇزەڭگىگە اياعىن تىرەپ، ايعىردىڭ ۇستىندە كوتەرىلىڭكىرەپ داۋىستادى. ءبىراق نە ايتقانىن اجىراتا المادىق. ول بىزگە قولىن بۇلعاپ، اتتىڭ باسىن بۇرىپ، قاباقتى قيالاپ ارى قاراي، كۇنشىعىسقا ءوز جونىمەن كەتە باردى.
جالعىز ەسەكتى ەكى جاقتان قاۋمالاپ، كۇننىڭ باتىسىنا قاراي ءبىز دە قوزعالدىق. ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان. ەلەگىزىپ، بويدى قورقىنىش بيلەگەندەي. ءبىراق ماڭداي الدىمىزدان جارقىراپ ءبىر جۇلدىز ىعىپ تۇر ەكەن. سول مەدەۋ بولىپ، كوڭىل ورنىعا تۇسكەندەي. كوڭىل شىركىندە ءبىر عانا كىربىڭ قالدى: الگى كۇرەڭ ايعىر مىنگەن باتىر تۇلعالى بالاڭ جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن، قۇداي سىيلاپ، بىلە الماي قالدىق. ماعان ءبىر ءسات:
«وسى مەدەتحان ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن دە وي كەلدى.
You Might Also Like
-
كەلتەساي رازەزىنە جولاۋشى پويىزى ءبىر-اق مينۋت ايالدايدى. ال ەكسپرەسس توقتاماق تۇرماق، ەكپىن باسەڭدەتپەي، جۇلدىزشا اعىپ وتەدى.
