قىزىل جەبە. I كىتاپ
«رىسقۇل»
رومان
ءداۋىردىڭ قىزىل جەبەسى تۇرار رىسقۇلوۆقا ەسكەرتكىش.
اۆتور
I
تۇرمە اكىمشىلىگى ايلامىزدى اسىردىق دەپ ويلادى.
ارىستان مەن جولبارىستى ءبىر تورعا قاماپ قويساڭ ءبىرىن-بىرى تالاپ، اقىرى ەكەۋى دە تالماۋسىراپ، وزىنەن-وزى ءجۇنجىپ قۇريدى. اسىرەسە ءبىر كامەراعا قازاقپەن قاتار ورىستى وتىرعىزۋ پريحودكو مىرزانىڭ ويىنشا، ارىستان مەن جولبارىستىڭ ىرىلداسۋىنان دا زورىراق جانجالعا اپارىپ سوقسا كەرەك ەدى...
گۋبەرناتور فون تاۋبە بىردە قالانىڭ يگى جاقسىلارىن شاقىرىپ قوناقاسى بەرگەنى بار. سوندا گۋبەرناتوردىڭ ءبىر ايتقانى پريحودكونىڭ ەسىندە مىقتاپ ساقتالىپ قالعان.
— مىرزالار، دۇنيەدەگى ەڭ قىسقا اڭگىمەنى بىلەسىزدەر مە؟ — دەپ ەدى فون تاۋبە، — نەبارى توعىز-اق سوزدەن تۇرادى.
ەشكىم دە بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. سوندا كىتاپقۇمار گۋبەرناتور ءوزىنىڭ كوپ وقىپ، كوپ بىلەتىنىن تاعى ءبىر تانىتىپ، مارتەبەسى اسا تۇسەتىنىن سەزىپ بىلاي دەدى:
— ەكى ادام، ءبىر جولبارىس.
ءبىر ادام، ءبىر جولبارىس.
جولبارىس.
مىرزالار جەلكەسىن قاسىدى. كوبىسى تۇسىنبەي دال. گۋبەرناتور قارقىلداپ كۇلدى.
— مىرزالار-اۋ، ەكى ادام بىرىمەن-بىرى ايقاسىپ، اقىرى بىرەۋى ولمەي مە؟ ال جالعىز قالعان ادامدى جولبارىس جەپ قويادى عوي.
زيالى قاۋىم گۋبەرناتوردىڭ بىلىمدىلىگىنە تاڭ قالعان بولىپ، تاڭداي قاعىسىپ، سىڭعىر-سىڭعىر حرۋستال بوكالدار سوعىسىپ، جوعارى مارتەبەلى فون تاۋبەنىڭ دەنساۋلىعىنا دەپ، تۇرەگەپ تۇرىپ شامپان ىشكەن.
پريحودكونىڭ ەسەبى بويىنشا، رىسقۇل مەن بروننيكوۆ ءبىرىن ءبىرى جەپ قويۋى كەرەك. سوندا جولبارىستىڭ رولىندە ءوزى قالماقشى.
ءبىراق بىرنەشە كۇن ءوتتى: ەكى تۇتقىننىڭ اراسىنان جانجال شىعا قويعان جوق. بىردە شىداي الماي كامەراعا پريحودكو مىرزانىڭ ءوزى كەلدى.
— جاعدايىڭ قالاي، بروننيكوۆ؟
بروننيكوۆ بۇل سۇراقتىڭ سىرىن تۇسىنە قويدى.
— جاعدايدىڭ نەسىن سۇرايسىز، پريحودكو مىرزا. مىڭ قاندالا مەن ءبىر قازاقتىڭ تالاۋىنا تاستادىڭىز مەنى. شىدام جەتەر ەمەس.
بايقايدى، پريحودكو ريزا. تۇرمە باستىق دەگەنمەن كەڭپەيىل كورىنگىسى كەلىپ:
— قانداي تىلەگىڭىز بار؟ — دەپ سۇرادى.
— تىلەگىم، شىراعدان بەرگىزسەڭىز ەكەن.
— بەرە المايمىز. زياندى كىتاپتار وقۋىڭىز مۇمكىن.
— ەگەر «بيبليا» زياندى كىتاپ بولسا، قويدىق، — دەپ بروننيكوۆ تە قارسىلاسپادى. تەك دوربادان جۇلىم-جۇلىم كىتاپتى شىعارىپ الىپ، سىرتىن سيپالاپ قويدى. پريحودكو شىننان "بيبليا" ما ەكەن دەپ كىتاپقا قولىن سوزا بەردى.
تۇرمە باستىق كىتاپتى اشىپ كەپ قالىپ ەدى، اشىلعان جەرى ءتورتىنشى تاراۋدىڭ باسى ەكەن: «ادام-اتا مەن حاۋا-انا جۇپتاسقان سوڭ، حاۋا-انا قابىل اتتى ۇل تاپتى... سودان كەيىن ابىلدى تۋدى"... — دەگەن سوزدەرگە كوزى ءتۇستى.
— بۇل ءجويت ءدىنىنىڭ كىتابى عوي. ءسىز ورىس بولعاندىقتان پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «ەۆانگەليەنى» وقۋىڭىز كەرەك ەمەس پە؟ — دەپ قالدى پريحودكو بروننيكوۆكە رەنجىگەندەي.
— پريحودكو مىرزا، «ەۆانگەليە» دەگەنىمىز «بيبليانىڭ» جاڭارعان نۇسقاسى عوي. نەگىزى ءبىر.
— سوندا قالاي، بروننيكوۆ، تۇسىنبەيمىن. ءسىز عوي پراۆوسلاۆ شىركەۋى باتاسىن بەرگەن اق پاتشاعا قارسىسىز. سويتە تۇرا ءدىني كىتاپ وقيسىز، تۇسىنىكسىز، جۇمباق.
— ا، مەن مۇمكىن، بۇل كىتاپتى دۇرىستاپ تاعى وقىپ شىقسام، قاتەمدى تۇسىنەرمىن، — دەپ قالدى بروننيكوۆ.
— مۇمكىن، مۇمكىن، — دەدى پريحودكو سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي. — جارايدى، شىراعدان بەرگىزەيىن. ءسىز كىتاپتىڭ ءمانىن الگى كىشكەنە بالاعا دا ءتۇسىندىرىڭىز.
پريحودكو تۇراردى شوقىندىرۋعا نيەت قىلعالى قاشان. سول ويىن ىسكە اسىرۋدىڭ ءبىر ورايى وسى سياقتى دا كورىندى.
* * *
پريحودكو مىرزا شىن ءدىندار كىسى ەدى. ونىڭ تابىناتىن ەكى قۇدىرەتى بار: ءبىرى زاڭ، ءبىرى ءدىن. ءوز ءۇيىنىڭ تورىندە ەكى سۋرەت ءىلۋلى تۇرادى: ءبىرى — ييسۋس حريستوس، ءبىرى نيكولاي II. جەكسەنبى سايىن كافەدرالدى سوبورعا ونى كۇيمەمەن تۇرار الىپ بارار ەدى. مىرزاسى سوبورعا كىرىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ىقىلاس ءبىلدىرىپ قايتا شىققانشا، اتشى بالا دالادا كۇتىپ تۇرۋى كەرەك قوي. ءجونى سولاي عوي. ال مىرزاسى ايتادى:
— تۋراركا، ايدا ءجۇر، سەن دە. اتتارعا ەشكىم تيمەيدى. اعاشقا بايلاي سال. ءجۇر، كورەسىڭ، قىزىق.
قوڭىراۋلار كۇڭگىرلەيدى. قاقپانىڭ الدىندا كىلەڭ ءبىر قارا كيىنگەن كەمپىرلەر، اقساق-توقساق، ءاز سوقىرلار قاز-قاتار الاقان جايىپ، قايىر-ساداقا سۇراپ تۇرادى. پريحودكو مىرزا ولاردىڭ جايۋلى الاقاندارىنا ۇساق تيىن-تەبەن تاستايدى. قايىرشىلاردىڭ كەيبىرى تۇڭكە قالبىر توسادى. تاستاعان اقشا شىلدىر ەتىپ، تۇڭكەگە تۇسەدى. مىرزانىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتقان تۇراردان دا بىردەڭە دامەتەدى قايىرشىلار.
— قۇداي ساعان ۇزاق ءومىر بەرسىن، مىرزا بالا، — دەپ سىبىرلاسادى.
تۇرار قىسىلادى. تاستايتىن تيىن وندا جوق.
— قۇداي سەنى بالە-جالادان ساقتاسىن، مىرزا بالا، — دەپ الدەكىم ونىڭ قولىنان سۇيمەك بولادى.
تۇرار ودان بەتەر قىسىلادى.
قايىرشىلار ءۇشىن ادامنىڭ ءناسىلى جوق، اقشاڭ بولسا بولدى. «مىنا قارا بالا نەعىپ ءجۇر مۇندا؟» — دەمەيدى. پريحودكو سىندى تورەنىڭ جانىندا كەلە جاتقان سوڭ تەگىن بولماعانى، دەپ ويلايدى.
— قۇداي ساعان مول باقىت، زور دارەجە بەرسىن، مىرزا بالا!
كۇمبەز استىنداعى مىس قوڭىراۋلار سىڭسيدى. سوبوردىڭ ىشىنەن جۇرەگىڭدى جۇلىپ اكەتە جازداپ، حور داۋىسى كۇڭىرەنىپ شىعادى.
سوبوردى اينالدىرا وتىرعىزىلعان قاراكوك ەمەن اعاشتارعا دەيىن مىنا قۇلشىلىقتىڭ قۇدىرەتتى زارىنا ۇيىپ، ولار دا تاڭىرگە تابىنعىسى كەلگەندەي مۇڭايا مۇلگىپ، حور داۋىسىن ىشتەرىنەن قايتالاپ، جاپىراقتارى كۇبىرلەسىپ تۇرادى.
سوبور باسپالداعىنا كوتەرىلەردە پريحودكو مىرزا باس كيىمىن قولىنا الىپ، شوقىنا باستايدى.
ەركەك اتاۋلىنىڭ ءبارى باس كيىمدەرىن قولىنا الىپ، كەۋدەلەرىنە قىسىپ، باستارى جەرگە جەتكەنشە ءيىلىپ، بار ىنتى-شىنتاسىمەن شوقىنىپ جاتىر. پريحودكو مىرزا كوزىنىڭ قيىعىمەن تۇراردىڭ قۇلىن جارعاعىنان تىگىلگەن دوڭگەلەك تەلپەگىنە قاراپ قويادى. باسقانىڭ ءبارى جالاڭباس، ءوزىنىڭ عانا تەلپەكپەن تۇرعانى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ تۇرار ساسادى. وڭ قولى وزىنەن-وزى باس كيىمگە سوزىلا بەرەدى. مۇنى بايقاعان پريحودكو قۇپتاعان بەلگى رەتىندە باسىن يزەپ، ءتۇسىن جىلىتادى.
تۇرار سوندا دا مىنا جالبارىنىپ، جۇلقىنا قۇلشىلىق ۇرىپ جاتقان توپقا سىڭىسە الماي تۇرعانىن سەزەدى. وزگەلەر داۋىل جاپىرعان قوعاداي جىعىلىپ، ءبىر ءيىلىپ، ءبىر تۇرىپ، تىنىمسىز شوقىنىپ جاتقاندا، ءمىز باقپاي سىرەسىپ قالعان تۇرار عانا. پريحودكو سول كوز قيىعىمەن وعان قايتا-قايتا قاراي بەرەدى. «سەن دە شوقىن!» دەگەن بەلگى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، تۇراردىڭ تۇلا بويى تۇرشىگەدى. ءبىراق شوقىنۋعا قولى كوتەرىلمەيدى. قولى قول ەمەس، قورعاسىن سياقتى، زورلاساڭ دا كوتەرىلەر ەمەس.
مىنبەدەن ساقالى بەلىنە تۇسكەن ەپيسكوپتىڭ داۋىسى — قۇدايدىڭ ءوز داۋىسىنداي قۇدىرەتتى ەستىلەدى. ءدال توردە ەكى قولى ەكى جاققا كەرىلىپ، باسى كەۋدەسىنە سالبىراپ كەتكەن، ازاپ شەككەن كىسىنىڭ سۋرەتى كوزدى ەرىكسىز تارتادى. ءوزى ارىق، ەكى اياعى سالبىراپ، تەك سۇلدەسى ساۋدىراپ قالعان. بۇل بەيشارانى نەگە كەرىپ تاستاعان؟ بۇل تۇرار ءۇشىن جۇمباق.
سوبور ءىشى وزگە ءبىر بوتەن دۇنيە، ءوڭ ەمەس، ءتۇس سياقتى. اينالا بالاۋىز شىراعداندار جاعىلعان. قابىرعالار قاز-قاتار سۋرەتتەرگە تولى. ەپيسكوپ ازىناپ تۇر، حور ارا-اراسىندا زارلاپ قويا بەرەدى. ساي-سۇيەكتى سىرقىراتىپ، جۇرەگىڭدى ەلجىرەتكەن پارمەندى اسەر الدەقايدا، بۇل ءپاني دۇنيەنىڭ اۋرە-سارساڭىنان، كۇيبىڭ-كۇيكى تىرشىلىگىنەن الىستاپ، اسپانعا شارىقتاتىپ، جۇماق جازيراسىن ەلەستەتكەندەي.
پريحودكونىڭ كوز قيىعى عانا ارقاڭدى اياز قارىعانداي ىزعار شاشا باستاعان. تۇرار ونىڭ نە تالاپ ەتىپ تۇرعانىن سەزەدى، ءبىراق قوزعالا المايدى. توردەگى كەرىلگەن ادام-سۋرەتتىڭ كوزقاراسى دا سۋىق. وزگەلەرگە ەمەس، ءدال وزىنە قادالىپ، ايىپتاپ تۇرعانداي كورىنەدى. تۇرار قاشقىسى كەلەدى. ءون بويىنان سۋىق تەر ساۋلاپ بارادى. وكپەسى قىسىلىپ، دەمى تارىلىپ، وزىمەن ءوزى ارپالىستان جانى مۇرىن ۇشىنا كەلگەندەي ازاپتاندى.
سوبورداعى جۇرتتىڭ ءبارى قۇدايىنا قۇلدىق ۇرىپ، اركىم ءوز ءوتىنىشىن ىشتەي ايتىپ، شاعىنىپ-جالبارىنىپ جاتقاندا، تۇرار جالتاقتاپ جان-جاعىنا قارايدى. ءوزىن ءار بۇرىشتان اڭدىپ جۇرگەن سايماسايدىڭ ادامدارى ءقازىر دە سوبوردىڭ ءبىر جەرىنەن سىعالاپ قاراپ تۇرعانداي كورىنەدى. سوبوردا شوقىنعاندار اراسىندا تۇرعانىن كورسە، سايماسايلىقتار:
— رىسقۇل قاراقشىنىڭ بالاسى شوقىنىپ كەتىپتى، شىركەۋدەن كوردىك، — دەپ جەر دۇنيەگە جاريا ەتەر ەدى.
وسىنى ويلاۋى مۇڭ ەكەن، تۇرار بۇرىنعىدان بەتەر دەگبىرسىزدەنىپ، تۇرا قاشقىسى كەلدى. پريحودكودان قورقادى، كەرۋلى ادامنىڭ كوزقاراسىنان قورقادى. «نەگە كەرىپ تاستاعان؟» اكەسى رىسقۇلدىڭ سايماسايلار بايلاپ تاستاپ، جابىلا ساباعاندا ءبىر ساتكە باسى وسىلايشا سالبىراپ قالىپ ەدى. تۇراردىڭ سۋرەتكە تەسىلە قاراپ قالعانىن كوپتەن بايقاپ تۇرعان پريحودكو:
— ييسۋس حريستوس. قۇدىرەتتى قۇداي، — دەدى.
«قۇدايدىڭ ءوزى وسىنداي قورلىققا ۇشىراسا، وزگە جۇرت نە بولماق؟ تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى اسپاننان ىزدە — دەگەن وسى دا».
— مىرزا، مەن اتتارعا بارا تۇرسام قايتەدى؟! اساۋ نەمەلەردى بىرەۋ-مىرەۋ ۇركىتىپ جۇرە مە؟ — دەپ سىبىرلادى تۇرار. پريحودكو بۇرىلماستان:
— بارا بەر! — دەپ زىلدەنە كۇڭك ەتتى.
تۇرار ادامداردىڭ ارا-اراسىن زىتا كەپ جونەلدى. قارا جامىلعان ءبىر كەمپىر اشۋلى كوزىمەن اتا قاراپ:
— ۋح، باسۋرمان، نەحريست! — دەپ ىسىلداپ قالدى.
تۇراردىڭ بۇل كەتىسىنە كورمەدە تۇرعان قۇداي دا، ونىڭ اۋليە اپوستولدارى دا، مىنبەدەگى ەپيسكوپ تا، سوبور تولى ءدىندارلار دا ريزا ەمەس سياقتى كورىندى. تەك سوبوردان شىعا كەلگەندە تابالدىرىقتان باستاپ، قاقپاعا دەيىن ءتىزىلىپ تۇرعان قايىرشىلار عانا وعان تەلمىرە قول سوزىپ، باستارىن ءيىپ، ادەتتەن اينىماي تۇر. تابالدىرىقتان قاقپاعا دەيىن جەلى بايلام جەر تۇرارعا قىل كوپىردىڭ ۇستىندەي، توزاق وتىنىڭ اراسىنداي سەزىلگەن. قالتاسىندا ىرىمعا قارا باقىرى جوق، ءوزى جالشى بالادان دا قايىر-ساداقا دامەتەتىن جاندار بولادى ەكەن. قۇدايدىڭ ءوز ۇيىندە مۇنشاما قايىرشىلىق بولار دەپ كىم ويلاعان؟!
* * *
ارىستاننىڭ ەمىرەنۋى وزىنشە. ءتىپتى تۋعان بالاسىنا مەيىرى تۇسكەننىڭ وزىندە ءتۇر اشۋلى سياقتى كورىنەدى. بىرەۋدىڭ ەركەلەتكەنىن كوتەرەتىنى دە، كوتەرمەيتىنى دە بەلگىسىز. جالىنان سيپاساڭ كۇدىرەيە تۇسەدى.
بروننيكوۆكە رىسقۇلدىڭ ءىشى كوپكە دەيىن جىلىماي قويعان. ءبىراق وسى ءبىر ورىستى بالاسى جاقسى كورىپ كەتكەن سوڭ، بىرتە-بىرتە مۇزداي جۇرەك ءجىبيىن دەدى.
ابدەن سىرالعى بولىپ، سەنىم ارتقان سوڭ، ءبىر كۇنى رىسقۇل بروننيكوۆكە:
— ءاي، ەسكەندىر، ءوستىپ جاتا بەرەمىز بە؟ قاشساق قايتەدى؟ — دەدى.
ەندى بروننيكوۆ سەزىكتەنەتىن سياقتى. «تۇرمەنىڭ الپاۋىتتارىنىڭ تۇزاعى ەمەس پە ەكەن؟ مەنى ارانداتپاقشى-اۋ، ءسىرا؟!»
— ءقايتىپ؟ — بۇ دا سىر تارتپاق بولىپ.
— سەن كوپ بىلەتىن بالەسىن عوي. ايلاسىن تاپ.
— ايلا-امال جوق، — بروننيكوۆ كامەرانىڭ ءىشىن كوزىمەن ءتىنتىپ شىعىپ. ءبىر اۋىق تەمىر قۇرساۋلى تەرەزەگە قادالىپ قالدى. — مۇمكىن ەمەس. بولات ارا كەرەك. ول بىزدە جوق: انا بىلەكتەي تەمىردى سىندىرا المايسىڭ. مىناۋ بولسا تاس. — بروننيكوۆ جالپاق الاقانىمەن سۋىق سۇر قابىرعانى سيپالاپ قويدى.
تەمىر ەسىكتىڭ كوزدەي تەسىگىنىڭ قاقپاعى كوتەرىلىپ، ار جاقتان نادزيراتەلدىڭ جالعىز جانارى وقتاۋلى مىلتىقتاي سۋىق قادالدى.
نادزيراتەلدىڭ جالعىز كوزى ءسونىپ قالعانداي تايىپ كەتتى دە، قاقپاق قايتا جابىلدى.
— ءيتتىڭ ءيىسشىلى-اي، — دەدى رىسقۇل. — دەرەۋ سەزە قويۋىن قاراشى. ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى وعان جەتكىزىپ تۇراتىن سايتانى بار ما، نەمەنە... وسى ەكەۋمىز وتىرىك توبەلەسسەك قايتەدى، ا؟ سوندا الگى يت اسىعىپ ەسىك اشادى. ءاي-شايعا كەلتىرمەي اۋزىن باسىپ، دامبالىن باسىنا كيگىزىپ، ەسىكتەن-اق شىعىپ كەتپەيمىز بە؟
— مۇمكىن ەمەس، — بروننيكوۆ باسىن شايقاپ. — بۇلار ول ايلانى الدەقاشان ەسەپكە الىپ قويعان. بىرەۋ ىشكە كىرگەندە، ەكىنشىسى سىرتتا اڭدىپ تۇرادى.
— سەن بىلمەيسىڭ عوي، مەن ءبىر رەت بۇل تۇرمەدەن قاشىپ شىققام، — دەدى رىسقۇل تىرتىعى كوپ تاقىر باسىن الاقانىمەن اسىقپاي سيپالاپ. — مىنا باس نە كورمەگەن باس. و، سونداعى بوستاندىق-اي! تۋرا بەس كۇن بوستاندىقتا بولدىم. قاشىپ ءجۇردىم. ۇيدە ءبىر كۇن دە تۇنەگەن جوقپىن. بەلىمدى ءبىر شەشكەن ەمەسپىن. تارعىل تاس توسەك، قارا تاس جاستىق بولدى. ءبىراق سونىڭ ءوزى قۇس مامىقتاي ەدى-اۋ، قايران!..
— ءدال وسى تۇرمەدە مە؟ قاشان؟ — دەدى بروننيكوۆ تاڭ قالىپ.
— ءدال وسى تۇرمە. ءبىراق كامەرا باسقا ەدى. قىش تام بولاتىن. بىلتىر جاز ءوتىپ بارا جاتقان شاما عوي.
— وندا نەگە ۇستالىپ ءجۇرسىڭ؟
— ە، ەسكەندىر تامىر، ول كوپ اڭگىمە...
— تۇرمە ىشىندە ەكەۋمىزگە اڭگىمەدەن باسقا نە ەرمەك بار؟
رىسقۇل ەسكى قالپاعىن باسىنا كيەدى. ەسكى قالپاقتى كيمەي تۇرىپ، ۇزاق اڭگىمە باستامايدى. سودان سوڭ تەمىر قۇرساۋلى بيىك تەرەزەگە قارايدى. تەرەزەدەن تۇك كورىنبەيدى. ءبىراق جارىق دۇنيەنىڭ ەلەسى بار تەرەزە رىسقۇلدىڭ جازۋلى تۇرعان كىتابى سياقتى. العاشقى رەت تۇرمەگە ءتۇسۋىنىڭ جايى قالاي ەدى؟
رىسقۇل قۇرساۋلى تەرەزەدەن مەدەت تىلەگەندەي ىشىنەن الدەنەنى كۇبىرلەپ بارىپ، كۇمبىرلەپ ءسوز باستايدى. پەتەربورلىق الەكساندر بروننيكوۆ تۇرمەدە جاتىپ-اق قازاق دالاسىنىڭ تاۋ-تاسىن كەزىپ كەتەدى...
II
احات اتا بالانىڭ تامىرىن ءبىر ءسات ۇستاپ، ءۇنسىز قالعان. قۇنىستانا جۇرەسىنەن وتىرىپ، باسىن ىرگە جاققا بۇرىپ، كوزىن شارت جۇمىپ العان. قارتايعاندا قاس تا اعارادى ەكەن، جالبىراعان بۋرىل قاس جۇمۋلى كوزىن كولەگەيلەپ تۇر.
شاعىن جەر ءۇيدىڭ ءىشى تىم-تىرىس، الا كولەڭكە. تەك جالعىز تەرەزەنىڭ قۇراق كوزىن ءبىر كوك شىبىن تۇرتكىلەپ، شىعارعا تەسىك تاپپاي، ىزىڭداپ مازانى الىپ بارادى. جايشىلىقتا ەلەنبەس ەدى، مىنا سىن ساتتە كوك شىبىننىڭ جانتالاسا ىزىڭداۋى ۇيدەگىلەرگە جايسىز ءتيدى.
جەر كەپەنىڭ توبەسىن كوتەرىپ تۇرعان جالعىز قارى — جۋان بەلاعاش. ونىڭ دا ىرسيعان جارىعى بار. بەلاعاشقا ەكى بۇيىرىنەن بۇتالماعان شىبىقتار سالىنعان. ءۇيدىڭ ىشكى توبەسى سىلانباعان. جەرتولەنىڭ ورتاسىنا جاققان وتتىڭ جالىنى مەن تۇتىنىنەن ءۇيدىڭ توبەسى ابدەن جىلتىراپ ىستالعان. توبەدەگى ءتۇتىن تارتار جالعىز قۋىردىڭ اۋزىنان سۇڭگىلەر سالبىرايدى. بەلاعاشتى ۇستاپ تۇرعان جالعىز تىرەۋگە ءار جەرىنەن شەگە قاعىلىپ، قايىس-جۇگەن، قامشى، وراما قىل ارقان، ءبىر دەستە ادىراسپان ىلىنگەن. رىسقۇلدىڭ جالاڭ قابات كونە شەكپەنى مەن ەسكى كيىز قالپاعى دا سوندا.
بوساعادا قوتىر قابىرعاعا ارقاسىن سۇيەپ، جۇرەسىنەن وتىرعان الپامسا كىسى مازاسىز كوك شىبىن جاققا اتىرىلا ءبىر قاراپ قالدى. ەگەر شىبىن ورنىندا ادام بولسا مىنا ءبىر الماس قىلىشتاي جارق ەتە قالعان قاھارلى كوزدەن زارەسى ءزار تۇبىنە كەتەر ەدى. ءبىراق شىبىن دەگەن ماقۇلىققا ادامنىڭ كوزقاراسى اسەر ەتپەيدى: كوك شىبىن زارلاعانىن قويماي، جامان اينەكتى سابالاي بەردى.
الپامسا تۇلعا بوساعادان اتىپ تۇرىپ، باسىنداعى كيىز قالپاعى مەن تەرەزەدەگى شىبىندى سالىپ قالايىن دەپ ءبىر وقتالدى دا، ءتاۋىپ اتانىڭ كوڭىلىن بولمەيىن دەپ قايتا ساپ بولدى.
قوس تۇلىمشاعىن شۋدا جىپپەن تۇيگەن، كەكىلى جەلپىلدەگەن كىشكەنە قىز ايران قۇيعان اياققا قولىن سوزا بەرىپ، دۇڭكە ينەلىكتىڭ باۋلىعىن سىلدىراتىپ الىپ ەدى، باعانادان بەرى بەتىن قىرىن بەرىپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ ءۇنسىز وتىرعان ادەمىشە كەلىنشەك الگىمىزدىڭ جالاڭاش توپ-تولىق بالتىرىنان شىمشىپ الدى. قىز بالا نە داۋىستاپ جىلارىن دا بىلمەي، نە اكەسىنە ارىز عىپ ايتارىن دا بىلمەي اۋزى كەمسەڭدەگەن، ايرانعا سوزعان قولى ەربيگەن كۇيىندە تاقىر جەردە وتىردى دا قالدى.
وسى ۇيدەگى جالعىز الاسا اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە جاتقان اۋرۋ بالا قارىنداسى تۇيمەتايدىڭ ءتۇرىن كورىپ كۇلىپ جىبەرە جازدادى. ءبىراق كۇلۋگە شاماسى كەلمەي، ءقان-سولسىز، كوگەرىستەۋ ەرنى ءسال عانا جىبىر ەتتى. الاسا توسەكتەن سالبىراعان ارىق قولىن قوڭقاق مۇرىن ءتاۋىپ شال ءالى ۇستاپ وتىر. توپ-تولىق، قارۋلى بالا ەندى قاۋقارسىز سۇلدە-سۇيەك بوپ قالعان. قاراتورى ءوڭى ءقازىر بوپ-بوز. كوزىنىڭ اينالاسىنا كوگەرىس كولەڭكەسى تۇسكەن. بۇرىن تامپەكتەۋ مۇرنى ەندى ەرەكشە سوپايىپ، ەبەدەيسىز كورىنەدى. جانارىندا ۇشقىن بار ەكەن. كوك كولەڭكەلى اجال قانشا توڭىرەكتەسە دە سول ۇشكىندى وشىرە الماپتى. كارى ءتاۋىپ جۇمۋلى كوز بەن سالبىراعان قاسىنىڭ اراسىنان سونى كورىپ وتىر. كارى ءتاۋىپتىڭ اڭعارىمپاز كوزى بالانىڭ شەكە تامىرىنىڭ بۇلكىلىنەن-اق بار جاعدايدى پايىمداعان. ال ەندى قولىن ۇستاپ تامىر باسىپ وتىرعانى، مىنا ءوز اۋزىن اڭدىعان اتا-انانىڭ كوڭىلى ءۇشىن، ءارى دەسە ەمنىڭ ءتۇرىن ايتۋعا ۋاقىت ۇتىپ، ويلانىپ الماقشى.
توسەك تارتىپ جاتقان اۋرۋ بالا — اناۋ وتىرعان الپامسا كەۋدەلى رىسقۇلدىڭ جار دەگەندە جالعىز ۇلى تۇرار ەدى. جاتقانىنا جارتى ايدان استى، اۋزىنا سۋ تامىزىپ، اكە-شەشە قاسىنان ءبىر ەلى كەتپەي وتىرعانىنا دا جارتى ايدان استى. اۋەلى ونىڭ ناۋقاسىن ەشكىم ەلەگەن جوق. ءجۇزى سىنىق، ويىنعا زاۋقى جوق سالعىرت تارتىپ بىر-ەكى كۇن جۇرگەندە، ۇلكەندەر ونى جاي تۇماۋ-سۇماۋ شىعار دەگەن دە قويعان.
وگەي شەشەسى ءىزبايشا:
— كۇن ءوتىپ كەتكەن شىعار، ءومىرى بالا بولىپ، ءتىل الىپ، تاقياسىن كيىپ جۇرگەندى بىلمەيدى، — دەدى.
— ءيا، ول تاقياسىن تاقيا تەلپەك ويناپ جىرتىپ قويعان، — قارىنداسى تۇيمەتاي. ال اكەسى رىسقۇل بالانى باسىنان سيپاپ قانا قويعان. سوندا اكە جازعان سەزىكتەنىپ تە قالىپ ەدى: بالانىڭ باسى شاشىنا دەيىن ىسىپ تۇر ەكەن. كونتەك الاقانى سونى سەزگەن. كوپتى كورگەن الاقان ءوز سەزىگىن ءبىلدىرىپ-اق باققان. اكەنىڭ الاقانى-اي دەسەڭشى! سول الاقان ايالاپ وسىرگەن بالادا ارمان بار ما؟
رىسقۇل جامانعا جورىعىسى كەلمەدى. كۇن تيسە — تيگەن شىعار، — دەدى دە قويدى. ال تۇراردىڭ ءوڭى سولعان گۇلدەي سۋالا بەردى. كەشكە جاقىن تىسقا دارەتكە شىققان بالا ۇيگە قايتىپ كىرگەندە، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە قۇلاپ قالدى. كەشكى اس-سۋدىڭ قامىندا جۇرگەن ءىزبايشانىڭ:
— ويباي! — دەگەن داۋىسى شىعىپ كەتتى. جۇگىرىپ بارىپ، بالانىڭ باسىن سۇيەدى. داۋىستاپ سىرتتا جۇرگەن كۇيەۋىن شاقىردى. جايشىلىقتا اعاسىنىڭ ءاربىر اعات قيمىلىن اڭدىپ، بالا مىنەزبەن ءبىر مۇقاتىپ قالاتىن تۇيمەتاي دا ءقازىر وقىس شوشىنىپ، تۇلىمى سەكسيىپ، جىلارمان بوپ تۇر ەدى. جامان داۋىستان جۇرەگى ءدىر ەتكەن اكە ۇيگە بارىسشا ءبىر-اق اتىلىپ كىردى دە، بالاسىنىڭ الپەتىنەن ىشتەي سەسكەنىپ قالدى. ءبىراق سىر بەرمەي، سابىر ساقتاپ، تۇراردى جەردەن كوتەرىپ اپارىپ، الاسا اعاش توسەككە جاتقىزدى.
مىنە، سول جاتقاننان ءالى تۇرعان جوق. رىسقۇل قاتارىنان ءۇش-تورت ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزدى. ەرنى كەزەرىپ، كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقان بالانىڭ اۋزىنا سۋ تامىزىپ وتىردى. بولىس اۋىلىنان اكرام مولدا كەلىپ، ۇشكىرگەن بولدى. ءبىراق سىڭايى اۋرۋدى ەندى ادام ساناتىنا قوسپايتىنداي. قوشتاساردا رىسقۇلعا:
— ە، باتىر، ەشتەڭە ەتپەس. سۇزەك ەكەن. ءارۋاق-قۇداي قولداسا، ەشتەڭە ەتپەس، ەشتەڭە ەتپەس، — دەپ ءجۇزى تايقىپ، ۇيدەن اسىعىس شىعىپ كەتكەن.
دۇنيەنىڭ بۇراڭداعان قيسىق-قيسىق جولىندا ماڭدايىنا بارماقتاي ب ا ق قۇرالماعان رىسقۇل ءۇشىن بۇل جالعاننىڭ بار قىزىعى وسى بالالارى ەدى: تۇرارى مەن تۇيمەتايى. جەر ورتاسىنا تايانعاندا كورگەن جارىق ساۋلەلەرى. ەكەۋى كوزىنىڭ ەكى جانارىنداي. بۇلاردان بۇرىنعى بەيشارالارعا بۇل فانيدەن ۇزاق ءدام-تۇز بۇيىرماعان.
ءسويتىپ جۇرگەندە كورگەن تۇرارى عوي، تۇرار دەگەن اتىنىڭ وزىنە اكە بايعۇس بار ءۇمىتىن ارتىپ ەدى. ەندى سونىڭ ءوزىن ەسەيىپ، ەس ءبىلىپ قالعاندا اجال-قۇزعىن اينالدىرىپ، تۇزاعىن تالشا مويىنعا اياۋسىز تاستاپ تۇر. ناماز وقىماس، ورازا تۇتپاس رىسقۇل ەندى ساسىپ، امالسىز اللاعا سىيىندى. اق پايعامباردىڭ، سابيلەردىڭ ءپىرى ۇماي-انانىڭ ەسىمدەرىن ىشىنەن الدەنەشە رەت اتادى. بايدىبەك باباسىنا، دومالاق اتانعان ءنۇريلا اناسىنا سىيىندى. ەندى وسىدان بالا وڭالىپ، قۇداي قۋات بەرسە، تۇلكىباس-جۋالىداعى تۋعان جەرگە ءبىر قايىرىلىپ، قاراتاۋ قوينىندا، بالا-بوگەن بويىندا تۇرعان بايدىبەك باباسى مەن دومالاق اناسىنىڭ كۇمبەزىنە بارىپ باس ءيىپ، ءتاجىم ەتۋگە انت بەردى. الداقاشان جەر تومپايتىپ قالعان جىلقىايدار اكەسىن، بەردىقۇل اعاسىن ەسىنە الدى. سولاردىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىتقىزباسام با دەدى. قۋ تىرلىكتىڭ تالكەگىندە ءجۇرىپ، ولاردى ەسكە الىپ، قۇران تۇسىرتپەگەنىنە كەشىرىم سۇرادى، — تۇرار ۇرپاعىڭ ەدى عوي، مەيىرىمىڭدى سال، — دەپ جىلقىايدار اكەسىنىڭ، سالىك باباسىنىڭ ءارۋاعىنا جالبارىندى.
تۇراردىڭ قاتتى قۇلاعانىنا ءىزبايشا دا قينالىپ، ۋايىم جەپ، اۋرۋ بالانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ىقىلاسىن سالىپ-اق باقتى. توسەكتەن تۇرا الماي بۋىن-بۋىنى قۇرىعان دارداي بالانىڭ ءزارىن توسىپ الىپ، اينالىپ-تولعانىپ-اق ءجۇر. سويتسە دە قۇرعىر، وگەي شەشە وزەگى رىسقۇلداي ورتەنە قويعان جوق. نارداي رىسقۇل از كۇننىڭ ىشىندە ازىپ-توزىپ، كادىمگىدەي شوگىپ قالعان. ءىزبايشا جاناشىر بولعانمەن، جانكۇيەر بولا العان جوق. «ءتاڭىرىنىڭ ءىسى، الامىن دەسە دە ءوزى بىلەدى، قويامىن دەسە دە ءوزى بىلەدى. ادامنىڭ جانى — اللانىڭ اماناتى، قاشان قايتىپ الۋى ءوزىنىڭ ىقتيارى» — دەپ ءجۇردى ىشىنەن. پەندەشىلىك قوي، جاس كەلىنشەك تۇراردان رىسقۇلدى قىزعانىپ تا قالۋشى ەدى. كۇيەۋى ءوز ۇلىنىڭ جولىندا ساداعاسى كەتكىسى كەلىپ تۇراتىن. شىعارعا جانى بولەك، ايتپەسە تۇرار دەگەندە باسقا دۇنيەنىڭ ءبارىن تالاق قىلۋعا دايىن. بار ىقىلاسى بالاسىنا اۋىپ، جاس كەلىنشەككە كەيدە كەرەناۋ قاراپ كەتۋشى ەدى. تەگى سول تۇرارعا بولا ءىزبايشاعا ءبىر رەت قول جۇمساعانى دا بار. ونىڭ ۇستىنە ۇل بالا ءىزبايشانىڭ وگەي شەشە ەكەنىن بىلەدى. ءوزىنىڭ تۋعان شەشەسى قاليپا مارقۇم ەمىس-ەمىس بولسا دا ەسىندە. ال تۇيمەتاي تۋعان اناسىن بىلمەيدى. سوندىقتان دا ءىزبايشاعا باۋىر باسىپ، جالقى تۋعان تۇساققا تەلىگەن جەتىم قوزىداي تەز ءيىس الىسىپ كەتكەن. تۇرار بولسا «جەتىم قوزى تاسباۋىر، تۇڭىلەر دە وتىعار» دەگەننىڭ كەرىندە ەدى. ول شەشەدەن جەتىم ەكەنىن انىق اڭعارعان. اندا-ساندا قاليپانىڭ قارت اكەسى مامىرباي شال كەلگەندە باۋىرىنا تىعىلاتىنى سوندىقتان. ناعاشى اتامنىڭ اۋىلىنا بارام دەپ اكەسىن مازالاي بەرەتىنى دە تەگىن ەمەس. مامىرباي شال دا بوتاسى بايلاۋدا قالعان ىنگەندەي ەڭكىلدەپ قايتا اينالىپ، بەساعاشتاعى رىسقۇل ۇيىنە كەلە بەرەتىن. جيىرما ءۇيلى تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلى بۇل مامىربايدىڭ قىزى ءتىرى كۇنىندە ءبىر كورىنبەي، قاليپا مارقۇم بولعان سوڭ كوك شولاعىن تەپەڭدەتىپ قايتا-قايتا كەلگىشتەگەنىنە قايران قالىسقان. مامىرباي كىشكەنتاي تۇراردى كورگەندە جاستايىنان جەر جاستانعان قاليپانى كورگەندەي بولاتىنىن، تۇرار سەكسەندەگى مامىربايدىڭ باۋىرىنا باسىن تىققاندا مۇرنىنا اناسىنىڭ ءيسى كەلەتىنىن تاۋ-شىلمەمبەتتىكتەر بىلە بەرمەيتىن.
«مىنا جانىستىڭ جامان شالى نەعىپ باۋىرمال بولا قالدى»، — دەپ بوستان-بوسقا دال بولار ەدى.
ال مامىرباي ويلايدى:
«بالاعا اكەنىڭ جاقىندىعى جەزدەدەي-اق»، — دەپ.
ءبىراق قاتەلەسەدى، ارينە. قايىناتاسىنا مىنەزى شالكەس كورىنەتىن رىسقۇل تۇرارعا جاقىندىعى جەزدەدەي-اق بولعان جوق. ونسىز رىسقۇلعا ءومىر ءمانسىز-ماعىناسىز.
«بالاعا اكەنىڭ جاقىندىعى جەزدەدەي-اق» — دەپتى بىرەۋ. ونى كوپشىلىك قاعىپ الىپ، قايتالاپ ايتىپ جۇرەدى. ءسىرا، جۇزدەگەن جىلدار قايتالاعان شىعار. ەندەشە شىناشاقتاي شىندىقتىڭ بار بولعانى دا. ومىردە كوكەك قۇس سياقتىلار از با؟ كورىنگەن ۇيمە تەزەكتىڭ تۇبىنە جۇمىرتقا سالىپ، بالاپان باسىپ، بالاسىنا قاراماي كەتەتىن قايلاباس تارعىل كوكەك كەيىن قۇلاعان تامنىڭ دۋالىندا جاعى تىنباي زارلاپ وتىرادى.
رىسقۇلدىڭ تابيعاتى تارعىل كوكەكتەن باسقالاۋ. ءقازىر تارعىل تاستىڭ تاساسىنان تاۋەشكى اڭدىعان مەرگەندەي، ءتاۋىپ اتانىڭ قاس-قاباعىنان كوز الماي وتىر. بالانىڭ بار تاعدىرى ەندى وسى احاتتىڭ قولىندا سياقتى، ونىڭ اۋزىنان شىعار سوزگە زارىعىپ وتىر. ءبىر ءسات تۇرارعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، بالا وزىنە تەسىلە قاراپ جاتىر ەكەن. رىسقۇلدىڭ تۇلا بويى شىم ەتە قالدى. سوندا ول تۇرار ءوزى ولە كەتسە، مىنا اكە كۇللى الەمنىڭ ادامدارى جيىلىپ ارشي الماس قالىڭ قايعىدا قالاتىنىن ويلاپ، ۋايىمداپ جاتقانىن ايتپاي سەزدى.
اكە مەن بالانىڭ اراسىندا ءۇنسىز ۇعىنىس، ءتىلسىز ماحاببات، ءجىپسىز جالعانعان جۇرەكتەر بارىن وسى جاي اڭداتار ەدى. جاسىنا جەتپەي كوزىنە وي تۇڭعيىعى ۇيالاعان جادىگەردى قۋ قۇداي كوپ كورمەسە ەكەن، ماڭدايىمدى تايقيتىپ، سورىمدى سوراداي اعىزىپ كەتپەسە ەكەن دەپ، رىسقۇل ىشتەي شىرىلدادى.
مامىرباي رىسقۇلدىڭ الامان، البىرت مىنەزىن ۇناتا بەرمەيدى. جاسى ەگدە تارتقانشا ورنىعىپ، ورتا ءتۇسىپ، جۋاسي قويماعانى ۇنامايدى. وسىنشا تاقىر كەدەي بولعانى، اندا دا، مۇندا دا سىيىسپاي جۇرگەنى قۋ مىنەزىنەن دەپ ويلايدى. «كۇشتىمەنەن كۇرەسپە، مىقتىمەنەن تىرەسپە» دەگەن بۇرىنعىلار. شاماڭ كەلمەيتىن بولعان سوڭ قۇر تىراشتانىپ نە كەرەك، ودان دا اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ، قۇبا توبەل قۋ تىرشىلىكتە بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي، بالا-شاعاڭدى اسىرا. ادىر بولعانىڭمەن ءىرى بولماساڭ — ءبارى بەكەر. بارىنەن دە وسى رىسقۇلدىڭ قاليپانى ەلەڭ-الاڭدا قولىنان تارتىپ اكەتكەنى مامىرباي شالدىڭ كارى كوكىرەگىنەن شەمەن بولىپ كەتپەيدى-اق. شال دا بولسا تۇلكىباس-جۋالىدان اۋىپ كەلگەن شىمىردىڭ ءبىر تەنتەگىنىڭ قورلىعىنا كونبەك ەمەس ەدى. قاليپا مارقۇم:
— جوكەمە ايتىڭدار. ءوز ىقتيارىممەن شىقتىم. شاتاق شىعارىپ، ۇياتقا قالماسىن، — دەپ ءسوز سالىپتى دەگەن سوڭ بارىپ مامىرباي ءوز شىنتاعىن ءوزى تىستەي الماي قاپا بوپ قالعان.
كوك شىبىن ءبىراز ءۇنى ءوشىپ، جىم-جىرت بولعان سوڭ قايتادان بەزىلدەي باستادى. قۇراق تەرەزەنى تەسىپ شىعۋعا مىڭ جىلدا دا شاماسى جەتپەس، ءبىراق شىنىنى سوققىلاپ، ىزىڭداعانىن قويمايدى. دالاعا، كەڭ دۇنيەگە شىعۋعا دەگەن قۇشتارلىق قىستاعان ءبىر ماقۇلىق.
احات سوندا جالبىر قاسىن جالپ ەتكىزىپ، كوزىن اشىپ الدى. كوز جانارى جايدارى، جۇمساق ەكەن، ءاربىر قيمىلىن اندىپ وتىرعان رىسقۇلدىڭ ءىشى جىلىپ قالدى. ءتاۋىپ ءوز قۇلاعى اۋىر بولعان سوڭ جۇرتتىڭ ءبارى ساڭىراۋ دەپ ويلاي ما ەكەن، جارىقتىق، ايتەۋىر:
— رىسقۇل! ا! رىسقۇل! — دەپ ايقاي سالدى. — ارۋاق-قۇداي قولداعان ەكەن، بالاڭ ءبىر قاتەردەن قالىپتى. قاتتى كەلگەن ەكەن، الگى سۇزەكتى ايتام. ەندى ەشتەڭە ەتپەيدى. بەتى بەرى قارادى. ءتۇيىرى بار تاماق ىشكىزبەي قويا تۇر. ۇن قۋىرىپ، سۇيىق بىلامىق بەر جانە ايتارىم تابا الساڭ، قارا قويدىڭ قالجاسى كەرەك. تەك مايىن العان سورپاسىن عانا ىشكىز. قۇداي قالاسا، جىگىتىڭ جازىلىپ كەتەدى.
احات ورنىنان تۇرىپ، تاياعىنا سۇيەنىپ، بۇكشەڭدەي باسىپ ەسىككە بەتتەدى. شىعىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ. — الگى قارا قويدىڭ قالجاسىن ۇمىتپا، — دەدى.
لەزدە قارا قويدىڭ قامى ۋايىمداتقان رىسقۇل ءتاۋىپ اعاسىنا راقمەت ايتۋدى دا ۇمىتىپ كەتىپ ەدى.
— ايتپاقشى، ادىراسپان تۇتاتىپ، كۇن قىزىلى باتقاندا بالانى ءۇيدىڭ سىرتىنا الىپ شىعىپ، قۇبىلاعا قاراتىپ، شاشىراتقىنىڭ قايناعان سۋىمەن ۇشىقتا، — دەدى ءتاۋىپ قايتا بۇرىلىپ.
* * *
تىشقان مۇرنىن قاناتا الماس. تىشقاق لاعى دا جوق. ءجوندى جۋىندى تيمەگەن سوڭ جەلتابان دا زورمان اۋلاپ، كۇنى بويى تاۋ بوكتەرلەپ ۇيدەن بەزىپ كەتتى. تاۋ دەمەكشى...
رىسقۇل ءدال ءقازىر قۇلجا اتىپ الاتىنداي، اسىعا باسىپ دالاعا شىقتى. اينىماس دوسىنداي كەۋدەسىن ايقارا اشىپ تالعار تۇر ەكەن. ءيا، تالعارعا كوتەرىلمەگەلى دە كوپ ۋاقىت بولىپ قالىپتى. بىلتىر پەتەربوردان كەلگەن وقىمىستى ورىستى ەرتىپ شىققاننان كەيىن قايتىپ، تالعار بەلۋارىنا كوتەرىلگەن ەمەس.
و دا ءبىر وتە شىققان كۇندەر ەكەن. ورىستاردىڭ ىشىنەن، اسىرەسە ۇلىقتارىنىڭ ىشىنەن ونداي مىڭ بولعىر وڭدىسىن بۇرىن كورگەن جوق. مەترەي، يا، مەترەي ەدى عوي اتى. تالعاردىڭ بيىك شىڭدارىنا جول تاۋىپ الىپ شىققانى ءۇشىن رىسقۇلعا كوپ كۇمىس اقشا بەرىپ، رىسقۇل ءۇيى سوندا ءبيتىن ءبىر توگىپ قالىپ ەدى.
سول ورىس كەتەرىندە:
— ەگەر قىسىلساڭ، حابارلا، — دەپ ەدى.
«جاعدايىمدى ايتىپ، حات جازعىزسام با ەكەن؟» — دەپ تە ءبىر ويلادى رىسقۇل. — ءبىراق سوناۋ جەر تۇبىندەگى ءبىر كورگەن ورىستان قارا قويدىڭ پۇلىن سۇراپ، الاقان جايعانىم قالاي بولادى؟ ودان دا مىلتىق الىپ، تاۋ كەزىپ كەلگەنىم دۇرىس شىعار. جۇرگەنگە جورگەم ىلىنەر دەگەن. كيىك سەمىرگەن كەز...»
تالعاردىڭ باسىندا ۇشپا بۇلت تۇر. ەش ادام بالاسى باسىپ كورمەگەن شىڭدارىنا رىسقۇل مەن ول ەرتكەن پەتەربور ورىسى مەترەي شىققان تالعار. دۇنيەنىڭ توبەسىنە سوندا كوتەرىلگەن. دۇنيەنىڭ اسقاقتىعىن سوندا كورگەن. «ۇلى تاۋعا شىققان بار ما، ۇلار ەتىن جەگەن بار ما؟» — دەگەن سۇراققا:
— بار! ول — رىسقۇل، — دەپ جاۋاپ بەرسە بولعانداي.
تايقى ماڭداي تاعدىردىڭ دەگەنىنە امال جوق. رىسقۇل ەندى، سايماسايعا بارىپ، الدىن تاعى كورمەكشى. مىرزاعا قۇر قول بارۋ ىلايىقسىز. تابىلسا، تاۋدان ءبىر تەكە اتىپ، سونى تارتۋ ەتپەكشى. بولىستىڭ اۋەستىگى جوق، ەشكى ەتىنە ونىڭ قاتىندارى دا جەرىك ەمەس. جيىرماعا شىعىپ قالعان سوقتالداي بالاسى قۇمار. كيىكتىڭ اسىعىنا قۇمار. تەبىندەپ مۇرتى شىققانشا تاسىراڭداپ اسىق وينايدى. قولىندا كيىكتىڭ اسىعى جۇرسە، كوكتەگى كۇننەن شىلىم تۇتاتقانداي تاڭقيىپ ءماز بولادى. بالاسىنىڭ وزگە قۇربى-قۇرداستارىنان ايبىنى اسىپ جۇرگەنىن سايماساي دا ۇناتادى. رىسقۇل جاۋىعىپ كەتسە دە، ونىڭ قولىنان تاۋتەكە تارتۋىن قابىلداپ الار ەدى. مەرگەن سوعان سەنەدى.
سايماسايدىڭ وسى قالدىبەك دەگەن بالاسىنا ەكىقابات كەزىندە بايبىشەسى ءبيبىسارا ايۋدىڭ ەتىنە جەرىك بولىپ، بولىس ورداسىنىڭ ويران بوتقاسى شىقتى. سوندا دا اجەتىنە جاراعان رىسقۇل ەدى. ادام باسپاس اسقار تاۋلاردان ايۋ اتىپ اكەلىپ، بايبىشەنىڭ جانى قالعان. سوندا قوشەمەتشىل كوپ ساۋەگەي: «و بولىس-ەكە، بايبىشەڭىز اسقان باتىر ۇل تاباتىن بولدى»، — دەپ جالپاڭداسقان. سويتكەن قالدىبەك باتىر بولمادى، اقىلى اۋىستاۋ ءدالدىر، بوركەمىك بولدىر، مۇرىنبوعى جىلتىڭداپ اسىق ويناۋدان باسقانى ۋايىمدامايتىن وسال بولدى.
اڭشى جولعا تاڭ قۇلانيەكتەن اتتاندى. تاۋ جولىن توسىرقاپ قالعان شولاق شابدار رىسقۇلدىڭ ىڭعايىن تانىعان سوڭ، ەسىك وزەنىن جاعالاي ەسكى سوقپاقپەن اياڭداي بەردى. وتكەن، 1903 جىلدىڭ وسىنداي جازىندا رىسقۇل ءدال وسى سوقپاقپەن پەتەربوردان كەلگەن مىرزانى الىپ جۇرگەن. اتاقتى گەوگراف، ۇلكەن عالىم دميترييەۆ ارنايى اق پاتشا يمپەرياسىنىڭ استاناسىنان كەلىپ، ىلە الاتاۋىنىڭ زاڭعار بيىگى تالعار شىڭىن زەرتتەمەك بولعاندا، وعان جول كورسەتۋشى كومەكشى كەرەك ەدى. سويتسە بۇكىل الماتى اتىرابىنان تالعاردىڭ تاسىنا ەشكىم كوتەرىلىپ كورمەگەن ەكەن. «اۋ، ەندى كىم بار-اۋ؟» — دەپ ۇلىق اكىمدەردىڭ ءوزى سۇراۋ سالعاندا شىعىس تالعار بولىسىندا تۇراتىن تاۋ-ىىىىلمەمبەت رىسقۇل بار دەگەن حابار شىعادى. ۇلىقتىڭ تاپسىرۋىمەن سايماساي بولىس پەتەربوردان كەلگەن عالىمعا جولسەرىك ول جول سىلتەۋشى ەتىپ ايگىلى اڭشى رىسقۇلدى قوسىپ بەرگەن.
عالىم سوندا قۇيعان قولاداي باتىر تۇلعالى تاۋ قازاعىن كورىپ، كەلبەتىنە كوڭىلى تولعان. سونىمەن دميترييەۆ اتقا قونعان. ال رىسقۇلدىڭ اتقا مىنبەي، تۇقىل ءمۇيىز، قوڭىر وگىز ەرتتەپ مىنگەنىن كورىپ قايران قالعان. سويتسە قوڭىر وگىز تاس قيامەن، قيامەت قىلداي جولمەن جۇرۋگە كەلگەندە ارعىماققا بەرگىسىز ەكەن. سول جولى رىسقۇل ەسىك وزەنىنىڭ ساعاسىمەن باستاپ وتىرىپ، وقىمىستىنى ىلە الاتاۋىنىڭ زۇمىرەت القاسى ەسىك كولىنىڭ جاعاسىنا الىپ شىققان. سوندا دميترييەۆ:
— مىنانداي عاجايىپتى كورگەننەن كەيىن، تالعار شىڭىنا شىقپاعاننىڭ وزىندە، مەنىڭ ماقساتىم ورىندالدى! — دەپ رىسقۇلدىڭ ارقاسىنان قاققان.
ەسىك كولدى اينالىپ وتكەن سوڭ الپاۋىت تالعاردىڭ توسكەيى باستالىپ، جول قيىنداي بەردى. وسىمدىكتىڭ رەڭى وزگەرىپ، بيىك جايلاۋ جانناتىنداعى جايقالعان تاۋ گۇلدەرى اتاقتى عالىمدى جايراڭداي قارسى الدى. دميترييەۆ اتىنان دومالاپ ءتۇسىپ، تاۋ گۇلدەرىن تەڭىز كەشكەندەي مالتىپ ءجۇرىپ، كوكەمارالدى ءبىر سيپاپ، كيىك-وتىن ءبىر يىسكەپ، ءبىر كەزدە:
— و، ەدەلۆەيس! — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەن. — ەدەلۆەيس جانكەشتى قاھارمەن ەرلەردىڭ گ ۇلى. سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن-ay!
رىسقۇلعا مۇنىڭ ءبارى ەرسى. «قۇدايدىڭ قۋ شوبىنە دە ءوستىپ تاڭدانادى ەكەن-اۋ. عالىمبىسىڭ دەگەن، ەرتە كۇندى كەش قىلماي باراتىن شىڭىنا بارمايمىز با؟» — دەپ قالعان.
عالىم ءار ءشوپتى ساباعىنان باكىمەن قيىپ الىپ، ىجداعاتتاپ دورباعا سالىپ، قويىن داپتەرىنە الدەنەلەردى جازۋمەن الەك.
— مىناۋ ەدەلۆەيس. قازاقشا اتى نە؟ — دەپ سۇرايدى رىسقۇلدان.
— ە، قۇداي، كادىمگى قارگۇل عوي. كەيدە ەڭلىك دەپ تە اتايدى.
— مىنانى ءبىز اكونيت دەيمىز، قازاقتار نە دەيدى؟
— ول تۇقىمىڭ قۇرعىر ۋقورعاسىن. مال جەمەيدى، جەسە ءولىپ قالادى.
ەسىك كولدىڭ جەلكەسى جەلكىلدەگەن كوكوراي. قىزىل، جاسىل جايقالعان گۇل. شۇمىلدىك پەن بوتاگوز، قازتاماق پەن جەلايدار، راۋعاش پەن اۋشا، جانارگۇل مەن قاشقارگۇل، سارعالداق پەن قۇلماق، دولانا مەن ءۇشقات ارالاس سانسىز شوپتەر اتتارىن گەوگراف ەرىنبەي ەجىكتەپ سۇراپ، حاتتاپ الدى.
سول كۇنى ولار تالعار القىمىنداعى تاعى ءبىر القا — اقكول جاعاسىنا جەتىپ، سوندا تۇنەپ تىنىستاپ ەدى.
اقكول — ەسىك كولگە قاراعاندا جاداعاي. جاعاسىندا سىزىلىپ، سىلاڭ قاعىپ تۇرعان سۇلۋ شىرشا مۇندا جوق. سۋى دا جاسىل زۇمىرەت ەمەس. اشاڭ، اقشىل تارتىپ جاتادى. جاعاسى تولعان تارعىل تاس. وڭكيگەن تۇيەتاستار تالعاردىڭ اپايتوسىنەن ءبىر زاماندا قۇلاعان ەسىك كول قانشا سۇلۋ بولعانمەن، وزەگىنە ءنار بەرىپ جاتقان اقكولگە قارىزدار. ەسىك كول ءقازىر جازعى كۇن بايىپ بارا جاتقان اقشام مەزگىلىندە تومەندە، تابان استىندا قاراۋىتىپ جاتىر.
مەزگىل شىلدە ءىشى بولسا دا تاۋ ومىراۋى ساقىلداعان سالقىن. اقكولدىڭ ايدىنى اشۋلى. سوندىقتان دا بولار، قۇس بالاسى كورىنبەيدى. ونىڭ ەسەسىنە كوكتەڭبىل حانبالىق كوپ ەكەن، مەيمان قارماق سالىپ، انە-مىنە دەگەنشە ءبىر شەلەك بالىق ءىلىپ الدى. قاۋقىلداسىپ، داۋرىعىسىپ ەدى. قارماققا بالىق ىلىنگەن سايىن عالىم قاتىنى ۇل تاپقانداي قۋانىپ، كارتۋزىن اسپانعا لاقتىردى.
— «عالىمبىسىڭ دەگەن»، — دەپ رىسقۇل ونىڭ مىنا تىرلىگىن قومسىنىپ وتىردى. قانشا كەدەي بولسا دا سۋدان بالىق ءسۇزۋدى كاسىپ قىلماعان قازاققا بۇل بالا-شاعانىڭ قىلىعىنداي كورىندى.
شارشاعان قوڭىر وگىز ءبىراز وتتاعان سوڭ ارىرەك بارىپ ىڭق ەتىپ جاتا كەتتى دە كوزىن جۇمىپ كۇيىس قايىرۋعا كىرىستى. زەڭگى بابانىڭ نامازى سياقتى ونىسى.
رىسقۇل تاسجارعاننىڭ بۇتالارىن، قول تولقىنى جاعاعا شىعارىپ تاستاعان اقسوڭكە جيناپ وت جاقتى. تاستان قالاپ وشاق تۇرعىزىپ، سىرتى ىستالعان قارا شاۋگىمدى وتقا قويدى. كوكتەڭبىل حان بالىق جالعاننىڭ شىرىنى ەكەن، پەتەربورلىق مەيمان ەكەۋى تويا تاماقتانىپ الدى. اتتار مەن وگىزدى يت-قۇس، ايۋ جارىپ كەتپەسىن دەپ رىسقۇل جالعىز اۋىز مىلتىعىن وقتاپ جانىنا قويدى. تامىزىق ۇزىلمەسىن دەپ تاعى دا وتىن جينادى.
زاڭعار تاۋدىڭ كەۋدەسىنە شىعىپ وتىرعان ەكى ادام مازداپ جانعان وتقا ءۇڭىلىپ قاپتى. مەيمان قازاقشا بىلمەيدى، رىسقۇلدىڭ ورىسشاسى «تۆايا-مايادان» ارتپايدى. ءتىلى باسقا، ءدىنى باسقا ەكى ادامعا وت ورتاق. وت ولاردىڭ ءتىلماشى سياقتى. دۇنيەدە وتتان تازا نارسە جوق. ءتىپتى الماستىڭ وزىندە، التىننىڭ وزىندە اقاۋ، كىربىڭ بولۋى مۇمكىن. ال وتتا ارامدىق بولمايدى.
و باستا دميترييەۆتىڭ كوكىرەگىنە كۇدىك كىرگەن. بوتەن ادام، ءتىل بىلمەيتىن، كوپ سويلەمەيتىن سىرى بەيمالىم بىرەۋ. تالعارداعى ءبىر ورىستىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ناعىز توقىمى كەپپەس قاراقشى كورىنەدى. سوندا بۇل مەنى اڭعار-اڭعار تاۋ ىشىندە جايراتىپ سالىپ كەتىپ وتىرسا نە بولماق؟
ءقازىر داستارقان باسىندا ءدام بولىسكەننەن كەيىن رىسقۇلدىڭ جالىنعا قاراپ تەسىلىپ، جالقىن ساۋلەدەن ادەمى سۋرەت كورگەندەي، ياكي ءبىر عاجايىپ اۋەن تىڭداعانداي بوزىم ءحالىن بايقاپ، ويلادى: «جوق بۇنداي ادامدا بوگدە پيعىل بولۋى مۇمكىن ەمەس».
تەڭ ارتقان تورى ات پەن دميترييەۆ مىنگەن قارا ات ءتۇن قاراڭعىلىعىنان سەسكەنگەندەي ىشتەرىن تارتىپ قويىپ، بىر-بىرىمەن ايقاسىپ، مۇلگىپ تۇر. قوڭىر وگىز كۇيىس قايىرۋدان زەرىگەر ەمەس. وقتا-تەكتە كومەيىنە سۇيەك تىعىلعانداي ءتۇيىلىپ بارىپ، كۇيىسىن قايتا باستايدى.
تاۋەكەل ءتۇنى. جەر تۇبىنەن جەتىپ، اسپان-تاۋدىڭ تالعار اتتى شىڭىنىڭ قىرى-سىرىن بىلمەك ءۇشىن وسىنشا ازاپتى ساپار شەككەن دميترييەۆتىكى دە ەرلىك. عىلىم جولىندا دا تەك ەرلىك كەرەك. وعان جول باسشى بولىپ، تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ،تاۋ اسىپ جۇرگەن رىسقۇلدىكى دە ەرلىك. مۇنى مويىنداعان عالىم كەيىن ءوزىنىڭ تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان «تالعار — ىلە الاتاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازار:
«1923 جىلى 28 شىلدەدە مەنىڭ تالعار شىڭىنا شىعۋىما تۋرا جيىرما جىل تولدى. 1903 جىلى 28 شىلدەدە مەن تالعاردىڭ كۇنگەي جاعىندا جاتقان ەڭ بيىك مۇزارتقا شىقتىم. ونى مەن «بوگاتىر» دەپ اتادىم.
مەنىڭ مارشرۋتىم — الماتىنىڭ شىعىسىندا قىرىق شاقىرىم جەردەگى ەسىك وزەنىنىڭ بويىن قۋالاپ وتىردى. ەسىك وزەنى ىلە الاتاۋىنىڭ تەرىستىگىنەن اعادى.
كەلەسى، 1904 جىلى وسى مارشرۋتتى پروفەسسور ساپوجنيكوۆ قايتالادى. ءبىراق ساپوجنيكوۆ بۇل وزەننىڭ بويىمەن تەك اقكولگە دەيىن عانا جەتكەن دە كەرى قايتقان. ال مەن بولسام اقكولدەن ارى تاعى دا ون-ون ەكى شاقىرىم ەڭ قيىن جول ءجۇرىپ وتكەنمىن.
ءبىراق 1903 جىلى مەنىڭ باعىما قاراي، ماعان جول كورسەتۋشى بولىپ شىعىس-تالعار بولىسىنىڭ قازاعى رىسقۇل جىلقىايداروۆ جولىقتى. پروفەسسور ساپوجنيكوۆتە رىسقۇلداي جول باستاۋشى بولعان جوق.
بۇل ءوزى شىلمەمبەت رۋىنان شىققان قاراپايىم قازاق ەدى. قارا شارۋا بولسا دا، رۋحى كۇشتى، قايراتى مول، قاجىرلى قازاق. بۇل اتىراپتا ودان وتكەن مەرگەن، ىلە الاتاۋىن ودان ارتىق بىلەتىن ادام بولماعان.
رىسقۇل مەنى بۇرىن ەشبىر كارتاعا تۇسىرىلمەگەن قيامەت قيىن جولدارمەن الىپ ءجۇرىپ، تالعاردىڭ تۋ سىرتىنان شىعارىپ، ەسىك وزەنىنىڭ باستالاتىن كەزىنەن ءارى الىپ باردى. سونىڭ ارقاسىندا مەنىڭ 1903 جىلعى ساياحاتىم ەلەۋلى عىلىمي ناتيجەلەرگە يە بولدى. بۇل تابىستارىم ءۇشىن مەن ءوزىمنىڭ جول باستاۋشىم رىسقۇلعا قارىزدارمىن. ونىڭ مەنى نەبىر قيىن قۇزداردان، جاپ-جالتىر مۇزداردان جول تاۋىپ، اسقان جىگەر كۇشپەن، ايلا-ەپتىلىكپەن الىپ جۇرگەنىن كورسەڭ.
تالعار شىڭدارىن ءبىرىنشى زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە مەن مۇزارت ەتەگىندەگى ەسىك وزەنىنىڭ ساعاسى باستالاتىن القاپتى رىسقۇل القابى دەپ اتاپ، ونىڭ ەسىمىن ماڭگى قالدىرۋعا ءوزىمنىڭ حۇقىمدى پايدالانا وتىرىپ، شەشىم قابىلدادىم. ويتكەنى عىلىم الدىندا ونىڭ ەڭبەگى زور».
بۇل سوزدەردى عالىم جيىرما جىلدان كەيىن جازدى. ال، جيىرما جىل بۇرىن، اقكول جاعاسىندا، تۇنگى وت باسىندا وتىرعاندا ول مۇنداي شەشىمدى ىشتەي ارمانداعان. سول ءتۇنى وتباسىندا رىسقۇل جۇرەسىنەن شوق كوسەپ وتىرىپ، مۇزارت تاۋدىڭ ءوزىن ەلجىرەتەر مۇڭدى دا قاھارلى ءاندى ىڭىلداپ سالىپ ەدى.
دۇنيە قۋدىم ون جاسىمنان،
تارتادى بويىم اۋىر قورعاسىننان
سۋ قويسا ارقاسىنا توگىلمەيتىن
تانادى و دا ءبىر كۇن جورعاسىنان...
— نە تۋرالى؟ — دەپ سۇرادى عالىم.
— قۋ تىرشىلىك، قىسقا عۇمىر، الىستاعى تۋعان جەر تۋرالى، — رىسقۇل.
— ءسىزدىڭ تۋعان جەرىڭىز تالعار ەمەس پە؟
— شىمكەنت. تۇلكىباس ەسىتكەن! سوندا. اقسۋ-جاباعىلى بىلەدى؟
— ا-ا-ا؟ اقسۋ-جاباعىلى؟! زنايۋ، زنايۋ، — عالىم ەكى كوزى الدىنداعى شوقتاي جايناي ءتۇسىپ.
"و قاسيەتىڭنەن اينالايىن، اقسۋ-جاباعىلى! سەنى پەتەربورداعىلار دا بىلەدى ەكەن عوي»، — دەپ رىسقۇلدىڭ ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ كەتتى.
ەرتەڭىنە رىسقۇل دميترييەۆتى تالعاردىڭ ەڭ بيىك شىڭى — «بوگاتىردىڭ» جاپ-جالتىر مۇزىمەن الىپ ءجۇردى. بيىكتەن قاراعاندا تومەندەگى ءبىر قويناۋدا جايىلىپ جۇرگەن تاۋەشكىلەر اپ-انىق كورىندى.
— ءبىز كيىكتەردەن دە بيىكتەپ كەتتىك-اۋ، — دەدى رىسقۇل.
جوعارىلاعان سايىن تىنىس تارىلا بەردى. عالىمنىڭ ءجۇرۋى قيىندادى. باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتسا دا، ول جانتالاسىپ بىردەڭەلەردى داپتەرىنە جازا بەردى، جازا بەردى.
— رىسقۇل، — دەدى عالىم ەنتىگىپ، — اناۋ تاباندا كيىك جايىلىپ جۇرگەن القاپ ەندى سەنىڭ ەسىمىڭمەن اتالادى. بۇكىل عىلىمي كىتاپتارعا ول جەردىڭ اتى رىسقۇل القابى بولىپ ەنەدى. ەسىك وزەنى سول جەردەن باستالىپ جاتىر عوي.
— مەنىڭ اتىم كىتاپقا جازىلاتىنداي مەن ءقايبىر عالىم ەدىم؟ — دەپ تۇسىنبەدى رىسقۇل.
— جوق، تۋىسقان، سەن عىلىمعا عالىمنان از ەڭبەك سىڭىرگەن جوقسىڭ. سەنىڭ ەڭبەگىڭ ادال.
— ونداي ەڭبەكتى تىم بولماسا ءبىر ەشكى اتىپ الىپ قايتايىق — دەپ رىسقۇل كوڭىلدەنىپ قالدى. ەڭبەگىن ەلەگەندى كىم جەك كورسىن؟! مىنا ورىسقا قىلعان قىزمەتتىڭ نەشە ءبىر كوكەسىندەيلەرىن ول ءومىر بويى داۋىلباي مەن سايماسايعا سان مارتەبە كورسەتتى. كانە، ولاردىڭ رىسقۇلدى ەلەگەنى؟ ونىڭ ەڭبەگىن باعالاعانى؟ ال، مىنا ورىس عالىمىنا ەكى-ۇش كۇن جول كورسەتىپ، بىرگە ءجۇرىپ ەدى، اتىڭدى جاعرافيا تاريحىندا قالدىرامىن دەپ وتىر.
سول جولى ءوزى ەسىمدى القاپتان رىسقۇل تاۋتەكە اتىپ الىپ ەدى.
***
انە سودان بەرى تۋرا ءبىر جىل ءوتتى. رىسقۇل ءوز القابىنا تاعى كەلە جاتىر. «رىسقۇل» دەپ اتاعان سوڭ ءوزىنىڭ جەكە مەنشىك جەرىندەي كورەتىن سياقتى. سونان ەندى ءوزىنىڭ جەكە مەنشىك كيىگىنىڭ بىرەۋىن اتىپ اپ كەرى قايتاتىنداي.
ءبىراق جولى بولمادى. بىلتىرعى مولشىلىق بيىل قايتالانبادى. كيىك ءيىسى سەزىلمەيدى. سۋات باسىن تورىپ كۇنى بويى جاتتى، كيىك كورىنبەدى. كەلگەن-كەتكەن ىزدەرى دە ەسكىلەۋ. جۋىق ارادا سۋاتقا قۇلاماعان سياقتى.
قونا جاتىپ جول تورىسا، بالكىم قولعا بىردەڭە ىلىگەر مە ەدى، ءبىراق تۇرارعا كوڭىلى الاڭ بولا بەردى. قۇلىنى جەلىدە قالعان بيەدەي شىدامى كەتىپ، وزىنەن-وزى الدەنەگە تىقىرشي باستادى. «اتاسىنا نالەت، سايماسايعا كيىك اتىپ الىپ بارام دەپ ايقايلاپ جۇرگەندە، بالامنىڭ ءحالى نە بولادى؟ قۇرىسىن، كەرى قايتايىن. جولدا قارا قويدىڭ وتارىنان بىرەۋىن وڭگەرە قايتارمىن. ازار بولسا يتجەككەنگە ايداتار».
ءسويتىپ، مىلتىعىن سۇيرەتىپ، تومەندە تۇساپ قالدىرعان اتىنا بەت بۇرا بەرگەندە، الاقانداي ايۋان ىزىنە كوزى ءتۇستى. «بارىس!» — دەدى، ءا دەگەندە ساسىپ قالىپ، ىلە تۇلا بويى مۇزداپ جۇرە بەردى. لەزدە بويىن جيىپ، الگى جاپ-جاڭا ىزبەن ءبىراز ءجۇردى. «بۇيىرسا، اتىپ السام، تەڭبىل بارىس تەرىسى بولىسقا ناعىز تارتۋ ەمەس پە؟».
ماڭقيعان تاۋ، قارلى-مۇزدى شىڭدار. مەلشيگەن تاستار. تىرلىك بىلىنبەيدى. «ە، كەتىپ قالعان قۋ بولدى. كيىك ىزىنە ءتۇسىپ، قۋالاپ كەتكەن-اۋ. باسە، كيىك سۋعا قۇلاماي، سەسكەنگەن ەكەن عوي. بارىس ۇركىتكەن عوي».
توبىلعى تاساسىنان بىردەڭە قىلاڭ ەتكەندەي بولدى. كوزىن ۋقالاپ، ەلەس شىعار دەپ ەدى. قارسى الدىندا ەسىك پەن توردەي كەرىلگەن كەربەز بارىس تۇر ەكەن. ايىلىن جيار ەمەس، «كەلسەڭ-كەل!» — دەپ تۇر.
ارالارى تىم جاقىن. بارىس شىنداپ ءبىر-اق قارعىسا جەتىپ جاتىر. ءبىراق ول شاپشىعان جوق. ءسىرا، توق بولار. التىن تۇستەس تەڭبىل ءجۇنى جىلت-جىلت ەتەدى. سوعان قاراعاندا قوندى بولار. ونىڭ ۇستىنە جۋىردا عانا تۇلەگەن ءتۇرى بار. تۇرعان بويى سۇلتان شەرى، ناعىز جايساڭ.
بارىس رىسقۇلعا ماناۋراپ ءبىراز قاراپ تۇردى. ءبىراق اڭشى مىلتىعىن كوتەرسە، وقتان بۇرىن اتىلاتىن شىعار.
اڭشى اۋەلىدە جۇرەگى سۋ ەتە قالسا دا، ساسقالاقتاعان جوق ءابيىر بولعاندا. ەگەر تۇرا قاشسا — قۇتىلماس ەدى. بارىس ادامنىڭ تابانىن كورسە بولدى — ايبىنى اسادى. سەرتى سولاي دەسەدى.
رىسقۇل شەرىنىڭ كوزىنە تىكتەي قاراپ، ارباسىپ قالدى. ەندى كوزى تايىپ كەتسە دە ءحاۋىپ. تاۋ مەن تاستا جالعىز جۇرگەندە نەلەر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەر بولعان: ايۋمەن دە الىستى، ۇيالاس قاسقىرلاردىڭ قاماۋىندا دا قالدى. ءبىراق سونىڭ ءبارى مىنا قيامەتتىڭ شيرەگىنەن دە كەلمەس ەدى. بۇل سىن-سىناقتىڭ كوكەسى بولار. بەت-اۋزىڭنىڭ ءبىر جەرى جىبىر ەتىپ، قورىققان بەلگى بەرسەڭ — بارىس ساداقشا اتىلىپ باس سالعالى تۇر. قانشا بالۋان بولساڭ دا، بۇل ارلانعا شىداس بەرۋ وڭاي بولماس. بۇ شەرىڭ ءبىر سوققاندا اتان تۇيەنىڭ بەلىن سىندىرىپ جۇرە بەرەدى.
تومەننەن ۇلار قاقىلىقتادى. بارىستىڭ ءبىر قۇلاعى عانا ءسال تىپىرلاعانداي بولدى. الگى ۇلار تاعى قاقىلىقتاپ الىپ، اڭعاردىڭ بەرگى بەتىنەن ارعى بەتىنە پارىلداپ ۇشىپ بارا جاتتى. توبەدەن مۇزارت شىڭ ءتونىپ تۇر. كومەككە كەلەر جان جوق. ەگەر وسى جەردە رىسقۇل جازاتايىم بولسا، ىزدەيتىن كىم بار؟ ءارى دەسە، تالعاردىڭ بۇل بيىگىنە ودان باسقا ەشكىم كوتەرىلىپ كورگەن ەمەس. دميترييەۆ بولسا الىستا. ازعانا مەزگىل ىشىندە رىسقۇلدىڭ باسىندا نەشە قيلى ويلار جوڭكىلىپ ءوتتى. جازاتايىم كەتسە، يت-قۇسقا جەم بولىپ، سۇيەگى شاشىلىپ كومۋسىز قالادى. بىلتىرعى عالىم ورىس القاپقا رىسقۇلدىڭ اتىن بەرىپ ەدى-اۋ. الدەنەگە كورىنبەسە نەتتى رىسقۇلدىڭ القابى — رىسقۇلدىڭ قازۋسىز مولاسىنا اينالماسا نەتسىن.
ءبىرىن-بىرى ارباسقان عالامات سەكۋندتار ءوتىپ جاتتى. ءبىر كەز رىسقۇل شىداي الماي:
— ءاي شەرى — دەدى ءجاي عانا. — مەن ساعان تيمەيمىن. بار، بارا بەر.
بارىس رىسقۇلدان كوزىن تايدىرىپ اكەتتى دە، بىلدىرمەي، جاپىراق، ءشوپ-شالام دا سىبدىرلاتپاي، مامىق ۇستىمەن بارا جاتقانداي ماڭ باسىپ، اياقتارىن سىلاڭ تاستاپ، سۇلۋ ءمۇسىن كەتە باردى. ەندى ءبىر ساتتە ول قارسىداعى جارقاباقتى قيعاشتاي تارتىپ جوعارى شىڭعا قاراي كوتەرىلە بەردى. نە ءبىر تاس، نە ءبىر قيىرشىق دومالاتقان جوق. جارقاباقپەن ەمەس، اۋەمەن قالقىپ بارا جاتقانداي. وق جەتەر جەر.
«اتىپ السام با ەكەن؟» — دەگەن ءزالىم وي رىسقۇلدىڭ باسىن تاعى ءبىر شالىقتاپ ءوتتى. ارتىنشا ءتاۋباعا كەلدى. «وسىنشاما سەرى، سەرتىنە ءمارت سۇلتان شەرىگە تۋ سىرتىنان ۇرلانىپ وق اتقانىم — ءولىم بولار» دەپ ويلادى رىسقۇل. مۇنىڭ تاڭىردەي تەڭبىل تەرىسىن جامىلعانشا سايماساي لاقتىڭ تۋلاعىن نەگە جامىلمايدى.
***
ارقاردان جولى بولماسا دا، بارىسپەن كەزدەسىپ، قان توگىسپەي اجىراسقانىنا رىسقۇل قۋانىپ، قام كوڭىلى ەداۋىر جەڭىلەيىپ، كوتەرىلىپ قالدى. الگى بارىستىڭ مارتتىگىنە ءتانتى بولىپ، ونى ءوزىنىڭ پىرىندەي كورىپ، قاناتتانعان ءتارىزدى. قايداعى ءبىر ۇساق-تۇيەك كۇيبىڭ تىرشىلىكتىڭ ۋايىمىنا بولا، قىل اياعى جامان توقتىشاققا بولا كوڭىلى الا، جانى نالا بولعانىنا رەنجىپ، ءدۇر سىلكىنىپ، قايراتىنا قايتا ءمىندى. «ءبورى ازىعى مەن ەر ازىعى جولدا ەمەس پە ءتايىرى، — سايماسايدىڭ ءبىر قارا توقتىسىن سۇراۋسىز-اق السام نەتتى؟ بولىستىڭ موينىندا مەنىڭ تالاي توقتىلىق اقىم كەتتى، مەن نەدەن سونشا ءمۇساپىرمىن، اتاسىنا نالەت»، — دەپ رىسقۇل بولىس اۋىلىنىڭ وتارى جاتقان ورىسكە تىكە تارتتى.
«كوجەدەن باسقا اسىم جوق، قۇدايدان باسقا دوسىم جوق»، وزىمە ءوزىم سىيىنباسام، ماعان كىمنىڭ جانى اشىعان. بولىسقا ءبىر توقتى دەگەن قاۋىنشىنىڭ ءبىر كوك تۇينەگىندەي ەمەس پە؟».
قارا قويدىڭ وتارى كەكىلىك سايدىڭ كۇنگەي قاباعىنداعى شىرماۋىق ارالاس شۇيگىندە شىلقىپ جاتىر ەكەن. تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان جالعىز اتتىنى الىستان شالىپ تۇرعان ەرالى قويشى كوك ەسەگىن «ىقىلاپ» اڭشىنىڭ الدىنان شىقتى. سالت اتتى تاياپ كەلگەندە رىسقۇل ەكەنىن تانىپ:
— ە، بۇل كىم دەسەم، باتىرمىسىڭ؟ امانبىسىڭ، اكەباي. ءۇي ءىشىڭ، مال-جان امان با؟ اڭنان قايتتىڭ با؟ قانجىعاڭ مايلاندى ما؟
جالپاق مۇرىن شۇبار شال جالپاڭداپ جاتىر. شىن كوڭىلى سول-اق تاۋ اڭعارىنداي اڭقىلداق. ءبىراق الگى امان-ساۋلىق سۇراسۋى كەكەسىندەي ەستىلدى. «قانجىعاڭ مايلاندى ما؟» — دەيدى كورىپ تۇرىپ. قانجىعا جىلان جالاعانداي تىپ-تيپىل ەمەس پە؟!
— ەرەكە، انە ءبىر قۇنان قويدى ۇستاپ ماعان وڭگەرتە سالشى، — دەدى اڭشى.
قويشى «قالجىڭى شىعار» دەدى.
— بايدىڭ مالىن قايتەسىڭ، باتىر، — دەپ كۇلگەن بولىپ ەدى، مۇرنى بۇرىنعىدان بەتەر جايىلىپ كەتتى.
— اۋ، ەرەكە، مەن شىن ايتىپ تۇرمىن.
— ە، باتىر، جامان اعاڭدى قىلجاق قىلعىڭ كەلەدى، ءا؟ ءجون-جون. ءوزىمنىڭ قويىم بولسا، سوزىڭنەن ساداعا دەپ سول قۇناندى الدىڭا اتىپ ۇرار ەدىم، امال قايسى، امال قايسى، اكەباي؟!
— بولماسا، ەرەكە، بولىسقا ايتا بار، ءبىر قويدى رىسقۇل تارتىپ اكەتتى دە، مەنەن ءجابىر كورگەن بولىپ، جىلامسىراپ بار. قالعانىن مەن ءوزىم كورە جاتارمىن. ءقازىر قوي ءزارۋ بولىپ تۇر. ال، ايىپ ەتپە.
رىسقۇل وتاردىڭ شەتىنە جاقىنداي بەرگەندە كىلەڭ سەمىز جانۋار وسقىرىنىپ، جابايى ارقارداي تىكشيىپ، ءدۇر ەتىپ ۇركە قاشتى.
— ءاي، باتىر-اۋ، ونىڭ نە بالا قۇساپ، تىنىش جاتقان مالدى ۇركىتىپ.
رىسقۇل ەندى ونىڭ ءسوزىن تىڭداپ تۇرماي، اتىن تەبىنىپ قالىپ، شاۋىپ ءوتىپ بارا جاتىپ، ءبىر توقتىنى ات ۇستىنەن ءىلىپ الىپ، تىپىرلاتىپ الدىنا وڭگەرىپ جۇرە بەردى.
— ايىپ ەتپە، ەرەكە. كەشىر! بولىسقا مەنى جاماندا. اياماي جاماندا.
— مىناۋ جىندانعان با؟ — دەپ قويشى كوك ەسەگىن «ىقىلاي» بەردى...
* * *
ەرالى قويشى رىسقۇل ۇيرەتكەندەي، جىلاعان دا جوق، رىسقۇلدى بولىسقا جامانداعان دا جوق. اڭشىنىڭ ارەكەتى دورەكى، قياناتتاۋ بولسا دا: «رىسقۇل دا مەن سياقتى جارلى عوي. قايتەيىن، ءوز شىنتاعىڭدى ءوزىڭ تىستەي المايسىڭ. ونى ۇستاپ بەرگەندە نە بەرەكە تابامىن. مۇنداي وزبىرلىعى جوق ەدى، زارۋلىكتىڭ شىرعالاڭىنا تۇسكەن كەمتارلىعى شىعار»، — دەپ ەرالى وتكەن ۋاقيعا تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارمادى.
ءبىراق اۋىلداس ءۇيدىڭ ۇرلىعى جاتپايدى، قارا قويدى الدىنا وڭگەرىپ بارا جاتقان رىسقۇلدى بولىس اۋىلىنىڭ ءبىر جاندايشابى كورىپ قالىپ، مىرزاسىنا دەرەۋ جەتكىزگەن. بولىس بۇل حابارعا ءمان بەرمەگەن بولدى. قويشىنى دا قىسقان جوق. «ە، ءتايىرى، سونى دا ءسوز دەپ ايتىپ تۇرسىڭ با!» — دەپ قايتا حابارشىنى جازعىرىپ، بەتىن قايتارىپ تاستادى.
بۇل اڭگىمەنىڭ كۋاسى بولعاندار:
— اپىر-اي، ءبىزدىڭ مىرزا تىم تەكتى-اۋ، كەڭ عوي، جارىقتىق. تۇقىمباي بولسا، ءبىر تىشقاق لاققا بولا ىلاڭ سالىپ، بوعىن پىشاقتار ەدى، — دەپ بولىستىڭ ايدىنىن شالقىتا ءتۇستى.
سونىمەن بۇل اڭگىمە ۇمىتىلىپ تا كەتكەن. ءبىر كۇنى بولىس توڭىرەكتەگى اۋىلداردى ارالاپ قىدىرىپ قايتپاق بولىپ، اتقا قوندى.جانىنا بىرەر ادام عانا ەرتتى. ىشىندە تاۋباي ستارشىن بار. اۋىلعا بولىستىڭ ءوزى كەلسە — تەگىن ەمەس دەپ تۇسىنەتىن حالىق دۇرلىگىڭكىرەپ قالعان. نە تاعى ءبىر جاڭا سالىق سالىنادى، نە الدەكىمدى سوتتاپ، جازالايدى. بولىس تەگىن جۇرمەيدى.
ەل كۇتكەندەي بولمادى: ەشكىم جازالانعان دا جوق. جانا سالىق تا سالىنعان جوق. بولىس ستارشىننىڭ ۇيىنەن قىمىز ىشكەن سوڭ، تاماعىنا دا قاراماي، تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ جاتاعىنا ات باسىن بۇردى. اتتىڭ باسىن رىسقۇلدىڭ لاشىعىنىڭ ماڭدايشاسىنا تىرەپ تۇرىپ:
— رىسقۇل! و، باتىر، بەرى شىعىپ كەت، — دەپ داۋىستادى.
رىسقۇلدان بۇرىن تىسقا قاسقىر كوز قارا تورى بالا اتىپ شىعىپ، سىرتتاعى اتتىلارعا باقشيىپ قاراپ تۇردى دا لەزدە ىشكە كىرىپ:
— كوكە، بولساڭشى، — دەدى تۇرار الدەنەگە بالا جۇرەگى سۋىلداپ.
— كىم بولسا دا ءوتى جارىلىپ كەتپەس، كۇتە تۇرادى. ءابىرجۋشى بولما! — زىلدەنە ايتتى كوكەسى.
رىسقۇل تىسقا بالاسىن ەرتە شىقتى. تۇرار شەگىنشەكتەپ ەدى: «ءجۇر!» — دەدى كوكەسى.
— و، بولىس-ەكە! جاي ما! — دەپ رىسقۇل ات ۇستىندەگى سايماسايعا قول بەردى. سونان سوڭ تۇراردى يتەرمەلەپ:
— بولىسقا سالەم بەر، — دەدى. ۇيدەي ۇلكەن قالدى قىزىل ايعىردىڭ ۇستىندەگى بولىسقا بالانىڭ سوزعان قولى جەتپەدى، بولىس تا ەڭكەيە قويمادى.
— ءا، الگى جامان نەمەڭ بە، باتىر، — دەپ بولىس بالاعا نازارىن بولار-بولماس قانا اۋداردى. سوزىلعان قولى اۋا قارماپ، ەلەۋسىز قالعانىنا ىزا بولعان بالا، بولىستىڭ مىسقىلدى دوڭگەلەك جۇزىنە، قيىعىنا ءاجىم ءۇيىرىلىپ، كۇلىمسىرەگەن كوزىنە تىكشيە قاراپ قالىپ ەدى، سونى سەزگەن بولىس:
«اپىر-اي، ءبورىنىڭ بولتىرىگى اكەسىندەي جۇرەك جۇتقان بولار-اۋ»، — دەپ تىكسىنىپ قالدى، ەرىكسىز ەڭكەيىپ، قولىن ۇسىنا بەرىپ ەدى، بالا كوزىنەن شوق شاشىراعانداي تاعى ءبىر قارادى دا بۇرىلىپ كەتتى.
رىسقۇل مىرس ەتىپ كۇلدى. بالانى ايىپتاعان جوق. ونىڭ بۇل قىلىعىن ىشتەي قۇپتاپ تۇرعان سياقتى.
— ە، بولىس-ەكە، اتتان ءتۇس. كەلىپ قالىپسىڭ، شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن ءقادىرلى قوناقسىڭ. لاشىق قوي دەمەسەڭ، بۇل ءۇيدىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ، نيەتى ادال. مەيمان بول.
— ءاي، باتىر-ەكە-اي. مەن تۇسكەن جەرگە اۋىرتپالىق تۇسەدى. ماعان سوياتىن قارا قويدى جەپ قويعان شىعارسىڭ.
— ە، جوق ىزدەپ ءجۇرمىن دە، بولىس-ەكە. باسە، نەعىپ مەنى ساعىنىپ قالدى دەپ ەدىم-اۋ. ەرالىنىڭ جازىعى جوق. مەن تارتىپ اكەتتىم. مىنا بالا سۇزەكتەن تۇردى. سوعان قارا قويدىڭ قالجاسى كەرەك دەگەن سوڭ، اقىسى موينىمدا كەتپەس، ءبىر توقتىعا بولا مازاسىن المايىن، بولىستىڭ الدىنا بارىپ دەپ، قويشىدان سالەم ايتقانمىن. ايىپ مەنەن... قارىزىڭنان قۇتىلارمىن.
— وي باتىر-اي، ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەس. سونى قويشى. ال ەندى كەلگەن شارۋام، وزىڭمەن وڭاشا اڭگىمەم بار.
ءبىرى اتتىلى، ءبىرى جاياۋ، بىلايىراق ساي قاباعىنا قاراي اياڭداي بەردى.
بولىستىڭ بۇل وڭاشا اڭگىمەسىنىڭ مانىسىنە تۇسىنبەگەن ستارشىن مەن شابارماندار اڭتارىلىپ، رىسقۇلدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرىپ قالدى. تۇرار بولسا ولارعا ءبىر، ساي قاباعىنا قاراي كەتكەن اكەسى مەن بولىسقا ءبىر قاراپ جالتاقتايدى. باسقا بالا بولسا، ءوز ۇيىمە مۇنشاما لاۋازىمدى ادامداردىڭ كەلگەنىنە ماقتانار ەدى. تۇرار قايتا ىشتەي تىتىركەنىپ تۇر. ايتەۋىر، وسى كەلىستىڭ تەگىن ەمەس، جاقسىلىق ەمەس ەكەنىن الدەقالاي ءسابي سەزىممەن اڭعارادى.
— ءاي، شەشەڭدى!.. شەشەڭ قايدا؟ — ات ۇستىندە ەرىگىپ تۇرعان تاۋباي ستارشىن.
— ونىڭ شەشەسىندە نەڭ بار؟ — دەپ ەكىنشىسى كۇلدى.
— مۇنىڭ شەشەسى جاس قوي، بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ ءىزبايشا سۇلۋ عوي كادىمگى. مىنا قىزعالاقتىڭ ءوز شەشەسى قاليپا مارقۇم قايتىس بولعان سوڭ، رىسقۇل بولىستىڭ ىقتيارىنسىز قوسىلعان Iزبايشا عوي.
بالا بورجىق سارىعا جاۋاپ بەرگەن جوق.
— دەگەنمەن، ءوزى كوكجال عوي بۇل كىرمە. ايتپەسە ۇرەرگە ءيتى جوق، سىعارعا ءبيتى جوق، كەدەي نەمە، بىرەۋدىڭ ايتتىرايىن دەپ جۇرگەن ءىزبايشاسىن قاعىپ كەتكەن جوق پا؟ — دەپ بورجىق سارى ستارشىن تىنبادى.
نارەستە ەستىپ تۇر-اۋ، شەشەدەن جەتىم بالانىڭ جۇرەگىنە داق تۇسەدى-اۋ دەگەن نە، ويىنا كىرىپ شىقپايدى. ءاستىن-ۇستىن ساپىرىپ تۇر. جانىنداعى شابارمان:
— «ءاي، اۋىلناي، قويساڭشى. بالا تىڭداپ تۇر عوي»، — دەيىن دەپ ەدى، اكىرەڭباي نەمەدەن قورىقتى. ءبىر ەرەگىسسە، قوقىراڭداپ قويمايتىن ۇر دا جىقتىڭ ءوزى. بولىستىڭ پوليسەيى سياقتى، ۇستىندە فورماسى، مىقىنىندا ناعانى جوق، ايتپەسە ناعىز پوليسەيدىڭ ءوزى. سولارعا ەلىكتەيدى.
ءىزبايشا جورتپاش تۇيمەتايدى قولىنان جەتەكتەپ اۋىلداس وتىرعان احات قاريانىڭ ۇيىنە كەتىپ ەدى. احاتتىڭ كەمپىرى از اۋىل تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ قاتىن-قالاشىن اسارعا شاقىرىپ كيىز باستىرىپ جاتقان. رىسقۇل كەپەسىنىڭ الدىندا بولىس باستاعان ءبىر توپ اتتىلىنىڭ تۇرعانىن بۇكىل اۋىل كورىپ وتىر. ءبارى دە ۇيلەرىنىڭ ىرگەسىنەن باسپالاپ قارايدى. بوسقىن بولىپ، ۇرەيدەن ۇركەك تارتقان اۋىل «بۇل قالاي؟» — دەپ ءۇرپيىسىپ قالعان. ەشكىنىڭ قىلشىعىنان بۇزاۋعا بۇيدا ەسىپ وتىرعان جالبىر قاس احاتتا، كيىز ءپىسىرىپ، بىلەكتەرىن سىبانعان قاتىندار دا، ولاردىڭ تاساسىنا تىعىلعان بالالار دا الدەبىر سۇمدىقتى كۇتىپ، دەمدەرىن ىشتەرىنەن الىپ، قاققان قازىقتاي سوستيىپ تۇرىسىپ قالىپ ەدى.
شىلدەنىڭ اپتابىندا كۇزگى جەلتوقساننىڭ قارا سۋىعى قالتىراتقان جۇدەۋ اعاش باسىنداعى سەلكەۋ جاپىراقتاي از اۋىل بولىستىڭ زاۋدە نوكەرلەتىپ كەلۋىنەن ءارى-سارى.
«سالىق جيناپ ءجۇر مە؟» — دەدى احات امالى تاۋسىلىپ. — الدەنەدەن جازىقتى بولىپ قالدىق پا؟»
احات — تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ اقساقالى، اقىلگويى. ءتۇۋ تۇلكىباستان اۋا كوشكەلى، ودان كەتكەن ءقادىرلى قارياسى. قۋ كەدەيلىكتىڭ بۇعالىعىنان قانشا بۇلقىنىپ قۇتىلا الماي قويسا دا، ەڭسەسى تۇسپەس، ەسىرىك تە ەمەس، شاپ-شاق قانا، ارشىعان جۇمىرتقاداي ادەمى شال. شارۋاسى ءشىنجاۋ بولسا دا، مۇنتازداي تازا كيىنىپ، اپپاق ساقالىن دوڭگەلەنتىپ كۇندە شىرپىپ جۇرەتىن تاقۋا تاقىلەتتەس ادام. شوڭ مۇرىن. قاسى جالبىراپ كوزىنە ءتۇسىپ تۇرادى. قىسى-جازى قىراۋ باسقان ءتارىزدى. ونى جۇرت نىشانعا جورىپ، احاتتى وزدەرىنشە اۋليەدەي كورەدى. تاڭىرىدەن باسقاعا تابىنباي، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ جۇرگەن رىسقۇلدىڭ ءوزى احاتتىڭ ايتقانىنا تاق تۇرادى. احات تا باتىر ءىنىسىنىڭ جانىن ۇعىپ، بەتىن ءجونسىز قاقپايلاي بەرمەس ەدى.
احاتتىڭ ارمانى — ەبى كەلسە، ەلگە قايتۋ. كۇزدى كۇنگى جەل ايداعان قانباقتاي جيىرما ءۇي شىلمەمبەت اقسۋ-جاباعىلىنىڭ اۋىزىنان شىعىپ، دومالاپ ءجۇرىپ-جۇرىپ، وسى تالعاردىڭ باۋىرىنداعى كوپ سايلاردىڭ بىرىندە تىعىلىپ قالدى. جەرگىلىكتى حالىق بۇلاردى تاۋ-شىلمەمبەت دەپ كەتتى.
بۇدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىن دا سول تۇلكىباس، اقسۋ-جاباعىلىدان ءبىر اۋىل قازاق قوقان حاندىعىنىڭ قورلىعىنا شىداي الماي، مىنا الماتى ماڭىنا كەلىپ، قونىس تەپكەن. ولاردى دالا-شىلمەمبەت دەسەدى. ولار تاۋدا ەمەس، ويدا تۇرادى. ءاۋ باستا احات، رىسقۇلدار سول بۇرىنعى بوسقىن تۋىستارىن پانالاپ كەلىپ ەدى. ءبىراق، كىرمەنىڭ اتى — كىرمە، دالا-شىلمەمبەت كەيىن كەلگەن قانداستارىنا قۇشاق جايا العان جوق. شىعىس-تالعار بولىسى رىسقۇل توبىن دالا-شىلمەمبەتكە قوسپاي، تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىنا — بەساعاش دەگەن جەرگە ورىن تەپكىزدى.
ەگىن سالىپ، جەر ەمىپ وسكەندەر ءۇشىن بەساعاش قولايلى دا ەمەس ەدى. سۋ شىعارىپ، تارى ەگەتىن تاقياداي دا جازىعى جوق، ەسەكتىڭ ارقاسىنداي از عانا كولەم. ازىن-اۋلاق مال ۇستاپ قانا كۇن كورەرلىك.
قوڭىر تورپاقتى قۇيرىعىنان ۇستاپ باعىپ، قالت-قۇلت ەتىپ كۇن كەشكەن تاۋ-شىلمەمبەت ەجەلگى مەكەنىنە ورالعىسى كەلەدى. تۋعان جەردى، قارا بەسىكتى ساعىنادى. ۇشىپ جەتەر قۇس ەمەس، قاناتسىز حالىق. ونىڭ ۇستىنە داۋىلبايدىڭ قاھارى ءالى ىزعارلى. جيىرما ءۇي سالىكتىڭ بۇلىگىن كوشىرە المايدى. داۋىلباي دا اجالدى جان. دۇنيەدەن ول كوشكەندە نە وزگەرەدى؟ ورنىنا كەلگەن باسقا بولىس قالاي قارار؟ بەيمالىم.
بۇكىل دۇنيە-الەم تۇيىقتالىپ، تالعاردىڭ اقباس شىڭى مەن كەيدە بۇلتتى، كەيدە اشىق اسپاننان باسقا بۇل بەساعاشىڭنان ەشتەڭە كورىنبەيدى. دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانى بەلگىسىز. ورىس پاتشاسى مەن جاپون سوعىسىپ جاتىر دەگەن ءسوز شىعادى. ول نە سوعىس، كىمگە نە جەتپەي قالعان — ول جاعى قاراڭعى.
وسىنداي ءبىر وقشاۋ قالعان، «قاڭعىرعان كىرمە» اتانعان از اۋىلعا بولىستىڭ ءدال ءوزى تاپا-تال تۇستە كەلىپ، رىسقۇلمەن وڭاشا سويلەسىپ تۇرعانىندا نە سىر بار؟
اۋىل اڭ-تاڭ. احات اڭىرىپ قالعان. كوسەم قارتتىڭ ءوزى قايران بولىپ وتىرعانىنا قاراپ، باسقالار دا ءۇمىت پەن ۇرەي ارالاس بەي-جاي حال كەشۋلى.
* * *
قارا قويدىڭ، قۇنى قىمباتقا ءتۇستى. بولىس باعانا «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەس» دەپ ەدى. سول قىل ارقان ءقازىر رىسقۇلدىڭ موينىنا بۇعالىق بولىپ ءىلىندى دە، قىلقىندىرا باستادى. بولىس رىسقۇلدىڭ بولماشى كىناسىن كەشپەدى. قارا قويدى جەلەۋ ەتىپ، رىسقۇلدى تاعى ءبىر قيىن جولعا ايداپ سالدى. ايتقانىن ىستەمەسە ايىپتى بولاتىن بولدى.
ەل ورىنعا وتىرعان اپاق-ساپاقتا رىسقۇل شابدار شولاقتى ەرتتەپ، اتقا قوندى دا، ەلەڭسىز عانا شىلىكتى سايدىڭ تابانىنا ءتۇسىپ، تال-تالدىڭ اراسىمەن ىلديداپ بارا جاتتى.
بۇل جورىقتى احاتتان باسقا ەشكىم بايقاعان جوق. قارتتىڭ جۇرەگى الدەنەنى سەزگەندەي قوبالجىپ قالدى. «مىنا باتىردى بولىسى تۇسكىر تاعى دا جىلقىعا جۇمسادى-اۋ. تاعى ءبىر لاڭعا قالماساق نەتتى. توڭىرەك بىتكەننىڭ قىل قۇيرىعىن بولىستىڭ قورقاۋ كومەيىنە تىعا-تىعا بۇل رىسقۇل بۇرىن نە بەرەكە تاپتى؟ ارەڭ قويدىرىپ ەدىك، ءوزى دە «ەندى جىلقى الۋعا بارماسپىن» دەپ سەرت بەرىپ ەدى. مىناۋ نە جورىق، قاقپانعا قايتا ءتۇستى-اۋ، ارلانىم»، — دەپ احات ىشتەن تىنىپ، ءبىر كۇرسىنىپ، رىسقۇلدى جۇتىپ جىبەرگەن سايدىڭ تۇبىندەگى ۇرەيلى قاراڭعىلىققا ۇڭىلە قارادى. وبىر قاراڭعى ءتۇن بولىستىڭ وڭەشىندەي ۇڭىرەيىپ ءمىز باقپادى. شابدار سالت اتتى ساي تابانىنداعى جالعىز اياق سوقپاقپەن ىڭ-شىڭسىز، جولبارىس جۇرىسكە سالىپ، سىرعاناپ كەتىپ بارادى. بىرەر رەت رىسقۇلدىڭ ءىنىنىڭ استىنان جارقانات زۋ-زۋ ءوتتى. قالىڭ شىرعاناقتىڭ اراسىنان كوزدەرى جارق-جۇرق ەتىپ ۇكى قالباڭ ەتە قالدى.
«ە، شاپىراش كوزىم، — دەدى رىسقۇل ۇكىگە مىرس ەتىپ، — ەكەۋمىز دە ءتۇن قاراقشىلارىمىز. ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىز تۇندە بىتكەن. قويان اڭدىپ سورلاپ وتىرسىڭ عوي». بۇل جولى رىسقۇل وسى تۇندە ءۇيىرلى جىلقى الىپ قايتپاس. بۇل جولعى ساپار جالعىز اتتىڭ ارەكەتى. سول جالعىز اتتان گورى ءۇيىرلى جىلقى الىپ قايتۋ الدە قايدا وڭاي ەدى. بۇل ساپاردا بولىس رىسقۇلدى تۇقىمبايدىڭ ايگىلى قىزىل جەبەسىنە جۇمساپ وتىر.
قىزىل جەبە — ارعىسى البان، بەرگىسى قاڭلى، ىستى، جانىس، جالايىر، شاپىراشتى جايلاعان وسى ءوڭىردىڭ ماڭدايداعى جارقىراعان جالعىز جۇلدىزىنداي اتىشۋلى جۇيرىك ات.
قىزىل جەبە — بولىس اۋىلىنىڭ كەرىم دەگەن كەمباعالداۋ ءبىر شارۋاسىنىڭ جالعىز سالپى قارىن قارا بيەسىنەن تۋعان ءشىنجاۋ، قىلاڭ قىزىل قۇلىن ەدى. جاداعاي عانا جاباعى كەزىندە قاراكەمەر جاعىنان كەرىمنىڭ ءبىر قاڭلى قۇداسى كەلىپ، قالاپ العان. قۇناننان دونەن شىعار شاعىندا قىزىل جەبە — ساۋىردەگى قۇلپىرعان قىزعالداقتاي جايناپ شىعا كەلدى دە توي-تومالاق، اس-جيىنداعى بايگەلەردىڭ الدىن بەرمەي اۋىزعا ءىلىندى.
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قاراكەمەر جازىعىندا بولعان ءبىر بايگەگە رىسقۇل تۇراردى ارتىنا مىنگەستىرە باردى. تۇرار قىزىل جەبەنىڭ ءارۋاعى اسقان شاعىن سوندا كورىپ، بەساعاشقا قايتىپ كەلگەن سوڭ بالالارمەن ويناپ ءجۇرىپ، جاياۋ جارىستا: — مەن قىزىل جەبەمىن، — دەپ ايقاي سالىپ ەدى.
— ءيا ساعان، سەن شولاق شابدارسىڭ، — دەپ تالاسادى قورعان ۇستانىڭ بالاسى ارمان. ارمان وسى بەساعاشتا تۋعان بالا. تۇرارمەن تۇيدەي جاستى. اكەسى اتا-بابانىڭ جۇرتىنا ورالار كۇن بولار ما دەپ اتىن ارمان قويعان.
— ءيا ساعان، مەن قىزىل جەبەمىن، — دەپ قاسارىسادى تۇرار.
— ءوي، ءوزىڭ ويلاشى، سەنىڭ كوكەننىڭ ءمىنىپ جۇرگەنى قىزىل جەبە ەمەس، شولاق شابدار عوي، — دەپ ارمان قۇدايشىلىعىن ايتا باستايدى.
— شولاق شابدار مەن ەمەس، ورازباق، — دەپ تۇرار ءجون تاۋىپ كەتەدى.
ورازباق — رىسقۇلدىڭ ءىنىسى مولدابەكتىڭ بالاسى. اردىڭ-كۇردىڭ ماقتانشاقتاۋ.
— ءيا، ءيا، شولاق شابدار مەنمىن، — دەپ ورازباق تۇمسىعىن كوتەرىپ ماقتانىپ قالادى. ويتكەنى بەساعاشتا شولاق شابداردان ارتىق ات جوق. ورازباققا سونىڭ ءوزى دارەجە.
— انە، ايتتىم عوي، — دەپ تۇرار جەڭىپ شىعادى. ەندى ونىڭ قىزىل جەبە ەكەنىنە ەشكىم تالاسپايدى.
ءقازىر مىنا رىسقۇل سول تۇقىمبايدىڭ قىزىل جەبەسىن قايتسە دە الىپ قايتۋى كەرەك. باعاناعى بولىستىڭ ونىمەن وڭاشا سويلەسۋى وسى جاعداي.
بولىس تۇقىمبايدان قىزىل جەبەنى قالاپ، ءسوز سالعالى قاشان. تۇقىمباي يكەمگە كەلمەگەن سوڭ، قىزىل جەبەنىڭ ءتۇبى ءبىزدىڭ اۋىل. تۇلپار ءتۇبىر تابادى. كەرىمنىڭ قارا بيەسىنەن تۋعان قۇلىن ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق. مالىمىزدى قايتار، — دەپ بوپسالاپ تا كوردى. باي كونبەدى.
تۇقىمباي دا وسال قىزىل كوز ەمەس ەدى. سوڭعى سايلاۋدا بولىستىققا دا تالاسقان. سودان دا سايماسايمەن اراسى اشىلا بەرگەن. ەندىگىسى ەرەگەسكە اينالدى. سايماساي: — الامىن! — دەدى. تۇقىمباي: — الا المايسىڭ! — دەدى. ەندىگى ماقسات سول ساسىق تۇقىمبايدى قالايدا ءبىر مۇقاتىپ قالۋ.
رىسقۇل باسىن قايدا، قانداي ىسكە تىگىپ بارا جاتقانىن بىلمەدى ەمەس. قىزىل جەبە قولعا تۇسكەن كۇندە دە سايماسايدىڭ بويىنا سىڭبەيتىنىن سەزدى دە. باعاناعى وڭاشا اڭگىمەدە دە وسى ءشۇباسىن ءبىلدىرىپ ەدى، بولىس:
— ءاي، باتىر-ەكە، قولىما ءبىر تيگىزشى، ار جاعىن ءوزىم بىلەمىن عوي. مۇمكىن، قىرعىز اسىرىپ جىبەرەرمىن. ول جاعىن ماعان قويا بەر، — دەپ تۇپكى ماقساتىن ءدۇدامال قالدىردى.
— وسى ساپار تىلەگىمدى ورىنداساڭ، ولجالى بولاسىڭ. ات سۇرىنبەي جەر تانىمايدى. وسىدان وسى ايتقانىمدى ىستەسەڭ، ارامىزدىڭ سۋىسقانىن مەن دە ۇمىتايىن، سەن دە ۇمىت. ىرىلدارسىڭ — قاپپاسسىڭ، مەنەن جاقسى تاپپاسسىڭ. ءتۇبى بىرگە تۋىسسىڭ. سەن شىمىر دا، مەن جانىس. ەكەۋى ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن. قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا قيىسپايدى تۋىسقان تۋىسقا، — دەگەن.
رىسقۇل بولىستىڭ، بۇل ايتقانىنا تاعى ءشۇبالانادى: «ءتۇبى بىرگە تۇرتپەيتىن بولسا، تۋىسقان قيىسپايتىن بولسا، جانىس تۇرماق، ءىىىىمىردى شىمىر ءوز ەلىنە نەگە سىيعىزبادى؟ داۋىلباي اتا جاعىنان ماعان سەنەن گورى جاقىن ەمەس پە ەدى؟»
بۇل ويىن ول داۋىستاپ ايتقان جوق.
تاعى دا: — بوپتى بولىس-ەكە، — دەدى. ويتپەسكە لاجى قالماعان.
سايماسايدىڭ جەرىن جايلاپ، سۋىن ءىشىپ، وتىن وتتاپ وتىر ەكەنسىڭ — ايتقانىن ىستە. ايتقانىنا كون، ايداۋىنا ءجۇر. ويتپەيدى ەكەنسىڭ، ءجونىڭدى تاپ. ءايدا، شىعىس-تالعار بولىسىنىڭ شەبىنەن تايىپ تۇر. قايدا بارساڭ، وندا بار.
شىعىس-تالعار توپىراعىنا تابانى تيگەلى جيىرما جىل. سول جيىرما جىلدان بەرى سول ءبىر كوزگە كورىنبەس قىل شىلبىردى رىسقۇل موينىنا ءىلىپ الدى. قانشا بۇلقىنسا دا قۇلدىقتىڭ قارعىس اتقان بۇعالىعىنان قۇتىلا المادى. سوڭعى ءبىر جىل بولىستان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ كورىپ-اق ەدى، تۇزاققا قايتا كەلىپ ءتۇستى.
— ءبىر قويدىڭ قۇنى جەلەۋ بولدى. قويدى قويشى، سايماساي ءوز جەرىنەن قۋادى. قايدا بارىپ سيادى؟ تۇلكىباس داربازاسى جابىق. مەركە مەن جۋالىدان مەكەن تابىلمادى.
جەتى شوقىلى تالعاردىڭ الپاۋىت شىڭى جانعىرىق تىنباسى التىنمەن بۋلاعانداي بالقىپ، اينالاسىن اداسقاق الاۋ شالىپ، تولىقسىعان اي كەربەز كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. جايشىلىقتا كوزگە ىلىنبەي تۇرعان كىلەگەي كىربىڭ بۇلت ابايلاپ قانا التىن جالاتقانداي ايدارلانا بەردى. اي قۇلاقتانىپ كوتەرىلدى.
اي ساۋلەسى سايدان شىعىپ، جازىققا ىلىنگەن رىسقۇلدىڭ كىرشەڭ اق قالپاعىن دا شالىپ قالعان. شابدار دا قىلاڭ، سۇرقاي شەكپەن دە قىلاڭ. تۇلكىباستان قالعان جالعىز بەلگى — اق قالپاق تا قىلاڭ. جازىققا ىلديلانعان سايىن ءجون-ارقاداعى تالعار اسقاقتاپ، ايبىنداي تۇسەدى.
رىسقۇل ءقازىر تاۋفيحسىز جورىققا شىعىپ بارا جاتىپ، ارتىنا قاراپ، اي نۇرىنا مالىنىپ ماناۋراعان تالعاردى كورىپ، بىلتىرعى وقىمىستى ورىسپەن سونىڭ شىڭىنا شىققانى ەسىنە ءتۇستى. — «ول دا ءبىر باقىتتى كۇندەر ەكەن-اۋ، ادال، اق جول ەدى عوي»، — دەپ كۇرسىندى.
سودان سوڭ ىڭىلداپ، ءوزىنىڭ قۇرانىنداي كورەتىن جالعىز اۋىز ولەڭىن ايتتى.
* * *
«قىزىل جەبە»، — دەپ كۇبىرلەدى. رىسقۇل، وسىدان جولى بولىپ، قىزىل جەبە تاقىمىنا ءبىر تيسە، اتاسىنا نالەت، تاس باسىپ، تاۋ اسىپ، اقسۋ-جاباعىلىعا ءبىر-اق تارتىپ كەتكىسى دە كەلدى، اقسۋ-جاباعىلى ەسىنە تۇسكەندە ىلۋدە ءبىر جىگەرى قۇم بولىپ، كوزىنە جاس كەلىپ قالاتىن اۋرۋى تاعى ۇستادى.
ءبىراق تۇلكىباستان ءوزى باستاپ الىپ كەلگەن ارىق-تۇراق اعايىندى قايتەدى؟ بايلىعىنا ەمەس، باتىرلىعىنا قىزىعىپ قىزداي قوسىلعان ءىزبايشانى ءقايتىپ قالدىرادى؟ مەن قىزىل جەبەمىن! — دەپ اندا-ساندا ساڭق ەتەتىن تۇراردى قايدا قالدىرادى؟
وتكەن كۇزدە مايلىبايدىڭ اسى بولدى. Ac — بولعاندا — شىعىسى البان، سۋان، قىزاي، تۇستىگى — الاتاۋدىڭ ار جاعىنداعى قىرعىزدار، باتىسى — شاپىراشتى، دۋلات، جالايىر، تەرىستىگى — اياگوز، اقسۋدان بەرگى ارعىن، نايمان قاتىسقان ۇلان اس بولدى.
رىسقۇل شولاق شابداردى ەرتتەپ، قاراكەمەر، شەلەك جاعىنا جينالعاندا تۇرار بۇرىن بايقالماعان مىنەز تانىتتى. بۇرىن قانشا ساپارعا اتتاندى — الا كەت دەپ ايتپاۋشى ەدى. ايتەۋىر سول جولى قاتتى قيىلدى. بالانىڭ كوڭىلىن جىقپاي، شولاقتىڭ ارتىنا مىڭگەستىرىپ الا كەتتى.
شىمالداي قۇجىناعان قالىڭ حالىقتىڭ اراسىندا اداسىپ كەتەp دەپ، رىسقۇل بالاسىن جانىنان ءبىر ەلى تاستاعان جوق. اس قىزىعى — الپىس شاقىرىمعا ايداعان ات بايگەسى ەدى. جەبە سول بايگەدە اققان جۇلدىزداي الدىمەن كەلىپ، داڭقى بۇرىنعىدان بەتەر شارىقتاپ كەتتى. استىن ءۇشىنشى كۇنى كوكپار تارتىلدى. اسىرەسە كوكپار دەگەندە دەلەبەسى قوزىپ كەتىپ رىسقۇل تۇراردى ارقاسىنا ءجاربيتىپ جابىستىرعان كۇيى، دودانى اينالشاقتاپ، قىزىل مايداننىڭ قىزۋىنا ءوزى تۇسپەسە دە، قاراپتان-قاراپ ءجۇرىپ، قيقۇلاپ قويادى.
دودا — اراسى ەكى-ۇش شاقىرىمداي ەكى توبەنىڭ ورتاسىندا باستالدى. وردەگى سازتوبە — سايماساي اۋىلىنىڭ مارەسى. ىلديداعى كەسىكتوبە — تۇقىمباي اۋىلىنىڭ مارەسى. سايماسايدىڭ كۇرەڭ قاسقاسى دوداشىل مال ەدى. كۇرەڭ قاسقاداعى ماقاش پالۋان كوكپاردى قاتارىنان ەكى رەت اپارىپ سالعاندا تۇقىمباي تۇتىگىپ، ساقالىن جۇلىپ، جەر سابالادى. سايماساي ساق-ساق كۇلىپ، ايبىنى استى.
ىزاعا بۋلىققان تۇقىمباي كوكپارعا قىزىل جەبەنى قوس دەپ بۇيىردى جىگىتتەرىنە. قىزىل جەبە دوداعا جوق ەدى. ءبىراق دودادان شىققان ماقاشتىڭ كۇرەڭ قاسقاسىن ادىم اشتىرماي قۋىپ جەتەدى. امال نە، ۇستىندەگى جىگىت ماقاشتىڭ تاقىمىنداعى تايداي سەركەنى سىلكىپ الا الماي اجىراپ قالا بەردى. «وي، اتتەسى-اي! وي، قايران قىزىل جەبە-اي!» — دەپ جۇرت سانىن سوعىپ، اھ ۇرادى.
كوكپاردىڭ جەلىگى قىسپاسىن، ءبىر قىسسا ادامنىڭ ەكى كوزىنە قان تولىپ، ەرتەڭىن ويلاپ جاتپاس. رىسقۇلدى جەلىك جەڭدى. سايماسايدىڭ سويىل سوعارى ەكەنى ەسىنەن شىعىپ، قىزىل جەبەنىڭ ءبىر ەزدىڭ استىندا كورەر كوزگە قور بولعانىن كورىپ، شولاق شابداردى تەبىنە ءتۇسىپ، كيمەلەپ تۇقىمبايدىڭ الدىنا بارعان.
— ۋا، تۇقا، قاڭلى، جانىستىڭ ەمەس، قىزىل جەبەنىڭ نامىسى ءۇشىن، مىنا مەن قالىسقا رۇقساتىڭدى ءبىر بەرشى، مەن كورەيىن، — دەدى.
— تۇقىمباي «بۇل قالاي؟» — دەپ جان-جاعىنا قاراپ ەدى، قالىڭ قاڭلى:
— بەر، تۇقا، بەر! بۇل تاۋ-شىلمەمبەت رىسقۇل عوي.
— كوكپاردىڭ كيەسى — كوكبورى عوي سورلى!
— تاقىمىنا تۇلپار تيمەي تيتىعى قۇرىپ تۇر عوي، — دەپ شۋلاستى.
رىسقۇل شولاق شابداردان ءتۇسىپ، ورگە تۇراردى وتىرعىزدى دا، تىزگىن مەن قامشىنى بالاسىنا ۇستاتتى.
— مىقتالىپ وتىر. كوكپارشىلارعا جاقىنداما. قاعىپ كەتەدى، — دەدى تۇرارعا.
كيىز قالپاقتى باسا كيىپ، جەڭىن سىبانىپ الىپ، قىزىل جەبەنىڭ تىزگىنىن ۇستادى. ۇستىندەگى جىگىت سۇمەتىلىپ، اتتان ارەڭ ءتۇستى. رىسقۇلدى جاقتىرماي، الا كوزىمەن وقشيا ءبىر قاراپ:
— ال، كورەيىك مىقتى ەكەنىڭدى، — دەپ كۇڭك ەتتى.
قىزىل جەبەگە قونعان سوڭ رىسقۇلدىڭ سيرەك جىلجيتىن قاھارلى قاراسۇر وڭىنەن نۇر توگىلىپ، كوزدەرى شوق شاشىپ، ءارۋاق بۋىپ ارقاسى قوزعان باقسىداي، ايبىنى اسقاقتاپ شىعا كەلدى. استىنداعى جۇيرىك تە بۋىرقانعان بۇلا كۇشتى سەزگەندەي، اۋىزدىقتى قارش-قارش شايناپ، تىزگىندى سۇزە شىرەنە تارتىلعان ساداقتىڭ ادىرناسىنان ۇشاتىن جەبەدەي لىپىپ تۇر ەدى.
قىزىل جەبەگە اياق ارتقان، سول سانسىز باقىتقا مولىققان ساتتە رىسقۇلدىڭ كوزىنە قۇدىرەتتى سايماساي دا، داۋلەتتى تۇقىمباي دا ءجاي انشەيىن ءبىر قىبىر-جىبىر تىرشىلىك كەشكەن پەندەلەر بولىپ كورىندى.
باقىتتىڭ اعىل-تەگىل سەزىمىنەن رىسقۇلدىڭ باسى اينالعانداي بولدى.
«وسى مەن ماس ەمەسپىن بە؟» — دەدى وزىنە-وزى اتتىڭ باسىمەن الىسىپ، ماقاشتىڭ دودادان شىعار ءساتىن كۇتىپ، شيىرشىق اتىپ تۇرىپ.
رىسقۇل سياقتىلاردى باقىتتىڭ بۋىمەن ماس قىلۋ ءۇشىن قىرۋار مال كەرەگى جوق. قىزىل جەبە جەتىپ جاتىر.
...كوكپاردى كەلەسى دودادان كەرگىلەپ الىپ شىعىپ، سازتوبە مارەسىنە باياعى ماشىقپەن ماساتتانا شاپقان ماقاشتىڭ تاقىمى ءبىر كەزدە كوكپارمەن بىرگە جۇلىنىپ كەتكەندەي بولدى، اسپان استى شۋ ەتە قالدى. نە زاۋال بولعانىن اڭداي دا الماي قازانداي باسىنا قان قۇيىلىپ كەتە جازداعان ماقاش كۇرەڭ قاسقانىڭ تىزگىنىن تارتىپ، كەرى بۇرىلىپ، قارسىلاسىن قۋىپ كورىپ ەدى، قايدان بولسىن، قىزىل جەبەنىڭ ءبىر بۇرق ەتكەن شاڭىنا كومىلىپ قالا بەردى.
سول شابىستا قىزىل جەبە تۇرارعا جارق ەتە قالعان نايزاعاي سياقتى كورىندى. قىزىل جەبەنىڭ جەلبىرەگەن جال-قۇيرىعى نايزاعايدىڭ تارام-تارام بۇتالارىنداي جالىنداپ بارا جاتتى. «و، قىزىل جەبە!» — دەگەن داۋىس شولاق شابداردىڭ ۇستىندە وتىرعان تۇراردىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتىپ ەدى.
قىزىل جەبە كەسىكتوبەگە وقتاي اتىلىپ، اياعى جەرگە تيەر-تيمەس ءبىر-اق توپ ەتتى. ول شاپقاندا الدەبىر قابىلان قارعىعانداي، ياكي كولدەگى كوكالا ۇيرەككە اسپاننان قارشىعا قۇيىلعانداي كورىنەدى ەكەن. ايتەۋىر قالىڭ حالىق الگى جانۋاردىڭ اياعى جەرگە ءتيدى مە، تيمەدى مە، سونى بايقاي الماي «ءوڭ بە، ءتۇس پە؟» دەپ بولعانى اقيقات.
تۇسىنان قىزىل جەبە مىنگەن كوكەسى زۋ ەتىپ وتە شىققاندا، تۇرارعا كوكەسى ات ەمەس، نايزاعايعا ءمىنىپ كوزىلەسپەي ۇشىپ وتكەندەي كورىندى. «و، قىزىل جەبە!» — دەپ تاعى دا تاندانا ايقايلاپ جىبەرگەنىن بايقاماي دا قالدى. ءوز داۋىسىنان ءوزى قىسىلىپ جان-جاعىنا قاراسا، جان بىتكەننىڭ ءبارى: «قىزىل جەبە! رىسقۇل! قىزىل جەبە! رىسقۇل!» — دەپ جامىراپ تۇر ەكەن.
تۋعان بالاسىنىڭ الدىندا بەدەلى جوق اكە سورلى. رىسقۇلدىڭ باعى بار ەكەن. تۇرار ونى پايعامبارداي سىيلايدى. جەر باۋىرلاعان جەتى جاسار بالا نە بىلەدى دەيتىندەردىڭ سورى قالىڭ. «اكە كورگەن وق جانار» بولسا، سول جەتى جاستاعى جەتكىنشەك تۇرار تۋعان اكەسىنىڭ تۋراشىلدىعىن، كۇشتىدەن كۇبىجىكتەمەيتىن، مىقتىدان ىقپايتىن تاكاپپارلىعىن، جارلىمىن دەپ جاسىمايتىن جىگەرىن كورىپ ءوستى. تۇرار ءۇشىن رىسقۇل ەر بىتكەننىڭ ىشىندەگى وداعاي وق جەتپەسى.
ال، ەندى اكەسىنىڭ قىزىل جەبەگە ءمىنىپ وتىرعانداعى كەلبەتىن كورىپ، تۇراردىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي، اسپانداعى جۇلدىزدى قولمەن ۇستاپ تۇرعانداي بولدى. قىزىل تۇلپاردىڭ ۇستىنە قۇرىش قونعانداي ادەمى سۋرەت جاس بالانىڭ جانىن الديلەيدى. رىسقۇل ساداقپەن اتىلعان قىزىل جەبەنىڭ قۇرىش ۇشىنداي بولىپ بارعان، ايتۋلى پالۋان ماقاشتىڭ تاستاي تاقىمىن تالقانداپ، كوكپاردى تارتىپ العاندا، تۇرار بۇل ءومىردىڭ دودالى كوكپار ەكەنىن، كۇرەسپەسە، الىسپاسا ادام ءوز سىباعاسىنان، بالكىم باقىتىنان اداسىپ قالاتىنىن بالا كوڭىلمەن، كومەسكىلەۋ بولسا دا، اندادى. ەگەر الگىندە رىسقۇل كوپ كورەرمەننىڭ ءبىرى بولىپ، بۇعىپ تۇرا بەرسە، ماقتانىشقا ماستىقتان ماقاشتىڭ ەكى كوزىنىڭ ەتى ءوسىپ، ەسىرىپ كەتەر ەدى.
تۇرار سوندا قورقاق بولماۋ كەرەك ەكەنىن، ادال ايقاسقا ايانباي ءتۇسۋ كەرەك ەكەنىن سۇڭعىلالىقپەن ەمەس، بالا تۇيسىگىنىڭ العىرلىعىمەن سەزىندى.
قىزىل جەبە مەن رىسقۇل تۇرار وقىعان ءومىر اتتى قالىڭ كىتاپتىڭ ءبىر پاراعى.
ءبىراق بۇل قۇدىرەت اياماي توگە سالعان اعىل-تەگىل قۋانىشتىڭ ارتى ۇلى جانجالعا ۇلاسا جازدادى. البەتتە، اۋەلى سايماساي سالدى سويقاندى. رىسقۇلعا:
— ساتقىنسىڭ! قاراقشىسىڭ! تاۋفيحسىز كىرمە ءيتسىڭ! قۇرتامىن دا جويامىن! — دەدى.
بۋراداي بۇرقىلداپ ماقاش قامشى ءۇيىرىپ ۇرماق بولدى. قاندى جاعى رىسقۇلدى جاقتاپ، ولار ءبىر بۇيىردەن كيلىكتى.
— ايىپ مەنەن، الديار! — دەپ رىسقۇل سايماسايدىڭ الدىنا قول قۋسىرعانمەن، بولىستىڭ كوكىرەگىنە قان قاتىپ قالدى.
— اتالاستىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن دەگەن قايدا؟ رىسقۇل ءيسى دۋلاتتىڭ نامىسىن ەمەس، تۇلپار تۇياعىنىڭ نامىسىن قامبار اتا ارۋاعىن، اس-جيىننىڭ، ويىن-تويدىڭ نامىسىن قورعادى. وعان سەنىن نەڭ كەتتى، بولىس! كىرمە دەپ قورلاي بەرسەڭ، مەن-اق سىيدىرىپ الامىن، شىمىر دۋلات ماعان دا الىس ەمەس! — دەپ تۇقىمباي داۋىرلەدى.
استان قايتقالى قىزىل جەبە سايماسايدىڭ كوز الدىندا ويناقتاپ تۇردى دا قويدى. تۇندە كادىمگىدەي تۇسىنە كىرەدى. تۇسىندە ونى بىرەۋلەر بەلىنە قىرىق قۇلاش ارقان بايلاپ زىندانعا تۇسىرەدى. زىنداننىڭ ءبىر تۇكپىرىندە قىزىل جەبە قۇلاعىن جىمىرايتىپ، ارتقى اياعىن كوتەرىڭكىرەپ تەبەيىن دەپ تۇرادى. سايماساي قىزىل جەبەنىڭ جانىنا جولاي المايدى. قىرىق قۇلاش ارقاننىڭ ۇشىن تۇزاقتاپ، بۇعالىق تاستاماق ەدى... الا ارقاننىڭ ءوزى الا شۇبار جىلان بولىپ باسىن قايقاڭداتتى.
سايماساي باستىعىرىلىپ بارىپ: «ءبىسمىللا! ءبىسمىللا!» — دەپ وياندى.
— تۇرا تۇر، تۇقىمباي! — دەدى بولىس. — سەنىڭ جازاڭ تاۋ-شىلمەمبەتتەن بولسىن!
* * *
ايتسا ايتقانداي، تاۋ-شىلمەمبەت ونىڭ قۇرعان تۇزاعىنان قۇتىلا المادى. رىسقۇل وسى كەلە جاتقاندا سول ۇزىن تۇزاقتىڭ ءبىر ۇشى ءوز موينىندا، ءبىر ۇشى بولىس قولىندا ەكەنىن بەك سەزىنىپ كەلە جاتقان.
* * *
تۇقىمباي دا سەزىكتەنۋلى بولاتىن. قىزىل جەبەنىڭ داڭقى اسپانداپ كەتكەن سايىن بايدان دا دەگبىر قاشا باستادى. جۇيرىك اتتىڭ يەسىنە جاۋ كوپ. ب ا ق قونعان جەرگە كۇنشىلدىك ءۇيىر بولادى. اتتىڭ يەسىن تابانىنا تاپتاي الماعان جەردە، جۇيرىكتىڭ وزىنە قاستاندىق جاساۋ قاشاننان بار جاماندىق.
سونى بىلگەن تۇقىمباي قىزىل جەبەنىڭ اياعىنا جۋاندىعى بىلەكتەي كىسەن سالىپ، قاراشا كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە كىرگىزىپ، تۇندە تابالدىرىققا قاراۋىل قوياتىن بولدى.
رىسقۇل مۇنى بىلەدى. اي ۇلكەن ساسكە تۇسىنا جەتىپ، تولىقسىپ تۇرعان شاقتا ول باي اۋىلىنىڭ توبەسىنەن كەلىپ تۇسكەن. جابايى المالى قىرقانىن ەتەگىندەگى جازىقتا جاتقان اۋىل اي ساۋلەسىمەن اپ-انىق كورىندى. قوي جاتقان قوتاندى قورشالاي تىككەن كىلەڭ قوڭىر ۇيلەر. ادەتتە باي ءۇيى اق شاڭقان بولار ەدى. تۇقىمباي قوتان ءۇي تىكپەيدى، تاسباقاداي تاربيعان ءداۋ ءۇي اۋىلدىڭ ورتاسىن الا ورنالاسىپتى. باي مەكەنى سول.
ساداقشا ءيىلىپ ورنالاسقان جايلاردىڭ ءدال ورتاسىندا، قوي قوتاننىڭ تۋرا ىرگەسىندە جەكە ءبىر ءۇي قارايادى. قىزىل جەبە سوندا.
توبەدەگى جابايى المانىڭ تاساسىندا تۇرىپ، رىسقۇل توڭىرەكتىڭ ءبارىن ابدەن بارلاپ الدى دا، شابداردى تالعا بايلاپ، اۋىلعا جاياۋ بەتتەدى.
قوتان شەتىندە قاراۋىل بار. قوي كۇزەتەتىن اران اۋىز باراق توبەتتەر دە سول ماڭدا. قوتان شەتىنەن كىرمەي رىسقۇل نە دە بولسا تۋرا بايدىڭ ۇلكەن قوڭىر ءۇيىنىڭ تۇسىنان تارتتى. ءۇيدىڭ تۇسىندا تۇرىپ تىڭ تىڭدادى. بۇكىل اۋىلدا وياۋ جاتقان بۇل كەزدە ءبىر ادام بولسا ول تۇقىمبايدىڭ ءوزى بولادى. وزگەنىڭ ءبارى ايلى ءتۇننىڭ الديىمەن قالىڭ ۇيقىعا كەتكەن شاق.
ۇيقىسى سەرگەك، سەكەمشىل شال وياۋ جاتقان بەلگى بەرمەدى. پەش تۇبىندە بۇيىعىپ جاتقان كارى مىسىقتىڭ پىرىلىنداي ءۇن شىعادى. «بايدىڭ ءوزى»، — دەدى رىسقۇل. ۇيشىكتە قاماۋلى قالعان جالعىز كۇشىكتىڭ قىنسىلاعانىنداي ءبىر جالىنىشتى، ايانىشتى دىبىس وقتا-تەكتە شىعىپ كەتەدى. «بايدىڭ توقالى، — دەپ قويدى رىسقۇل. — ە، سورلى، قالتىراۋىق، قاۋقارسىز شالعا قور بولعان. ەسىڭنەن تاندىرار ەركەك جاتسا جانىڭدا، ۇيقىڭ سۋعا باتقانداي تىپ-تىنىش بولار ەدى».
بەيمەزگىل ساتتە ەسىنە ءىزبايشا تۇسە كەتتى. جىپ-جىلى توسەكتە جىپ-جىلى قۇشاقتا ءىزبايشانىڭ گۇلقايىرمەن جۋعان قولاڭ شاشىن يىسكەپ، ءسامبى شىبىقتاي سەرىپپە بەلىنە وڭ قولدى ارتىپ قويىپ، اتلاستاي سىلاڭدى دەنەسىن سيپالاپ جاتىپ، ءتۇن بالاسىنىڭ ءلاززات تەڭىزىندە مالشىپ تىنشىماي، اش بورىدەي اۋىلدىڭ ىرگەسىندە دەمىن ىشىنەن الىپ، بۇقپالاپ تۇرعانىنا وكىندى.
ءتۇندى قۇداي تىنىشتىققا، كۇندىز كورگەن ازابىڭنان ءبىر مەزگىل ارىلىپ، ءتاتتى قۇشاققا، ءتاتتى ۇيقىعا كىرۋگە جاراتقان. ال رىسقۇلدىڭ تالاي ءتۇنى قاتالدىقپەن، قيقۋمەن، دۇرلىگۋمەن، دۇبىرمەن ءوتتى. "وسىدان جولىم بولسا، بۇل كاسىپتى ۇزىلدى-كەسىلدى قويعانىم بولسىن»، — دەپ وزىنە ءوزى تالاي انت بەردى.
ءبىراق ءوز ەركىڭ، ءوز قولىڭدا بولسا عوي. كوزگە كورىنبەيتىن لاعنەت قۇرىعى بار. ىرىق بەرمەي، ەرىك بەرمەي، قاقپايلاپ، قارعىس جولىنا سالا بەرەدى، سالا بەرەدى. ءومىر دەگەن ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ، كوبىنەسە قىسقارىپ تا تارتىلىپ قالادى.
قىزىل جەبە قاماۋلى تۇرعان ۇيگە بۇقپالاماي-اق، جاي باسىپ، تىكەسىنەن تىك ءجۇرىپ باردى. بۇقپالاساڭ-اق، ادام تۇرماق مال دا سەزىكتەنەدى. كۇيىس قايىرىپ، مەكىرەنىپ قويىپ قويلار جاتتى. دۇرلىككەن جوق.
ەندىگى قيىنى — ەسىكتەن قاراعاندا قىزىل جەبە ۇرىكپەسە بولار ەدى. انەۋ كۇنگى كوكپاردا قىزىنعان تۇلپاردى رىسقۇل تاڭدايىن تاقىلداتىپ تىنىشتاندىرعانى بار. ءۇيدىڭ ەسىگىنە تايانا بەرە ەستىلەر-ەستىلمەس تاڭدايىن قاقتى. ات ەلەڭ ەتىپ، قۇلاعىن تىكىرەيتىپ، بۇعان تەسىلە قاراپ تاناۋىن دەلبەڭدەتىپ ءسال وقىراندى.
تابالدىرىقتا تالىستاي بولىپ، كەسە-كولدەنەڭ ءتۇسىپ، قاراۋىل جاتىر ەكەن، ويانعان جوق. مۇرنىنان دەم الا الماي، اڭىرايىپ اۋزى اشىلىپ ۇيىقتايتىن ءداۋ نەمە ەكەن. رىسقۇل ونىڭ ۇستىنەن ابايلاپ اتتاپ ءوتتى دە، اشىق اۋزىنا جۇمارلاپ جۇدىرىقتاي ورامالدى تىعىپ جىبەردى. ەكى سامايىنىڭ كوك تامىرىن ەزىپ-ەزىپ، ەسىنەن تاندىرىپ، ۇيمەدەي نەمەنى ىرگەگە قاراي سۇيرەپ تاستادى. قالتاسىن ءتىنتىپ، كىسەننىڭ كىلتىن الدى.
جاستايىنان جىلقى بالاسىنىڭ ءيىسى ون بويىنا ءسىڭىپ وسكەن، ادال دوستى ادامنان گورى جىلقى بالاسىنان كوپ تاپقان رىسقۇلدى قىزىل جەبە دە تانىعانداي، توسىرقاماي، جاي عانا جەڭىل يىسكەپ، ءىشىن تارتىپ قويىپ، مويىن ۇسىنىپ تۇردى.
رىسقۇل اسىل تۋعان پىراقتىڭ قىرىم ەتى جوق قاتقىل باسىن قۇشاقتاپ، اقبوكەننىڭ تۇمسىعىنداي دوڭەس كەلگەن كەڭ تاناۋ تۇمسىعىنان سيپالادى. جانۋار ەلجىرەگەندەي قوس قۇلاعى سالبىراپ كەتتى. باداناداي كوزدەرىن جۇمىپ، تۇمسىعىن رىسقۇلدىڭ كەۋدەسىنە ۇيكەلەدى. تۇلپار تۋعان اتتى قۇداي باقتالاستاردىڭ دوداسىنا سالماي، جۇيرىك ءقادىرىن قاسيەتتەر سەندەي ەرلەردىڭ پەشەنەسىنە جازسا، — دەپ مۇڭىن شاعىپ تۇرعانداي. رىسقۇل ونىڭ ءاپايتوس ومىراۋىن، ارىستان بوكسە ساۋىرىن سيپاعاندا جىلقىنىڭ دەنەسى تۇنىعىنا تاس لاقتىرعان ايدىن سۋداي ءدىر-دىر ەتتى.
رىسقۇل ەندى ەمىرەنۋدى، ەركەلەتۋدى قويىپ، جالما-جان قىزىل جەبەنىڭ قولادان قۇيعانداي تىپ-تىك تۇياقتارىنا كيىز بايپاق كيگىزدى.
* * *
جابايى المانىڭ اراسىندا قالعان شولاق شابدارعا جەتكەن سوڭ، رىسقۇل نوقتالى قىزىل جەبەنى جەتەككە الىپ جەدەلدەتە جەلە جورتىپ، سولدات سايداعى بولىستىڭ اۋىلىنا تىكە تارتتى. الدىندا كولبەڭدەپ، تۇلەگەن تۇيەنىڭ موينىندا قالعان ءولى جۇندەي بولىپ كورىنگەن جابايى الما اعاشتارى بار قىرقالار بەي ۋايىم مۇلگىپ جاتتى. اسپانداعى اي مەن جۇلدىزدار توبەدەن ءتونىپ، ءبارىن كورىپ، ءبارىن بايقاپ تۇرعان سياقتى. رىسقۇلعا كىنالاي قارايتىن دا ءتارىزدى. رىسقۇل بىلمەيتىن الداعى سۇمدىقتى اي مەن جۇلدىزدار سەزىپ، سەكەم الىپ: — اتتەگەن-اي، بەكەر بولدى-اۋ، — دەپ ۇندەرى جوق تەك ىشتەن تىنىپ قالعانداي.
تالعاردىڭ مۇز دۋلىعا كيگەن جەتى شىڭى قاباعىنا قىراۋ قاتقان باتىرلارداي سۇستى.
اينالا توڭىرەكتىڭ جاۋىعۋىنان رىسقۇل جابىققان. «وسىم نە دالباسا؟» — دەپ نالىعان. جۇيرىكتى قولعا ءتۇسىرۋ ءاۋ باستا قىزىق تا سياقتى ەدى. قيىن ارەكەتتىڭ ءوز قىزىعى، جەلىگى بار. سوعان قول جەتكەن سوڭ، اقىل كىرىپ، جەلىك قايتىپ، كوڭىلدىڭ قۇلازىعان كەزى ەدى بۇل.
ءبىر ساتكە ول تۇقىمبايعا جانى اشىعانداي دا بولدى. انا جولعى استا قىزىل جەبەنى بەرىپ، كوكپار قىزىعىنىڭ ءدامىن تاتقىزىپ، كوڭىلىن ءبىر كوتەردى. سايماسايدىڭ قاھارىن قايتارىپ، اراشا ءتۇستى. ءتىپتى ءوز اۋىلىنان قونىس بەرىپ، قامقورشى دا بولماق نيەت تانىتتى.
سول جاقسىلىعىنا جاۋاپ رەتىندە ايتقان راقمەتى مىناۋ. دومالانعان شاق-شاقشال ەندى ساقالىن جۇلىپ، جەر سابالاپ قالاتىن بولدى.
رىسقۇلدى ارتىنشا باسقا ءبىر وي جەڭدى. «بۇلاردىڭ قايىرىمدىسىن كورگەنىم جوق. باي بىتكەننىڭ ءبارى ءبىر توپىراقتان دومبازدالعان. مۇسىركەگەن بولادى دا، الدىنا سۇيەك تاستاپ، الداۋسىراتىپ، موينىڭا قارعى باۋ تاعىپ، تابانىنا سالىپ الادى. ءومىرى قۇتىلماس قاقپانعا قالاسىڭ. تۇقىمباي سۋدان تازا، سۇتتەن اق بولسا، كەرىم كەدەيدىڭ قۇداسىنان قىزىل جەبەنى شىرىلداتىپ تارتىپ الار ما ەدى؟ تۇپتەپ كەلگەندە قىزىل جەبە تۇقىمبايدىكى دە ەمەس قوي. ونىكى دە زورلىق، بولىستىكى دە زورلىق. ءبىز پاقىرعا كۇنكورىس كەرەك. مەندە جازىق جوق».
وسىنى ويلاپ، رىسقۇل شولاقتى تەبىنىپ قالدى. قىزىل جەبە ويناقتاي جونەلدى.
* * *
بولىس تا تاعات تاپپاي، ۇيىقتاي الماي وياۋ جاتقان. ءۇي سىرتىنداعى ءدۇبىردى قۇلاعى شالىپ قالعاندا-اق توسەكتەن اتىپ تۇرىپ، اق جەيدە-دامبالشاڭ، ۇستىنە جۇمساق تۇيە ءجۇن شەكپەندى جەلبەگەي جامىلا سالىپ، اياعىنا كەبىسىن ىلە-مىلە سىرتقا شىقتى.
— وي، كوك ءبورىم! — دەپ ات ۇستىندەگى رىسقۇلعا قوس قولىن بىردەي ۇسىندى. — سەن المايتىن جاۋ بار ما! سەنىپ ەم-اۋ وزىڭە. باسقا جان بالاسىنىن قولىنان كەلمەيتىن ەرلىك ىستەدىڭ. ءاي، كوكجالىم! اتتان ءتۇس.
— قاجىپ قالدىم، مىرزا. مەن قايتايىن. بالا-شاعا دا ەلەگىزىپ جاتقان شىعار، — رىسقۇل ەندى ايالداۋعا زاۋقى سوقپاي.
— وي، ەرىم، جاس قاتىننىڭ جانىنا جەتۋگە اسىعاسىڭ، ءا؟! سابىر ەت، ءالى شارۋا بار. اتتان ءتۇس.
— شارۋا بىتپەدى مە، مىرزا. بولارى — بولدى عوي. ەندىگىسى ءوز قولىڭدا. ايتەۋىر، ەكى تاۋدىڭ اراسىندا شىبىن ءولىپ جۇرمەسىن. مەنىڭ العانىمدى بىلدىرە كورمە، مىرزا، ۋادەگە قۇداي كۋا.
— بۇرىن مۇنداي جالتاق ەمەس ەدىڭ، سەن دە جاسيىن دەگەنسىڭ-اۋ، باتىر. بۇل تۇقىمباي يتكە ىستەگەن قورلىقتىڭ ءبىسمىللاسى عانا. ەندى ونى مۇلدە شوڭقيتۋ كەرەك.
— ەندى نە قالدى، مىرزا؟ الارىڭدى العان جوقسىڭ با؟ قىزىل جەبە قولىندا. ءبىراق ءقايتىپ سىڭىرەر ەكەنسىڭ بويىڭا. جاي قىل-قۇيرىقتىڭ ءبىرى ەمەس. اتىشۋلى عوي.
— سول سەبەپتى دە بۇل ماقۇلىقتىڭ كوزىن جويۋ كەرەك. كوزگە سۇيەل بولىپ بىتكەن ديۋ نەمە تۇقىمبايعا دا جوق، ماعان دا جوق. كۋعىنشى كەلىپ قالۋى اجەپ ەمەس. تەز اتتان ءتۇس، باتىر. تەز باۋىزداپ جىبەر، جىلقى بەينەلى جىننىڭ بالاسىن! — دەپ بولىس شولاق شابداردىڭ تىزگىنىن ۇستادى.
رىسقۇل تىزگىندى تارتىپ قالدى. شولاقتىڭ باسى كەگجەڭ ەتتى. قىزىل جەبە وسقىرىنىپ، قۇلاعىن تىكشيتتى. بولىس جالما-جان قىزىل جەبەنىڭ نوقتاسىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى.
— ادام بالاسىنىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز ەمەس قوي مىناۋىڭ، بولىس. ۇيقىسىراپ ايتقانىڭ بولار. جىلقىنىڭ تورەسىن دەنى دۇرىس كىسى سويۋعا كوزى قيا ما؟! ودان دا مەنى سوي، قان تىلەسەڭ! نە دەپ تۇرسىن ءوزىڭ؟!
رىسقۇل سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي داعدارىپ قالدى. دۇنيەگە اسىل سيرەك كەلەر. مىنا وڭكيىپ تۇرعان تاۋدىڭ ءبارى تاس. التىنى بار بولسا — ءتۇيىر عانا شىعار. قىزىل جەبەدەي اسىل ەندى بۇل ەلدىڭ ماڭدايىنا بىتە مە، جوق پا — بەلگىسىز. قىزعانىش پەن كۇنشىلدىك دەگەن يت ادامدى اقىلىنان اداستىرادى. قىزعانىش پەن كۇنشىلدىكتىڭ ءوزى ارام پيعىلدان تۋادى. ادال ادام ەشكىمنىڭ باعىن كۇندەمەيدى. باقتالاستاردىڭ باسىنداعى مي ۋعا اينالادى. ۋلى ميدان تۇبىندە ۇرىس شىعادى.
— Maقاش! — دەپ اقىرىپ قالدى بولىس.
كورشi قاراشا ۇيدەن:
— ا! ا! — دەپ اپتىققان، بارقىراڭقىراعان ءۇن شىقتى. بولىستىڭ قايتا شاقىرۋىن كۇتپەي-اق، ماقاشتىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگى جەلپ ەتە قالدى. كوزىن ءداۋ جۇدىرىعىمەن ۋقالاي جەتكەن ماقاش رىسقۇلعا سالەمدەسكەن جوق. ءسىرا، كيىمىمەن جاتقان.
رىسقۇلدىڭ كوزى ەندى جەتتى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارى حاق.
— اينالايىن اعاتاي، ءارۋاق-قۇدايدان، قامبار اتادان قورىقسايشى. كىسى بالاسى قولى بارماس قىلمىس قوي مىناۋ! — دەپ رىسقۇل جالىنىپ تا كوردى.
بولىستىڭ قىسىق كوزدەرى ايعا شاعىلىسىپ، ۇستارانىڭ جۇزىندەي جارق ەتىپ، ىزعار شاشتى.
— وتتاما، — دەدى رىسقۇلعا، — اقىلىڭدى باسىڭا شايناپ جاق. ودان دا مىنا ماقاشقا كومەكتەس. تەز! تەز! تاڭ اتىپ قالادى.
— وندا مەن بۇل ماسقاراڭدى ايداي الەمگە جايامىن. بۇل مەن توزەتىن ءىس ەمەس! — رىسقۇل اتىنىڭ ۇستىنە شيراعىراق وتىرىپ، قىزىل جەبەنىڭ نوقتاسىنا قول سوزا بەردى. ءبىراق ماقاش قولىن قاعىپ جىبەردى.
— جايارسىڭ، سورلى! جايىپ كور! تىسىڭنەن شىعارىپ كور، اياعىڭدى اسپاننان كەلتىرەيىن. تۇقىمبايدىڭ جۇيرىگىن ۇرلاپ اكەلگەن مەن بە، سەن بە؟ وسىعان دا ميىڭ جەتپەدى مە، ولەر جەرىن بىلمەگەن اقىماق!
Mىنa ءسوز رىسقۇلدىڭ قوس وكپەسىن بىردەن تەسىپ وتكەن وقتان دا جامان بولدى. اشۋلانشاق، تار شەكە ماقاش تا دۇڭك ەتىپ:
— شەشەڭدى... قاڭعىباس، بولىسەكەمە قارسى كەلەتىن سەن كىم ەدىڭ، — دەپ قىزىل جەبەنىڭ موينىنا قىل ارقان سالىپ ءۇيدىڭ سىرتىنداعى توپ شىرعاناقتىڭ ىشىنە قاراي جەتەكتەي جونەلدى.
رىسقۇل ۋاقىتتى وتكىزىپ العانىنا وكىندى. الگىدە جۇيرىكتىڭ نوقتاسىن سىپىرا سالىپ، قامشىمەن وسىپ-وسىپ جىبەرگەندە، جانۋار قۇتىلىپ كەتەتىن ەدى.
— ۋا! سايماساي، قايت رايىڭنان. بۇكىل تۇقىم-تۇياعىڭا كەتەتىن قاتال قارعىسقا قالاسىڭ. جىلقىنىڭ سۇلتانىن سويعانشا، مىنا مەنىڭ قانىما توي، — دەپ رىسقۇل اتىنان اۋناپ ءتۇسىپ بولىستىڭ اياعىنا جىعىلارمان بولدى. دابىر-دۇبىرگە قويشى قاراۋىلدار دا، قورجىق سارى تاۋباي دا كەلىپ قالدى. ءوز ادامدارى كوبەيگەنىنەن دەس العان بولىس رىسقۇلدى يىعىنان تەۋىپ جىبەردى. رىسقۇل ورنىنا تۇرا بەرىپ، بولىستىڭ بەتىنە تىكتەپ قاراپ ەدى، بەتىنەن وتى لاپىلداپ تۇرعانداي ەكەن. مەيىرىمنەن نوقاتتاي بەلگى جوق. كەۋدەسى كەۋەك، كور سياقتى كورىندى. ءسىرا، جۇرەك جوق بولار.
— شاماڭدى ءبىل، رىسقۇل! ءوزىڭدى تۇرمەدە ءشىرىتىپ، قالعان شىلمەمبەتتىڭ شاڭىن شىعارىپ، كۇلىن سۋىرىپ، تەنتىرەتىپ جىبەرەمىن. ءتىلىڭدى تىستەپ، ءتىسىڭنىڭ اراسىنان شىعارما، ءبىلدىڭ بە؟ — شاقار بولىستىڭ شوقشا ساقالى سەكەڭدەپ كەتتى. ەندى بۇعان قايىرىم جوق.
«كۇنىنە توقسان توعىز بالە كورسەڭ، سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللالاپ»، — دەگەن ولەڭدى رىسقۇل قۇراننىڭ اياتىنداي ايتىپ جۇرەر. مىنا بولىستان كۇدەرىن ءالى دە ۇزبەي، اقىرعى امالىن ايتتى:
— بولىس-ەكە، باۋىزداتپا. مەن وسى اتتى ساعان ولتىرمەي-اق ءسىڭىرىپ بەرەيىن. مىنا تاۋدىڭ ىشىندە جان بالاسى باسپاعان جايلار بار. قىزىل جەبەنى سوندا ساقتايىن. ءتىپتى وعان كونبەسەڭ قىرعىز اسىرىپ جىبەرەيىن، ءتىپتى قوقان اسىرىپ جىبەرەيىن. ايتەۋىر، تۇقىمباي تاپپاسا بولدى عوي ساعان. كون مىرزا. قۇلاق اس.
بولىس ءسال بەزىرەيىپ تۇردى دا:
— جوق! — دەپ باسىن قاتتى شايقاعاندا ساقالى سەلتەڭ ەتە قالدى. — بۇل جىننان جارالعان جۇيرىكتىڭ داڭقى جەردىڭ تۇبىنەن دە جەتەدى. مۇنى تىرىدەي جاسىرىپ بولمايدى. تەك كوزىن جويىپ جىبەرۋ عانا — جالعىز جول. ءاي، نەعىپ تۇرسىڭدار، ەربيىپ، الباستىعا ۇقساپ. بار، ماقاشقا كومەكتەس. جىلدام جايلاڭدار! — بولىستىڭ شابارماندارى زىتا جونەلدى.
رىسقۇلدىڭ اتىنا ىرشىپ مىنگەنىنەن سەسكەنگەن بولىس:
— ءاي، ءازىر بولىڭدار! — دەپ ايقايلادى.
رىسقۇل شولاقتى تەبىنىپ قالىپ، شىرعاناق اراسىنداعى الاڭقايعا اتىرىلىپ جەتىپ، قىزىل جەبەنى ساۋىرىنان قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ ەدى، جانۋار ىشقىنىپ، اسپانعا ءبىر-اق شاپشىدى. ءبىراق ماقاشتىڭ قولىنداعى قىل شىلبىر كەڭىردەگىن قىرىلداتىپ قىستى دا، جەرگە گۇرس ەتىپ قايتا ءتۇستى. رىسقۇل شىلبىرعا جارماسا بەرگەندە، وڭ يىعى وپىرىلىپ تۇسكەندەي، تۇلا بويى بولبىراپ، ال-دارمەنى كەتىپ، ات ۇستىنەن اۋناپ قۇلاپ بارا جاتتى.
بورجىق تاۋباي اناداي جەردە جاتقان باقانمەن باستان كوزدەپ ۇرعانى يىعىنا ءتيىپ، مەرتىكتى. تالاي سويقان سوعىستاردا بەس-التى ادامنىڭ سىلتەگەن سويىلدارىن بويىنا دارىتپاي ساپ-ساۋ شىعاتىن رىسقۇل قاپىدا قۇلادى.
— بايلاپ تاستاڭدار ءيتتىڭ بالاسىن! — دەدى اسىعىپ جەتكەن بولىس شابارماندارىنا. قازاقتا نە كوپ، ارقان كوپ، اپ-ساتتە رىسقۇلدىڭ اياق-قولى سىرەسىپ قىل ارقانمەن بايلاندى دا قالدى. باقان تيگەن يىعى استىندا قالعان ەكەن، قاقساپ قويا بەردى، شەكەسىنە شىرعاناقتىڭ سوياۋداي تىكەنى قادالىپ، سۇيەگىن تەسىپ، ميىنا سۇعىلارداي بىرتە-بىرتە سۇڭگىپ بارا جاتتى.
وباداي ءداۋ ماقاش بايلاۋلى جاتقان ادامدى اقيلانىپ تۇرىپ تەۋىپ كەپ قالدى. بولىس جەكىرىپ:
— تيمە، جەتتى ەندى، — دەدى. — بۇل يت وسى كۇيىندە تۇرمەدەن ءبىر-اق شىعادى، قۇداي قالاسا. ال، اتتى قۇلاتىڭدار. تەز باۋىزداپ جىبەرىڭدەر دە، تەرىسىن ورتەپ، ەتىن مىنا شىلمەمبەتتىڭ ءۇيىنىڭ ارتىنداعى سايعا اپارىپ تىعىپ تاستاڭدار، بەساعاشتاعى ءۇيى شە. ونان ارعىسىن ءوزىم بىلەمىن. بول، جىلدام. قىزىل جەبەنى اياقتارىنان ارقانمەن شالىپ، ءتورت ادام بىردەن تارتقان كەزدە ەسىل تۇلپار جەرگە اسپان قۇلاعانداي، اسپانداعى اي قۇلاعانداي گۇرس ەتە قالدى.
قانشا دۇلەي بولسا دا، قانشا قۇلاقكەستى قۇل بولسا دا ماقاشتىڭ كەۋەك كەۋدەسىنەن ءبىر ايانىش وتى جىلت ەتىپ، قىزىل جەبەنى باۋىزدارعا كەلگەندە قولى قالتىراپ:
— اپىر-اي، شىننان قيامىز با؟ — دەپ جان-جاعىنا قارادى.
قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، بولىستىڭ قالدىبەگى ەربيىپ شىرعاناق اراسىنان شىعا كەلدى دە، قوتانسيىپ، اڭعال كۇلىپ:
— ءولا، قىزىل جەبەنى سويعالى جاتىر، — دەپ قولىن شاپالاقتادادى.
ۇرىسسا، بالاسىنىڭ ەلىرمەسى ۇستاپ قالاتىنىن بىلەتىن بولىس:
— قالداش، اينالايىن، بارا عوي، ۇيگە بارا عوي، — دەپ الداپ-سۋلاپ اۋىش ۇلىن شىعارىپ سالدى.
— ەشكىمگە ايتپا، ءبىلدىڭ بە، قالداش. بۇل قىزىل جەبە ەمەس، بورداقىلانعان اقساق تورى ات قوي ءوزىمىزدىڭ. ەرتەڭ ۇيگە قالادان ۇلكەن كىسىلەر كەلەدى، سوعان ەرتەلەپ دايىندالىپ جاتقانىمىز عوي، — جول-جونەكەي بالاسىن باسىنان سيپاپ.
— ءيا، كوكە دەسە، ول قىزىل جەبە عوي، — دەپ سوقتالداي بولسا دا، بالا قالپىندا قالعان نەمە شىنىن ايتىپ كەلەدى.
— قوي، وتتاما، قايداعى قىزىل جەبە!
ەسى شىعىپ، ەڭسەسى باسىلىپ وتىرعان ماقاشقا بولىس قايتا كەلىپ:
— ەي، شىرىك، انەۋكۇنى كوكپاردا سەنى ماسقارا ەتىپ كەتكەن وسى ەمەس پە ەدى؟ نەمەنەگە ەمەشەگىڭ ەلجىرەي قالدى؟ بول! — دەدى.
سايماساي بۇلاي بولار دەپ ويلاماعان. ويدا جوقتا بەتىنە شاپشىعان قاندى ابايسىزدا الاقانىمەن سىپىرىپ قالىپ ەدى، قولى نا قاراقوشقىل جىلىمىق جىلبىسقى جابىسىپ، باتتاسىپ شىعا كەلدى. ايعا شاعىلىسقان الاقاننان ءتۇرلى-تۇرلى ساۋلەلەر جىلتىراپ، جىمىڭداسقانداي بولدى.
سايماساي قاتتى سەسكەنىپ، تۇلا بويى ءدىر ەتە قالدى. بۇل كەزدە ەسىن جيعان رىسقۇل قيعاشتاپ جاتىپ، مىنا زاۋالداي سۇم جاعدايدى كورىپ:
— ءا، بولىس، قان شەڭگەلدەپ قالدىڭ با؟ تۇرا تۇر، بۇل زىلدەي سالماقتى، اۋىر قان. تەككە كەتپەس، — دەدى.
قاتالدىق پەن وسالدىق قاتار جۇرەدى. ءوزىنىڭ قاتالدىعىن ار الدىندا اقتاۋعا وسال ادام وتە شەبەر. سايماساي مىنا سۇمدىقتان اقتالۋدىڭ، وزىنە كۇنا جولاتپاۋدىڭ سەبەبى دەپ قىزىل جەبەنىڭ وسى اۋىلدان شىققانىن جەلەۋ قىلادى. تۇقىمبايعا تالاي ءسوز سالعانىن، بولىس باسىمەن تىلەگى ورىندالماي ساعى سىنعانىن بەتكە تۇتادى. الگىدە سەسكەنىپ، اپىراي، بۇل قالاي؟ — دەپ قالسا دا، قايتادان قارعىس قايراتىنا ءمىنىپ الىپ، قاتايىپ كەتتى. قولىن قالىڭ تەڭگە جاپىراققا سۇرتە سالىپ، جالشىلارىنىڭ بىرىنە:
— ءاي، سۋ اكەل، كورگەنسىز، — دەپ زەكىدى.
قاندى قولدى، بەتىنە باتتاسىپ، كەبەرسي قاتىپ ۇلگىرگەن قارا-قوشقىل داقتى سۋ تازارتقان. ءبىراق ءبىر بىلعانىش سەزىمدى كوڭىلىنەن تازارتا المادى. قانشا قاسامداپ جۋسا دا الگى بالە بەتى-قولىندا ءالى جۇعىپ تۇرعانداي ازىرەيىل اسەردەن ارىلۋ جوق. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ىبىلىستەي كۇنانى سۋ تازارتا الماق ەمەس. دۇنيەدە وتتان تازا نارسە جوق. قىلمىسقا قىلقىنعان پەندەنىڭ كۇناسىن وت قانا تازارتا الار. سيرات كوپىرىنەن قۇلاپ، توزاق وتىندا شىجعىرىلسا عانا ارامدىقتان ارىلار. سونىڭ وزىندە وتقا كۇيگەن بەت پەن الاقاندا ماڭگىلىك قارعىس تاڭباسىنداي بولىپ قاراقوشقىل داق قالماسا...
جىلقى بالاسىنىڭ سۇلتانى — قىزىل جەبەنىڭ تەرىسى سىپىرىلىپ، تۇڭگى سالقىنمەن بۋى بۇرقىراعان ەتى جايراپ قالدى. ەتىنەن جىلت ەتكەن ماي كورىنبەدى. كىلەڭ قارا كەسەك، تارامىستاۋ قىزىلدى بايقاعان بولىستىڭ باسىنا تاعى ءبىر سۇمدىق وي ساپ ەتە ءتۇستى. بۇل ويدان ول ءتىپتى بۇكىل ۋايىم، سەزىكتەنۋ سياقتى سەزىمدەردەن قۇلانتازا جازىلىپ، جادىراپ شىعا كەلدى.
وسى ءبىر قاھار قىسقان ايلى تۇننەن ءبىر كۇن بۇرىن سوفييسك ستانسياسىنىڭ (تالعار قالاسى) ءبىر مۇجىعى بولىسقا ارىز ايتا كەلىپ ەدى. كولىككە جەگىپ جۇرەتىن ءبىر اتى ۇرلانىپتى. سونى تابۋعا كومەكتەسىڭىز، مىرزا، — دەيدى. بولىس ورىستىڭ مۇجىعىن:
— وتتاما، بىزدە سەنىڭ كوتەرەم اتىندى ۇرلايتىن ەشكىم جوق. قازاق جىلقى السا، ىسىنە تاتيتىنداي ەتىپ مولىنان الادى جانە الىستان الادى. اۋىلداسىنا تيمەيدى، — دەپ شىعارىپ سالعان.
شابارماندار جان-جاققا شاشىرادى. بولىس بورجىق تاۋبايدى پريستاۆقا جىبەردى. ءبىر جىگىتىن تالعارداعى اتى جوعالعان مۇجىققا جۇمسادى. ماقاش پەن تاعى ءبىر نوكەرى قىزىل جەبەنىڭ ەتىن رىسقۇل ءۇيىنىڭ ارتىنداعى سايعا اپارىپ، جالبىزبەن كومىپ تاستاۋعا كەتتى. رىسقۇل قول-اياعى بايلاۋلى تۇتقىندا جاتىر.
ەسەبى ەسەپ-اق. پريستاۆ پەن مۇجىقتى رىسقۇلدىڭ «ۇرلىعىنىڭ» ۇستىنەن تۇسىرەدى. پريستاۆ بايلاۋلى تۇتقىندى الماتىعا ايداپ جونەلەدى. قىزىل جەبە جوعالدى دەپ تۇقىمباي اۋىلى دۇرلىگىپ جاتقاندا مۇجىقتىڭ اتىنىڭ دابىراسىمەن سايماساي اۋىلى قىزىل جەبەنىڭ سەزىگىنەن ساقتانباق.
ەسەبى ەسەپ-اق. تۇقىمباي ءبىسمىللا دەپ سايماسايدان سەزىكتەنەدى. سالىپ ۇرىپ بولىسقا جەتەدى. وسىلاي دا وسىلاي، بولىسەكە. الدىرعان البىرت — اناسىنىڭ قوينىن اشادى. بۇل سەنىڭ ادامدارىڭنان كەلگەن تاجال، رىسقۇل دەگەن باۋكەسپەڭ بار. ونىڭ قولىڭنان ءبارى كەلەدى. جۇيرىگىمدى سوعان الدىردىڭ. تاۋىپ بەر، دەيدى.
بولىس ايتادى:
— ەسىڭ دۇرىس پا، بايعۇس. رىسقۇل تۇرمەدە جاتىر. اباقتىداعى ادام قايدان سەنىڭ اتىڭدى ۇرلايدى. و بايعۇس بۇل كۇندە تىشقان اۋلايتىن بولعان. ءبىر ورىستىڭ كوتەرەم لاقساسىن الامىن دەپ ازابىن تارتىپ جاتىر، — دەيدى.
تۇقىمباي:
— اپىر-اي، سوندا قالاي؟ انەۋكۇنگى استا سوناۋ قاراقولدىڭ قىزدارى قاتتى سۇقتانىپ ەدى. سولاردان بولدى ما بۇل سۇمدىق؟ ءاي، سىرتتان الا المايدى-اۋ. سىر بىلەتىن بىرەۋ بار، بىرەۋ بار، — دەپ قامشىسىن تايانىپ جۇدىرىعىمەن جەر توقپاقتايدى. سايماساي:
— ە، سىر بىلەتىن اۋىلىڭدا. وزىڭنەن كور، — دەپ كەرگيدى. سايماساي ەسەبى ەسەپ-اق.
* * * *
تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ ۇركەردەي عانا از اۋىلىنا بۇلتسىز كۇنى كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي شارتىلداپ، جاي تۇسكەندەي بولدى دا قالدى. بۇرىن دا ايلى تۇندەگى ارىق قويانداي قورقاقتاپ، دۋايپات وگەي شەشەنىڭ قولىما قاراعان جەتىم بالاداي جاۋتاڭداۋىق بولعان.
سالىك-سارىنىڭ ەندىگى كۇنى مۇلدە مۇشكىل.
ەركەك كىندىك احات قارتتىڭ ۇيىنە جينالعان.
— اۋ، اعايىن، بىزگە قاي قۇدايدىڭ قارعىسى ءتيدى بۇل؟ نە ءوز تۋعان جەرىمىزگە سىيمايمىز، نە كىسى ەلىنە سىيمايمىز. نە جازدىق بۇل قۋ قۇدايعا؟ ورتامىزداعى ءبىر بۇلىككە بولا ءبارىمىز قىرىلامىز با؟ ايتساڭدارشى، ءبىر ءباتۋاعا كەلەيىك تە، — دەپ دەگبىرسىز ومار الالى كوزى اقشيىپ، اپتىعىن باسا الماي ەكىلەندى.
— ءوزىڭ نە ايتاسىڭ؟ — احات جالبىراعان قاستان كوزى كورىنبەي تومەن قاراپ وتىر.
— مەن ايتسام — تۋراسىن ايتام. قاشانعى ءتىلىمدى شۋدا جىپپەن بايلاپ قويام. بالەنىڭ ءبارى رىسقۇلدان. ءبىزدى بۇلدىرگەن رىسقۇل دەپ ۇلىقتارعا ايتايىق تا، داۋىلبايدان جازدىق-جاڭىلدىق دەپ كەشىرىم سۇراپ، تۋعان توپىراققا قايتايىق.
— ءاي، شىرىك تومار، و باستان-اق وسال ەدىڭ. وڭباعان ءىستىڭ ءبارى وسالدان شىعادى، — دەپ شىنىبەك شارت سىندى.
— و، ماڭقا يت، مەن وسال بولعاندا، سەن پىسىق بولىپ نە ءبىتىردىڭ؟ — دەپ ومار ودىراڭدادى.
— ءجا، بولدى! — دەپ جەكىدى احات. — ەندى وزىمىزبەن ءوزىمىز ىرىلداسقانىمىز جەتپەپ ەدى. تەك، تۇگە. ودان دا اناۋ اباقتىدا جاتقان ارىسىمىزدى قالاي قۇتقارامىز، سونى ايتىڭدار. سوعان جينالىپ وتىرعان جوقپىز با؟ قورعان، سەن نە دەيسىڭ؟
— مەن رىسقۇلدىڭ جەمتىك جەمەيتىنىن بىلەمىن. ورىستىڭ اتىن ول العان جوق. مۇنىڭ ءتۇبى شيكى، — سامايىنا، مۇرتىنا اق كىرە باستاسا دا قىزىل شىرايلى سۇلۋ جۇزىنەن ءالى دە سول سوناۋ سابيلىكتىڭ بەيكۇنا شىرايى تايماعان قورعان.
— ءۇسىپ نە ايتادى؟ — دەدى احات باسىن سالبىراتىپ ومىراۋىنا سالعان قالپى.
ءۇسىپتىڭ اپپاق قۇداي باسى قالتاڭدادى. قولىنىڭ دا دەگبىرى كەتتى. ىزعىرىق جەل مازا بەرمەگەن كۇزگى جاپىراقتاي تىنىمسىز قالتىرايدى.
— ءبىزدىڭ باس نە كورمەگەن باس، قايدا قۋراپ قالارىن ءبىر قۇداي ءوزى بىلەدى. تۋعان باۋىر — ارىستانداي ازاماتىمىزدى جالعىز تاستاپ، ەلگە قايتقاندا نە بەرەكە تابامىز.
— انە، بۇل ەلگە ءبىر ءجون ايتساڭ، جۇندەي ءتۇتىلىپ، جۇدەپ كەتەدى، — دەپ ومار تاعى القىنا باستادى. — ۇيىرىنەن لاققان ساياق وڭبايدى. تۋعان ەلدەن كەتىپ تەنتىرەگەلى مىنە، جيىرما بەس جىل بولدى. تالعاردا تۋعان بالالارىمىزدىڭ ساقال-مۇرتى شىقتى. قۇداي-اۋ، اتا-بابامىزدىڭ جۇرتىنا جۋي الماي، جىندى كوبەلەك قۇساپ، بۇل سايماسايدىڭ يت ارقاسىنداي ءبىر ءتىلىم جەرىنەن جىلجي الماي قاشانعى قورلىق كورەمىز؟ كوبىمىزدىڭ تورىمىزدەن كورىمىز جۋىق. جات جەردە سۇيەگىمىز شىرىسە، ەلدەگى ءارۋاق ازالانباي ما؟ بۇكىل سالىك، شىلمەمبەت، شىمىردىڭ سۇيەگىنە تاڭبا تۇسپەي مە؟ نە دەگەن سۇمدىق بۇل! ەلگە بارىپ: «جاڭىلدىق، جازدىق» دەسەك، ە، «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ»، — دەمەي مە؟ قاراقويىنعا قايتا بارىپ، ءبىر توقىمداي جەرگە ەگىن سالىپ، تۇسكەن تارىنىڭ تالقانىنا قاقالىپ ولسەم — ارمانىم جوق. باسقاڭ نە قىلساڭ — و قىل، مەن ءوزىم كوشۋگە بەل بايلادىم. تاۋەكەل!
ومار دەمىگىپ بارىپ ارەڭ توقتادى.
Mۇلگىپ وتىرعان قارت جاي عانا وڭ قولىن كوتەردى. مۇلگىپ ەمەس-اۋ، ەجەلگى ەسكى مولاداي ءمۇجىلىپ وتىر.
— شىراعىم، ومار، سەن ءقازىر ءۇنى بوتەن، وزگەشە ءبىر ءسوز ايتىپ كەتتىڭ. — داۋىسى سۇزەكتەن تۇرعان ادامداي ءالسىز. — ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى، قاي سايدا قالارىن بولجاپ بىلگەن ەشكىم جوق. ءدام-تۇز تارتسا، اللا جازسا، ءارۋاق قولداسا — ەلگە دە بارارمىز. ءبىراق سونداعى ەل: «رىسقۇلدى قۇرباندىققا شالىپ، داۋىلبايدىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، اقىرى جاعىنىپ، جالبارىنىپ قايتتىڭدار ما؟» — دەمەي مە؟ ءبارىمىزدىڭ كوكىرەگىمىزدە ماڭگى-باقي لاعنەت كۇدىگى قالماي ما؟ ەتى ءتىرى ەر عوي، رىسقۇل وسىدان امان-ەسەن بوسانىپ شىققاندا «ءتىپاي!» — دەپ بارىمىزگە تۇكىرمەي مە؟ جانە ونىڭ وسى جولى كىنالى ەكەنىنە مەنىڭ كۇمانىم قاتتى. مۇندا ءبىر نايزا بويلاماس ءبىر سۇمدىق سىر جاتىر، مەن بىلسەم. كۇنى كەشە ءبىزدىڭ اۋىلعا بولىس نەگە كەلدى؟ رىسقۇلمەن نەگە جەكە سويلەستى؟ ارانداتىپ، ادەيى ور قازىپ، سوعان وماقاتا قۇلاتقان جوق پا؟ مۇنىڭ سۇرقيالىعى داۋىلبايدان دا اسىپ تۇر، مەن بىلسەم. اۋەلى ءىستىڭ اق-قاراسىن اجىراتالىق، سودان سوڭ ۇلىعىنا دەيىن ارىزدانىپ، الدىنا بارالىق. تىم بولماسا، ارتىنان ءبىر ىزدەپ بارماساق، ادام بولعانىمىز اعايىن-تۋعان بولعانىمىز كانە؟
— ۇلىق ءبىزدى كۇتىپ، ەمەشەگى ەلجىرەپ وتىر، ءيا، — دەپ ومار كۇڭك ەتتى. بۇرىنعىداي ايىرلامايدى. ءجۇنى جىعىلىپ، جۋاسىعان. ءبىراق قۋشىق شەكەسى تىرىسىپ، تىرجيعان قالپى قالدى. — ۇلىققا نە دەپ، نە بەتىمىزبەن بارامىز؟ ويلامايسىڭدار ما، بىلاي اقىلعا سالىپ؟ ورىستىڭ اتىنىڭ ەتى ءبىزدىڭ اۋىلدا تابىلعانى راس پا؟ راس. رىسقۇل بولماسا، وسى وتىرعانداردىڭ بىرەۋىمىز.
— وتتاما! — دەدى شىنىبەك شىداي الماي. — رىسقۇل كەدەي ورىستىڭ لاقسا جىلقىسىن ۇرلامايدى. مۇندا ءبىر بالە بار. احاڭ دۇرىس ايتادى: بولىس نەگە كەلدى؟ رىسقۇلمەن نەگە جەكە سويلەستى. مەن بىلسەم، قۇداي بىلەدى، بولىس ونى باياعىداعىداي تاعى دا ءبىر قاتەرگە باسىن تىكتى. رىسقۇل كونبەدى. سوعان ىستەپ وتىرعان قىساستىعى بۇل.
احاتتىڭ باسى كەۋدەسىنە سالبىراي ءتۇستى. كەشە كەشكە رىسقۇلدىڭ اتقا ءمىنىپ، بەيۋاقىت سۋىت ءجۇرىپ كەتكەنىن ءوزى عانا بايقاعان. ول كەتىس تەگىن ەمەس. ءبىراق ورىستىڭ اتىن الۋدا نە ماقسات؟ نە دە بولسا، وزىمەن تىلدەسۋ كەرەك. الماتى بارىپ، وزىمەن جولىعۋعا رۇقسات الۋ كەرەك. ول وسى ويىن مىنا وتىرعان ىنىلەرىنە ايتپاق بولىپ، باسىن كوتەرە بەرگەندە، ەسىكتىڭ الدىنان بالالاردىڭ ايقاي-شۋى شىقتى.
بايبالامداپ جۇرگەن مولدابەكتىڭ ورازباعى ەكەن. استىندا شىبىق اتى بار. شاڭداتىپ شاپقىلاپ، تۇراردى ۇستاماق بولىپ ەكىلەنىپ ءجۇر. جانىندا ءبىر توپ بالا جانە بار.
— ۇستا، قىزىل جەبەنى ۇستا! — دەپ ايقايلايدى.
— قىزىل جەبەنى سويامىز! قايىر بەرى، الدىنان شىق! سويامىز قىزىل جەبەنى!
ۇيدەگىلەر ەلەڭ ەتسە دە: «ە، بالا-شاعا عوي» دەگەندەي، قايتادان احاتتىڭ اۋزىنا قاراپ ەدى، قارت ءلام دەمەستەن، ەسىكتەن كوز الماستان، جالبىر قاسى تۇكسيىڭكىرەپ، ءتۇرى بۇزىلىڭقىراپ قالعان ەكەن.
— تۇقىمبايدىڭ قىزىل جەبەسى سويىلعان. سەن دە قىزىل جەبەسىڭ. سەنى دە سويامىز، — دەپ ورازباق تۇراردى استىنا بۇكتەپ الىپتى.
— تەك-اي، جۇگىرمەك، جاعىڭ قارىسقىر! — دەپ بوساعا جاقتا وتىرعان مولدابەك ەسىكتەن باسىن شىعارىپ بالاسىنا ايقايلادى.
— شاقىرشى بەرى ورازباقتى، — احات مولدابەككە. — شاقىرا عوي.
مولدابەك ەنتىگىپ، تاڭقى تاناۋى جەلپىلدەپ تۇرعان ورازباقتى بىلەگىنەن قاتتى ۇستاپ، ۇيگە الىپ كەلدى.
— اسسالاۋمالايكوم! — دەپ داۋىسىن قاتتى شىعاردى ورازباق، ۇلكەندەرگە سالەمدەسۋ كەرەك دەپ ۇيرەتكەن ءتارتىپتى ۇمىتپاي.
— و، اينالايىن، تاۋداي جىگىت بول. ءوستىپ سالەمدەسىپ ءجۇر ىلعي، — دەپ احات بالانىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ قويدى. ورازباق تاڭقى تاناۋىن تاڭق ەتكىزىپ تارتىپ قالدى. اكەسى جەڭىنەن سىلكىدى.
— ورازباق، قىزىل جەبەنى سويامىزىڭ قالاي؟ قايدان ەستىدىڭ بۇل ءسوزدى؟ — دەپ سۇرادى احات ابايلاپ.
— ءيا، اناۋ بولىستىڭ قالدىبەك دەگەن بالاسى ايتتى عوي، باعانا ءبىز سولداتساي جاققا بۇلدىرگەن تەرە بارعاندا. ءبىز قىزىل جەبەنى تۇندە سويىپ الدىق دەدى. وتىرىك دەسەڭىز، وزىنەن سۇراڭىز. تۇرار بولسا: «مەن قىزىل جەبەمىن، قىزىل جەبەمىن»، — دەپ ماقتانادى ىلعي. ماقتانشاق ءوزى. ە، قىزىل جەبە بولساڭ سويامىز دەگەنىم راس. ويناپ انشەيىن. ايتپەسە، شىنداپ سويمايمىز عوي.
ۇلكەندەر ءۇرپيىسىپ بىر-بىرىنە قارادى.
— ورازباق، اينالايىن، بولىستىڭ ول بالاسى بايعۇس ەسى اۋىسقانداۋ عوي. ءجاي ساندىراقتاپ ءجۇر دە. سەن ەندى قىزىل جەبەنى سويامىز دەپ ايقايلاۋشى بولما. ماقۇل ما، اينالايىن؟
— ماقۇل، اتا، ايتپايمىن. تۇراردى دا قۋالامايمىن. ول ءوزى دە جىلاپ ءجۇر. كوكەسىن اباقتىعا قاماپ تاستاپتى عوي، — دەپ ساڭقىلدادى بەيۋايىم ورازباق.
— بارا عوي، اينالايىن. تۇرارعا تيمەڭدەر، — دەدى احات اۋىر كۇرسىنىپ.
ۇلكەندەر ۇرسا ما دەپ قورقىڭقىراپ كەلگەن بالا، بۇلايشا وڭاي قۇتىلعانىنا قۋانىپ، ۇيدەن اتا كەپ جونەلدى.
وتىرعاندار قاتتى ويدا قالدى. «قىزىل جەبە ۇرلانىپتى» دەگەن حابار بۇلارعا دا جەتكەن. ال ەندى، جىلقىنىڭ تورەسى سويىلىپتى دەگەن سۇمدىق سۋىق ءسوز راس پا، ساندىراق پا؟ بۇرىنعى سالماق، از بولعانداي، يىققا تاعى ءبىر ءزىل قارا تاس قۇلادى. ومىراۋلاپ، ودىراڭداپ وتىراتىن وماردىڭ ءوزى ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتتى. سايماسايدىڭ سارساڭىنا تۇقىمبايدىڭ توزاعى قوسىلماسا نەسى، — دەگەن سوقىر ۋايىم ميلارىن شاعىپ، شەكەلەرىن سولقىلداتىپ وتىرعان ءتارىزدى.
ەندى بۇلار رىسقۇل ورىستىڭ جىلقىسىن الدى دەگەن جالاعا دا توبا قىلعانداي. ال ەگەر قىزىل جەبەنىڭ بالەسى جۇقسا قايتەمىز دەگەن ۋايىم ۇرەيگە ۇلاسىپ بارا جاتقانداي.
— ءيا، جاراتقان اللا، جار بولا گور! — احات قيسىق ەسىكتەن قيعاش كورىنگەن دالاعا جاساۋراعان قىزىل جيەك كوزىن قاداپ. دالادا جارىعى ىرسيعان كەلى مەن سىنىپ قالعان جارتىكەش كەلساپ جاتىر ەكەن. — قاراسۋ ىشسەك تە، قايعىسىز قىل، جاراتقان. — احات قولىمەن جەر تىرەپ ورنىنان كوتەرىلە بەردى. ءماجىلىس جابىلدى.
* * *
سۇراي-سۇراي مەككەنى دە تابادى دەيدى. سول ايتپاقشى، احات پەن مولدابەك سۇراي-سۇراي الماتىنىڭ اباقتىسىن دا تاپتى. باسقانى بىلمەسە دە جۇرت تۇرمەنى بىلەدى ەكەن. اۋەلى احات پەن مولدابەك بازارعا باردى. ال بازار نە سۇراساڭ دا تابىلاتىن جەر.
تۇراردىڭ قالانى، بازاردى تۇڭعىش كورۋى ەدى. مولدابەكتىڭ ارتىنا مىنگەسكەن بالا جالتاقتاپ جان-جاعىنا قاراي بەردى. تۇرمە دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ءسابي اباقتى وسى ەكەن دەپ قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنان ءوزىنىڭ كوكەسىن ىزدەيدى.
تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان اسقاباق، قاۋىن-قاربىز، قاپ-قاپ بيداي، اربا-اربا پىشەن، جاعالاي تولى الما، القورى، المۇرت، اعاش اياق قوراز كامپيت... ءتاتتىنى كورگەندە بالا اكەسىن دە ءبىر ءسات ۇمىتىپ، قىزىل قوراز كامپيتكە اڭسارى اۋدى. مولدابەك تاتەسىنە ايتايىن دەسە باتپايدى. مولدابەك ءوزى ءبىلىپ، الىپ بەرمەس. ارتىندا ءجاربيىپ مىڭگەسىپ وتىرعان بالانىڭ كىشكەنتاي كەۋدەسىندە نە ارماندار جاتقانىنان تاتەسى بەيحابار. ول ءۇشىن تۇرار ءازىر مۇرىنبوق كوپ بالانىڭ ءبىرى عانا.
جالبىراق قاس كوزىن جاۋىپ تۇرسا دا ءار نارسەنى احات قارت اڭعارعىش. اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ، قويىنىنا قولىن سۇعىپ، ءىش قالتاسىنان ەسكىرگەن قوقان ءاميانىن الىپ، كامپيت ساتۋشى دۇنگەنگە:
— ءاي، ءشۇرشىت، انا ءتاتتىڭنىڭ ون شاقتىسىن بەرشى، — دەدى.
— ە، اقساقال، مەن مۇسىلمانمىن، نەگە ءشۇرشىت دەيسىز؟ — ساتۋشى دۇنگەن كامپيتتەردى قاعازعا وراپ جاتىپ.
— ال مۇسىلمان بولساڭ، بىزگە ءجون سىلتەپ جىبەر: رىسقۇل جاتقان اباقتى قايدا؟ قالاي بارامىز؟ — دەدى احات ەندى ءتۇسىن جىلىتىپ. ونىڭ ويىنشا قالادا، رىسقۇلدى بىلمەيتىن ادام جوق سياقتى جانە رىسقۇلدىڭ تۇرمەدە جاتقانى بۇكىل الەمگە ايگىلى سياقتى.
كوزىنىڭ الدى كۇلكىلدەگەن قارا دۇنگەن كۇننىڭ ىستىعىندا ۇستىنە ماقتالى شاپان، باسىنا توزىعى جەتكەن سەڭسەڭ بورىك كيگەن جالبىر قاس قارتقا تاڭىرقاي قاراپ:
— رىسقۇلىڭىزدى قايدام، ال تۇرمە تاشكەن كوشەسىندە، — دەپ قولىمەن تەرىستىك تۇستى نۇسقاپ ءجون سىلتەپ جىبەردى.
بازاردان بىلاي شىعا بەرە، احات قورجىنعا قول سوزىپ، وراۋلى قاعازدان ءبىر قىزىل قوراز كامپيتتى الىپ، تۇرارعا ۇسىندى. بالانىڭ احات اتاسىنا دەگەن ريزالىق سەزىمى سوزدەن ەمەس، كوزدەن كورىنگەنى سونشا، قارتىڭ شىداي الماي:
— ءما، قىزتالاق، بارىنەن سەن ولجالى بولدىڭ، — دەپ تاعى ءبىر كامپيت بەردى.
تۇرمەنىڭ بيىك دۋالمەن قورشالعان ءداۋ داربازاسىنىڭ الدىندا بۇلار ساسكە تۇستەن بەسىن اۋعانعا دەيىن تۇرسىن. قاراۋىل ىشكە كىرگىزبەيدى.
— ايدا، ناچالنيككە بار. رۇقسات قاعاز ال، — دەيدى. ناچالنيكتىڭ قايدا ەكەنىن قايۋانا قازاق بىلمەيدى. اقىرى ءبىر قياق مۇرتتى، جاس ءتىلماش قازاق، مىڭ بولعىر، باستىقتان تىلدەي رۇقسات قاعاز الىپ بەرىپ، ىشكە احات پەن تۇرار ەندى دە، مولدابەك اتتاردى قاراۋىلداپ سىرتتا قالدى.
تۇرار ويلاعان: «كوكەم مىنا دۋال قورعاننىڭ ىشىندە جۇرگەن شىعار» دەپ. سويتسە، قورعاننىڭ ىشىندە تاعى دا ۇيلەر، تاعى دا مىلتىق اسىنعان قاراۋىلدار بار ەكەن. جاعالاپ ءجۇرىپ، ءبىر ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا توقتادى-اۋ. ەسىكتىڭ الدىندا تاعى قاراۋىل. جاقىنداتپايدى. رىسقۇلدى بەرى شىعارمادى. قاراۋىل تەك تەمىرمەن قاپتاعان ەسىكتىڭ الاقانداي تەسىگىنىڭ قاقپاعىن كوتەرىپ:
— جىلقىايداروۆ! بەرى جاقىندا، ساعان كىسىلەر كەلىپ تۇر، — دەدى.
تەسىكتەن رىسقۇلدىڭ ءبىر كوزى عانا سىعالادى. كىرپىك قاقپايتىن سۋىق كوز جالت ەتكەندە تۇرار شىداي الماي:
— كوكە! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. سۋىق كوز جىليىن دەدى. كۇلىمسىرەگەندەي بولدى.
— كوكە! — Meن عوي، تۇرارمىن عوي. احات اتام كەلدى. مولدابەك تاتەم سىرتتا قالدى، — دەپ شىرىلدادى بالا. — كوكە، ءما، — دەپ تۇرار الاقانىنا جابىسىپ قالعان كامپيتتى تەسىكتەن سۇعا بەرگەندە بۇلاردان كوز جازباي تۇرعان قاراۋىل:
— نەلزيا! — دەپ زەكىپ تاستادى. بالانىڭ قولىنداعى قىزىل قوراز كامپيت ەكەنىن كورگەن سوڭ:
— لادنو، — دەپ راقىم تانىتتى.
— ءوزىڭ جەي عوي، تۇرار، — اكە ءۇنى ۇزدىك-ۇزدىك شىعىپ. بەۋ، شىركىن پەرزەنت-اي، ءوزىنىڭ وزەگىڭنەن شىققان قايران بالا! — دەپ احات ەلجىرەدى. ءوز بالاسى جوق ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ قامىعىپ تا قالدى. — وي، اقىماق، كوكەڭ ءتاتتى جەۋشى مە ەدى. مىنە، اۋقات الىپ كەلدىك قوي وعان اۋىلدان، — دەپ قورجىندى كورسەتتى. قورجىنداعى قۇرت، ماي، پىسىرگەن ەت سياقتى تاعامداردى قوتارىپ قاراۋىلعا بەردى. ەل دەپ كەلگەن سالەم-ساۋقاتتى تۇتقىنعا قاراۋىل تاپسىرادى. ءتارتىپ سولاي. تاماقتىڭ اراسىندا پىشاق، ەگەۋ جاسىرىپ سالىپ جىبەرگەن جوق پا دەپ تەكسەرەدى.
احات ارىق قولىن كولەگەيلەپ،تەسىككە ءۇڭىلىپ:
— ۋا، رىسقۇل، قايداسىڭ، قاراعىم؟ دەنى-قارنىڭ ساۋ ما؟ تاماقتان تارىققان جوقسىڭ با؟ — دەپ قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بار ادامنىڭ ادەتىمەن ءتىل قاتتى.
— از ءۇي شىلمەمبەت ءشىلدىڭ بوعىنداي توزدىق قوي. قالعان-قۇتقان جالعىز-جارىم مالدى ستارشىن ءتۇتىن سالىققا دەپ سىپىرىپ اكەتتى. قىس بولسا جاقىن. نە ىستەيمىز، نەندەي ارەكەت قىلامىز؟ سەن قاشان بوسانىپ شىعاسىڭ، شىراعىم؟
ار جاقتان رىسقۇل ايقايلاپ تۇر. احات ونىڭ ءبىر ءسوزىن ەستىپ، ءبىر ءسوزىن ەستىمەيدى.
— مەترەيگە حات جازىڭدار، — دەدى رىسقۇل داۋىستاپ. — رىسقۇل جازىقسىز تۇرمەدە وتىر دەڭدەر.
— ا؟ ا؟ — دەيدى احات تۇسىنبەي. — ول قاي مەترەي؟ قايداعى Meترەي؟
— بىلتىر مەنى ىلەستىرىپ، تالعاردىڭ باسىنا شىققان ۇلىق ورىس شە؟ ۇمىتىپ قالدىڭ با؟ پەتەربوردا تۇرادى. حاتتى قايدا جازۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ ماعان ءبىر قاعاز بەرىپ ەدى، — دەپ تەسىكتەن شيىرشىقتالعان قاعاز ۇسىندى. — قالتامدا ءجۇرىپ توزىپ قالىپتى. جازۋى وشپەگەن سياقتى. حات جازىڭدار. ول وزگەلەردەي ەمەس، قايىرىمدى ورىس. ءبىزدىڭ ويازعا ءبىر اۋىز حات جولداسا، مەنى بوساتادى، قۇداي بىلەدى.
— قايدام، قاراعىم، بولىستىڭ ءتىلماشى بولماسا، ءبىزدىڭ تۇقىمدا پەتەربورعا حات جازاتىن كىم بار؟ ءتىلماشقا جالىنىپ كورەرمىز. ومار تۋىسقانىڭ ەلگە كوشەمىز دەپ كۇندە لاڭ شىعارادى. كايتەمىز؟ كوشپەسەك، بولىس قىرىنا ءبىزدى قاتتى الدى. ءوزىڭ كەتكەلى، اۋىلدىڭ ۇستىنەن كۇندە ات ويناقتاتادى. قارتايعان اعاڭنىڭ ءتۇرى مىناۋ. مەندە بۇگىندە اقىل-ەس قالمادى. ەلگە جەتىپ، اتا-بابانىڭ قونىسىندا سۇيەگىم قالسا — ەكى دۇنيەدە ارمانىم بولماس ەدى. كوشەيىك دەسەك، سەنىڭ ءۇيىندى جۇرتتا قالاي جالعىز قالدىرامىز؟ ويىم — ويران، اقىلىم — ايران.
— ءاي، باباي، بولدى. ۆسە، — دەپ قاراۋىل احات پەن تۇراردى تەسىكتەن ىعىستىرىپ جىبەردى.
— ۋا، رىسقۇل، ايتساڭشى! نە ىستەيمىز؟
— مەترەيگە حات جازىڭدار!..
قاراۋىل احات پەن تۇراردى قاقپادان شىعارىپ جىبەردى. بالا قاقپادان شىقپاي تىرىسىپ تۇرىپ، الاقانداي تەسىككە قايتا-قايتا قارادى.
— نۋ، چەرتەنوك، ايدا پوشەل، — دەدى قاراۋىل ونى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن نۇقىپ.
— كوكە! — دەپ شىرىلدادى تۇرار.
سوندا ول ەندى بىرەر ايدان كەيىن ءدال وسى تۇرمەدە كوكەسىمەن بىرگە ءبىر كامەرادا ايلار بويى وتىرارىن سەزگەن جوق. الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن بالا قايدان ءبىلسىن...
***
قايتار جولدا بازاردىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، احات اتتىڭ باسىن تارتتى.
— رىسقۇلدىڭ اماناتىن ورىندايىق. الگى پەتەربورىنا حات جازايىق. مىنا بازاردان بىرەۋ تابىلار، — دەدى مولدابەككە.
بازاردى جاعالاپ ءجۇرىپ، باستىرمالى دۇكەندە ماتا ساتىپ تۇرعان تاتاردى كورىپ، احات:
— شىراعىم، مۇسىلمان بالاسى ەكەنسىڭ، اقىڭدى بەرەيىن، بىزگە ءبىر حات جازىپ بەرشى، — دەدى. ساۋداگەر تاتار ءبىراز بالدەنىپ تۇردى دا، «اقىسىن بەرەيىن» دەگەن سوڭ كوندى. قولىنا قاعاز، قالام العان ساۋداگەرگە احات:
— جاز، — دەدى، — پەتەربورداعى دوسىم مەترەيگە. جازدىڭ با؟ «قۇرمەتتى مەترەي! دەنى-قارنىڭ ساۋ ما؟ كەلىن، بالا-شاعا، مال-جان امان با؟ اق پاتشانىڭ اۋىلى امان با.؟ پاتشا اعزاممەن ۇشىراسىپ تۇراسىڭ با؟ رىسقۇل تامىرىڭدى ۇمىتپاعان بولارسىڭ؟ ساعان ازدى-كوپتى قىزمەت قىلىپ ەدىم. قينالساڭ، حات جاز دەپ ەدىڭ. كومەكتەسەم، قول ۇشىن بەرەم دەپ ەدىڭ. مىنە، مەنىڭ باسىما كۇن تۋدى. مەنى سايماساي بولىس جازىقسىزدان-جازىقسىز اباقتىعا جاپتىردى. — جازدىڭ با؟ — دەپ احات ساۋساعىمەن قاعازدى نۇقىپ كورسەتتى.
— ءقازىر اباقتىدامىن. اۋىلداعى قاتىن-بالانىڭ ءحالى مۇشكىل. اعايىندارىم دا ازاپقا باتتى. بولىس كۇن كورسەتپەيدى. سالىق سالىپ، تىشقاق لاعىمىزعا دەيىن تارتىپ الدى. قۇرمەتتى مەترەي! وسى مۇشكىل ءحالىمىزدى اق پاتشاعا ايت. ءبىر شاھاردا تۇراسىڭدار عوي. ول كىسىنى كورىپ تۇراتىن شىعارسىڭ. قوي، تاۋ-شىلمەمبەتكە تيمە دەسىن بولىسقا. رىسقۇلدى تۇرمەدەن بوسات دەسىن. تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ مالىن قايتارىپ بەر، دەسىن بولىسقا. قۇرمەتتى مەترەي تامىر! نەكالەي پاتشاعا ايت: تاۋ-شىلمەمبەتكە تۇلكىباس جەرىندەگى مايلىكەنت بولىسىنا قايتۋعا رۇقسات ەتسىن. مايلىكەنت بولىسى داۋىلبايعا ۇرىسسىن: جيىرما ءۇي سالىك-سارىنى قۋدالاما دەپ. ءبىزدىڭ قاراقويىن مەن كەمەرباستاۋدىڭ سۋىن ىشۋگە رۇقسات ەت دەسىن داۋىلباي بولىسقا. قۇرمەتتى مەترەي تامىر، وسىنى ۇمىتپاي ايت پاتشاعا.
— ە، اقساقال، ءسوزدى كوبەيتىپ جىبەردىڭىز عوي، — دەپ ساۋداگەر تاتار كەگجيە باستادى.
— بولدى ءوزى دە. جاز، شىراعىم، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر. — قۇرمەتتى مەترەي تامىر! حوش! اللا-قۇداي ساقتاسىن سەنى! حات جازۋشى شىمىر-شىلمەمبەت جىلقايدار ۇلى رىسقۇل. 1904 جىل، ميزام ايى».
— ادرەسى قايدا؟ — ساۋداگەر تاتار. احات رىسقۇل بەرگەن، ءىرىپ تۇرعان قاعازدى ابايلاپ بۇكتەۋىن جازىپ، ساۋداگەردىڭ الدىنا قويدى.
— «سانكت-پەتەربۋرگ. ۋليسا» ... دەپ ار جاعىن وقي الماي تاتار توقتاپ قالدى. ءدال بۇكتەۋى قىرقىلىپ كەتكەن. كوشەنىڭ اتى ءوشىپ قالىپتى. «دميترييەۆۋ س.ۆ.» دەگەن جازۋى كومەسكى كورىنەدى. ساۋداگەر تاتار باسىن كوپ قاتىرىپ تۇرماي، ادرەستى شالا-پۇلا جازىپ، حاتتى احاتتىڭ قولىنا بەردى. — اناۋ كوشەنىڭ ارعى بەتىندە پوشتا بار. سوعان اپارىپ وتكىزىڭىز، — دەدى.
* * *
رىسقۇل الماتىنىڭ تۇرمەسىنە تۇسكەلى ءۇش ايدان اسىپ بارادى. جەكە كامەرا بولاتىن. جاي جابايى تام قىش ەدى. كىم بىلەدى، بارىمتاشى، جىلقى ۇرىسى، «جابايى كيرگيز» قاشىپ قايدا بارار دەدى مە، جوق الدە تاس كامەرالار بوس بولمادى ما، ايتەۋىر رىسقۇلدى انايىلاۋ مال قورا قۇرالپى ءبىر ۇيگە اكەلىپ تىققان. ونىڭ دا جالعىز تەرەزەسى تەمىر بولاتىن. ەسىگى بەرىك.
شىلدە شىعىپ، قىركۇيەك كىرىپ، ءشوپتىڭ بۋىنى قاتىپ قالعان كەز. رىسقۇلدى ءبىر مەزگىل قوراعا تىنىستاۋعا شىعارادى. ەكى مەزگىل دارەتحاناعا الىپ بارادى. تۇرمە مەن قورانىڭ تۇكپىرىندە تۇرعان دارەتحانا ۇيشىگىنە دەيىن ءجۇز مەتر شامالى. سوعان بارار جولدىڭ بويىندا سىرتقى دۋالدى قۋالاي قاۋلاپ وسكەن قاراسورا بار. كەزىندە ورىپ تاستاۋعا ەشكىم قۇنتتاماعان قاراسورا سورلى جوڭىشقا ەمەس، نە وتىن بولىپ جارىتپاس، سودان شاڭ قاۋىپ، گ ۇلى ءتۇسىپ قۋراپ، قۇداي قارعاپ قاۋقيىپ تۇرعانى.
رىسقۇل جەلكەسىنەن مىلتىق كەزەگەن ايداۋىلمەن ارى-بەرى وتكەندە، نەگە ەكەنىن ءوزى دە تۇسىنبەي، سول قاۋعا قاراي ىقتاي بەرەدى. ءومىر بويى دالادا، تاۋ-تاستىڭ، تابيعاتتىڭ جورگەگىندە وسكەننەن بە، ايتەۋىر الگى سولعان قاراسورا، وزگەنىڭ نازارىن اۋدارماسا دا، بۇعان ءبىر ءتۇرلى ىستىق كورىنەدى. مۇمكىن، قاراسورا وعان ءوزىنىڭ قىرىق قۇراق قۇرىم كيىز ءۇيىن ەسكە سالعان شىعار. قاشىپ اراسىنا كىرىپ كەتسە تاپتىرمايتىن اقسۋ-جاباعىلىنىڭ قارا ورمانىن ەلەستەتە مە ەكەن.
اتتەڭ، اقسۋ-جاباعىلىنىڭ تاسىنا تابانى ءبىر تيسە، مۇز جاستانىپ، قار توسەنگەن ارقارلارمەن اۋىلداس بولىپ، مىنا قىساستىعى قىرۋار، قۇلىق-سۇمدىعى، كەسىر-كەساپاتى كۇللى الەمنىڭ كۇلىن سۋىرار سۇمدىق دۇنيەسىن تالاق ەتىپ تاستاپ كەتەر ەدى.
جوق، ودان بۇرىن ول سايماساي مىرزاعا بارىپ سالەمدەسەر. ويتپەسە، ءومىر بويى وتەلمەس، جوق، ەكى دۇنيەدە دە كەشىرىلمەس قارىز موينىن قىل ارقانداي قىلقىندىرار. ءوز باسىنىڭ ءجابىر كورگەندىگى ءۇشىن عانا ەمەس. بوي-بوي! استە ولاي ەمەس. ادىلەت دەگەن اتاڭا نالەتتىڭ قاسقىر تالاپ كەتكەن يتتەي قاڭسىلاپ قالعانى ءۇشىن. قىلمىستى سايماسايلار ىستەيدى، جازاسىن رىسقۇلدار تارتادى.
— سوندا بۇل قالاي، مىرزام؟ — دەپ ءبىر عانا ساۋال بەرۋ ءۇشىن.
مىنا تۇرمەگە كەلىپ تۇسكەن تۇننەن بەرى ويىنان كەتپەي قويعان سۇراق بۇل. سايماسايعا بارىپ ءبىر سالەم بەرۋ، ءبىر ساۋال قويۋ ەندى بۇكىل قالعان عۇمىرىنىڭ ەڭ كىندىك ماقساتىنا اينالعان. قۇرىم ۇيدە قالعان قاتىنىن ساعىنىپ بارا جاتقان جوق. ون جاسار ءتىرى جەتىم تۇراردى ايايدى، ارينە. وعان دا قارايلاماس. كوپ بولسا، ماڭدايىنان ءبىر يىسكەپ، باسىنان ءبىر سيپار. سودان كەيىن...
قاراسوراعا قاراي بەرەدى. اراسىنان تاس شەگىرتكە شىقىلدايدى.
«سورىڭدى ۇرايىن، — دەيدى رىسقۇل شەگىرتكەگە. — تۇرمەنىڭ اۋلاسىنا سەنى بىرەۋ اكەپ قاماعان جوق قوي. نەگە كەتپەيسىڭ قۇدايدىڭ دالاسىنا».
تاس شەگىرتكەگە، شەكشەككە ۇرسىپ قويىپ رىسقۇل اۋىزدىعىن سىڭار ەزۋلەگەن قاراشىل جىلقى دايىن شاڭ باسقان قۋرايعا قاراي قيالاپ كەتە بەرەدى. ايداۋىل سونىسىنان سەكەم العانداي:
— كوزىڭە قارا، تۋرا ءجۇر! — دەپ ارس ەتە قالدى.
رىسقۇل ءىلدابايلاپ سوعىلا سالعان دارەتحانانىڭ دۋال جاق قابىرعاسىن قيراتىپ قاشىپ كەتۋدى دە ءبىر ويلادى. ءبىراق مىلتىعىن شوشايتقان قاراۋىل قالت قاراپ، كىرپىك قاقپاي تۇرادى.
سونىسىنا ىزا بولعان تۇتقىن كەيدە ايداۋىلدىڭ تيتىعىنا ءتيىپ، «پاتشالار جاياۋ باراتىن» جەردەن شىقپاي وتىرىپ الادى. ايداۋىل اياعى تالعانشا قاققان قازىقتاي قوزعالماي تۇرادى، اقىرى شىدامى تاۋسىلعان سوڭ ۇياتتى بىلاي جيىپ قويىپ، سىقىرلاۋىق ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاپ:
— ءولىپ قالدىڭ با؟ الدە شۇقىرعا قۇلاپ كەتتىڭ بە؟ شىق ۋاقىت ءبىتتى الداقاشان! — دەپ اقىرادى.
— ە، اللا، مۇندايدى كورسەتكەنىڭە دە شۇكىر، — دەيدى تۇتقىن ايداۋىلدىڭ جىنىن قوزدىرا ءتۇسىپ. — مىنا مەنەن گورى سەن سورلىنىڭ كورگەن كۇنىندە، ادام باسىنا بەرمەي-اق قوياتىن تىرشىلىك-اۋ، — دەپ قويادى ايداۋىلعا.
ءبىر كۇنى كەشكى دارەتتەن قايتىپ كەلە جاتىپ، قاراۋىتقان قاۋدىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە، ادەتىنشە جولدان شىعىڭقىراپ، قياس باسقاندا وڭ اياعىنىڭ تۇمسىعى الدەنەگە تىرەلگەندەي بولدى. ەڭكەيىپ قاراماي، تەك كوزىنىڭ قيىعىن سالىپ ەدى، ۇشكىر بىردەڭەنىڭ ۇشى قىلتيىپ جاتىر ەكەن. توقتاماي، سىر بەرمەي ءوتىپ كەتتى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭگى دارەتكە بارا جاتىپ، كەشەگى قىلتيعاندى سول اياعىنىڭ تۇمسىعىمەن تاعى ءبىر ءتۇرتىپ ءوتتى. جەرگە كىرىپ جاتقان تەمىر ەكەن. قايتار جولدا تاعى ءبىر ءتۇرتىپ ءوتتى. ىستىك تەمىر بوساڭقىراپ قالدى.
ءسال ەڭكەيسە قولمەن سۋىرىپ-اق الاتىن نارسە. امال نەشىك، ەڭكەيۋگە جول جوق. ەڭكەيمەك تۇرعاي، ءسال بۇرىلساڭ ايداۋىل سەكەم الىپ قالادى. ەڭگەزەردەي شومبال پالۋان جالت بەرىپ، ءبىر ۇرىپ قۇلاتىپ، قۇتىلىپ كەتە مە دەپ قورقاتىن دا شىعار، ايتەۋىر رىسقۇلدىڭ ءاربىر ادىمى اڭدۋلى.
«باتىر — ءبىر وقتىق» دەگەن وسى. ايتپەسە مىنا جاپىراعى تۇسكەن ساسىر سوياۋداي نەمەنى ءبىر سۇيكەۋدەن قالدىرماي، قاشىپ كەتەر ەدى... سيديعان قۋرايداي بولسا دا ايداۋىلدىڭ مىلتىعى بار دا، امال جوق.
ايتەۋىر الگى تەمىردى تاعى ءبىر ءتۇرتىپ بوساتىپ كەتكەنىنە دە كوڭىل توق. تىرشىلىك بولسا ەرتەڭ تاعى كۇن بار، ءۇمىت الدا. تۇتقىننىڭ تۇتقاسى — ءۇمىت. ءۇمىت ۇزىلگەن كۇنى تۇتقىن — شىن تۇتقىن. ال رىسقۇلدىڭ بۇتكىل ءومىرى جاقسىلىقتى الدان كۇتۋمەن ءوتۋلى.
تۇنىمەن ەسىنەن سول ءبىر ىستىك تەمىر كەتپەي قويعان. جەر بەتىنە شىعىپ جاتقانى، شاماسى، سىنىق سۇيەم قۇرالپى. بىلقىلداپ قالعانىنا قاراعاندا، جاسىرىنىپ جاتقانى جانە ءبىر سىنىق سۇيەم بار شىعار.
ەندى كامەراعا سونى قالاي الىپ كىرۋ كەرەك؟ — دەگەن سۇڭقىل سۇراق باسىندا شىڭىلدادى دا تۇردى.
سويتسە، قاراسورانىڭ قاۋىندا كۇندىزگى شەكشەكتىڭ ورنىنا شىلدە قوڭىز شىرىلداپ وتىر ەكەن. تۇرمەنىڭ تەمىر تورلى تەرەزەسىنەن انىق ەستىلىپ تۇر. باسىنداعى شىڭىل مەن قارا سوراداعى شىرىلدىڭ ءبىرى مەن ءبىرى ۇندەسىپ، قوسىلىپ ايتىلعان الدەبىر مۇڭلى اندەي اسەر تۋعىزعانى رىسقۇلدى اڭ-تاڭ حالدە قالدىردى.
شىرىلداپ تۇرعان شىلدەقوڭىز ەمەس، سىنىق سۇيەم ىستىك تەمىر سياقتى. تەمىر ەكەش تەمىر دە تۇرمە تۇتقىنىنىڭ جانىن ۇعىپ، ونىڭ شاراسىز تاعدىرىنا جانى اشىعانداي ايان بەرەدى.
شىلدەقوڭىزدىڭ جاعى ءبىر سەمبەدى. رىسقۇلعا سىنىق تەمىر تۋرالى ۇمىتىپ كەتپە دەپ ۇدايى ەسىنە سالىپ تۇرۋدى پارىز كورگەندەي ءبىر تىنبادى.
تولاسسىز انگە رىسقۇل دا بايقاۋسىزدا قوسىلىپ كەتىپ:
— دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
ب ا ق تايسا ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
كۇنىنە توقسان توعىز بالە كورسەڭ،
سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان، —
دەپ ىڭىلدادى.
* * *
تاڭعا تاياۋ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، كەنەت شوشىپ وياندى. قىزىل جەبە كىسىنەپ كەلىپ، اباقتىنىڭ ەسىگىن تەپكىلەپ تۇر ەكەن. رىسقۇل ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىن اجىراتا الماي مەڭ-زەڭ كۇيدە ءسال اڭىرىپ وتىرىپ قالعان.
«ە، جارىقتىق، جىلقى جانۋاردىڭ دا ءارۋاعى بولعانى ما؟ قامبار اتا عوي الگى. قىزىل تۇلپاردىڭ قانى مەنىڭ موينىمدا ەمەس ەدى عوي؟ Heگe مەنى تورىپ ءجۇر؟ ۇرلاعان مەن بولعانمەن، ۇرلاتقان، قانىن شاشىپ باۋىزداتقان سايماساي ەدى عوي؟ ە، اينالىپ كەتەيىن، قامبار اتا! مەنەن كۇنا بولسا كەشە گور! ءبىراق مەنىڭ جازىعىم جوق. قۇداي كۋا. ەگەر كورمەسە، قۇدايدىڭ كوزى شىقسىن. قىزىل تۇلپاردى پىشاققا، قياناتقا قيماي ارا تۇسەم دەپ ناقاقتان قۇربان بولدىم، قامبار اتا!»
رىسقۇل جىلقىنىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ وتىرعاندا ەسىكتىڭ الدىنان ايداۋىل ءوتتى. ەتىگىنىڭ تاقاسىنان تانىدى. سوندا بارىپ الگى ءتۇستىڭ سىرىن ۇققانداي بولدى. ەسىكتى تەپكىلەگەن قىزىل جەبە ەمەس، الگىندەي ايداۋىل قارا قۇلىپ قالپىندا ما ەكەن دەپ سالدىراتىپ، تەكسەرىپ شىققان بولدى.
سوندا ءبىر وي باسىنا ساپ ەتتى. اتىپ تۇرىپ ەسىكتى توقپاقتاي باستادى. اسىعىس باسقان ايداۋىل اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى.
— نە كەرەك؟ — دەپ زەكىپ قالدى ايداۋىل.
— ءىشىم بۇراپ اكەتىپ بارادى. تەزىرەك اش، مىرزا، — دەپ جالىندى تۇتقىن.
— ولمەيسىڭ، شىدا! ءالى تاڭ اتقان جوق، قاراڭعى، — دەپ قاراۋىل ارى كەتە بەرىپ ەدى، رىسقۇل ەسىكتى تاعى تارسىلداتتى.
— مىرزا، شىداي الار ەمەسپىن! بۇ قۇرعىر تاڭنىڭ اتىپ، كۇننىڭ شىققانىن كۇتىپ تۇراتىن سىپا ەمەس قوي. ءىش بۇزىلسا، مەن نە ىستەيىن؟!
قاراۋىل بۇرقىلداپ، بالاعاتتاپ ءجۇرىپ، سالدىرلاتىپ ەسىكتى اشتى. اشۋدان كوزى ەجىرەيىپ كەتىپتى. جەيدەشەڭ، جالاڭاياق، جالاڭ باس رىسقۇلدى مىلتىقتىڭ وقتىعىمەن ءبىر نۇقىپ، الدىنا سالىپ:
— مەنى الداعىڭ كەلسە — ايامايمىن! — دەپ ەسكەرتتى.
بوزالا تاڭ قۇلانيەكتەنىپ كەلەدى ەكەن. قاپاستان كەيىنگى ساپ-سالقىن ۋىز اۋا تۇتقىننىڭ قاپىرىق وكپەسىن قاۋىپ، اعىل-تەگىل مول دەمنەن تۇنشىعىپ قالا جازدادى.
«تاڭ تازا اتىپ كەتپەي، قارا كۇڭگىرت بولا تۇرسا ەكەن»، — دەپ تىلەدى رىسقۇل. شىلدەقوڭىز قالجىراسا كەرەك، ءۇنى سەمىپتى. قارا سورانىڭ تۇسىنان وتە بەرە، جالاڭ اياعىمەن جەر سىدىرىپ، ىستىك تەمىردى ىزدەدى. سول اياقتىڭ باس بارماعى سوياۋداي قاتتى زاتقا تىرەلگەندە، سيپالاپ ەكى باشپايدىڭ اراسىنا تىرەي قىسىپ الىپ، جۇلقا تارتىپ، جۇرە بەردى. قاپ-قاتتى سۋىق تەمىر تابانىنا باتتى. بۇرىنعىداي جىلدام جۇرە الماي، ءبىر اياعىن سۇيرەتىپ، كىبىرتىكتەپ قالدى. ونى وزىنشە بوتەن ويعا جورىعان قاراۋىل:
— باس اياعىڭدى! قىستاپ بارا جاتسا، اسىقپايسىڭ با؟! — دەپ زىرك ەتتى.
— ءىشىم، — دەپ رىسقۇل ەكى بۇكتەلىپ، سۇيرەتىلىپ بارا جاتقان. ويىندا:
— «ساۋساعىمنان شىعىپ كەتپەسە ەكەن»، — دەپ باشپايلارىن قارىستىرىپ قىسا ءتۇستى. قىسقان سايىن تەمىردىڭ ىستىگى ەتىنە كىرش ەتىپ كىرىپ بارا جاتتى.
— «قان تامسا — ءبىلىپ قويادى-اۋ» — دەپ قىسىلدى تۇتقىن.
ءىلداباي دارەتحاناعا دەيىنگى ون-ون بەس ادىم جەر توزاق جولىنان ءجۇز ەسە قيىن ەدى.
ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر كەلەتىن ءبىر ءولىم بار. و دۇنيەدە رىسقۇل توزاق وتىنا تۇسە قويماس. قۇداي بار بولسا، شىن دۇنيەنىڭ پارىزىن رىسقۇل مىنا جالعان دۇنيەدە-اق ءجۇز ەسە ارتىعىمەن اتقارىپ قويعانىن كورىپ تۇرعان شىعار.
اياعىنىڭ ساۋساقتارىنىڭ اراسى جىپسىگەندەي، جىلبىسقى بىردەڭە بىلىنەدى. جىلى قاننان ساۋساقتار اراسى جىلپىلداق. تەمىر سىرعىپ ءتۇسىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. جان دارمەندە باس بارماعىن ءبۇرىپ، تۇتقىن ىشقىنا تۇسەدى.
...سۋ پەرىسىنىڭ اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار پەريزات قىزى جەر بەتىندەگى پاتشا بالاسىنا عاشىق ەكەن. ال سۋ پەرىلەرىنىڭ ادامداردان ءبىر ايىرماشىلىعى اياق ورنىنا بالىقتىڭ قۇيرىعى بولادى. ادامداردىڭ اياعىنداي اياعى جوق پەريزات پاتشا بالاسىنا عاشىقتىقتىڭ دەرتىنەن ولەر بولعان سوڭ پەرىلەردىڭ تاۋىبىنە بارىپ جالىنادى. ءتاۋىپ كەمپىر داۋىسى بارىلداپ قالعان ازىرەيىلدەي ەدى. پەريزاتتىڭ ءۇنى كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاپ تۇراتىن. پەريزاتتىڭ ارىزىن تىڭداپ بولعان سوڭ ءتاۋىپ كەمپىر ايتادى:
— ەي، سور ايداعان سۇلۋ! جازىلمايتىن دەرتكە ۇشىراعان ەكەنسىڭ. ايتقانىڭنان قايتپاسسىڭ. جارايدى. مەن ساعان ادامداردىڭ اياعىنداي اياق جاساپ بەرەيىن. اقىسىنا ءبىراق كۇمىستەي سىڭعىرلاعان داۋىسىڭدى الامىن. سەن ءتىلسىز، ءۇنسىز قالاسىڭ. بۇل — ءبىر دەپ قوي. مەن بەرگەن ءدارىنى ىشكەننەن كەيىن ساعان بالىق قۇيرىعىنىڭ ورنىنا اياق پايدا بولادى. ءبىراق ءاربىر ادىم سايىن تابانىنا قانجار قادالعانداي شىبىن جانىڭدى شىرقىراتىپ قۋىرتادى. ءومىر بويى تابانىڭا قانجار قادالىپ وتەسىڭ. وسىعان كونسەڭ — كوندىڭ. كونبەسەڭ — ءوزىڭ ءبىل!
نە كەرەك، نەبىر ازاپقا كونىپ، پەريزات ادام بەينەسىنە ەنىپ، پاتشا بالاسىنا جولىعادى. پاتشا بالاسى دا بۇعان قۇلاي عاشىق بولادى.
— اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرايدى پاتشا بالاسى.
پەريزات ءبارىن ءتۇسىنىپ تۇر. ءبىراق ايتايىن دەسە ءتىل جوق. اياعىن ءاربىر باسقان سايىن تابانىنا قانجار قادالادى.
نە كەرەك، پاتشا بالاسىنا ءتىلسىز سۇلۋعا ۇيلەنۋگە باتاسىن بەرمەي، باسقا ءبىر پاديشاحتىڭ قىزىنا قۇدا تۇسەدى...
... بۇل ءبىر مۇڭدى ەرتەكتى رىسقۇل ەرتەدە، بالا كۇنىندە ەستىگەن. ءقازىر سول بەيشارا پەريزاتتىڭ ءحالى ءوز باسىنا ءتۇسىپ تۇرعانىنا تاڭ قالدى. سول اياعىن سۇيرەتە باسقان سايىن ىستىك تەمىر بارماعىنىڭ قالىڭ ەتىنە قادالا ءتۇستى...
قايتار جولدا ايداۋىل رىسقۇلدىڭ ىزىندە باتتيىپ-باتتيىپ قارا داق قالىپ بارا جاتقانىن بايقاپ:
— ەي، توقتا! اياعىڭا نە بولدى؟ — دەدى.
— اجەتحانا تاقتايىنىڭ جاڭقاسى جىرىپ كەتتى. تۇك تە ەتپەيدى، — دەپ رىسقۇل ەلەمەگەن بولدى. «بويىمدى ءتىنتىپ، ىشقىرداعى تەمىردى ءبىلىپ قويار ما ەكەن»، — دەپ ىشتەي قىپىلداپ تا تۇر. ءبىراق ونىڭ جۇزىنەن ايداۋىل سەكەم الار ەشتەڭە اڭعارعان جوق.
ايداۋىل سەنىپ قالعان سياقتى. ال سەنبەسە شە؟ باسسالىپ تىنتسە عوي، ىشقىرىنداعى سابى جوق، توت باسقان پىشاقتى تاۋىپ الادى...
ارتىنداعى اقىرعان ايداۋىلعا بۇرىلىپ قاراعاندا، ءوزىنىڭ قاندى ىزىنە كوزى ءتۇستى. ءدال وسىنداي، سورعالاعان قان ءىزىن ول بۇرىن قايدان كورىپ ەدى؟ تاۋ-شەلەكتەن بە ەدى، تاۋ-تۇرگەننەن بە ەدى؟ الدە تالعاردىڭ ارعى بەتى مە ەدى؟
تاڭنىڭ ارايى اجارلانىپ، جاڭا كۇننىڭ شىرايى كىرە باستاعان ەكەن. ۇيقىسى شالا، كوزى كىرتيگەن ايداۋىل مىلتىقتىڭ ۇشتىعىمەن ەكى جاۋىرىننىڭ ورتاسىنان نۇقىپ قالىپ:
— باس اياعىڭدى! — دەدى.
رىسقۇل قىسقا دا بولسا قاتەرلى جولدا كەلە جاتىپ، قايداعى ءبىر سورعالاعان قاننىڭ ءىزىن بۇرىن قايدان كورگەنىن ەسىنە تۇسىرە الماي، الەك بولىپ ءوزىنىڭ قازىرگى ءحالىن ۇمىتىپ كەتكەنىنە رەنجىدى. ارينە، جىلدام باسۋ كەرەك، ءبىر ءشيى شىعىپ قالماي تۇرعاندا تەزىرەك اباقتىنىڭ ىشىنە كىرۋ كەرەك.
رىسقۇل ايگىلى اڭشىنىڭ جىلدامدىعىمەن وزىپ كەتىپ ەدى، ايداۋىل:
— ەي، جايىراق! — دەپ قورقىپ قالدى.
بۇيرىقتىڭ اتى — بۇيرىق. ايتىلدى — ورىنداۋ كەرەك. ول ءجۇرىسىن باسەڭدەتتى. ايداۋىلعا تاڭعى تازا اۋا ۇنادى بىلەم، باسىنا ءبىر شالدۋار وي شاپ ەتىپ تۇسە كەتتى. تۇرمەنىڭ شۇلعاۋ ساسىعان تىمىرسىعىنان و دا ازار.
اسىلى، تۇتقىننان گورى قاراۋىلدىڭ ءحالى مۇشكىل سياقتى. ول ەكى جاعىنان قاماۋلى. ءبىرى — ءتاننىڭ قامالۋى. تۇتقىن وتىرعان تۇرمەدە و دا وتىرادى. ايىرماشىلىق تەك تۇتقىن تەمىر ەسىكتىڭ ار جاعىندا، بۇل بەر جاعىندا، الىس ۇزاپ، ارتىق ادىم اتتاي المايدى. ءبىرى — جاننىڭ قامالۋى. تۇتقىننان ايىرىلىپ قالامىن با دەگەن ۇرەي. ءارى تۇتقىننىڭ ونى جەك كورەتىنىن سەزىنۋ.
سونىمەن، قاراۋىلدىڭ دا شەكەسى قىزىپ جۇرگەنى شامالى. الگى ەكى قاماۋدىڭ سالدارىنان و دا تۇتقىندى مەيلىنشە جەك كورەدى. مەيلىنشە قورلاپ باققىسى كەلەتىنى سوندىقتان.
سونىڭ ءبىر شالىعىن سيديعان ۇزىن سيراق ءقازىر تانىتتى. مىلتىعىن وقىس كەزەنىپ، رىسقۇلعا:
— كانە، كەيىن قايت! دارەتحاناعا جەتكەنشە جۇگىر! جەتە بەرە كەرى جۇگىر! بارىڭدى سالىپ، قۇستاي ۇشپاساڭ — ساۋداڭ بىتەدى. كانە، سانايمىن: ءبىر، ەكى، ءۇش!
رىسقۇل: «شىنى ما، قالجىڭى ما؟» — دەپ سەنىڭكىرەمەي، ساسقانىنان ءسال ەزۋ تارتقان. ۇزىن سيراق بەتى جىبىرلاپ:
— جۇگىر! — دەپ ىشقىنىپ قالدى.
تۇتقىن كەلگەن ىزىمەن كەرى قاراي ءبورى بۇلكىلگە سالىپ، سالماقپەن جەلە جورتىپ ەدى، قاراۋىل تاعى اقىردى:
— جىلدام!
شىن قورلىق وسى بولدى. تاپ-تازا تاڭدا قىپ-قىزىل قياناتتىڭ تاسىراڭداۋى اقىلعا سىيىمسىز-اق. ءبىراق نە كورمەگەن رىسقۇلدىڭ باسى. جالاڭاياق، جالاڭباس، جەيدە-دامبالى الاكوبەندە اعاراڭداپ اعاش ۇيشىككە قاراي جۇگىرە جونەلدى. قاتتى جۇگىرگەن سايىن ساپسىز پىشاقتىڭ ۇشى ەندى قارنىنا تىرەلدى. «ءتۇسىپ قالماسا ەكەن» دەپ رىسقۇلدا زارە جوق. قارنىما كىرىپ بارا جاتىر-اۋ دەپ قايعىرمادى. ءتۇسىپ قالماسا ەكەن دەپ ارعى-بەرگى ارۋاققا جالبارىنادى.
— قايت! — قاراۋىل.
تۇرمەنىڭ ەسىگىنە ەنتىگىپ جەتە بەرگەندە تاعى كەلتە بۇيرىق:
— قايت!
اياعىنىڭ قانى ءالى تىيىلماعان ەكەن، ارى-بەرى جۇگىرىستەن جولدىڭ ءۇستى قاراشۇبار قاندى ىزبەن شيىرلاندى.
ءوزىنىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە قاراۋىلدىڭ كوزى رىسقۇلدىڭ كوزىمەن اتىسىپ قالىپ ەدى: قورقىنىشتى ەكەن، كوز ورنىنان قاندى قىزىل ەكى جاپىراق ەت كورگەندەي بولدى. — «ەندى ماعان تاپ بەرۋدەن تايىنباس» دەگەن ويمەن قاراۋىل قورلىق قالجىڭىن تيا قويدى. رىسقۇلدى كامەراعا كىرگىزىپ، قۇلپىن كىلتتەدى.
* * *
كامەراعا كىرگەن بەتتە رىسقۇل ىشقىرىن سيپالاپ كوردى. قۋانعاننان الگىبىر قورلىقتىڭ ءبارىن لەزدە ۇمىتتى. ەسىككە بارىپ، قۇلاعىن توسىپ تىڭ تىڭدادى. قاراۋىل ءدالىزدىڭ ارعى باسىندا جۇرگەن سياقتى. ساپسىز پىشاقتى ىشقىرىنان الىپ، مايىستىرىپ كورىپ ەدى، سۋى قاتتى ەكەن. بۇرىشقا بارىپ، تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، پىشاقتى ىرگەگە قاداپ قالعاندا، ىزا قاپقان دىمقىل قىشقا قينالماي-اق كىرىپ كەتتى.
«ە، قۇداي، ە، ءارۋاق! — دەدى رىسقۇل اپتىعىن باسا الماي. — سايماسايعا سالەمدەسەر ءسات وڭىنان بولعاي!».
پىشاقتىڭ ۇشىمەن ىلەسە شىققان دىمقىل توپىراقتى ۋىستاپ تۇرىپ ويلانىپ قالدى. ەندى نە امال بولماق؟ قازىلعان توپىراقتى قايدا جاسىرماق؟ كامەرانىڭ ىشىنە ءۇيىپ قويىپ وتىرا المايسىڭ. ءبىر تۇندە قازىپ شىعىپ كەتۋ مۇمكىن بە؟ بۇل تاۋەكەلدىڭ ءىسى، تاعدىرىنا مويىن ۇسىنعىسى كەلمەگەن تاكاپپاردىڭ نەعايبىل جۇمىسى ءبىر تۇننەن ارتپاۋعا كەرەك. ءتۇن بولاتىن سەبەبى: كۇندىز ىرگە قازىپ، كوزگە ءىلىنىپ قالۋ ءحاۋپى زور. كەلەسى تۇنگە قالسا — تاعى قاتەر.
رىسقۇل ىرگەنى ءسال قوپسىتىپ، پىشاقتى سوعان تىقتى دا، توپىراعىن قايتا تاپتاپ كومىپ تاستادى.
* * *
«وسىدان وسى جولى ءتىرى شىعىپ، سايماسايعا سالەمدەسسەم، اقسۋ-جاباعىلى اسىپ كەتەر ەدىم، — دەپ ارماندادى تۇتقىن قامىس مارداننىڭ ۇستىندە كوسىلىپ جاتىپ. — اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ءبىر سايىنىڭ تابانىندا سۇيەگىم قالسا، ەكى دۇنيەگە دە ريزامىن».
كەنەت شىنتاعىنا سۇيەنىپ، ورنىنان تۇرەگەلە بەردى. الگى ءبىر الامان تاڭدا ءوز اياعىنان تامعان قاننىڭ ءىزىن كورىپ، وسىنداي ءىزدى قايدان كەزدەستىردىم دەپ قيناعان سۇراقتىڭ جاۋابىن ەندى تاپقانداي بولدى.
ول ەرتەدە، ەلدە، تۇلكىباستا ءيىرسۋدا بۇلعاڭداپ جۇرگەن بۇلا كەز بولاتىن. ءبىر كۇنى ول جىلقى باعىپ ءجۇرىپ، ەشكىقورعان دەگەن جارتاستىڭ جوتاسىنان قاننىڭ ءىزىن بايقادى. بۇل نەعىلعان قان دەپ، قۇمىرسقانىڭ جولىنداي شۇباتىلعان ىزگە ءتۇسىپ بەرگەن. قاننىڭ ءىزى بىردە سىزات، بىردە قويۋ. ءبىر مەزگىل ءبىر شوق ارشانىڭ استىندا تەڭكيىپ جاتقان ارقاردى بايقادى. مەرگەن جارالاعان بەيكۇنا ماقۇلىق قانى سورعالاپ ءجۇرىپ-جۇرىپ، جەتىپ جىعىلعان جەرى وسى بولعان ەكەن. ءجۇنى جيدي باستاپتى.
سول قانسىراپ ولگەن تاعى ارقاردىڭ ءحالى ءوز باسىنا كەلگەندەي تاڭ كەشتى بۇگىن رىسقۇل.
«نەدە بولسا تۇرمەدە، ايداۋدا شىرىمەي، سول ارقاردىڭ جولىن بەرىپ، قايران جاباعىلىنىڭ ءبىر تال ارشاسىنىڭ تۇبىندە قالسام، ءبىراق وعان دەيىن...».
ول «وعان دەيىن» ىستەيتىن ىسىنە تاعاتسىز اسىعۋلى.
«ءبىر ءتۇپ ارشانىڭ تۇبىندە قالسام» — دەگەن ارمان. كۇڭىرەنىپ جەل جىلار، ارشا باسى سۋىلدار. كۇزگە قاراي قۋراعان قىلقاندارى ءتۇسىپ، مۇنىڭ كەبىنسىز قالعان ءجۇزىن جاسىرار. ارشانىڭ ءيىسى ءسىڭىپ، قىلقانىنا كومىلگەن سۇيەك مىڭ جىلعا دەيىن شىرىمەس. قوقاننىڭ حانى شەرالىنىڭ قاندى قولىمەن سوعىستا مەرت بولعان باتىر باباسى الىمبەكتى قازاقتار تەككە ارشاعا وراپ كومبەگەن عوي. كيەلى ادامدار جەر قوينىنا كيەلى كەبىن كيىپ كىرەدى.
ءبىر شوق ارشانىڭ تۇبىندە قىزىل قۇمىرسقانىڭ يلەۋى بولار. رىسقۇلدىڭ بەت-اۋزىنا قىزىل قۇمىرسقا قۇجىناپ، ايمالار. قىزىل قۇمىرسقا شاققان دەنە شىرىمەس. سارقىرامانىڭ سارىنى كۇڭىرەنەر، بيىكتە ۇلار شۋلار؛ ءشايقۋرايدىڭ باسىندا: «قاپ، بۇل قالاي؟ قاپ، قاپ، بۇل قالاي؟» — دەپ سارى ءتوس كوگىلدىر شىمشىق شىرىلدار.
اتتەڭ، ولگەننەن كەيىن دە ادام سونى سەزىپ جاتسا. سوناۋ بيىكتە، قالىقتاپ كەتپەي جۇرگەن جەز قانات قىرانعا قاراپ جاتىپ، كوزىڭنەن جاسىڭ پارلاپ اقسا؛ سونداي اق ءولىم كەشۋگە رىسقۇل ءدان ريزا.
ءبىراق پەشەنەدەگى جازۋدى وقىپ كورگەن ەشكىم جوق. جۇمىر باستى پەندەنىڭ دەمى قاشان، قاي جەردە تاۋسىلارى بەلگىسىز. ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى دەگەن. قايدا تەبەدى — سولاي دومالايدى.
تاۋعا دا، تاسقا دا، اباقتىنىڭ مىلقاۋ قابىرعاسىنا دا سوعىلعان باسى قايدا قالارىن رىسقۇل بولجاپ بولماس. ال ءازىر ارەكەت كەرەك، ارەكەت...
* * *
قاپىرىق كۇن قازا بولىپ، قاراڭعى ءتۇسىپ، ەل ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەندە، رىسقۇل اتا-باباسىنىڭ، دومالاق اناسىنىڭ ءارۋاعىنا سىيىنىپ، قاتەرلى قيمىلعا كىرىستى. اۋەلى ەكى شۇقىپ، ءبىر قاراپ، ەسىك جاققا الاڭداۋمەن بولدى. ەسىكتىڭ كوزدەي تەسىگىن قاراۋىل سىعالايتىن ادەتى بار. سانسىز پىشاقتىڭ باسىن كيىز قالپاعىمەن وراي ۇستاپ، ىرگەنىڭ قام قىشىن ۇڭگىلەي بەردى. زاك تۇتقان، ءومىرى كۇن تۇسپەي ىزا تارتقان قام قىش بوركەمىك جىلىكتىڭ باسىنداي ۇگىتىلىپ جۇرە بەردى.
بورپىلداق، توپىراقتان ەسكى ۇرانىڭ زاگىندەي ىلعالدى ءيىس سەزىلەدى. ءبىر كەزدە رىسقۇل ىڭق-ىڭق ەتكەن دىبىستان شوشىپ، توسىن توقتادى.تىڭ تىڭدادى. ەشكىم جوق. سويتسە، ءوزىنىڭ دەمى ەكەن. ەسىككە قارايلاۋدى ۇمىتىپ، ۇڭگى ىسىنە جان-تانىمەن بەرىلىپ كەتكەن.
قازىلعان توپىراق ەداۋىر ءۇيىلىپ قالىپتى. قاراۋىل ءتۇن ورتاسىندا ءبىر قاراپ وتەتىنى بار. كەيدە قۇلىپتى اشىپ، ىشكە كىرىپ ءىس كەلەدى. قولىندا سولەڭدەگەن شىراعدانى بولادى. ءدال ءقازىر مىنا قىزىل قىرماننىڭ ۇستىنەن تۇسسە، قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورگەندەي بولاسىڭ.
ول ۇيمە توپىراقتى ەدەنگە جايىپ، ۇستىنە قامىس مارداندى توسەپ تاستادى.
نۋ قامىستىڭ اراسىندا سىبدىرى بىلىنبەيتىن جولبارىستىڭ جۇمساق جۇرىسىمەن ءبىر-بىر باسىپ، ەسىككە بارىپ تىڭ تىڭدادى. قۇدايدىڭ ءبىر قۇدىرەتى: قاراۋىلعا دا جان بەرگەن. ول دا قالجىراپ، قالعىپ كەتەتىن كەزى بولادى. دالىزدە دىبىس جوق. جىم-جىرت. تۇرمە ەمەس، تىلسىم تۇتقان كور سياقتى. تىنىشتىق.
رىسقۇل ىرگەگە قايتا ورالىپ، قابىرعانى قارى تالعانشا قاقىراتا بەردى. ءبىر ازابى — ۋاقىتتىڭ قاي مەزگىل ەكەنىن تاپ باسىپ تاني المادى. تاڭ اتپاي تۇرىپ ۇلگەرسە. و، شىركىن، دالاعا ءبىر شىقسا، تاعىسىن تاعى كورەر ەدى دە.
قولدان قۇيعان جالپاق قىش ءبىر كەزدە قاتايا باستادى، توپىراق اق كەرىش تارتتى. سوعان قاراپ، رىسقۇل قابىرعانىڭ جۇقارعانىن اڭعاردى. قىشتىڭ سىرتقى جاعى قاتتى، سەبەبى كۇن وتەدى، قۇرعاق.
جۇرەگى تارس ەتىپ جارىلىپ، جانى جاھاننامعا كەتكەندەي بولدى. قاراۋىل ەسىكتىڭ قۇلپىن بۇراپ اشىپ تۇر ەكەن. رىسقۇل دەرەۋ ۇڭىرەيگەن تەسىككە جوتاسىن بەرىپ، اياعىن ماردان قامىسقا سوزىپ جىبەرىپ، جامان شەكپەنىن جامىلىپ قورىلدادى دا قالدى.
قاراۋىل سىقسيما شىراعدانىن سۇيرەتىپ الدىنا ۇستاپ، اسىقپاي، ابايلاپ كىردى. شىراعداندى كوتەرىپ، ىرگەدەگى رىسقۇلدى كوردى.
— «ءا بالەم، جاتىرسىڭ با!» — دەگەندەي جارىقتى جوعارى كوتەرىپ تەرەزەدەگى تەمىر توردى تابالدىرىقتا تۇرىپ، كوزبەن تىنتكىلەدى. تەمىر تور مىزعىماپتى. ەندى بۇرىلىپ كەتە بەرەيىن دەگەندە، الدەنەدەن سەكەم العان ادامشا، ساۋلەنى تۇتقىنعا قايتا ءتۇسىردى. كۇيىكتىڭ قانسىعىن سەزگەندەي، بىر-ەكى رەت تاناۋىن جەلپىلدەتىپ ءيىس تارتتى.
— مىناۋ نەنىڭ ءيىسى، ەي؟ — قابىرعالاردى اينالا تىنتكىلەپ تۇرىپ.
رىسقۇل ۇيقىسىراعان كەيىپ تانىتىپ:
— ءيىس پە؟ نەنىكى بولۋشى ەد، مىرزا. كۇندىز-تۇنى جەلدەمەيتىن قاپاستا نە ءيىس بولۋشى ەدى؟ بەلگىلى عوي، — دەدى.
قابىرعادا كولەڭكەسى ەبەدەيسىز سورايعان قاراۋىل اڭىرىپ تۇرىپ-تۇرىپ، اقىرى شىعىپ كەتتى. شىعىپ بارا جاتىپ:
— شىدا، ەندى بىرەر ساعاتتان كەيىن تازا اۋاعا شىعارامىن، — دەپ وزىنشە راقىم بىلدىرگەن بولدى.
«بىرەر ساعات دەدى، ءا؟».
قاراۋىل ادەتىنەن جاڭىلماسا، ەندى قايتىپ سول «بىرەر ساعاتقا دەيىن مازالاماس».
«ءتۇۋ، ءدايىستىڭ ءيىسشىلىن-اي! قۇداي ءبىر ساقتادى-اۋ. توپىراقتىڭ زاگىن سەزىپ قالعانىن قاراشى. ءبىراق قاراباسقىر نەنىڭ ءيىسى ەكەنىن اجىراتا المادى. مەنىڭ دە كورەر ساۋلەم بار شىعار، بۇيىرسا».
قاراۋىلدىڭ قاراسى باتتى-اۋ دەگەن شامادا، رىسقۇل كورتىشقاننىڭ تىرلىگىنە قايتا كىرىستى. قارى تالىپ قالجىراعانىن ەلەڭ قىلماي اق كەرىشتى ۇڭگي بەردى، ۇڭگي بەردى. ءبىر كەزدە توپىراقتىڭ جىلۋىن سەزىپ، ءىشى-باۋىرى دا ەلجىرەي جىلىپ سالا بەردى. بۇل جىلۋ ونىڭ قۋاتىن ەسەلەپ جىبەرگەندەي، دۇلەي قارا كۇش تۇلا بويىن كەرنەپ، قابىرعانى ەندى يىعىمەن يتەرىپ-اق قۇلاتاتىنداي ەكپىن الىپ كەتتى.
ەندى ءبىر ءسۇت قايناتىم ۋاقىت بولدى-اۋ دەگەن شاقتا ساپسىز پىشاقتىڭ ۇشى كەدەرگى كەزدەسپەي، سوپاڭ ەتىپ ءارى ءوتىپ كەتتى... ينەنىڭ كوزىندەي تەسىكتەن بوزالا بىردەڭە جىلت ەتتى.
بۇل جارىق دۇنيەنىڭ ەلەسى ەدى. تۇتقىن ءوزىنىڭ قاقپاقتاي جاۋىرىنى مەن ەكى كىسى مىنگەندەي ەكى يىعىنىڭ كەندىگىن بۇرىن مەدەت ەتسە، ەندى بۇعان وكىندى-اق. تەسىكتەن سىيماي پۇشايمان بولدى. اق كەرىش شىقتى قايتا-قايتا قاشاپ جاتىپ، يىعىنىڭ قانىن سورعالاتىپ، ءوز ەتىن ءوزى جىرتىپ، قاقپانعا ءتۇسىپ ءوز اياعىن ءوزى شايناپ، تارامىسىن قيىپ جىبەرىپ، ءۇش اياقتاپ قاشقان ارلان قاسقىرداي، بۇل دا ءتانىن تالقانداپ، تۇرمە دەگەن تاجالدىڭ، تۇزاعىنان قۇتىلعانداي بولدى-اۋ، ايتەۋىر.
كەشە وسى ۋاقىتتا ءوزى قانمەن شۇبارلاعان جولمەن جەر باۋىرلاپ جىلجىپ ءوتىپ، دارەتحانا ۇيشىگىنىڭ تاساسىمەن بيىك دومباز دۋالعا تىرمىسىپ ورمەلەپ شىعىپ، ارعى بەتكە ءوزىن-وزى اۋزىن بۋعان قانار قاپتاي سىلق ەتكىزىپ تاستاپ جىبەردى.
بوستاندىقتىڭ ءدامى كەرمەك، باعاسى باتپان. مۇنى باسىنا تۇسپەگەن پەندە بىلە بەرمەيدى. جولبارىستى تەمىر تورعا قاماپ ءماز بولاتىن توپاستاردىڭ جۇرەگىندە جىبىمەيتىن ءجۇز قاداق مۇز جاتىر. ال تەمىر توردى تالقانداپ شىققان جولبارىستىڭ جولى، ارينە، تاۋعا تارتادى.
رىسقۇل تالعاردىڭ، تاۋىن بەتكە ۇستادى. القىنعان جۇرەگىن قولىنا الىپ-جالاڭ اياق جار كەشىپ، جىرىم بالاق، جىرتىق كويلەكتى پەندە، كىسى كوزىنە شالىنباۋعا تىرىسىپ، جەردىڭ ۇستىمەن ەمەس، استىمەن كەلە جاتقانداي ەدى. كەۋدەسى كۇمبىرلەدى. ەسكى دوسى — اۋەلگى اۋەن ورالعان ەكەن:
— دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراندادان،
ب ا ق تايسا ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
كۇنىنە توقسان توعىز بالە كورسەڭ،
سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان...
III
— ءسويتىپ، بۇل تۇرمە دەگەن دايىسىڭنەن مەن ءبىر رەت سولاي قاشىپ شىققانمىن، — دەپ توقتادى رىسقۇل.
بروننيكوۆ كوسىلگەن اياعىن جيناپ الىپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ، جاۋىرىنى كۇجىرەيىپ، قۇنىستانىپ وتىردى دا:
— ودان ءارى نە بولدى؟ سالەمدەستىڭ بە سايماسايعا؟ ەكىنشى رەت تۇرمەگە قالاي ءتۇستىڭ؟ — دەپ سۇراقتى جاۋدىردى.
رىسقۇل ونىڭ جيرەن ساقال باسىپ كەتكەن كەسكىنىنە باعجيا ءبىر قاراپ الدى.
— ە، تامىر، ءبارىن بىلگىڭ كەلەدى، ءا؟ مىنا تاس ءقابىردىڭ ىشىندە تىرىدەي ءالى كوپ جاتاتىن ءتۇرىمىز بار. كەيىنگە دە اڭگىمە كەرەك شىعار. «تۋpaپ جەمەسەڭ ەتكە تويمايسىڭ، قونا جاتپاساڭ كوپكە تويمايسىڭ»، — دەگەن. ءالى جاتا-جاستانا تالاي گوي-گوي ايتىلار. ءبىزدىڭ بالا ۇيىقتايتىن ۋاقىت بولدى، دەم السىن كىشكەنە.
ايتىلعان حيكايانىڭ ءبارىن بروننيكوۆكە ورىسشالاپ وتىرعان تۇرار كوزى كىلميىپ، ۇيقى تىعىلىپ وتىرعانى راس ەدى. بروننيكوۆ تۇراردىڭ كيىزدەي قالىڭ قارا شاشىن جالپاق الاقانىمەن ۇيپالاقتاپ، بالانى وزىنە تارتىپ، باۋىرىنا قىستى.
رىسقۇل مۇنىسىن اسا ۇناتپاعانداي اجىرايا ءبىر قاراپ، ىرگە جاققا اۋناپ ءتۇستى.
— ۇيىقتا، تۇرار!
— ءيا، ۇيىقتا، باۋىرىم. ءبىز ەرىگىپ جاتقان ادامبىز. سەنىڭ جۇمىسىڭ كوپ. ەرتە تۇراسىڭ، ۇيىقتا، — بروننيكوۆ تە.
ەكى ۇلكەننىڭ ورتاسىندا جاتىپ، بالا بالبىراپ ۇيىقتاپ كەتتى. تۇسىندە اسپاننىڭ كوك كۇمبەزىنە شانشىلعان اسقار-اسقار تاۋلاردى كوردى. قابات-قابات سول سەڭگىرلەردىڭ تابانىندا جالعىز ءوزى. ارت جاعىنا قاراسا — شىڭىراۋ قۇز. الدى جاپ-جالتىر، اسپانعا شاپشىعان تاۋ. ورمەلەپ سوعان شىقپاقشى بولادى. تىرناق ىلىنەر بۇدىر جوق. تايعاناپ تومەن سىرعىپ تۇسە بەرەدى، تۇسە بەرەدى. القىنىپ العا قايتا ۇمتىلادى. مۇنىڭ ءونىمسىز قىبىر-جىبىرىنا اشۋى كەلگەن اقباس شىڭ ۇيدەي ءبىر تاستى بيىكتەن دومالاتىپ جىبەرەدى. ۇيدەي تاس تۋرا تۇرارعا قاراي وڭمەندەپ، وكىرە قۇلاپ كەلە جاتادى. ءبىر كەزدە الگى ۇيدەي تاس جولىندا باسقا ءبىر ۇيدەي تاسقا سوقتىعىسىپ كۇل-تالقانى شىعىپ، ۇساق-ۇساق كەسەككە اينالىپ، تۇراردىڭ تابانىنىڭ استىندا قۇم بولىپ توگىلە بەردى...
بروننيكوۆ ءبۇيىرىن جىلىتىپ جاتقان بالانىڭ ءۇستىن قىمتاپ قويىپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ كوپكە دەيىن وياۋ جاتتى. تەرىس قاراپ جاتىپ، رىسقۇل دا ۇيىقتاپ قالدى. بروننيكوۆتەن ۇيقى قاشتى.
اقىلى — ايران، ويى — ويران. مىناۋ قاھارلى قازاق تۇرمەدەن ەكىنشى رەت قاشىپ شىعۋدى ارماندايدى. بۇل تۇرمەنىڭ سىرتىندا، ىشىنە مىڭ-ميلليون ادام سىيعان تاعى ءبىر تۇرمە تۇرعانىمەن ءىسى از. سول ۇلكەن تۇرمە قايتسە قۇلايدى؟ قانداي امال؟ ۇلكەن تۇرمە تىرشىلىگىنەن حابارسىز قالدى. نە بولىپ جاتىر؟ «قاندى جەكسەنبىدەن» كەيىن حالىق تۇياق سەرپۋگە جارادى ما؟
* * *
تاۋدان اسىپ كۇن باتقان. قىزىلى قىلاڭ جاداۋ كەش. قاراعايلى، شىرشالى قىرقالاردىڭ يىعىنان اسىلىپ، قىلتيىپ ۇشكىر شىڭدار كورىنەدى. ول شىڭنىڭ باسىندا تۇرساڭ ءالى كۇندى كورەر ەدىڭ. ول شىڭدار تىم بيىك. ءبىراق ءقازىر ونىسى اسا بىلىنبەيدى. الاسالاۋ تاۋلار بيىگىن قالقالاپ، كورسەتكىسى كەلمەگەندەي، كولدەنەڭ تۇرادى.
تۇرار سايدىڭ قاباعىنداعى جابايى الما اعاشتىڭ اشاسىنا ءمىنىپ وتىرعان. بۇتالماعان جابايى الما اعاش بالاقتاپ، بۇتاعى ەسىرىپ كەتكەن. اشادا وتىرعان بالا كورىنبەس.
اكەسى كەتكەلى تۇرار بالا بولىپ كوپ وينامايدى، وزگە بالالاردان ءبولىنىپ، ساياقتانا بەرەدى. ىلعي دا وسى اشاعا شىعىپ الىپ، ۇزاق وتىرادى. الدەكىمدى، الدەنەنى كۇتكەندەي. الدەنەنى قاراۋىلداعانداي. قاراۋىلدايتىنى — اكەسىنىڭ جولى ەدى. اكەسىنەن قالعان شولاق شابدار ەدى. سايدىڭ تابانىنا ءتۇسىرىپ، كىسەندەپ قويادى دا، قاباقتان قاراپ وتىرادى. شولاقتى بىرەۋ اكەتىپ قالسا، ەرتەڭ كوكەم كەلگەندە: «ءاي، تۇرار-اي، جالعىز اتقا دا يە بولمادىڭ با؟» — دەپ ايتادى-اۋ دەگەن ۋايىمى دا بار. ۋايىمداۋدى جورگەگىنەن ۇيرەنگەن سياقتى. ءقازىر بالا بولسا، لەزدە ەرەسەك مىنەز تانىتادى. ەرتە ەسەيتكەن كۇندەر ەدى ول.
از عانا اۋىل اپاق-ساپاقتا ابىر-سابىر، جوق-جۇقانا، جۇتاڭ تىرلىكتىڭ قامىندا: لاعى باقىرىپ، بۇزاۋى موڭىرەپ، قاتىندارى باجىلداسىپ، قارتتارى: «ءاي، قايىر بەرى!» — دەپ قاقىرىنىپ قويىپ، كۇڭگىر-كۇڭگىر سويلەسكەندەرى كەشكى تاۋ ىشىندە ۇڭگىردەن شىققان ۇندەي كۇڭىرەنىپ تۇرادى. شەشەسىنىڭ قولى تيمەي جۇرگەندە، ەمشەك ىزدەپ جىلاعان بالا، كۇڭگىرتتەنىپ، بەيتانىستاۋ بولىپ بارا جاتقان جاستارعا جاتىرقاي قاراپ ۇرگەن يتتەر.
شىڭداردان دا بيىكتە بىرەر قانار اق ماقتا شاشىلىپ قالعانداي ەكەن. كۇننىڭ قىزىلى سونى شالدى. تالعاردىڭ باسىنداعى بۇلت ءبىر كەزدە سوزبالاقتاپ بارىپ، قىزىل بوياۋعا مالىنعان بويى، ءبىر ساتكە ۇشىپ بارا جاتقان شىراققا ۇقساپ قالدى.
— و، قىزىل جەبە! — تۇرار اشادان كوتەرىلە بەرىپ. — و، قىزىل جەبە!
جۇرت ونى جوعالدى دەپ ءجۇر. جۇرت ونى سويىلدى دەپ ءجۇر. سويتسە، شىڭعا شىعىپ كەتكەن ەكەن عوي.
ءبىراق ەندى ءبىر ساتتە پىراق بەينە تۇتىلگەن جۇندەي ىدىراپ، بوياۋى قايتىپ، ىلايساڭدانىپ بارا جاتتى.
تۇراردىڭ ورەكپىگەن وكپەسى سولىقسىپ، ءدۇرس-دۇرس سوققان جۇرەگى سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
— و، قىزىل جەبە! — دەپ سىبىرلادى.
ەندى وسى ءبىر ەلەستى ول كوپ جىلدان كەيىن مەركەدە، اسپارا تاۋىنىڭ باسىنان كورەرىن ول سول ساتتە سەزگەن دە، بىلگەن دە جوق. كوكىرەككە نۇر تامعان، قۇدىرەتتەي كۇشتىڭ كەۋدەدە شىراعدانى جانعان، لەزدە جالپ ەتىپ سونگەن عاجايىپ ءسات.
ساي تابانىندا سارقىراپ اققان سۋ، اندا-ساندا پىسقىرىنىپ قويىپ، اجىرىقتى بىرت-بىرت ءۇزىپ، قوساياقتاپ سەكىرگەن شولاق شابداردىڭ كىسەنىنىڭ سىلدىرى. قارلى شىنداردان شىققان سالقىن سامال تەربەگەن جاپىراقتاردىڭ سىبدىرى. شىڭ باسىنان شاقشيا شىققان جالعىز جۇلدىزدىڭ ۇندەمەس سىرى — ءبارى-بارى تۇراردىڭ كىشكەنتاي كوكىرەگىنە ءبىر-بىر تامشى ساعىنىش مايەگىن قۇيىپ جاتقانداي، بالا بايعۇس سول ساعىنىشتىڭ سالماعىنا شىداي الماي، كومەيىنە كەلگەن ءبىر سەزىمنەن ءۇيىرىلىپ ىپ-ىستىق جاس بالقىپ قالادى دا، كىشكەنە جۇدىرىعىمەن كوزىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرەدى. كوزىن جىپىلىقتاتىپ جاستان قۇرعاتىپ الىپ، سايدىڭ تابانىنداعى شولاقتى ىزدەسە، ونىڭ الدىندا قارايعان بىرەۋدى كورىپ، جۇرەگى سۋ ەتە قالادى. «ايرىلدىم اتتان!» — دەپ ايقايلاعىسى كەلەدى. الما اعاشتىڭ اشاسىنان شالبارىن جىرتا-مىرتا سەكىرىپ تۇسەدى.
* * *
رىسقۇل تۇرمەدەن قاشىپ شىققان بويدا بىردەن تالعارعا تارتپاي، كانىگى اڭشىنىڭ ادىسىنە سالىپ، وراعىتىپ، تۇستىككە، مەدەۋ سايعا قاراي جىلجىدى. مەدەۋگە جەتپەي، تۇستىك-شىعىسقا قاراي بۇلىم بولىپ بويلاپ كەتكەن شىبىنسايعا ءتۇستى. شىبىنسايدىڭ قاباعىندا كىلەڭ قوڭىر قاسقا تورپاق-تانالار جايىلىپ جاتقان. بۇتا-بۇتانىڭ اراسىمەن ءبىر بۇتاقتى سەلت ەتكىزبەي، ءبىر قۋرايدى سىبدىرلاتپاي، ءبىر ءتۇيىر تاستى تىسىرلاتپاي، جۇمساق باسقان قاشقىندى قىردا وتىرعان باداشى بايقاعان جوق.
شىبىنساي تۇيىقتالىپ، جان-جاعى دوڭگەلەنە بىتكەن جارتاستارعا اينالعان جەردەن مولدىرەپ، بۇلك-بۇلك ەتىپ قاينار كوز شىعىپ جاتىر ەكەن. رىسقۇل جاتا قالىپ، سول كۇمىستەن كومەيىنە قىراۋ تۇرعانشا قىلقىلداتىپ جۇتا بەردى. سۋىق شەكەسىنە زىرق ەتىپ شىققاندا بارىپ، «ۋھ» دەپ دەمىن الدى.
كۇن بۇل كەزدە ەداۋىر كوتەرىلىپ قالىپ ەدى. تارعىل تاستاردىڭ اراسىنان بالاپاندارىن ىزدەگەن كەكىلىك قاقىلىقتادى. سوندا بارىپ قاشقىننىڭ ابدەن قارنى اشقانى ەسىنە ءتۇستى. قاينار كوزدىڭ باس جاعىنداعى جالبىزدى ارشىپ-ارشىپ، ارىرەك ءوتىپ، پىسىگى ەتىپ كەتكەن ءبىر شوق بۇلدىرگەن تاۋىپ الدى. بىرتىندەپ تەرىپ، ۋىستاپ-ۋىستاپ اساعانمەن بۇلدىرگەن اۋقات بولمادى.
تاس-تاستىڭ قۋىسىندا قاقىلىقتاپ جۇگىرىپ جۇرگەن كەكىلىك كوڭىلىن الاڭداتتى. باياعى اقسۋ-جاباعىلىنىڭ قىنا قال باسقان تاستارىنان قىل-تۇزاق قويىپ، كەكىلىكتى تالاي ۇستاعان تاۋ قىران ءقازىر مىنا جابايى تاۋىقتى قالاي قارمارىن بىلمەي، ايلا ويلادى.
تاستان-تاسقا جەر باۋىرلاپ، ورمەلەپ شىعىپ، ءبىر قياقتىڭ تاساسىنا تىرپ ەتپەستەن سۇلق ءتۇسىپ جاتىپ قالدى. بۇل تۇلكىنىڭ امالى ەدى. كەكىلىكتى تۇلكى سۇم كوبىنەسە وسىلاي ۇستايتىنىن اڭشى بىلەدى.
كەكىلىك قياق تاستىڭ ۇشىنا دەيىن جورعالاپ كەلىپ، جوعارىدان تومەن باسپالاپ قاراپ، بالاپاندارىن ىزدەگەن. تومەندە نە تاسقا ۇقساماس، نە ادامعا، نە اڭعا ۇقساماس بىردەڭەنى كورىپ، كەكىلىك قاقىلىقتاعانىن قويا قويعان. تاعى شىركىن تابيعي سەزىم كۇشىمەن بۇل جاتقاننىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن وزىنشە شامالاعان. جۋىقتاپ جولاماستان بۇعىپ قانا كوپ وتىردى. اقىرى قۇمارلىق سياقتى بىردەڭە بيلەپ، جەر باۋىرلاپ جىلجىپ-جىلجىپ جانىنا كەلدى. جەم دەپ تەك الدى ما، سۇلۋ موينىن قىلقىڭ-قىلقىڭ سوزىپ قاراپ قويادى.
رىسقۇل مۇنى بايقاپ جاتقان، قول سوزىم جەرگە جاقىنداسىن دەپ جاتقان. دەمى ۇزىلگەن، ءسال تىرلىك بەلگىسىن بىلدىرسەڭ — ءبارى بەكەر.
اڭقاۋ قۇس قۇلدىرىڭداپ، تاعى ءبىر جىلجىدى. جايۋلى جاتقان قۇس-قۇس، تاس تۇستەس الاقانعا كەكىلىك كوزى قىليلانىپ، اسەم موينىن سوزىپ-سوزىپ كوپ قارادى. الاقاندا ەكى-ۇش ءتۇيىر قاتقان شيە بار ەدى. جابايى شيەنى كەكىلىك جانىنداي جاقسى كورەتىنىن ەجەلگى اڭشى اڭدايدى. قۋ تاماق قيىن، وتقا دا، سۋعا دا تۇسىرەتىن سول. كەكىلىك بۇل كەزدە اش تا ەمەس. بالىق كوزدىڭ مايلى ءدانى ءپىسىپ، جاتاعان جابايى شيە قاتىپ، كەكىلىك بالاپانىن ۇشىرىپ، ابدەن مامىرلاعان كەز. ءبىراق قۇستا دا اۋەستىك جەلىگى بار. الاقانداعى شيەدەن قانشا سەزىكتەنگەنمەن، قۇمارلىق جەڭىپ، ءداندى شوقۋعا موينىن سوزا بەرگەندە، سۇلق جاتقان قولدىڭ اتى جوق ساۋساعى جىبىر ەتە قالدى. ءبىر قولدا بەس ساۋساق. بەسەۋى جەكە-دارا بولەك-بولەك تۇرعاندا تىم ءالسىز، جۇدىرىق جۇمىلعاندا عانا الۋەتتى. بەس ساۋساقتىڭ ىشىندە دە ءبىر وسالى، وپاسىزداۋى بار. ول — اتى جوق ساۋساق. اقىرى سول ساتقىن شىعىپ، سەزىك بەرىپ قويدى. باس بارماق، سۇق ساۋساق، ورتان ساۋساق، ءتىپتى كىپ-كىشكەنتاي شىناشاققا دەيىن بۇلك ەتپەگەندە، اتى جوق ساۋساقتىڭ شىدامى جەتپەدى.
ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى اڭگىمە. باياعىدا كەمپىرى بار ءۇيدىڭ بالالارىنىڭ ءبارى ەستىگەن. ەستى كەمپىر — ءمۇعالىم، ال بۇل اڭگىمەسى — الىپپە ءتارىزدى.
...ءبىر كۇنى باس بارماق:
— ۇرلىق قىلايىق، — دەپتى.
— قىلساق — قىلايىق، — دەپتى سۇق ساۋساق.
— قۇدايدى قايتەسىڭ؟ — دەيدى ورتان قول.
— قۇداي نە قىلۋشى ەدى؟ — دەيدى اتى جوق ساۋساق.
— قۇدايدىڭ الا تايىن سويىپ جەيىك! — دەپ شاق ەتىپتى شىناشاق.
وسى بەس ساۋساقتىڭ ءبىر-بىر اۋىز سوزىندە ءارقايسىسىنىڭ مىنەزى جاتىر. ءبارىنىڭ جاۋابىنىڭ ىشىندە اتى جوق ساۋساقتىڭ ءسوزى جانسىز جانە تايعاق.
كەكىلىكتەن ايىرىلىپ قالعان رىسقۇلدىڭ ەسىنە تۇلكىباستىڭ تۇكپىرىندە بالا كەزدە ەستىگەن وسى اڭگىمە ءتۇستى دە، باسىن شايقادى.
كەكىلىك شوشىپ كەتىپ، قاناتتارى پار ەتە قالىپ، كەلتە قۇيرىعىنىڭ استىنان ءبىر ءتۇيىر جىلت ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ، بيىكتەمەي جەر باۋىرلاپ ۇشىپ بارىپ، سونادا كورىنگەن تارعىل تاستىڭ تاساسىنا ءسىڭىپ كەتتى.
— ءاي، يت-اي، تەك تە كەتپەي، ساڭعىپ كەتتى-اۋ، — دەدى قاشقىن ولەردەي وكىنىپ.
جولى بولمادى. وزەك تالدى. ءبىراق، كەكىلىك ەكەش كەكىلىككە دەيىن وڭاي جان بەرمەسىن كورىپ، سودان قۋات العانداي، قايراتتانىپ، ورنىنان تۇردى. شىبىنسايدىڭ قىرقاسىنا شىققاندا شىعىستان تالعار شىڭدارى جارق ەتە قالدى. تاپا-تال ءتۇس ەكەن.
كوپ كۇن قاتالاپ، قۇم كەشىپ ءجۇرىپ، كەنەت ءموپ-مولدىر ايدىنعا تاپ بولعانداي، ياكي باياعى باتىر باباسى الىمبەك ءتىرىلىپ الدىنان شىعا كەلگەندەي تاڭىرقاپ ءبىراز تۇردى. ويىنا بىلتىرعى وقىمىستى ورالىپ، ەكەۋى جۇرگەن مۇزارت جولدارىن الىستان-اق انىق كورگەندەي بولدى. ويتكەنى تالعاردىڭ شىڭدارىنا تىكە بەت الدىنان كوتەرىلۋ مۇمكىن بولماي، وسىناۋ باتىس-تۇستىگىنەن قيالاپ، سوناۋ جاڭعىرىق پەن الپامسا شىڭدارىنا كوتەرىلگەن.
سوناۋ قارا جولاق — قاراقاۋىرسىن شىڭى. ونىڭ ارجاعىنان ينەتاۋ قىلتيادى. ينە دەسە ينە. شانشىلىپ تۇر. ال قارا قاۋىرسىننىڭ وڭ جاعىن الا قالشيىپ جالعىز تۇرعان قارا تاس — جاندارم.
بىلتىر مىنا جاڭعىرىقتى جاعالاپ بارا جاتقاندا دميترييەۆ رىسقۇلدان:
— اناۋ جەكە تۇرعان تاۋدىڭ اتى نە؟ — دەپ سۇراعان.
وسىندا نەشە شىڭ بار — ءبارىنىڭ اتىن ايتىپ بەرگەن رىسقۇل قاپەلىمدە ساسىپ قالدى. قالشيىپ تۇرعان ساياقتىڭ اتىن بىلمەۋشى ەدى.
— كىم بىلەدى، جاندارم سياقتى ءتۇسى سۋىق ەكەن، — دەگەن.
سىپايى وقىمىستى مىنا دوسىنىڭ تاپقىرلىعىنا ءسۇيسىنىپ:
— مولودەس، رىسقۇل! تاپتىڭ، تاپتىڭ! — دەگەن. دەرەۋ داپتەرىنە جازىپ العان. سودان الگى ساياقتاس «جاندارم» اتالىپ كەتە بارعان.
— اتتەڭ. مەترەيدەن جاۋاپ جوق، — دەپ وكىندى ءقازىر رىسقۇل. «نەندەي ءبىر قيىندىق كورسەڭ حات جاز، كومەكتەسەم»، — دەپ ەدى-اۋ. باسىما ءبىر باقىت قۇسى ىلۋدە ءبىر ورالىپ كەلسە، قولىما قوندىرا الماعان نەتكەن اداممىن. الگى كەكىلىك سياقتى ءبىر جاقسىلىق زاماندا ءبىر جاقىنداسا ءوزىم ۇركىتىپ الاتىن نە بالەم بار؟
قاشقىن وزەگى تالىپ، وندىرشەگى ۇزىلگەن سوڭ، توگىلىپ جاتقان جابايى المانى تەرىپ جەدى.
ارىرەكتەگى سولداتسايدىڭ قىرقاسىندا جيىلعان مايالار جايىلىپ جاتقان تۇيەلەر سياقتى. بولىستىڭ قىرۋار مالى قىستاي جەپ شىعاتىن سول پىشەندى الا جازداي جالدانىپ، تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ ەركەك كىندىگى جيناعان.
وسىدان ءالى جەتىپ، ەكى قىر اسسا، ءوز اۋىلىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. اسىقپاي، ءال ساقتاۋ كەرەك. كۇن جارىقتا ءبارىبىر اۋىلدى ماڭايلاي المايدى. ازىرشە بۇتا-بۇتانى، جىرا-جىلعانى تاسالاپ جۇرە بەرەدى. بيىكتەن، اۋلاقتان قاراعاندا ىلديداعى دۇنيە سارىالا، جاسىلالا جامىلىپ، ءساندى كورىنەدى. ەشقانداي قايعى-ۋايىمى جوق، كىر-قوقىسى، جامان-جاۋتىك ۇيلەرى جوق، قۇدايدىڭ راحىمى، شاشىراعان بايى كەدەيىن اسىراعان، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان جەرۇيىق وسى ەكەن دەرسىڭ.
تاباننىڭ استىنان، اناۋ سايدىڭ، سوناۋ سايدىڭ قاباعىنان جايىلىپ جاتقان وتار-وتار قوي، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى كورىنەدى. تاس قالاپ، قۋراي جاعىپ، تاسقورىققا ءسۇت ءپىسىرىپ وتىرعان قويشىنىڭ وشاعىنان كوگىلدىر شۋدا ءتۇتىن كوتەرىلەدى. قويشىنىڭ تاسقورىققا ءپىسىرىپ، قويدىڭ قورعاسىنداي ءسۇتىن ىشەرىن ويلاپ، قاشقىننىڭ اش قارىنى ۋىلدەپ قويا بەردى. قاشقىن قۋراي باستاعان قاتقىل كوكتىڭ ۇستىنە شالقاسىنان ءتۇسىپ كوزىن جۇمدى. جۇدەگەن جۇيكەسى بوساپ، قول-اياعى جانسىزداي سالبىراپ، دەل-سال، قامسىز حالگە ءتۇستى. كوزى جۇمۋلى جاتىپ، كوگىلدىر اسپاندى، اقباس تالعاردى كوردى. كوكىرەگىندە ءبىر ىستىق قاينار بۇلك-بۇلك ەتتى.
* * *
كوز بايلاندى-اۋ دەگەن كەزدە قاشقىن بەساعاشقا جەتىپ، سايدى تاسالاپ، ءوز ءۇيىنىڭ جەلكەسىنەن شىققان. تاباندا تۇساۋلى تۇرعان شولاقتى كورىپ، انادايدان «تاك-تاكتاپ» جانىنا كەلدى. ات يەسىن تانىپ تاناۋىن جەلپىلدەتتى. يەسى ونى تۇمسىعىنان، قۇلاعىنان سيپالاپ، موينىنان قۇشاقتاپ، ءبىراز تۇردى. ءوزىنىڭ تۋعان باۋىرىن كورگەندەي، ءۇنسىز قۇشاقتاسىپ، ماۋقىن باستى. اتى وتتاعانىن قويىپ، مۇلگىپ قالعانداي.
وسى ءبىر كەزدەسۋ كەزىندە الما اعاشتىڭ اشاسىندا وتىرعان بالا جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، قاباقتان تومەن قاراي جۇگىرە بەرىپ، سەسكەنىپ توقتادى:
— بۇل قايسىڭ-اي! تيمە اتقا! — دەپ داۋىستادى.
— تۇرار، — دەپ سىبىرلادى الگى ادام.
— كوكە، — دەپ بالا ايقايلاپ جىبەرىپ سايدىڭ تابانىنا دوڭگەلەپ ءتۇستى.
— ايقايلاما، — اكەسى تۇراردى باۋىرىنا قىسا بەرىپ. — جالعىزىم مەنىڭ، جارىعىم مەنىڭ. كانە، بىلاي تاساعا بارايىق.
ول بالاسىن قولىنان جەتەكتەپ، قالىڭ شىرعاناقتىڭ ىشىنە كىرىپ وتىردى. بەتى سوپايىپ ازىپ كەتكەن ۇلىنىڭ باسىنان سيپالادى. باۋىرىنا تاعى قىستى.
— كوكە، ەندى ساعان تيمەي مە ولار؟ — دەدى ۇلى اكەسىنىڭ ساقال باسىپ كەتكەن بەتىنەن سيپاپ، قاراڭعىدا كەزىنە كوزىن قاداپ.
— ەندى تيمەيتىن شىعار، — دەرىن دەسە دە، وسى كەزدە الماتىدان بولىسقا حابار جەتكەنىن سەزدى. بۇگىن تۇندە، ءتىپتى وسى ءقازىر قۋعىن شىعىپ، بۇل اۋىلدى تۇگەل تىنتەدى. ايالداۋعا امال جوق.
— بولىس اۋىلىندا ما؟ بوتەن حابار ەستىگەن جوقسىن با، تۇرار؟
— شىنىبەك اتام ايتادى: بولىس البانداعى قىزىل بورىكتەن قىز ايتتىرىپ كەتىپتى دەيدى. اۋىلىندا ەمەس قوي دەيمىن.
— قاشان كەتىپتى؟
— كەشە عوي دەيمىن. انىق بىلمەيمىن.
«وندا بولىستىڭ شابارماندارى شىعادى، شاھاردان سولدات شىعادى. البانعا كەتكەن بولىسقا دا حابار جەتەدى. قايىن جۇرتىندا ول كوپ ايالداماي قويماس. ءقازىر جولعا شىعۋ كەرەك. كەشىكپەۋ كەرەك. استاڭ-كەستەڭ باستالادى. استاڭ-كەستەڭ... سورلى اۋىلدىڭ تىنىشىن تاعى الامىن. اقىرعى سويقان، شىداپ ب ا ق، اعايىن. سودان كەيىن ەل جاققا اۋامىز. ەل جاققا...»
— تۇرار، — اكەسى الدەنەدەن سەزىكتەنىپ وتىرعان بالانى قورقىتىپ المايىن دەپ ابايلاپ، جۇمساق ۇنمەن ءتىل قاتتى. — تۇرار! ءقازىر اۋىلعا مەنى ىزدەپ جۇرگەن ادامدار كەلەدى. سەن قورىقپا. جەڭەشەڭ دە قورىقپاسىن. سەندەرگە تيمەيدى. مەنى كورگەن جوقپىز، كەلگەن جوق دەڭدەر. مەنى كورگەنىڭدى جەڭەشەڭە دە ايتپا. مەن بىرەر كۇننەن سوڭ ورالامىن دا، سەندەردى الىپ بۇل جەردەن كوشىپ كەتەمىز. ءبىلدىڭ بە؟ بىزگە ەشكىم تيىسپەيتىن، قورلامايتىن، قوقاڭدامايتىن مەكەن تابامىز. ساعان تاي ساتىپ اپەرەمىن.
— قىزىل جەبەدەي مە، كوكە؟
— ءيا، قىزىل جەبەدەي، تۇرار.
— قىزىل جەبەنى سايماسايلار سويعانى راس پا، كوكە؟
— ونى كىم ايتتى؟
— ونى بولىستىڭ قالدىبەك دەگەن بالاسى ايتىپتى عوي.
— جو، تۇرار، قىزىل جەبە سياقتى اسىل جىلقىنى ەشكىم دە سويمايدى.
— قايدام...
رىسقۇل بالاسىن تاعى قىسىپ قۇشاقتادى.
— تۇرار، سەن تەز بارىپ، ەر-توقىمدى، مەنىڭ شەكپەنىمدى مىلتىقتى الىپ كەل. ەشكىمگە كورسەتپە. بىرەر تابا نان، بىرەر ۋىس قۇرت الا شىق. جەڭەشەڭ ۇيدە مە ەدى؟
— جاڭا احات اتامدىكىنە كەتكەن تۇيمەتاي ەكەۋى.
— وندا تەز بار. بىرەۋ-مىرەۋ بايقاپ قويماسىن. تەز ورال، تۇرار...
* * *
شولاق شابدارعا ءمىنىپ تۇرىپ، ەڭكەيىپ بالاسىن جەردەن كوتەرىپ الدى. قوس قولتىعىنان كوتەرگەن بويى ءبىراۋىق ۇستاپ تۇردى. سۇيگەن جوق. قۇشقان جوق.
— تۇرار، باۋىرىم، جىگەرىم! — داۋىسى دىرىلدەڭكىرەپ. — سەنەن نەسىن جاسىرايىن. كەتىپ بارامىن. جولىم اۋىر. ءبىراق قانداي ءبىر كۇن تۋار، نەندەي ءبىر اۋىرتپالىق بولار، ەش زامان اكەڭە كۇمان كەلتىرمە. مەن دە ءبىر اداسقان جانمىن. كىمدەرگە قياناتىم دا بولدى. ال ارام بولعان جوقپىن. سوعان سەن. بالاسىڭ عوي، بايعۇسىم. وسەرسىڭ، اقىل كىرەر، سوندا تۇسىنەرسىڭ سورلى اكەڭنىڭ قان جۇتىپ، قاھار كەشكەنىڭ. جەڭەشەڭدى رەنجىتپە. تۇيمەتايعا قاراپ ءجۇر، قاراعىم. ال ۇيگە بار. قۋعىن كەلىپ قالار.
بالانى ەڭكەيىپ ۇستاپ، قاتىپ قالدى.
— كوكە، مەنى الا كەت. كوكە...
— ەي، تۇرار! قوي دەيمىن. سەنى قايتىپ كەلىپ الىپ كەتەمىن. قايت ۇيگە!
شولاق شابدار بۇل جول ورلەپ تاۋعا، تاۋدىڭ شاتقالىنا قاراي قىلانداپ بارىپ، قاراڭعىعا ءسىڭىپ كەتىپ، جوق بولدى.
* * *
قۋعىن ءتۇن ورتاسى اۋا، اۋىلدىڭ يت بىتكەنىن شۋىلداتا كەلدى. ءبىر توپ سولدات اۋىلدى جان-جاعىنان قورشاپ تۇردى دا، بورجىق سارى ستارشىن باستاعان ەكى-ۇش ادام ءتىنتۋدى اۋەلى رىسقۇلدىڭ ۇيىنەن باستادى.
بەيمەزگىل ۋاقىتتا ەسىكتى تارسىلداتقان رىسقۇل شىعار دەپ قالدى ءىزبايشا. تۇرار قۋعىن ەكەنىن بىردەن سەزدى. تۇيمەتاي ويانعان جوق. ءىزبايشا يىعىنا بەشپەنتىن ىلە سالا ءىش كويلەكپەن ەسىككە جۇگىرىپ بارىپ.
— بۇل قايسىڭ؟ — دەدى اقىرىن.
— اش! — دەپ ار جاقتان بوتەن داۋىس ارس ەتە قالدى.
— ۇيدە كىسىمىز جوق، اشا المايمىن، — دەدى ايەل داۋىسى دىرىلدەپ.
— پوليسيا، ۇلىقتىڭ ادامدارى بۇل. اش تەز! — دەپ بورجىق سارى ەسىكتى تۇتقاسىنان تارتىپ-تارتىپ قالىپ ەدى، ىلدەباي ىلگەك جۇلىنىپ كەتتى دە، بورجىقتىڭ ءوزى بايقاۋسىزدا شالقالاپ قۇلاپ قالا جازدادى.
— شىراعدان جاق! — دەپ بۇيىردى بورجىق تاۋباي كيىنىپ تە ۇلگىرمەگەن ايەلگە.
ءىزبايشا تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ، شي شاقپاق تاۋىپ الىپ، شيشاسىز ماي شامنىڭ بىلتەسىن تۇتاتتى. ءۇيدىڭ ىشىنە كۇڭگىرتتەۋ بولىمسىز جارىق ءتۇستى. ورتاسىندا جالعىز تىرەۋى بار جارتىلاي جەركەپەنىڭ قابىرعالارىنا سورايعان ۇسقىنسىز كولەڭكەلەر سىيماي توبەگە شىعىپ كەتتى.
— بايىڭ قايدا؟ — دەپ تاۋباي قامشىمەن ءوز ەتىگىنىڭ قونىشىن سارت ەتكىزىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كوزىمەن ءتىنتىپ بولعان سوڭ ايەلگە بۇرىلىپ.
— قايدا بولۋشى ەدى، مىرزا. اباقتىدا جاتىر عوي.
— بىلجىراماي شىنىڭدى ايت. اباقتىدان قاشىپ كەتتى. ايتپەسە نەمىز بار ءتۇن ىشىندە ساندالىپ، سەنىڭ قوينىڭا كەلىپ تۇر دەيسىڭ بە ءبىزدى؟
كەلىنشەكتىڭ تومەن ءجۇزى لاپ ەتىپ، باسىن كوتەرىپ العاندا الاقانداي ادەمى كوزدەرى جالت ەتە قالدى.
— ءويتىپ ايتپاڭىز، مىرزا. بالا-شاعا بار ۇيدە. كىسىمىز كەلگەن جوق ۇيگە. قاشىپ كەتسە قايدا جۇرگەنىن ءبىز بىلمەيمىز.
تاۋباي اۋزى قيسىق كونە كەبەجەنىڭ ىشىنە ءۇڭىلدى. كەبەجەنىڭ ىشىنەن اشىعان سۇزبە يسىنەن باسقا ەشتەڭە سەزىلمەدى. توردە سىرى كەتكەن ەسكى ابدىرە تۇر. كۇندىز ۇستىنە ەكى-ۇش كورپە، بىر-ەكى تەكەمە جيىلىپ، جۇك كوتەرىپ تۇراتىن ابدىرەنىڭ تۇندە ارقاسى بوساپ قالادى.
— اش! — دەدى تاۋباي كەلىنشەككە ابدىرەنى بۇكتەۋلى قامشىمەن نۇسقاپ.
— ءاي، مىرزا-اي، وسى جامان ساندىقتىڭ ىشىنە ءبىزدىڭ كىسى سىيىپ كەتەدى دەپ ويلادىڭىز با؟ اشايىن. كوڭىلىڭىز قالماسىن.
ءىزبايشا ۇزىن بۇرىمىنىڭ ۇشىنا بايلانعان قارا كىلتپەن ابدىرەنى اشتى. ەسكى دە بولسا ابدىرە قۇلپى ەكى-ۇش بۇرالادى. كىلت بۇرالعاندا قۇلىپتاعى تىلشىك شۇرىپپە سىڭعىر-سىڭعىر ەتىپ اۋەندەتتى.
وسى اۋەنىنە بولا تۇرار قولىنا كىلت تۇسكەندە ساندىقتىڭ، اۋزىن قايتا-قايتا بۇراي بەرۋشى ەدى. ءبىر قايىرىم عانا اۋەن. ساندىقتىڭ ىشىندە ىسكە تاتىر ەشتەڭە جوعىنا كەشىرىم وتىنگەندەي اياۋلى مۇڭ. بۇل باياعى باتىر بابا الىمبەكتەن قالعان جۇرناق. سامارقاننىڭ ساۋداگەر سارتىنا ەكى قوي بەرىپ ساتىپ العان سوناۋ قوقان زامانىندا. كونە شەبەرلەر كىلت بۇرالار قۇلپىنا ەكى تىلشىك سالىپ، بۇلبۇل قۇستىڭ ءبىر قايىرىم ءۇنىن تۇسىرگەن. ءاۋ باستا ول ءۇن كوڭىلدى دە شىعار، ال كەلە-كەلە، قاجالا-قاجالا قۇلىپتىڭ كومەيىنەن ەندى جالىنىشتى، مۇڭدى اۋەن شىعاتىن بولعان.
ساندىقتىڭ ىشىندە ءىزبايشانىڭ توركىنىنەن كەلگەن بىركيەر سارى ءشايى كويلەك، جاسىل تىس بارقىت كامزولى، شاشاقتى شالىسىنەن باسقا كوزگە تۇسەر ەشتەڭە جوق سياقتى. شۋدا جىپپەن بەلىنەن ءبىر بايلاعان، سارعايىپ كەتكەن قاعازدار بار ەكەن. سويتسە، ول سوناۋ قوقان زامانىنان بەرگى تولىپ جاتقان الىم-سالىقتاردىڭ كۋالىگى بولىپ شىقتى. ساندىق تۇكپىرىندە شۇبەرەككە وراۋلى تۇيىنشەككە قولىن سوزدى تاۋباي.
— تيمەڭىز، — دەگەن بالا داۋىسى شار ەتە قالدى. ەندى بايقادى، انەۋكۇنى بولىسپەن كەلگەندە سايماسايعا قولىن بەرمەي قويعان بەزىرەۋىك بالا ەكەن... — تيمەڭىز، — دەگەنىنە قۇلاق اسپاي، شۇبەرەكتىڭ وراۋىن جازىپ كوردى. كۇمىس جالاتقان، ءار جەرىنىڭ كۇمىسى كوشىپ قارا قوتىر بولعان كادىمگى باكى ەكەن. بۇل دا الىمبەك باتىردان قالعان مۇرا. الىمبەك بۇل باكىمەن ءوزىنىڭ ۇلى جىلقايداردىڭ كىندىگىن كەسكەن؛ بۇل باكىمەن رىسقۇلدىڭ كىندىگى كەسىلگەن؛ بۇل باكىمەن تۇراردىڭ كىندىگى كەسىلگەن؛ كىندىكتەن باسقاعا ءجۇزى ءتيىپ كورمەگەن.
شابارمان ونى قالتاسىنا تىعا قويايىن دەپ تۇردى دا، تاتىمسىز نارسەنى قويشى دەگەندەي ساندىققا قايتا تاستاي سالدى. جوق جەردەن اشۋ شاقىرىپ، بالانى قۇلاعىنان تارتىپ تۇرىپ:
— ايت، اكەڭ قايدا؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن، — دەدى بالا بەزەرىپ.
شابارمان ونى ىستان قارايىپ كەتكەن تىرەۋگە تاقاپ قويىپ:
— شىنىڭدى ايت! — دەپ قامشى كوتەردى.
— قويىڭىز، مىرزا، بالانىڭ جازىعى نە؟ — دەپ ءىزبايشا شىرىلدادى. ەسىكتىڭ الدىندا تۇرعان ەكى سولدات سەلت ەتكەن جوق.
بورجىق تاۋباي اراشا تۇسكەن كەلىنشەكتىڭ وزىنە تاقالعان تاماعىنان جۇپار ءيىس سەزگەندەي، دەلەبەسى قوزدى. ءدال وزىندەي ىركىلدەك، سارى قارىن تارتقان كەكسە ايەلى كوز الدىڭا ەلەستەپ، ونىمەن سالىستىرعاندا مىنا تۇرعان كەلىنشەكتىڭ پەرىدەي سۇلۋلىعىنا قىزىعىپ، وسىنى يەمدەنگەن رىسقۇلعا بۇرىنعىدان بەتەر وشىككەندەي جەر كەپەنىڭ ىرگەلەرىن تەپكىلەپ كوردى.
— اباقتىنى تەسىپ شىعىپ كەتكەن كاززاپ، بۇل ۇيدەن دە ۇڭگىر جول جاساپ الۋى مۇمكىن عوي، — دەدى.
جارتىلاي جەرتولەدە تىشقاننىڭ ىنىنەن باسقا تەسىك جوق ەدى. ءوزىنىڭ ەرسى ارەكەتىن جۋىپ-شايعىسى كەلگەن تاۋباي ءىزبايشاعا تاعى ءتيىسىپ:
— ەسىكتەن باسقا قوينىڭا كەلەتىن جول جوق ەكەن. ەسىگىڭ وسال، ونى بىلدىك. كەلەسى جولى ەسىك تىقىلداسا — شوشىما. «توبە شاشى سەكسيىپ، تورگە قاشار» سەن ەمەسسىڭ عوي. كانە، جىگىتتەر، باسقا ۇيلەردى شولىپ كورەيىك، — دەدى ستارشىن. — بۇل كىرمە يتتەردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلى كوپ بولادى.
شىعىپ بارا جاتىپ، تاۋباي تۇراردىڭ قۇلاعىن تاعى ءبىر بۇراپ قالدى. بالا تىستەنىپ، ءۇن شىعارعان جوق. ەكى كوزى تاۋبايدىڭ وڭمەنىنەن وتە تەسىرەيىپ قارادى دا قالدى. تاۋباي كوزىنە كوز تىگۋگە شىداي الماي شىعا جونەلدى.
تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلى سول ءتۇنى استى-ۇستىنە شىعىپ، قيامەت كۇيزەلىس كەشتى. ەڭ سۇمدىعى سول: شابارمان احات اقساقالدى جەيدە-دامبالشاڭ جالاڭ اياق دالاعا دىردەكتەتىپ سۇيرەپ الىپ شىعىپ، اپپاق ساقالىنان لاق قۇساتىپ ۇستاپ تۇرىپ:
— كانە، قاقباس، ءىنىڭ قايدا، قانىپەزەر، قاشقىن ءىنىڭدى قايدا تىعىپ قويدىڭ!؟ — دەپ القىمىنان العانى باتىپ كەتتى.
شىنىبەك شىداي الماي:
— ءاي، اكەڭنىڭ اۋزىن... قويا بەر قارتتى! — دەپ شابارماننىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى.
قاتىن-قالاش، بالا-شاعا ۇلارداي شۋلاپ، تاڭ قىلاڭ بەرگەن، تابيعاتتىڭ تولعانىپ، كۇندى كۇتىپ تەبىرەنگەن شاعىندا، جوق-جۇقا كەدەي اۋىلدا داۋىل تۇرعانداي الاي-تۇلەي جاعداي بولدى.
— قاپ، ماڭقا يت، سەنى مە! — بولىستىڭ ون قولى بورجىق تاۋباي شىنىبەكتى جالاڭباستان تارتىپ كەپ جىبەرگەندە، قورعان ۇستا شىداي الماي، شابارماننىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ، كۇمىستەگەن توبىلعى سابىن شىرپى سىندىرعانداي قاق ءبولىپ، اۋلاققا لاقتىرىپ جىبەردى. مىناۋ دۇلەي كۇشتى كورگەن تاۋبايدىڭ سەسى قايتايىن دەدى.
— اينالايىن، اقىلىڭ بار ازامات ەدىڭ عوي، نەگە قينايسىڭ جازىقسىز جانداردى؟ رىسقۇلدى ءبىز كورگەن جوقپىز. كوزىمىز شىقسىن، كورسەك، — دەپ ءتىل قاتتى احات.
— ول قاراقشى پاتشانىڭ تۇرمەسىن تەسىپ شىعىپ، قاشىپ كەتىپتى. وسى اۋىلعا كەلمەگەندە — قايدا كەتەدى؟ جەر جۇتىپ قويدى ما؟ بىلەسىڭدەر سەندەر. ايتقىزامىن ءبارىبىر. ءالى وزدەرىڭ كەلىپ، اياققا جىعىلىپ ايتارسىڭدار. وزدەرىڭ-اق ۇستاپ بەرەسىڭدەر. سونداي حالگە جەتكىزبەسەم، تاۋباي اتىم ءوشسىن، جەر باسىپ جۇرمەي-اق قويايىن.
احاتتى اينالا شىنىبەك، مولدابەك، قورعان، ءۇسىپ تۇر. ومار قوسىلمادى. ومار ءوز ءۇيىنىڭ ەسىگىنەن باسپالاپ قارايدى. ومار ۇرەيلى.
احاتقا اراشا تۇسكەندەردىڭ تاۋەكەلگە بەل بۋعانىن كورىپ، تاۋباي ىعا باستادى.
— كەلمەسە، كەلمەگەن شىعار، — دەدى ول نە سۇمدىققا دايىن تۇرعان سولداتتارعا. — ول جىرىندى تاۋ-تاستى، جىرا-جىقپالدى پانالاپ تا جۇرە بەرەدى. تاۋدىڭ تەكەسىندەي تاعى بولىپ كەتكەن سۇم عوي. ءمۇيىزىن قاعىپ الىپ، ەتىن يتكە تاستاماسام. ساي-سايدى ءسۇزىپ شىعايىق. ال وسى اۋىلدا ەكەنىن سەزدىم بار عوي، ايتپادى دەمە، وت قويىپ جىبەرىپ، كۇلىڭدى سۋىرامىن.
* * *
شاپقىنشىلار، باستىعىرىلىپ، ۇيىقتاعاندا كورگەن جامان تۇستەي وتە شىقتى. ءبىر سايدىڭ قىرقاسىندا عانا شوقيىپ وتىرعان قاۋقارسىز اۋىلدىڭ ەرەسەك ەركەكتەرى احاتتىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا ءالى تۇر. تارقار ەمەس. ۇيدى-ۇيىنە تاراپ، توسەكتەرىنە قيسايىپ جاتا-جاتا كەتەتىن بەيبىت كۇن جوق. الگى ستارشىن اتجالماننىڭ ايعىرىنداي شاقىلداپ كەتتى. سۇمدىعىم ءالى الدا دەپ كەتتى.
اقىلى-ايران، ويى-ويران بولعان شاقتا ەس جيىپ، ەتەك ءتۇرىپ، ەل بولىپ كەڭەسەتىن كەز كەلدى.
شاپقىنشى كەتكەن سوڭ، ومار دا ىنىنەن شىققان بورسىقتاي دۇرديىڭكىرەپ كەلىپ قوسىلدى توپقا. تۇرعاندار وعان قىرىن قارادى. الگىندەي جان القىمعا كەلگەن شاقتا جانىندا بولماعان اعايىننىڭ بولىمسىزدىعىنا ءبارى دە رەنجۋلى.
— ءاي، ومار، قارا قاتىننىڭ قوينىن قالاي قيىپ كەلدىڭ؟ جاتا تۇرمادىڭ با؟ — دەپ شىنىبەك شاعىپ الدى.
— قوي، شىراعىم، — دەپ وماردىڭ باتىرلىعى ەندى قوزدى.
— ايتتىم عوي انادا. امان-ەسەندە ەلىمىزدى تابايىق دەدىم. كونبەدىڭدەر. ءمۇيىز دەدىڭدەر مەنى كەلىپ. ال نە بولدى ەندى؟ ءالى بۇل-بۇل ما! مىنا جامان-جاۋتىك كەپەلەردىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ءوزىمىزدى نە قويداي باۋىزداپ قىرادى، نە اباقتىعا تىعادى. كور دە تۇر. ايتپادى دەمە. ونان دا، ءالى كەش ەمەس، كوشەيىك. جاڭىلدىق، جازدىق دەسەك، تۇلكىباس ءبىزدى باسقا تەپپەس.
— ومار، شىراعىم، سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭنىڭ ابدەن ءجونى بار، — دەدى جۇدەپ تۇرعان احات قارت. — رىسقۇل قاماۋدان قاشىپ شىعىپتى. ول ءبىر سوقپاي كەتپەس. سونىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن توسايىق. حابارلاسپاي، قاشا جونەلمەيىك. بۇيىرتسا، قۇداي جولىمىزدى وڭداسا، كوپ كەشىكپەي قايتارمىز. ءسال شىداي تۇرالىق.
ومار تىجىرىنىپ، مىڭق ەتتى. ءبىراق ەشتەڭە ايتقان جوق.
قۇلان يرەكتەنىپ تاڭ اتىپ كەلە جاتتى. تالعاردىڭ شىڭدارى جارقىراپ، تاعى ءبىر تاڭ اتقانىن الەمگە ايقايلاپ ايتقىسى كەلىپ تۇرعانداي، القىمى كەۋىپ بارا جاتتى. الداعى كۇننىڭ نە بولارىن، رىسقۇلدىڭ قايدا جاسىرىنىپ جۇرگەنىن سول زاڭعار تالعار بىلەتىن سياقتى. احات كوزى جاساۋراپ، تاڭعى سالقىننان جاۋراپ، تالعاردىڭ اپايتوسىنە تەسىلە، تەلمىرە قارادى. ءبىراق تالعار دامەلەندىرگەنمەن، ءتىل قاتپادى.
* * *
البانداعى قىزىلبورىك ەلىنە سايماساي «كۇيەۋ بالا» بولىپ، الاتاۋدىڭ ءىنجۋ-مارجاننان تاققان القاسى سياقتى ادەمى كولسايدىڭ القىمىندا جاتقان ساتى اۋىلىنا كەلىپ تۇسكەلى ەكى كۇن بولعان.
* * *
مەزگىل قىسقا قاراي بەت بۇرعان كەز. قىس ءتۇسىپ، قار باسىپ قالسا تالعار مەن البان اراسىنداعى تاۋ-شەلەك ارقىلى اساتىن جول قيىنداپ قالادى. سول سەبەپتى دە بولىس قالىندىققا قار تۇسپەي تۇرىپ بارىپ، ناقسۇيەرى نۇكەتاي سۇلۋدى الىپ قايتۋ ساپارىنا شىققان.
البان — مەيمان كەلسە مەلدەكتەپ، بەرەكەسى كىرە تۇسەتىن قوناقجاي ەل. ال مىناداي اتاقتى كۇيەۋ كەلگەندە ريزا قىلىپ جىبەرەيىك دەپ بارىنشا شابىلعان. قاراعاي مەن شىرشانىڭ نۋ ورمانى سىڭسىعان ساتى شاتقالىنىڭ ءىشى توي-دۋماننان ماساتتانعان. كولسايدان قۇلايتىن كۇركىرەۋىك وزەنى تۇيە-تاستارعا ارس-ارس سوعىپ، سودان سوناۋ كوك اسپانعا قاراي ۋىس-ۋىس اق مارجاننان شاشۋ شاشىلىپ جاتقانداي.
نۇكەتاي سۇلۋ — دۇنيەنىڭ ءدۇريا جامىلعان ءجانناتى كولسايدى جايلاعان مۇقىش بايدىڭ قىزى. باي مەن باي قۇدا بولسا — اراسىندا تايپالعان جورعا جۇرەر دەگەندەي، سايماساي كۇيەۋ بولعاندا، مۇقىش قايىناتا، قاتىناسى، ءسوز جۇيەسى جاراسقان. ايتپەسە، «كۇيەۋ بالا» مەن قايىناتا جاس جاعىنان شامالاس. ەكەۋى دە پايعامبار جاسىن يگەرگەن جاندار.
البان، سۋان، دۋلات ءبىر انادان — دومالاق انادان تاراعان ەل. ەرتەدەگى ءبىر اڭىز ايتادى: اعايىندى ۇشەۋى ەنشى بولىسكەندە ۇلكەن ۇيگە يە بولىپ قالعان دۋلاتقا ءبىر تاي ارتىق كەتىپتى. سوعان وكپەلەگەن ورتانشىسى سۋان كۇنشىعىستى بەتكە الىپ كوشە جونەلىپتى دەيدى. سۋاندى كوندىرىپ، كەرى قايتارماق بولىپ ارتىنان اعاسى البان شىعادى. سۋان كونبەيدى. البان قينالادى. اتا جۇرتىندا قالىپ بارا جاتقان كىشى ءىنىسى دۋلاتتى دا قيمايدى، بەيمالىم ساپارعا كەتىپ بارا جاتقان ورتانشى ءىنىسى سۋاندى دا قيمايدى. ەكەۋىنە دە جالتاق-جالتاق قارايلايدى. سۋان ىلەگە جەتىپ، ەندى سۋدى جالداپ وتە بەرگەندە، البان ايقاي سالدى دەيدى:
— سۋان! سۋان! ارتىڭا ءبىر بۇرىلىپ قاراشى. اناۋ دۋلاتتىڭ ۇستىنە نۇر جاۋىپ تۇر، قاراشى!
سۋان ارتىنا بۇرىلىپ قاراماي، ىلەنىڭ ارعى بەتىنە وتە شىققان...
سودان ءسويتىپ، ەكى ءىنىنىڭ اراسىندا البان قونىس تەپكەن. ارقاسى — قىرعىز، الدى — ارعىن، نايمان، شىعىسى — جۇڭگو، باتىسى — شاپىراشتى، دۋلاتپەن تۇيىقتالىپ، نارىن، شارىن دەگەن وزەندەرى بار، كوك اسپانمەن تىلدەسكەن زاڭعار-زاڭعار تاۋلارى بار، مىڭجىلقى مەن قارقاراداي جايلاۋى بار، بيدايىعىنا اتتى ادام جاسىرىنعان اسىل مەكەندى نەلەر ۇرپاقتىڭ بەسىگى ەتكەن البانداردىڭ ءبىر اۋىلى بۇگىن دۋلاتتىڭ جانىسىنان شىققان اق پاتشانىڭ ادال ۇلى — سايماساي بولىستى قۇرمەتتەپ كۇتىپ جاتقان.
قاراشانىڭ سۋىق كۇزى. ءبىراق مۇندا ءشوپ سارعايماس، كوك قۋراماس. سوندىقتان دا ءالى جاز سياقتى سەزىمدى الديلەيدى. سايماساي قار جاۋىپ، جول بىتەلىپ قالادى-اۋ دەگەن كۇدىكتەن ارىلعانداي، قايتۋعا اسىعار ەمەس. جاپ-جاسىل دۇنيە. قار باسسا دا سول جاسىل كۇيىندە كەتەدى. بۇل جەردىڭ وسىمدىگى دە نۇكەتاي تاعدىرلاس. قار استىندا جاپ-جاس كۇيىندە قالماق.
نۇكەتاي سۇلۋ قۇربىلارىمەن قول ۇستاسىپ، ساتىنى ورلەپ، كولسايعا كوتەرىلىپ، الماس القالى ارداقتى بەسىگىمەن قوشتاسادى. كولسايدىڭ بەتىنەن كوگىلدىر اسپان، زۇمىرەت شىرشالار، ءزۇبارجات ەسىل دۇنيە تۇگەل كورىنەدى — بولمىستان بولجاۋسىز كورىكتى كورىنەدى.
— قوش، كورىكتىم كولساي! — دەيدى نۇكەتاي. — ەندى سەندەي كول كورە الماسپىن.
— قويشى، نۇكەش، — دەيدى قۇربىلارى. — نە بولدى سونشا؟! ول جاقتا دا وسىنداي ەسىك كول دەگەن ادەمى كول بار دەيدى عوي.
— كولسايداي قايدان بولسىن، — دەپ كۇرسىنەدى. نۇكەتاي سۋعا قۇلاعان قاراعاي بورەنەسىمەن قالت-قۇلت ەتىپ ءجۇرىپ وتىرىپ، ايدىنعا قاراپ عاجايىپ اينادان ءوز سۋرەتىن كورەدى. سۋ تۇبىنەن بالىقتىڭ تورەسى — حانبالىق شورشىپ شىعىپ، قۇيرىعىن ءبىر بۇلقىپ قالىپ، سۋ بەتىندەگى قىز سۋرەتىن قيسىق-قىڭىر، ۇسقىنسىزداندىرىپ جىبەرەدى. نۇكەتاي شوشيدى.
— قايت كەيىن، قۇلاپ كەتەسىڭ، — دەپ قىزدار شۋىلداسادى.
توبەدەن شاڭق ەتىپ قىران قالقىپ بارا جاتادى. اسپان اياسىندا، كول تۇبىندە اقتورعىن بۇلتتار ءجۇزىپ جۇرەدى. جات جەرگە كەتىپ بارا جاتقان جاس كەلىنگە الەمدە جوق اق جاۋلىق سىيلاعىسى كەلگەندەي اسپان مەن كول بىر-بىرىنە مولدىرەي قاراسادى.
الدەقايدان، استىنعى تۇستان الدەكىمدەر ايقايلايدى:
— قايت، قايت! — دەيدى. — بولىس اسىعىپ، اتتانعالى جاتىر. قايتىڭدار.
— تابان استىندا نە بولىپ قالدى. ءالى ەكى-ۇش كۇن جاتا تۇراتىنى قايدا الگى؟ — دەپ قىزدار سوستيىسادى.
ءبارى نۇكەتايدى ورتاعا الىپ، مۇڭايىسىپ، ەتەككە ءتۇسىپ بارا جاتادى...
* * *
تۇندە قىزىل-شىمقاي باسقۇرلار تارتىلعان جۇمىرتقاداي اق وتاۋدىڭ ىشىندە قۇس مامىقتىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتىپ سايماساي ءتۇس كوردى. تۇسىندە بەساعاشتاعى تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلىنا بارعان ەكەن. الدىنان قىزىل جەبەگە مىنگەن قارشاداي بالا شىعىپ، ءمىز باقپاي تۇرادى. سايماساي قولىن سوزادى، بالا مۇنىڭ سالەمىن المايدى. كەنەت قىزىل جەبەنىڭ تاماعىنان قىپ-قىزىل شوق شاشىراپ، بولىستىڭ بەتىن شىجعىرا كۇيدىرىپ بارا جاتادى. ورتەنىپ بارا جاتادى. ورتەنىپ بارا جاتىپ ويانىپ كەتەدى.
كوزىن اشىپ الىپ، بەتىنەن كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، «ۋھ» دەپ دەمىن الادى. سويتسە، تاۋدىڭ ءتۇنى سالقىن، «كۇيەۋ بالا» جاۋراپ قالماسىن دەپ، جەڭگەلەرى تۇسكىر مۇنىڭ ۇستىنە قابات-قابات قالىڭ كورپەلەر جاۋىپ تاستاپتى.
ايتسە دە، بولىس كوڭىلىنە كۇدىك الىپ قالدى. الگى بالا رىسقۇل ءيتتىڭ كۇشىگى بولدى-اۋ، — دەدى، انا جولى بەساعاشقا بارعان ساپارىن ەگجەي-تەگجەي ەسكە الىپ. اسىرەسە قىزىل جەبەنى تۇسىندە كورگەنى شوشىتتى. «اشۋ ۇستىندە اقىل تۇماندانىپ، سول ديۋ جىلقىنى بەكەر قيعىزىپ جىبەردىم بە؟ كيەلى نەمە مە؟» — دەپ سەكەمدەندى. «رىسقۇلدىڭ ءوزى ەمەس، بالاسى كىرگەنى نەسى تۇسىمە؟» — دەپ تاعى تاڭداندى:
تاڭ اتقانشا كوزى ىلىنبەي شىقتى.
ەرتەڭىنە ساسكە تۇستە سۋىت ءجۇرىپ، حابارشى كەلىپ جەتتى.
سايماسايدى وڭاشا شىعارىپ الىپ، ءۇي سىرتىندا جەكە سويلەستى.
سايماساي ەڭسەگەي بويلى، كەسەك ءپىشىندى، قارا ساقالىنا ءسال-پال عانا قىلاۋ تۇسكەن، نۇرلى ءجۇزدى، سىمباتتى كىسى ەدى. ءقازىر سول قىزىلشىرايلى بەتىنەن قان قاشىپ، قۋقىل تارتىپ، بويى شوگىڭكىرەپ قالعانداي، ۇيگە قاياۋلى ورالدى. اۋىل يەلەرى ۇرپيىسىڭكىرەپ:
— جايشىلىق پا، مىرزا؟ — دەپ سابىرسىزدانا جان-جاقتان سۇراق قويدى.
سايماساي سىر بەرمەگەن بولىپ:
— ءجاي، قۇداي-اۋ، اشەيىن... ءبىزدىڭ ەلدە ءبىر رىسقۇل دەيتىن كىرمە نەمە ورىستىڭ اتىن ۇرلاپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ ەدى، سول اباقتىنى تەسىپ قاشىپ كەتىپتى. ءبىزدىڭ بولىسقا قاراستى ادام بولعان سوڭ وياز مىرزا ماعان حابارلاتىپ جاتقانى عوي.
— ەي، ءتايىر-اي، سونى دا ءسوز دەپ... اۋىل-ايماق، بالا-شاعا امان بولسا، نە قىلار دەيسىڭ، — قايىناتا مۇقىش باي تۇقشىڭداپ قويدى.
— قاي رىسقۇل؟ تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ رىسق ۇلى ما؟ — دەپ مۇقىشتىڭ داۋلەن دەگەن جاماعايىنى سامپىلداپ سۇراپ قالدى. اڭقىلداق، ابايلاماي ايتا سالاتىن، اڭقاۋ كىسى ەدى.
— وي، ءبورىم-اي، پاتشانىڭ تۇرمەسىن تەسىپ شىعادى، ءا؟! ەر عوي، سورلى. ەر، ەر، — دەپ ءوزىن-وزى قۇپتاپ باسىن يزەدى.
«رىسقۇلدى بۇلار دا بىلەدى، — دەدى ىشىنەن سايماساي بەتىنە شىبىن قونعان ادامداي تىجىرىنىپ. — ءيتتىڭ ايگىلىسى-اي. قاشقاندا قايدا بارىپ سيادى؟ وكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن. قايدا كەتەر دەيسىڭ».
ءوزىن-وزى وسىلاي جۇباتقانمەن، كوڭىلىنە كولەڭكە ءتۇسىپ، قاباعى اشىلماي قويدى. تۇندەگى ءتۇس پەن مىنا جايسىز حاباردىڭ اراسىنان ءبىر بايلانىس ىزدەدى. «سول جىعىلعىردى قۇرباندىققا بەكەر شالىپ جىبەردىم بە»، — دەپ ءبىر سۇڭقىلداق سۇراق بەرەكەسىن الدى. ءوز ەلىنەن اۋلاقتا وتىرىپ، ءوز تىرلىگىن ءبىر ءسات سىن كوزبەن شولىپ ەدى، اينالىپ كەلىپ، كۇنالى ءوزى سياقتانا بەردى. وسىدان ەلگە بارعان سوڭ رىسقۇلدىڭ ءىسىن جاپتىرىپ، جاقسىلىق جاساماقشى دا بولدى. تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلىن كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەگەن وگىزدەيىن جاۋىر جاراسىنا ىستىك اعاش شانشي بەرمەي، ءبىرشاما جەڭىلدىك تە جاساماق بولدى. «ءبىراق رىسقۇل وڭباعان ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى جوق، تاقىر كەدەيلىگىنە قاراماي، جالعاننىڭ تاكاپپارى عوي. ونىڭ باسىنان گورى، تالعاردىڭ باسىن يۋ وڭاي. وزىنەن دە بالە بار. ايتپەسە، امپەيلەسىپ، ءتاپ-تاۋىر بولىپ جۇرسە، ەتى ءتىرى ەبى بار، قوڭدانىپ-اق كەتەر ەدى... يت مىنەزدى بولسا دا، اتى شۋلى. بۇرىنعىداي يلەي بەرمەي، يكەمگە كەلتىرىپ، مال بەرىپ، جەر بەرىپ كورەيىن قىزىلكوز بالەگە».
الپىستان اسقان الپاۋىت بولىستى قۇداي قايىرىمدى ەتەمىن دەسە، ون جەتىدەگى سۇلۋ قىزدى ايتتىرىپ، قايىن جۇرتىنا جيىرەك جىبەرىپ تۇرعاي. كەۋدەسىندەگى ءبىر كەسەك بەرىش ەمەس، جۇرەك ەكەنىن ولار سوندا ەسكە الار...
سىرتتاي سىر بەرمەگەنمەن، سايماساي قايتۋعا نيەت ءبىلدىردى. اق پاتشا قىزمەتىندەگى ادام ەكەنىن ايتتى. بۇل سياقتى جەرى سۇلۋ، ەلى دارقان اۋىلدا ايلاپ جاتسا دا لازىم. ءبىراق الدا قىزمەت كۇتىپ تۇرعانىن العا تارتتى.
قايىن جۇرتى قۇرمەتتى كۇيەۋدى جوندەپ كۇتە الماي، بابىن بىلمەي، رەنجىتىپ الدىق پا دەپ الاڭدادى.
— ءتايىرى، ەل امان، جۇرت تىنىشتىق، بەيبىت زاماندا اۋىل-ۇيدەن وت الا كەلگەندەي بولماي، جاتا-جاستانىپ، قىزىق كورىپ قۇماردان شىعىپ قايتىڭىز، مىرزا. ات بايگە، كوكپار، كۇرەستى ەرتەڭگە قاراتىپ وتىرمىز. ارعى كۇنى اتتاناسىزدار. اسىقپاڭىز، — دەپ جاتىر الباندار. — قالىڭ دۋلات ەلىمەن بۇرىن باۋىر اجىراماس تۋىسقان ەدىك، ەندى مىڭجىلدىق قۇدا بولامىز. ونداعى دۋلات ويلاپ قالار: «البان اعامىز بىزدەن بارعان قۇدالارىن تىم بولماسا ەكى-ۇش كۇن كۇتە الماعانى نەسى؟» — دەپ.
سايماساي يلىكپەدى. ويازدىڭ وسپاعىنان سەسكەندى. «ەلىنەن بۇلىكشىل شىعىپ، اسكەرىمىزدى الەككە سالىپ، قاشىپ جۇرگەندە، بولىس جاس قىز ايتتىرىپ جىگىتشىلىگى ۇستاعانى نەسى؟» — دەپتى. قالجىڭى بولسا دا، قاھارلى ءسوز. ءارى دەسە نۇكەتاي سىندى سۇلۋدى مىنا قاۋقىلداسقان كوپتىڭ اراسىنان ەمەس، تەزىرەك وڭاشا وتاۋدىڭ، ءشايى شىمىلدىقتىڭ ىشىنەن كورۋگە بەك ىنتىزار. ءناپسى سەزىم جەڭگەندە، اقىل اداسادى.
«تولماعان ون جەتىگە جاسىم، اكە،
ءجۇرۋشى ەم كۇلىپ-ويناپ، تاسىپ، اكە.
بالانىڭ قىز دا بولسام، تۇڭعىشى ەدىم،
سىيمادى-اۋ ءوز ۇيىمە باسىم، اكە.
بوز ىنگەن بوزدايدى ەكەن بوتام-اۋ دەپ،
جۇك ارتسا قابىرعاما باتادى-اۋ دەپ.
قىز مۇڭلىق كەتەرىندە جىلايدى ەكەن
جانىندا جات بىرەۋدىڭ جاتام-اۋ دەپ.
تۇندىكتى ءتورت جەرىنەن ويدىر اكە،
تويىما تۋ بيەنى سويدىر، اكە.
تويىما تۋ بيەنى سويدىرماساڭ
بيىلشا قىزىم جاس دەپ قويدىر، اكە.
بازاردان بازار بارىپ ينە الايىن،
جان اكەم بەرەم دەسە قينالايىن،
جان اكەم بەرەم دەسە، قينالعانمەن
بەلىمدى بەكەم بۋىپ جينالايىن»...
نۇكەتاي سۇلۋ بۇلايشا ونەر شىعارىپ، سىڭسۋ ايتىپ، وزگەنىڭ كوڭىلىن بوساتا العان جوق. اتتانىستىڭ تابان استىندا اسىعىس بولعاندىعى سونشا، ادەتتەگى اۋىلدىڭ «التى اۋىزى»، ءتىپتى «جار-جار» دا ايتىلمادى.
تەڭ-تەڭ جاساۋ-جابدىق تيەگەن كەرۋەن ساتىڭنان شىعىپ، تاۋ-شەلەك اسۋىنا قاراي بەت العاندا، قاراشانىڭ قارا سۋىق جەلى قاراعاي باسىن تەربەتىپ، قىلقاڭدارى قىل قوبىزشا بوزداپ تۇرعان. اسپاندى اۋناقشىعان بۇلشىق-بۇلشىق قاراسۇر بۇلت قاپتادى.
تاۋدىڭ بۇرالاڭ سۇرلەۋ جولى ءبىر قىرعا شىعىپ، ءبىر ويعا ءتۇسىپ، سالتاناتتى كەش ۇزىك-سوزىق كەلە جاتقان. شىڭداردى بۇلت بۇركەپ، قاراۋىتىپ قاراعايلى بەتكەي عانا كورىنەدى. قىلامىقتاپ قارت ۇسە باستادى.
بۇل قىستىڭ الدى ەدى. قالدىقىزىل دەگەن الشاڭ جورعاعا مىنگەن بولىس الدىڭعى توپتا. قالدىقىزىل قۇيرىق-جالى توگىلگەن، قاسىنداعى وزگە جىلقى بالاسىنان ىرىرەك، ارقاردىڭ قۇلجاسىنداي ماڭعاز مال. ءوز جورعاسىنا ءوزى ماساتتانعانداي، ۇستىندەگى يەسىمىن باسقالاردان مەرەيى ۇستەم ەكەنىن سەزگەندەي، باسىن شۇلعىپ تاستاپ، اندا-ساندا پىسقىرىنىپ قويىپ، ءبىر سارىنمەن سىلتەيدى. وزگە اتتار ءجۇرىسىن قالدىقىزىلعا تەڭەستىرمەك بولىپ، بىرەۋى تەكىرەكتەپ، بىرەۋى جەلە شاۋىپ، مازاسىز حالدە.
بولىس كوپ سويلەمەيدى. نوكەرلەرىنىڭ نەشە الۋان جول اڭگىمەسىنە نازار دا سالمايتىن سياقتى. ول ءوز ويىنىڭ تەرەڭىندە، ءوز قيالىنىڭ جەتەگىندە.
بولىس ءقازىر ءوز ورداسىنا ەكى سەبەپتەن اسىعۋلى. ءبىرى ويازدىڭ شاقىرتۋى. ويازدىڭ اتى — وياز. ۇلىققا بۇل دا قۇلدىق ۇرادى. بىرەۋگە بىرەۋدى تاۋەلدى ەتىپ، بىرەۋگە بىرەۋدىڭ كۇنىن ءتۇسىرىپ قويعان زامان. ايتكەنمەن، وياز بۇعان قاھارىن توگەتىندەي رەتى جوق. ۆەرنىي ويازىن بىلاي قويعاندا، بۇكىل جەتىسۋ وبلىسىندا ەڭ ءقادىرلى، گۋبەرناتور فون تاۋبەنىڭ ءوزى قۇرمەتتەيتىن بولىستاردىڭ ءبىرى وسى — سايماساي. رىسقۇل دەيتىن ءبىر بۇزىق تۇرمەدەن قاشىپ كەتسە، سايماسايدى كىنالايتىنداي نە جازىق بار؟ تۇرمەنىڭ اكىمدەرىن كىنالاسىن. ويعا سۋماڭداپ كۇدىك كىرە بەرگەنمەن، سايماسايدى بۇل ونشا ساستىرمايدى. دەگەنمەن، اسىعۋ كەرەك.
اسىعۋ كەرەكتىگىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى: نۇكەتاي سۇلۋ. مىنا جول ۇستىندە كەلە جاتىپ، الپىستى القىمداعان كارى قۇلجا الداعى ءلاززات ءتۇنىن اڭساۋلى. كەيدە ول ءوز ويىنان ءوزى ىڭعايسىزدانعانداي، ونىڭ ويىن باسقالار وقىپ كەلە جاتقانداي جانىنداعىلارعا قاراپ تا قويادى. جوق، ولار وزگە ءبىر اجىك-كۇجىك انگىمەمەن اۋرە ەكەن. سوندا بولىس قايتادان ويشا نۇكەتايدىڭ قاسىندا جالعىز قالادى... شاشاعى توگىلگەن اق ءشايى شىمىلدىق.. ەكەۋدەن ەكەۋ وڭاشا قالعان شاق. وزگە دۇنيە ورتەنىپ كەتسە دە، سول وڭاشا ءسات بارىنەن قىمبات. نۇكەتايدىڭ كۇپەك شاشباۋى سىڭعىر-سىڭعىر سىلدىراپ، اۋەلى كامزولىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتار. ءاربىر تۇيمە اعىتىلعانشا ءبىر جىل وتكەندەي تىم ۇزاق كورىنەر. سونان سوڭ سارى سىلاڭ ءشايى كويلەكتىڭ جەڭىنەن اۋەلى ءبىر قولىن شىعارا، ەكىنشى قولىن شىعارماستان، الاقانىمەن اپپاق، ءتوسىن باسىپ تۇرىپ قالار.
— كەلشى، نۇكەش! — دەيدى شىمىلدىق ىشىنەن سايماساي الاسۇرا القىنىپ.
نۇكەتاي ۇندەمەستەن باسى سالبىراپ، كەۋدەسىنە وق تيگەن ادامداي، ءسال ەڭكەيگەن قالپى قاتىپ قالار.
— بولشى، نۇكەش! — دەيدى قۇداي قوسقان قوساعى بىرەۋ بۋىندىرعانداي تىنىسى تارىلىپ.
نۇكەتاي تاس بولىپ قاتىپ قالعانداي قوزعالمايدى. دەمى دە بىلىنبەيدى. سىلاڭ ءشايى كويلەك ءبىر يىعىنا عانا ءىلىنىپ تۇر. ءبىر قولىن جەڭىنەن شىعارسا، سۋسىپ، ىڭ-جىڭسىز جەرگە تۇسپەكشى. سوندا پەريزاتتاي نۇكەتايدىڭ اپپاق ءتانى انادان جاڭا تۋعانداي جالاڭاشتانادى. الپىستاعى كۇيەۋدىڭ قارتاڭ تارتقان جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، كەۋدەسىنەن ىرشىپ شىعا جازدايدى.
سايماساي شىداي الماي دامبالشاڭ اياعىن سالبىراتىپ مامىق توسەكتەن تۇرا بەرىپ، نۇكەتايعا قارا كۇرەڭ كارى قولىن سوزادى. اتلاستاي جىلتىر جالاڭاش بىلەگىنەن ۇستاپ، توسەككە قاراي تارتادى. نۇكەتاي تىرمىسىپ، قولىن كەرى تارتادى. كۇيەۋ وزىنە قاراي جۇلقيدى. الپىستا بولسا دا ايۋداي كۇشى بار ەركەكتىڭ ءالدى قولى جالاڭاش پەرى قىزىن وپپا تارتقانداي شىمىلدىقتىڭ ىشىنە سۇڭگىتىپ جىبەرەدى. جاندارمەندە قىز بايعۇس، — «سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ» كەرىمەن، شىمىلدىقتىڭ ءبىر شالعايىنا جارماسادى. شىمىلدىقتىڭ ءجىبى ءۇزىلىپ كەتىپ، اق ءشايى قالقان قوپارىلىپ جەرگە تۇسەدى. كۇناكار ءتۇننىڭ كۋاسى بولاتىن بيىك توسەك ابىرويى اشىلعانداي لىپاسىز قالادى.
شىمىلدىقتىڭ قۇلاعانىن جامانعا جورىپ، جەلىگى كەۋدەسىنەن جەلدەي شىعىپ، قىزۋى باسىلىپ قالاتىن جىگەرسىزىڭ ەمەس سايماساي، قايتا بۇرىنعىدان بەتەر دەلەبەسى قوزىپ، اق توسەكتىڭ ۇستىندە قورباڭ-قورباڭ جانتالاسىپ ەركەكتىڭ ءپىرى زاكارياعا سىيىنىپ، قارا توقتىنىڭ جىلىك سورپاسىنا تويىنىپ، جيىرما بەستەگى جىگىتتەي قانى قايناپ، اق پەريزاتتى الپاۋىتتانا ءبۇرىپ تۇسەدى.
قيالمەن وسى ءبىر تۇسقا جەتكەندە، سايماساي قالدىقىزىلدى ابايسىزدا تەبىنىپ كەپ قالدى. الاڭسىز الشاق باسىپ كەلە جاتقان ات بۇل تەبىنىستەن وقىس ىرشىپ، وقشا اتىلعاندا، ۇستىنەن سايماسايدىڭ ءوزى ءتۇسىپ قالا جازدادى. ءابيىر بولعاندا ءوزى ەمەس، باسىنداعى تاس قارا بارقىتپەن تىستاعان دوڭگەلەك قۇندىز بوركى ۇشىپ كەتتى.
نوكەرلەرى ان-تاڭ بولىپ، جەردەگى بورىكتى بىرىنەن ءبىرى بۇرىن الۋعا اسىقتى.
سودان كەيىن الگى كورىنىس، ۇرىككەن قۇستاي، قايتىپ ورالمادى. سايماسايدىڭ كوڭىلى ءپاس تارتتى. ارت جاعىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، ساداق تارتىم قاشىقتىقتا، بۋالدىر اراسىنان نۇكەتايلار كورىندى. ونىڭ جانىندا ەكى جەڭگەسى، ءسىڭلىسى، ءۇش-تورت قارالى اسەم توپ، ادەپ ساقتاپ، ەركەكتەردەن كەيىنىرەك كەلە جاتقان.
قار قىلامىقتاعانىن قويمادى. اينالا توڭىرەك كۇڭگىرت تارتتى. سول جاق قاپتال بيىك تاۋ، تاۋدى ورمەلەي وسكەن شىرشالار قىلاۋ قاردان بۋرىل تارتقان. وڭ جاق قاپتالدىڭ رەڭى سارعىش، شىرشاسىز، شىرايسىز تىربىق بۇتالار، سۇرعىلت تاستار. ەلسىز مەڭىرەۋ شاتقال. ءبىر توپ اتتى ادامدار جانىن الاتىنداي، تەك ساۋىسقان شىقىلىقتايدى.
كەنەت سايماسايدىڭ كوز الدىنا، بۋالدىر اراسىنان شىعا كەلگەندەي، قىزىل جەبە تۇرا قالدى. بولىستىڭ تۇلا بويى ءدىر ەتتى. ەلەس لەزدە عايىپ بولدى. قىلاۋلاعان مۇناردان ەشتەڭە كورىنبەدى. سايماسايدىڭ كوڭىلى بەي-جاي كۇيگە ءتۇستى. قىدىر جولدىڭ ۇستىندە، باعا جەتپەس ولجامەن ورالىپ قايتقاندا، كوڭىلىنە نە شايتان ۇيالاعانى بەيمالىم. قار كەيدە قىزعىلتىم بولىپ كورىنىپ، كەيدە شاشىراعان قانداي كۇرەڭ-قىزىل تارتتى.
بولىس قامشى ۇستاعان قولىمەن كوزىن ۋقالاپ بولىپ قايتا اشىپ ەدى، شاتقالدىڭ شىرشالى جاعىنان بۇتالى جاداعاي جاعىنا اتىرىلىپ قىزىل جەبە قارعىپ وتكەندەي كورىندى. اعاشتاردىڭ بۇتاعىن قىزىل قىراۋ تۇتىپ قالعانداي.
سايماساي سەسكەنەيىن دەدى. نوكەرلەرىنەن ول ات بويى الدا ءجۇرىپ كەلە جاتقان. وزگەلەر اتتارىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ، بولىسپەن ۇزەڭگىلەسپەۋگە تىرىسادى. ادەپ سولاي. ال ەندى، بولىستىڭ ءوزى الگىلەردىڭ ورتاسىنا تىعىلعىسى كەلگەندەي، قالدىقىزىلدىڭ باسىن تارتا بەردى.
«تاناۋىڭا كەرشەۋ تۇسكىر، قىزىل جەبەنىڭ كيەسى بولعانى ما؟ نەگە ەلەستەي بەرەدى؟». سونان سوڭ ءوز ويىنىڭ وسپادارسىزدىعىن ءوزى بايقاپ، بۇرىنعىدان بەتەر ىشتەي جۇدەپ قالدى. «ولگەن اتتىڭ تاناۋىنا دا كەرشەۋ تۇسەر مە ەدى؟».
وتكەن ءىستىڭ وكىنىشى وزەگىن تىلگىلەدى. ءبىراق قىزىل جەبەگە قىلعان قياناتى جالقى ەمەس ەكەنىن ويلامادى. ويلاسا، مىنا كەلە جاتقان نۇكەتايعا دا قىزىل جەبەنىڭ كەبىن كەلتىرگەنىن تۇسىنەر ەدى. ءبىراق بۇل ۇعىم سايماسايعا جات. ار الدىندا دا، ادام الدىندا دا اقتالاتىن ۇلگىسى بار: پايعامباردىڭ ءوزى ءتورت قاتىن العان دەيدى. سۇلۋدى ءسۇيۋدى پايعامبار دا جەك كورمەسە كەرەك. جارىقتىق، الپىس ءۇش جاسىندا جاس توقالىنىڭ تىزەسىن قۇشاقتاپ جاتىپ ءجانتاسىلىم قىلعان عوي...
مۇنىڭ دا مەزگىلى پايعامبار جاسىنا جاقىنداعان.
ءبىراق بۇل دۇنيەگە ۋاقىتشا قوناقپىن دەگەن قاپەرىندە جوق. قارتايدىم-اۋ، قايراتىم قايتادى-اۋ، سوندا نۇكەتاي بولسا ءالى جاپ-جاس. جاس نەمە تۇقىمبايدىڭ توقالى قۇساپ، وسەكتىڭ ورتىنە ءتۇسىپ كەتەدى-اۋ دەگەن كۇدىك ءازىر مازالاماعان.
ءتۇنى بويى بيە ساۋىپ، سابا ءپىسىپ شىعاتىن جىلقىشى جىگىتتىڭ تۇقىمباي توقالىمەن امپەي-جامپايى بارىن بۇكىل جۇرت جىر قىلىپ ايتىپ جۇرەدى. بۇعان ءبىر جيىندا قارقىلداپ تۇرىپ سايماسايدىڭ ءوزى دە كۇلگەن. «بۇقانىڭ ءوزى قارتايسا دا مۇرنى قارتايمايدى» دەگەنمەن، ۋاقىتتان كۇشتى قۇدىرەت جوق. ۋاقىت زاۋالىنا الەمدى قالتىراتقان جيھانگەرلەر دە، پاتشالار دا، پەرعاۋىندار دا توتەپ بەرە الماعان. كۇشتى بولسا، ۇلى پايعامبار قايدا كەتتى؟ ەسكەندىر زۇلقارنايىن نەگە ولگەن؟
تۇمسا بايتالدىڭ بال قىمىزى مەن قارا قويدىڭ جىلىك مايىنا باپتالعان، مانساپ پەن بايلىققا ماستانعان بولىس مۇنى ويلاپ جاتقان جوق. ول ءوزىن ماڭگى ولمەيتىندەي سەزىنەتىن. «جالاڭ جىبەك بايلاعان ارۋلار كىمنەن قالماعان»، — دەپ جىراۋلار ايتقان ناقىلدان ماحرۇم بولىپ، ەرتەڭگى كۇنىن بولجاپ باس قاتىرماعان. ەركەكتىڭ ءپىرى زاكاريا دا ەرتەڭگى كۇنى قانشا جالبارىنسا دا قايىرىلىپ قاراماي كەتەتىنىن بۇگىن بىلمەي، كەۋدەسىن ەسىرىك جەل ەكىلەندىرگەن شاق ءقازىر.
* * *
رىسقۇل تۇرارمەن قوشتاسىپ شىققان ءتۇنى دامىلسىز ءجۇرىپ وتىرىپ، تاۋ-تۇرگەن جاقتى بەتكە الىپ، تاۋ-شەلەكتەن اساتىن جولدىڭ ورتا قاراش تۇسىنداعى تار قىلعانعا تاڭ اتا ءبىر-اق توقتادى.
... نارداي شوگىپ جاتقان ءيىر مويىن قىرقانىڭ ويپاڭىندا ءبىر مايا ءشوپ بار ەكەن، سونى بارىپ پانالادى. شولاق شابداردىڭ اۋىزدىعىن الىپ، شىلبىرىن بەلدىگىنە بايلاپ، مايانى ۇڭگىپ-ۇڭگىپ ۇيا جاساپ، ءوزى سوعان كىرىپ، بۇيىعىپ جاتىپ ۇيىقتاماق بولدى. ابدەن قالجىراپ ەدى. «بولىس ەرتەلەتىپ جۇرمەيدى، — دەپ قويدى. ساسكەدە شىقسا بۇل تۇسقا ءتۇس اۋا جەتەر، كوز شىرىمىن الىپ الايىن».
ول شوشىپ وياندى. «قارا باسىپ، قاتتى ۇيىقتاپ قالدىڭ با؟» — دەپ پىشەندى شىنتاعىمەن ارشىپ، تىسقا اتىپ شىقتى. كۇن بۇلىڭعىر، قاي مەزگىل ەكەنىن اڭعارا الماي، ءبىراۋىق اڭىرىپ قالعان. شەل باسقان اق كوزدەيىن كۇن قيالاپ، باس قاراشتىڭ تۇسىندا تۇر. «ۇلكەن ساسكە بولعان ەكەن، — دەپ قويدى. — بولىس جولعا شىققان دا شىعار».
شولاق شابداردىڭ ءبۇيىرى توق. كەرمەك ءيسى اڭقىعان كوك پىشەننەن جەرىگەندەي، كوزىن جۇمىپ، كەكجيىپ تۇر. قاتقىل تەزەك تاستاپتى. «شولدەگەن ەكەن»، — دەدى رىسقۇل.
شولاقتى ءبىر قولىنا جەتەكتەپ، ءبىر قولىنا مىلتىعىن ۇستاپ، رىسقۇل قىرقانى قيالاپ تومەندەگى سۋعا بەتتەدى. تۇياق استىندا قۋراعان توبىلعى سىتىرلاپ، قياق تاستار قىشىرلايدى. تۇكسيگەن توڭىرەك — اينالا تاۋ، ءار جەردەن «شيق-شيق» دەپ ۇشقان زىمىران شىمشىقتان باسقا تىرشىلىك جوقتاي. تەك تومەندە سارقىراپ اققان تاۋ سۋىنىڭ سارىنى عانا قۋاتقا ءدات. سۋدى بويلاپ، جىلانداي يرەلەندەپ، سۇرلەۋ جول جاتىر. رىسقۇلدىڭ بار ءۇمىتى وسى جولدا. اڭدىعان ادامىن وعان وسى جول اكەلەدى.
شولاق شابدار مۇزارتتان قۇلاپ جاتقان قۇرىش سۋدان سىلەسى قاتقانشا ءسىمىرىپ بولعان سوڭ، رىسقۇل ونىڭ اۋىزدىعىن سالىپ، ۇستىنە ءمىندى. سۋ جاعالاپ، ءبىر بۇلىمدى اينالىپ ءوتىپ، تۇيىقتاۋ تاس قورىمعا تارتتى. ونداي جەردە كەكىلىك جايىلاتىنىن بىلەدى. كەشەگى كەكىلىكتەن كەگىن ەندى الماققا بەكىنىپ، مىلتىعىن بىتىرامەن وقتاپ، وڭتايلانىپ كەلەدى. ەجەلگى اڭشىنىڭ سەرگەك سەزىمى ونى الداعان جوق، تۇيىقتىڭ تۇسىنا جەتە بەرگەندە ءبىر ۇيا كەكىلىك «پىر» ەتىپ ءبارى بىردەن جەر باۋىرلاي كوتەرىلگەن كەزدە، رىسقۇل الگى توپقا مىلتىعىن كوزدەمەي-اق سىلتەپ جىبەرگەن. مامىعى قوبىراپ، جىپ جىلى، جۇپ-جۇمساق بولىپ جاتقان ەكى كەكىلىكتى قۋ شيەنىڭ تۇبىنەن تاۋىپ الىپ، قورجىنعا سالا سالدى دا، قايتالاپ ماياعا تارتتى.
شولاقتى مايانىڭ تاساسىنا، ءبىر ءتۇپ توبىلعىعا بايلاپ، اۋىزدىعىن الىپ پىشەنگە قويعان سوڭ، رىسقۇل ءشوپ-شالام، قۋراي جيناپ، وت تۇتاتىپ، كەكىلىكتىڭ بىرەۋىن قاقتادى. وسى جۇمىسپەن ءجۇرىپ، ۇدايى ەكى كوزى تومەندە، يرەلەڭدەگەن جول بويىندا بولدى. جاراۋ اتتى جولاۋشىلار مۇنىڭ تۇسىنان ءبىر ساتتە ەتە شىعۋى مۇمكىن.
كەكىلىكتىڭ جاس ەتىن جەپ، جان شاقىرىپ، قارنى توياتتاعان سوڭ، كوڭىل دە كوتەرىڭكى تارتتى. مايانىڭ جول جاق ىرگەسىن ۇڭگىپ جىبەرىپ، قىلاۋ قاردىڭ اراسىنان تومەنگە كوز تىگىپ، شوپكە ارقاسىن سۇيەپ، جۇرەسىنەن وتىر.
وڭاشادا ونى تولقىن-تولقىن ويلار قامالادى. «قۇداي بۇيىرتسا، بۇل ارقاردى دا اتىپ الارمىن، — قولىنداعى قورعاسىن وقتى سالماقتاپ، بەردانكانىڭ پاترونىنا ءدارى سالىپ وتىرىپ. — قوش، بولىستىڭ قانى شاشىلدى دەلىك. سونان سوڭ شە؟ سونان كەيىنگى كۇن نە بولماق؟ ۇكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن. تاۋ پانالاپ، تاستا تۇنەپ، قاشانعى كۇن كورە الامىن؟ تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلىنىڭ توز-توزى شىعادى؟ ءىزبايشانى كوكپار قىلادى... تۇراردىڭ ءحالى نە بولماق؟ وسى ءيتتى ولتىرمەي-اق قويسام شە؟ ولتىرمەي-اق قويسام... مەنى ءبارىبىر ۇستاپ بەرەدى. تۇرمەدەن قاشقان ادامدى اياۋ جوق، نە سىبىرگە جىبەرەدى، نە كاردسەردە شىرىتەدى. سوندا نە ۇعىم؟ كۇشتىسى-اي بۇل يتتەردىڭ. اتاسىنا نالەت!»
قورعاسىن وقتى مىلتىقتىڭ كومەيىنە تىعىپ، زاتۆورىن جاپتى دا، قارۋدى قاسىنا سۇلاتىپ تاستاپ، قۇرعاق پىشەننىڭ اراسىنان گۇلقايىردىڭ قۋراپ قالعان اق گۇلىن الاقانىنا سالىپ ءبىراز وتىردى. تومەندەگى جول بويىن كوزىمەن تىنتكىلەپ ءوتىپ، باسىن كوتەرىپ جوعارى قارادى. بۇلتتان ءسال ايىققان شوقىلار شەكسىز اسپانعا قول سوزىپ، كوك تاڭىرگە جالبارىنىپ، مانگىلىككە قاتىپ قالعان ەبەدەيسىز داۋلەر سياقتى كورىندى. قاپشاعاي شاتقال اجداھانىڭ ارانىنداي ۇڭىرەيىپ تۇر. «اتاسىنا نالەت، — دەدى رىسقۇل، — وسىدان تاۋ اسىپ، قىرعىزعا ءوتىپ كەتسەم...».
سول وتىرىستا ول پانالاۋعا بولادى-اۋ دەگەن جەردىڭ ءبارىن ويمەن شولىپ شىقتى. قىرعىزدىڭ جوعارى تالاسىندا قۇدالارى بار. شىلمەمبەت-سالىكتىڭ ءبىر قىزى باياعىدا سونداعى قىرعىزعا ۇزاتىلعان. ءبىر باراتىن جەر سول. مىنا تاۋدىڭ ار جاعىندا قاراكول، ىستىقكول جاتىر. ولار — بۇعىلار. مۇنى سىيدىرا الماس. مۇنداعى قىرعىزدار ءبارىبىر وسى جەتىسۋ وبلىسىنا قارايدى. پاتشانىڭ دا ايلاسى اسقان. الاقانداي قىرعىزدىڭ ءبىر پۇشپاعىن ءبولىپ الىپ، جەتىسۋ گۋبەرناتورىنا قاراتىپ قويعان. ەلدى ءبولىپ-بولىپ، قىرىق جىلىك قىلىپ ۇستاسا، ىلىك-جىلىك، بىر-بىرىنە ايداپ سالىپ بيلەپ-توستەۋ وڭاي.
«اتاسىنا نالەت!»
ەندى ءبىر ساعالايتىن شاما — قازاقتىڭ تومەنگى تالاسى. تومەنگى تالاستا رىسقۇلدىڭ ناعاشىسى بار. ويىق ەلى. ول اۋليە-اتا ويازىنا قارايدى. ناعاشى ەلى مۇنى جاماندىققا قيماس. ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار دەيدى. ءبىرى — ءوز ەلىڭ. ول كۇنشىل كەلەدى. ەكىنشىسى — قايىن جۇرتىڭ. ول — سىنشىل كەلەدى. ناعىز جاناشىر ناعاشى جۇرتى دەيدى. كىم بىلەدى...
«اتاسىنا نالەت، مەن قۋ جانىمدى قۋىرداق قىلىپ قاشىپ-پىسىپ كۇنەلتەرمىن-اۋ. قاتىن-بالا نە بولادى؟ از ءۇي سالىك-سارى نە بولادى؟ ناعىز قۋىرداق سولار بولماي ما؟».
قۇبىلادان ىزعىرىق ەسكەك جەل شىعىپ، تىربىق تال، بۇتا باسىن بۇلعاقتاتتى. بۇتا باسىن جەل شايقاعاندا، ءجۇنى قوبىراعان شىمشىق بىرگە ىرعاتىلادى. قاناتىن جەل كەۋلەيدى. شىمشىق تىرناعىن بۇتاققا قاداي ءتۇسىپ تىرمىسادى. نە كورسەم دە، مىنا قۋراعان جاپىراقتارمەن بىرگە كورەمىن دەپ قاسارىسىپ وتىرعان سياقتى. ايتپەسە ۇشىپ كەتىپ، ىقتاسىن تابۋىنا بولادى.
رىسقۇل باعجيىپ، الگى بۇتاعا كوپكە دەيىن قاراپ قالدى. «اتاسىنا نالەت، شىمشىق قۇرلى جوقپىن با؟ جوعارعى تالاسى دا، تومەنگى تالاسى دا بار بولسىن. ەر باسىنا كۇن تۋسا، بۇتا ءتۇبى ءۇي بولار، قاشىپ-پىسقانشا الىسىپ ولەمىن!».
ول حوش ءيىستى كوك پىشەننىڭ اراسىندا الا بوتەن قوڭىرايىپ تۇرعان اتقۇلاقتىڭ سوياۋىن سۋىرىپ الىپ، ساۋساعىمەن شارت سىندىرىپ لاقتىرىپ جىبەردى.
كوك تاڭىرگە جالىنىشتى قول سوزعان شوقىلاردى قايتادان بۇلت قاپتادى. شوقىلاردىڭ ارىزىنا اسپان اق بورانمەن جاۋاپ بەرگەندەي، جەل قاتايىپ، قار جاپالاقتاپ جاۋا باستادى. بۇتا باسىنداعى شىمشىقتىڭ قوس قاناتىن قوبىراتىپ، جەل كەۋلەي ءتۇستى. رىسقۇل جەردەن بەردانكانى كوتەرىپ الىپ، شەكپەننىڭ جەڭىمەن ءدۇمىن سۇرتكىلەدى.
«اتتەڭ، وسىنداي مىلتىق شىنىبەكتە بولسا، قورعاندا بولسا، مولدابەكتە بولسا... قاراۋىمدا قارۋلى ءجۇز سارباز بولسا... ءبىراق ءجۇز ادام كىمدى قيراتار؟ ستانيساداعى قارا يۆان دا قوسىلار ما ەدى؟ كىم بىلەدى؟». ول ايتەۋىر جولىققان سايىن اق پاتشانىڭ اكە-باباسىن، تۇقىم-تۇقيانىن تۇك قالدىرماي سىباپ وتىرادى. قارا يۆان دا رىسقۇل سياقتى وسىدان وتىز جىل بۇرىن رەسەيدەن اۋىپ كەلگەن. ءبىر توقىمداي جەر ىزدەپ، كۇن كورىستىڭ قامى — اتا-مەكەنىن تاستاپ، جەل اۋدارعان قاڭباقتاي دومالاپ، جەتكەن جەرى وسى تالعار. بەتىندە شەشەكتەن قالعان قالىڭ قوراسان داعى بار، قوڭىرقاي كىسى. سودان دا ونى قازاقتار قارا يۆان اتاپ كەتكەن. ونىمەن رىسقۇل تامىر. اڭشىلىقتىڭ ارقاسىندا تانىسقان. بىردە ءۇش-تورت قىرعاۋىل سىيلاپ مىنا مىلتىقتى سول قارا يۆاننان العان. ءسويتىپ، بۇرىنعى ەسكى ءشيتى مىلتىقتى تاستاعان.
«ورىستارىن جيناپ، قارا يۆان ءجۇز قول كوتەرسە، مەن ءبىر ءجۇز قولدى اتقا مىنگىزسەم. الماتىنى الار ما ەدىك؟ ءبىراق زەڭبىرەگى بار-اۋ، دايىستەردىڭ... زەڭبىرەك بولسا... شىركىن-اي، باياعى بايزاقتىڭ قول استىندا ءجۇزباسى بولعان الىمبەك بابامداي شايقاستا ءجۇرىپ شەيىت بولعاننىڭ ارمانى بار ما! قوقاننىڭ تاعىن قالتىراتقان سول باتىرلاردان بىزگە مۇرا بولعان قاسيەت قالماعانى ما؟ ءبىراق قوقاننىڭ حانى مەن ورىستىڭ پاتشاسى تەڭ بە؟ ءپىشتۋ... قايدا ول! اراسى جەر مەن كوكتەي. ورىستىڭ پاتشاسى جەردىڭ ءجۇزىن بيلەپ تۇرعان جوق پا؟ ءاي، حالىق قاھارلانسا، كىم بىلەدى... «كوپ تۇكىرسە — كول» دەگەن. «حالىقتى كوتەرەتىن كۇش قايدا، قۇداي! ال پاتشا قۇلادى. ودان ارى نە بولماق؟ اتاسىنا نالەت!».
ودان ارى نە بولارى مىنا قار ارالاس بۇلىڭعىر سياقتانىپ كەتتى دە، رىسقۇل سەلك ەتىپ، تومەندەگى جول بويىنا ءۇڭىلدى.
بۇل وتىرعان تۇستان تومەندە كەتىپ بارا جاتقان اتتىنىڭ ۇستىنە قارعىپ تۇسۋگە بولار ەدى. ارا جاقىن، مىلتىق ءمۇلت كەتپەيتىن، تاياق تاستام جەر. ءبىر ءقاۋپى بار. بولىس بۇرىنعى سالتى بويىنشا وزگە توپتان ات بويى الدا جۇرە مە، الدە شوعىردىڭ ىشىندە بولا ما؟ شوعىر-دۇرمەكتىڭ اراسىندا بولسا — قيىن.
شامالايدى، ءتۇس اۋىپ كەتتى. كۇننىڭ كوزى كورىنبەيدى. ارعى بەتتەگى قاراعاي، شىرشالار اق جامىلعان ءارۋاقتارداي بوپ تۇر. تابانداعى القىنعان سۋدىڭ سارىنى دا باسەڭسىگەندەي. الدە قۇلاققا ابدەن ءسىڭىستى بولعان سوڭ سولاي شىعار.
جەل سايابىرلاپ، قار ەندى قالباڭداماي، بىركەلكى مامىرلاپ ءتۇسىپ جاتتى. كۇنى كەشە كۇن جىلى ەدى. سول جىلۋ ءالى بويىنان قاشپاعان بۇتالار قاردى لەزدە ەرىتىپ، جۇتىپ جىبەرىپ جاتىر. بۇل تاپە-تاننەن جاۋعان قار اللانىڭ العىسى ما، قارعىسى ما — بەيماعلۇم. وڭ قول جاقتاعى جالاڭاش جارتاسقا قار جۇقپاي، بەتى سۋلانىپ، قاراۋىتىپ، قالىڭ ويعا كەتكەندەي مەلشيىپ قالعان. قار تۇسكەن سايىن ءشوپ سىبىرلايدى. ميلليون سىبىر، ۇلان-عايىر ۇران داۋىسقا ۇلاسقانداي اسەر ەتەدى. دۇنيە كۇڭىرەنىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. بولماشى سىبىر كوبەيسە بوز بوران تۇرعانداي ەكەن.
قار تولاستار ەمەس، مايا ءشوبى سانسىز سىبدىرمەن سىبىزعى تارتىپ، جۇرەك جىلاتاتىن مۇڭلى ءبىر ۇزاق كۇيگە ۇلاستى. الدا كۇتىپ تۇرعان اجالدى وقيعانىڭ ازالى باتيكاسى سياقتى. بۇل كۇيدەن كەيىن رىسقۇل ءبىر مەزگىل مىلتىقتىڭ وڭەشىنەن وقتى سۋىرىپ الىپ تاستاعىسى دا كەلدى. «ءبىر بولىس و دۇنيەگە كەتەر، ودان بۇل دۇنيەدە نە وزگەرەدى؟ باياعى زار زامان سول زامان قالپىندا قالار. اتتەن دۇنيەدە نە كوپ، مەن سياقتى زورلىق كورگەندەر كوپ. قۇلاق كەستى قۇل بولىپ جۇرە بەرمەي، ءبارى دە ۇدەرە كوتەرىلەر كۇن بولار ما؟ انە، سوندا ادىلەتسىزدىك ارتىن قىسار ەدى. مەنىكى دە؟ «بولىنگەندى ءبورى جەردىڭ كەرى ەمەس پە»؟
«جوق! — ول پىشەندەگى شاشىراتقىنىڭ قۋراعان كوك گۇلىنە قول سوزا بەرىپ». — «بىرەۋگە شۇقىر قازساڭ — الدىڭنان ور شىعادى» دەگەن قايدا؟ بولىس ماعان دەگەن شۇقىردى تەرەڭ قازىپ، اياماستان يتەرىپ جىبەردى. جازىعىم نە؟ باۋىزداردا لاق تا باقىرادى. لاق قۇرلى بولماي، تۇياق سەرىپپەي كەتە بەرۋ كەرەك پە؟ جوق! سايماساي الشاڭ باسىپ، ارانىن اشقان دۇنيەدە ماعان ورىن جوق. اتاسىنا نالەت!»
جۇرەسىنەن وتىرا بەرگەن سوڭ اياعى تالدى. اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، اقجۇلىق بولعان شوقاي ەتىگىنە قارادى. قىس بولسا كەلىپ قالدى. اياق كيىمنىڭ سيقى مىناۋ. مايا بولماسا، ۇستىندەگى جۇقا شەكپەننەن ءقازىردىڭ وزىندە سۋىق وتەتىن ءتۇرى بار. تۇلابويىنداعى كيىم اتاۋلىدان جانعا سەبى — توزىعى جەتكەن كيىز قالپاق.
كوپتەن بەرى ىستىق ىشپەي، شەكەسى قۇرىسقان. باس اۋرۋدىڭ ۇستىنە مىنا مەڭىرەۋ، بۇلىڭعىر تىنىشتىق قوسىلىپ، ميىن شاعا تۇسكەن.
«بالالاردىڭ دا كيىمى توزىق. تۇرار جالاڭ اياق ەدى. مىنا قاردا توباناياق، دالاعا شىعا الماي، ءمۇساپىر بولىپ، كوزى جاۋتاڭداپ وتىر-اۋ... اياعى كۇيگەن تاۋىقتاي ازاپ كەشكەن قۋ ءومىر. ءبۇيتىپ ءومىر سۇرگەنشە، الىسىپ ولگەن جاقسى. سايماساي ءادىل بولسا، ءبىز اش-جالاڭاش قالارمىز با؟ جوق! ونى اياۋدىڭ كەرەگى جوق. ازدى اياعان، كوپتەن قۇر قالادى. سايماساي جويىلسا، بالكىم، باسقا بولىستارعا اقىل كىرەر، ءتاۋباسىنا كەلەر، ەلگە جەڭىلدىك بولار... ءاي، اتاسىنا نالەت!».
قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي، ىزالى كوزدەرى قانتالاپ بارا جاتتى. تۇراردىڭ جالاڭ اياق، جەرتولەدەن شىعا الماي وتىرعانى تاعى ەلەستەدى. كوزىنەن شوق شاشىراعانداي بولدى. ءبىراق ونى مىنا مەڭىرەۋ تۇكپىردە ەشكىم كورگەن جوق، كورسە شوشىر ەدى.
كوڭىلىنەن تۇرار كەتپەي قويدى. ونىڭ ار جاعىنان تۇيمەتاي مەن ءىزبايشا بۋالدىر كورىنەدى. تۇرار تۋرا قارسى الدىندا بەتپە-بەت تۇرعانداي. «كوكە-اۋ، مەنى دە الا كەت»، — دەگەن ءۇنى قۇلاققا كەلدى. كۇنى بويى ءمىز باقپاي وتىرعان رىسقۇل تىقىرشي باستادى. قۇلىنى ۇيدە بايلاۋلى قالعان، جەلىنى سىزداعان بيەدەي بەي-جاي. كوزگە كورىنبەس ارقاننان بوساسا-اق، تۇرارىنا الىپ-ۇشىپ جەتپەكشىدەي.
قىرشىننىڭ جاسىنداي قىسقا كۇن كۇڭگىرتتەنە بەردى. كەنەت دولانا اعاشتىڭ باسىندا وتىرعان ساۋىسقان شىق-شىق ەتە قالدى. رىسقۇل شوشىپ كەتىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. ساۋىسقان قالباڭ ەتىپ، ۇشا جونەلدى دە، قارسى بەتتەگى قاراعايلى بوكتەرگە قاراي پارىلداپ بارا جاتتى.
اق بۋالدىر اراسىنان، تۇكپىردەگى تۇمسىق اينالىمنان قارا شۇبارتوپ بۇلدىراپ كورىندى. رىسقۇلدىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەي جونەلدى. مىلتىق ۇستاعان قولىنىڭ سەلكىلدەگەنىن سەزىپ: «وي، جىگەرسىز!» — دەپ وزىنە-وزى كىجىندى. بۇقپالاي ءتۇسىپ، ءسال جۇرىڭكىرەپ ءبىر شوق يتمۇرىننىڭ تۇبىنە بارىپ پانالادى. قولىنىڭ ءدىرىلى باسىلدى. جولاۋشى توپتىڭ جاقىنداي ءتۇسۋىن توستى.
مايانىڭ جىلى قۋىسىنان شىققان بەتتە جۇقا شەكپەننەن سۋىق وتكەن سياقتى ەدى، ەندى تۇلا بويى ىسىپ بارا جاتتى. قارا شۇبار توپ شوعىرلانىپ تاياپ قالدى. مايا تۇسىنان وتكەن سوڭ جول شولتاڭ ەتىپ، كەلەسى تۇمسىقتىڭ تاساسىنا كىرىپ كەتەدى. ول تۇمسىقتاعى قارا جارتاس ءقازىر قاھارلانعان ادام كەيپىنە كەلگەندەي ەكەن. بەتىنە قار جۇقپاي ەرىپ كەتە بەرگەن سوڭ، سۋلانىپ، كوزىنەن سوراسى اعىپ، ءاجىمى ايعىزدالىپ، نالادان جانى كۇيزەلگەن، الدەنەگە تاس تۇيىلگەن قالپى بار. ول دا زاۋال زاماتىن تاعاتسىز كۇتىپ، قوزعالسام جاۋىمدى شوشىتىپ الامىن-اۋ دەپ، تاپجىلماي، قالت قاراپ قالعانداي.
— «بۇل مەنىڭ كيەم شىعار، — رىسقۇل. — بۇل مەنىڭ كيەم، ءپىرىم، قاراتاس...»
قارا شۇبار توپ ءجۇرىپ ەمەس، مۇحيتتا ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي ىرعاتىلادى. دۇنيە شىركىن دۇلەي مۇحيت. ادامدى تۋا سالىسىمەن سول مۇحيتقا لاقتىرىپ جىبەرەدى. باتىپ كەتپەيىن دەسەڭ، تىربانۋىڭ كەرەك.
رىسقۇل اينالاسىنا بارلاپ تۇرىپ تاعى ءبىر قارادى. وكپەڭدى قىسىپ، تىنىس تارىلتار تاۋلار ءقازىر كورىنبەيدى. دۇنيە بوزالا شەكسىز كەڭىستىك. ادامدار سىيىسپايتىن ءجونى جوق سياقتى. ورىن كوپ. اسپان استى كەۋەك. «اياعىڭدى ەتىك قىسسا، دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا؟» — دەدى رىسقۇل مىرس ەتىپ.
قارا شۇبار توپ تىپتەن تاياپ قالدى: ەندى ءبىر ساتتەن سوڭ مۇنىڭ تۇسىنا كەلەدى. سامپىلداپ، قاۋقىلداپ سويلەسكەندەرىنە دەيىن، قارقىلداپ كۇلگەندەرىنە دەيىن ەستىلدى.
رىسقۇلدىڭ تىلەۋى بولدى. قالدىقىزىل ات ارقان بويى الدا كەلەدى ەكەن. ۇستىندەگى ادام ۇيىقتاپ قالعانداي، باسى ومىراۋىنا سالبىراپ، ۇنجىرعاسى تۇسىڭكىرەپ كەتكەن. «بولىس نەگە ءپاس؟ — دەدى رىسقۇل. — ابايسىزدا اتقانىم بولماس. كىمنىڭ قولىنان ولگەنىن ءبىلىپ كەتسىن. قاراقشى قۇساپ قاپىلىستا اتىپ، قاشا جونەلمەيمىن. ولار مەنى ءقازىر ءبارىبىر ۇستاي المايدى. جاردان شىعا المايدى».
رىسقۇل يتمۇرىن بۇتاسىنىڭ تۇبىنەن تىك تۇرەگەلدى. مىلتىقتى سوزىپ كەردى.
قارا شۇبار توپ تاقالا بەرگەندە:
— سايماساي! — دەگەن داۋىس سانق ەتە قالدى.
قارا شۇبار توپ تۇمسىعى تاسقا تىرەلگەن كەمەدەي كەيىن شەگىنشەكتەپ بارىپ توقتاعانداي بولدى.
بولىس باسىن جۇلىپ الىپ، جوعارى قارادى. مايا تۇسىندا تۇرعان ادام اۋەلى قالبايىپ، قاراۋىتىپ كورىندى دە، كەنەت كوزىنىڭ الدى تاعى قىزعىلتىم تارتىپ، جار قاباقتا قىزىل جەبە تۇياعىمەن جەر تارپىپ تۇرعانداي ەلەستەدى. كەنەت قىزىل جەبەنىڭ تاماعىنان قان شاشىراپ، بەتىنە شاپشىپ كەتكەندەي، سايماساي كوزىن جۇمىپ، قولىمەن بەت-اۋزىن ۇستاي الدى. جوق، قان جۇكپاعان ەكەن. ءبىراق جۇمۋلى كوزىن اشۋعا قورىقتى. قىزىل جەبە ەلەسىن كورمەۋگە تىرىستى. جالعاندى جالپاعىنان باسىپ كەلە جاتقان ايباتتى ادام ەندى مىنا دۇنيەگە كوزىن اشىپ قاراۋعا جاسقانعانى جاقسىلىق ەمەس ەدى. ونىڭ جانىن الۋعا ازىرەيىل قىزىل جەبە بەينەسىندە كەلگەندەي كورىنەدى. الگى ۇرەيلى ءۇن تاعى دا ساڭق ەتە قالدى.
— سايماساي! مەن رىسقۇلمىن. كوكىرەگىمە زاپىران سىيماي كەتتى. سونىڭ ءبىر ءتۇيىرىن سەنىڭ كەۋدەڭە تۇكىرسەم دەيمىن. سەن كوزىنەن سوراسىن اعىزعان سورلىلار ءۇشىن! سەن ءسولىن سورعان جارلىلار ءۇشىن! قىزىل جەبەنىڭ قانى ءۇشىن!
مىلتىق داۋىسى گۇرس ەتكەندە، اۋەلى قويۋ تۇتىننەن تۇك كورىنبەدى. ءدارىنىڭ ءيسى بۇرق ەتتى. سالدەن سوڭ شالقالاي قۇلاعان بولىستىڭ ءبىر اياعى ۇزەڭگىدەن شىقپاي، ۇرىككەن قالدىقىزىلدىڭ سۇيرەتكىسىندە ۇيدەي دەنە ۇلپەك قاردى سىپىرا، ارتىندا قاپ-قارا جولاق سىزىق قالدىرىپ بارا جاتقانىن كوردى.
«بۇتكىل ءومىرىڭ قارا سىزىق ەدى سەنىڭ، سايماساي»، — دەدى رىسقۇل مايانىڭ تاساسىنداعى شولاق شابدارعا اسىعا بەتتەپ بارا جاتىپ.
بەساعاشتىڭ ۇستىندە قىستىڭ قىراۋلى كۇنىندە شارتىلداپ نايزاعاي وينادى. ۇركەردەي ۇرپيگەن از اۋىلدىڭ ازان-قازانى شىقتى. قىلىش، مىلتىق اسىنعان سارىالا تۇيمەلى جاندارمدار، سولداتتار قاپتادى.
تاۋباي ستارشىن مەن ولگەن بولىستىڭ ءىنىسى انارباي، ماقاش پالۋان ۇشەۋى اۋەلى رىسقۇلدىڭ جەرتولەسىنەن باستادى. ولار توپىرلاپ كىرىپ كەلگەندە، سىقىرلاۋىق ەسىكتىڭ توپشىسى تاعى جۇلىنىپ ءتۇسىپ، ىشكە بۇرق ەتىپ ءبىر بۋداق بۋ قوسا ەندى. نە سۇمدىق ەكەنىن اجىراتا الماعان ءىزبايشا:
— ويباي، — دەپ وشاق باسىنان ۇشىپ تۇرعان. توسەكتە قارىنداسىن ويناتىپ وتىرعان تۇرار جەرگە جالاڭ اياق سەكىرىپ تۇسكەن. تۇيمەتاي توسەك ۇستىندە شاشى سەكسيىپ، قورىققانىنان شىرىلداپ قويا بەرگەن.
— انە! — تاۋباي ستارشىن قامشىمەن تۇراردى كەزەپ. — ءبورىنىڭ بولتىرىگى، ءيتتىڭ كۇشىگى سول. ۇستا، ماقاش. تارت ءيتتىڭ بالاسىن! دالاعا شىعارىپ باۋىزداپ جىبەر! مىنا كۇڭدى دە الىپ شىق!
— ويباي، نە جازدىق؟ — ءىزبايشا باسىنان اق جاۋلىعىن جۇلىپ الىپ، شاشىن جايىپ جىبەرىپ، وتىرا قالىپ جەر سابالادى. — نە جازدىق، ويباي قۇداي! ايتساڭدارشى، ەلىم-اۋ، جۇرتىم-اۋ، نە قىلدىق قۋ قۇدايعا؟
— نە جازدىق؟ نە قىلدىق؟ ءمۇلايىمسۋىن سايقالدىڭ.
— قانعا — قان، جانعا — جان! تارت!
ستارشىن قامشىمەن ءىزبايشانى ارقاسىنان وسىپ جىبەرگەندە بەيشارا ايەل كيرەلەڭ ەتە قالدى. ماقاش توبەدەي ءتونىپ بارىپ، تۇراردىڭ جەلكەسىنەن ءبۇرىپ ۇستاپ دىرىلداتىپ سىرتقا سۇيرەپ اكەتتى.
— ويباي، مەنى ءولتىر، اعاتاي! نارەستەنىڭ قانىن موينىڭا جۇكتەمە! — دەپ ءىزبايشا ماقاشتىڭ اياعىنا ورالا بەرىپ ەدى، ستارشىن قامشىمەن تاعى تارتىپ جىبەردى.
جالاڭ اياق، جالاڭ باس جاس بالانى دىرىلداتىپ سۇيرەپ جۇرگەن ماقاشتى كورىپ، جانۇشىرىپ اۋەلى مولدابەك جەتتى. ارتىنشا شىنىبەك كەلدى. ءسۇرىنىپ-قابىنىپ احات الىستان ايقايلادى. قورعان ۇستا ماقاشتىڭ قولىنا جارماستى.
— بالانى قويا بەر، مەنى ءولتىر! — دەپ وگەي شەشە ولەرمەندىكپەن كيمەلەپ ماقاشتىڭ اياعىن قۇشا تاعى جىعىلدى.
— قانعا — قان! باۋىزداپ جىبەر جاۋىزدىڭ جالعىزىن! — دەپ ستارشىن سەلكىلدەدى. — مىنانىڭ ءبارى رىسقۇلدىڭ تۋىسقاندارى. ءبارىن ۇستاپ، بايلاڭدار! تاۋىپ بەرسىن جاسىرىنىپ جاتقان جاۋىزدى!
ساقال-شاشى، جالبىر قاسى اپپاق قۋداي احات قارت مىنا سۋىقتا جولدا يىعىنان شاپانى ءتۇسىپ قالىپ، جەيدە-دامبالشاڭ جەتىپ، تۇراردىڭ ۇستىنە جىعىلعاندا، ماقاش ءداۋ نە ىستەرىن بىلمەي، بەلدىگىندەگى قىننان سۋىرعان كەزدىكتى جالاڭ ۇستاعان كۇيى تۇرىپ قالدى.
ءبىرازدان بەرى قازاقتاردىڭ قىرقىسىن قىزىقتاپ تۇرعان پريستاۆتىڭ ءبىر تاڭ قالعانى ون جاسار شاماسىنداعى قارشاداي بالانىڭ قايسارلىعى ەدى. اجال ارانىندا، ارىستاننىڭ اۋزىندا تۇرىپ، بالا بولىپ ءبىر قىڭق دەمەدى-اۋ. بەزەرگەن كۇيى بەدىرەيىپ، بەتىنەن ەت كەسىپ السا دا بۇلك ەتپەستەي، سازارا تىستەنىپ، كوزى كىرپىك قاقپاستان تەسىرەيىپ، مىنا قاۋقىلداسقان، قان تىلەپ، قارقىلداسقان قارعا-قۇزعىن سياقتى ۇلكەندەردى ءيتتىڭ ەتىنەن بەتەر جەك كورەتىنىن جاسىرماي جانە جانتالاسپاي، سونشالىقتى سالماق ساقتاپ قالعان.
پريستاۆ كەلىپ، تاۋباي ستارشىنعا:
— توقتات! — دەدى: — دالانىڭ جابايى زاڭىن قوي سەن. مۇرىنبوق بالانى ولتىرگەننەن بولىستىڭ قۇنى وتەلمەيدى. ۇلى مارتەبەلى يمپەراتوردىڭ ادال قىزمەتشىسى، ايتۋلى ۋپراۆيتەل سايماساي ۇشكەمپىروۆتىڭ ءولىمى ءبىر جامان بالامەن وتەلەدى دەپ، سەن، ستارشىن، مارقۇم بولىستىڭ جارقىن رۋحىن قالاي قورلايسىڭ! ودان دا بۇل بالانى تۇتقىندا ۇستاڭدار. ەگەر مۇنىڭ بولىستى اتىپ ولتىرگەن اكەسى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءوز ەركىمەن كەلىپ قولعا تۇسپەسە، بالانى سوندا ولتىرىڭدەر. ال ءقازىر ولتىرسەڭ، رىسقۇل قايتىپ بۇل ماڭايدى كورمەي، مۇلدە قولعا تۇسپەي كەتەدى. بولتىرىگى ۇستالعان قاسقىر الىسقا ۇزاپ قاشپايدى. وسىعان دا مي جەتپەي مە؟ ال مىنا، تۋىسقاندارى تۇگەل تۇتقىندالسىن. رىسقۇلدىڭ قايدا جاسىرىنىپ جاتقانىن ايتسىن. ايتپايدى ەكەن، جازاسىن تارتسىن.
تۇرار ەندى قورقايىن دەدى. «كوكەم بولىستى ولتىرگەن ەكەن عوي»، — دەگەن ويدان تۇلا بويى تىتىركەنىپ، بارماقتاي باسىنا تاۋ قۇلاعانداي قالىڭ قايعىنىڭ سانسىز باتپان سالماعىن ەندى سەزدى.
شەنى بار ورىستى كورسە شىبىنداعان جىلقىداي باس شۇلعي بەرەتىن قۋ مىنەز بىتكەن قازاقتىڭ اتقامىنەرلەرىنىڭ ءبىرى تاۋباي ستارشىن:
— ءاي، مىنە، اقىل، تابىلعان اقىل. اۋەلى اكەسىن قولعا ءتۇسىرىپ الايىق، كۇشىگى قۇتىلماس. ماقاش، بالاعا سەن يە بول. ۇقتىڭ با؟ — دەپ قوپالاقتاپ، قايتادان پريستاۆقا بۇرىلدى. — وتە تاۋىپ ايتتىڭىز، مىرزا. راقمەت سىزگە، سپاسيبو، ءسپاسيبا...
* * *
— ول اعاشتار الداقاشان ءشىرىپ كەتكەن. ول اعاشتاردىڭ تۇبىندە سول كۇنى تۇرعان ادامداردىڭ دا كوبىنىڭ سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالعان. بىرەن-ساران ءتىرى جۇرگەندەرى دە بار. ءقازىر سول كوزى تىرىلەر سول كەزدە بالا بولاتىن. ەندى قاۋدىراپ، قاۋساعان حالگە جەتكەن. سودان بەرى جەتپىس جىلدان استى عوي. بۇل ۋاقيعانىڭ سول سوڭعى ءتىرى كۋالەرى كۇننىڭ شۇعىلاسىن، ايدىڭ نۇرىن، اسپاننىڭ كوگىلدىرىن كورىپ جۇرە بەرگەي...
ول اعاشتار الداقاشان ءشىرىپ كەتكەن. ەگەر بار بولسا، عاجايىپتان ءتىل بىتسە، سونداعى اياعىنان اسىلعان ادامداردىڭ عالامات سەزىمدەرىن، جان-دۇنيەسىنىڭ سۇراپىل كۇيزەلىسىن بىزگە جەتكىزەر ەدى. اعاش ەكەش اعاشتا دا سەزىم بار. تامىرى جەردىڭ سولىنەن ءنار الىپ، جاپىراعى كۇننىڭ ساۋلەسىنەن ءال الىپ تۇرعان كەزدە اعاش اۋليە قۇستىڭ انىنە، جەلدىڭ ۋىلىنە، جۇلدىزدىڭ جارىعىنا، كۇننىڭ قىزۋىنا ەلتىپ، جاسىل جاپىراقتارى زۇمىرەت قاداعان جانارداي جايناڭدار ەدى. جاڭا تۋعان بوپەگە بەسىك بولۋعا جاراعان تال ءوزىن باقىتتى سەزىنەر. جاڭا وتاۋدىڭ شاڭىراعى مەن ۋىعىنا شابىلعان سامبىدە دە وكىنىش جوق. وماش ساقانىڭ تىسىنە جاراعان اعاش تا مەنى بالتا كەستى-اۋ دەپ قايعىرماس.
دۇنيەدە دار ءۇشىن سوعىلعان اعاشتىڭ سورى قالىڭ.
ول اعاشتار ءاۋ باسىندا كادىمگى باقان ەدى. تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ ماڭدايىنداعى ەكى-ۇش قۇرىم كيىز ءۇيدىڭ ەسكى باقاندارى بولاتىن. زاماننىڭ زامانىندا، ءالى سالىك-سارىنىڭ توز-توزى شىقپاعان امانىندا، بۇل باقاندار سوناۋ تالاس الاتاۋىنىڭ قۇيىمشاعىندا جاتقان اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ءجانناتتى ورمانىنان شابىلعان. كەيىن 1880 جىلعى ۇدەرمەدە جيىرما ءۇي سالىك-سارى قولىنا ىلىككەن وسى اعاشتاردى ازىپ-توزعان ازعانا كوشىمەن بىرگە مىنا ىلە الاتاۋىنا الا كەلگەن. ىلەنىڭ الاتاۋىندا اعاش جوق دەدى مە ەكەن، جارىقتىقتار.
«كىرمە» اتانعان از اۋىل دا اۋىق-اۋىق ءاۋ دەپ ءان سالىپ، شىلدەحانا، نەكەقياردا ويىن-ساۋىق قۇرسا كەرەك. سودان الگى باقانداردان التىباقان سوعىلاتىن.
سول التىباقان تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ كارى مەن جاسىنا سيرەك كەزدەسەتىن قۋانىشتى كۇندەردىڭ كۋاسىندەي، سۋىق بۇلتتىڭ اراسىنان، اندا-ساندا ءبىر جىلت ەتەتىن كۇننىڭ كوزىندەي كورىنە مە ەكەن، كىم بىلگەن، ايتەۋىر قاڭتار قىسقا دەيىن جىعىلماي تۇرعان.
الىستان قاراعان جانعا ول ادامدار التىباقاندارعا موينىنان اسىلعانداي، ارقاندى اياز قارىعانداي ۇرەيلى كورىنىس بەرەدى.
ال شىندىعىندا مولدابەك تە، شىنىبەك تە، قورعان دا مويىندارىنان ەمەس، اياقتارىنان اسۋلى تۇر ەدى.
پريستاۆ پەن ستارشىن اۋەلى ولاردى ءجاي تەرگەۋگە العان. جالعىز سۇراق:
— رىسقۇل قايدا؟
رىسقۇلدىڭ قايدا ەكەنىن الگىلەر بىلمەيدى.
— بىلمەيمىز، — دەيدى.
ودان بولماعان سوڭ، ۇشەۋىن دە جىعىپ سالىپ، سيراقتارىن قوساقتاپ بۋىپ، باستارىن تومەن سالبىراتىپ، التىباقانعا اياقتارىنان اسىپ قويعان.
تاۋباي ستارشىن احاتتى دا اسپاقشى ەدى، پريستاۆ تىيىپ تاستادى. باسقالاردىڭ ۇرەي بولۋى ءۇشىن مىنا ۇشەۋىنىڭ اسىلۋى دا جەتەدى. قالعانى ءوز جاندارىنان قورقىپ-اق شىنىن ايتۋعا ءتيىس.
تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ قاتىندارى باستارىنا قارا ورنىنا شاپاندارىن جامىلىپ، تامۇقتاعى وتقا شىجعىرىلعان سورلىلاردىڭ زارىن قىلىپ، كەۋدەسىنەن ءالى جانى كەتپەگەن ازاماتتارىنا جوقتاۋ ايتىپ ساي-سۇيەكتى سىرقىراتقان.
ازان-قازان ازىناۋدان، بەتتەرىنە تىرناق سالىپ، قان جوسا بولعان قاتىنداردىڭ تۇرىنەن شوشىنعان، تۇتقىنداردان ءجوندى جاۋاپ الا الماي شارشاعان پريستاۆ ءبىر مەزگىل ماقاشتىڭ شەڭگەلىندە تۇرعان تۇرارعا نازارىن سالدى.
بالا قار ۇستىندە ءبىر اياعىن كوتەرىپ، باۋىرىنا قىسىپ العان بالاپان سياقتى ەكەن. ءبىر اياعىن ەكىنشى اياعىنىڭ بالاعىنا قىسىپ جىلىتپاقشى بولادى. جەردەگى اياعىنىڭ بارماقتارى باربيىپ، ۇسىگەن كارتوپتاي تالاۋراپ كەتكەن ەكەن.
جارىق كەلىنىڭ ۇستىندە وتىرعان ورنىنان تۇرىپ، پريستاۆ تۇراردىڭ جانىنا باردى. بالا «ۇرادى ەكەن» دەپ جاسقانىپ قالدى. بالاعىنا تىعىپ تۇرعان ەكىنشى اياعىن جەرگە ءتۇسىردى. قولىمەن بەتىن جاسقاپ كەيىن شەگىنشەكتەي بەرىپ ەدى، ماقاش جەلكەسىنەن جۇلقىپ قالدى.
— تىنىش تۇر، ءباتشاعار!
پريستاۆتىڭ قالىڭ تاباندى حروم ەتىگىنىڭ استىنداعى قار سىقىرلادى. ءتۇسىن جىلىتقان بولىپ، اقىرماي-جەكىرمەي اقىرىن سويلەدى.
— اتىڭ كىم؟
بالا بەدىرەيىپ ءتىل قاتپادى.
— اتىڭ كىم؟
— ايت! ايت! — دەپ ەكى جاقتان ماقاش پەن تاۋباي ستارشىن ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەردى.
— تيمەڭدەر، — دەدى پريستاۆ ولارعا الارا قاراپ.
— اتىڭ كىم؟
— تۇرار، — دەدى بالا پريستاۆتىڭ الا شاپىراش سۋىقتاۋ كوزىنە تىكە قاراپ.
— كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
— رىسقۇلدىڭ. — بالا پريستاۆتىڭ تىنتكى كوزىنەن كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ ەدى، اياقتارىنان اسۋلى تۇرعان ۇشەۋدى كوردى. ۇشەۋىنىڭ دە بەتتەرى كونەكتەي بولىپ كەۋىپ، ءىسىنىپ كەتكەن ەكەن. كوزدەرى بۇعان شاراسىنان شىعا اتىرىلا قاراپ قالىپتى.
— سەن بۇلاردى جاقسى كورەسىڭ بە؟ — دەدى پريستاۆ التىباقاندار اعاش جاقتى كوزدەپ.
— ءيا، — دەدى بالا مۇرنىنان اققان سۋدى جەڭىمەن سۇرتە بەرىپ.
— جاقسى كورەتىنىڭ راس بولسا، اكەڭنىڭ قايدا جاسىرىنىپ جاتقانىن ايت. سوندا ولاردى بوساتامىن.
تۇراردىڭ كوزى اياقتارىنان ىلىنگەن ۇشەۋگە تاعى ءتۇستى. وزدەرىنىڭ تاعدىرى تۇراردىڭ قولىندا تۇرعانداي، ۇشەۋى دە بۇعان تەلمىرە، جالىنا قاراعان سياقتى. ۇشەۋىنىڭ قاسىندا مىلتىق كەزەگەن ءۇش سولدات. ولاردى بوساتپاق بولىپ، احمەت، ومار تاعى بىرەر ادام ۇمتىلىپ ەدى، سولداتتار تويتارىپ تاستاعان. ەندى ولار ەكىنشىلەي بەتتەي الماي «اپىر-اي، اپىر-اي، ءيا قۇداي، ءيا ءارۋاق، ءوزىڭ جار بولا گور!» — دەسىپ، شاراسىز ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا قالعان.
ۇشەۋىنىڭ ىشىندە تۇرار اسىرەسە قورعان جاكەسىن جاقسى كورۋشى ەدى. ءوز بالاسى ارماننان كەم كورمەي، قورعان تۇراردى ۇنەمى ۇيىنە ەرتىپ اپارىپ، تاقىل-تۇقىل تاماعىن ءبولىپ ىشەر ەدى. بۇعان كىشكەنتاي قول شانا ىستەپ بەرگەنى دە بار. سول شاناعا ورازباق تالاساتىن. تۇرار مەن ورازباق شاناعا تالاسىپ جاتقاندا مولدابەك ءوز بالاسىنا ءبۇيىرى بۇرىپ، تۇراردى شەت قاقپايلاي بەرەر ەدى. سودان دا تۇرار مولدابەككە اسا ءىشى جىلىمايدى. ال شىنىبەك جاكەسى شاقىلداڭقىراپ قالعانمەن بالاجان، بازاردان ىلعي ءتاتتى اكەلىپ، بالالارعا تەڭ ءبولىپ بەرەتىن. ۇيدەن گورى تۇزدە كوپ جۇرەتىن رىسقۇلدى جوقتاتپاۋعا تىرىسىپ، كەيدە باسقا بالالاردان گورى تۇرارعا ءبۇيىرى تارتىڭقىراپ تۇراتىن.
— كانە، ايتا عوي، اكەڭ قايدا جاسىرىنىپ جاتىر؟
پريستاۆتىڭ ءۇنى جىلى. ءتىپتى ءبىر رەت باسىنان دا سيپادى. بالانىڭ دومبىعىپ كەتكەن اياعىنا كوزى ءتۇسىپ، ءبىر سولداتقا ايقايلاپ، تون الدىرىپ، تۇراردى سوعان وراپ قويدى.
تۇرار ەسى ەندى كىرگەندەي، بەيبىت كۇن تۋىپ، باياعىشا ويناعىسى كەلگەندەي، قاھارلى توپتىڭ اراسىنان ءوزىنىڭ دوستارى ارمان مەن ورازباقتى ىزدەدى. ولار كورىنبەدى. بالا بىتكەن ءقازىر ىنىنە كىرىپ، توسەكتىڭ استىنا تىعىلىپ، قوياننىڭ كوجەگىندەي ۇرەيلەرى ۇشىپ جاتقان. سوندا دا، بالامىسىڭ دەگەن، سىرتتاعى سويقاندى كورگىسى كەلىپ، تىعىلىپ جاتىپ، تىسقا بۇقپالاپ قارايدى.
— قىزىل جەبەنى سويعالى جاتىر، — دەيدى ورازباق ءۇنى ارەڭ شىعىپ. — جاڭا انا ءداۋ پىشاعىن سۋىرىپ الدى عوي.
— ءيا، سويمايدى، — دەيدى ارمان اقىرىن. — ءداۋ ونى سويايىن دەگەندە اناۋ باستىق ورىس سويعىزباي قويدى عوي.
— مەنىڭ قىزىل جەبە بولماعانىم جاقسى بولدى، ءا؟ — دەيدى اڭقاۋ بايعۇس ورازباق. — مەن — شولاق شابدارمىن، ءا؟ شولاق ءىىىابداردى ولار سويمايدى، ءا؟
— ەي، قويشى، وتتاي بەرەدى ەكەنسىڭ — دەپ جاقتىرمايدى ارمان ۇلكەندەردەن ەستىگەن ءسوز اۋزىنا ءتۇسىپ.
— راس ايتام، — دەدى تاڭقى ورازباق. — قىزىل جەبە دەگەن اتتى سويدى ما — سويدى. ەندى مىنا قىزىل جەبەنى دە سويادى. ءوزى عوي، «مەن — قىزىل جەبەمىن، قىزىل جەبەمىن»، — دەپ ماقتانا بەرەتىن.
— ەي، كەتشى-ەي، سودان دەيسىڭ بە؟ قىزىل جەبەنىڭ كوكەسى بولىستى ولتىرگەن. ءبىلدىڭ بە؟ سونى دا تۇسىنبەيسىڭ بە؟
— ءيا، قىزىل جەبەنىڭ كوكەسى جامان. سوعان بولا ەندى ءبىزدىڭ كوكەلەرىمىزدى ولتىرەتىن بولدى-ە-ە، — دەپ ورازباق اڭىراپ قويا بەردى. اكەسىنىڭ ءحالىن ويلاپ ارمان قوسىلا جىلادى. ارمان تىسقا شىعايىن دەپ ەدى، ورازباق ەتەگىنەن تارتىپ جىبەرمەدى.
— بارما، قىزىل جەبە قۇساتىپ ءبىزدى دە ۇستاپ الادى. سويادى، — دەدى ورازباق ءدىر-دىر ەتىپ.
اسپاندا بۇلت سەيىلىپ، كۇننىڭ كوزى كورىندى. كەشە جاۋعان قار ءجىپسىپ ەري باستادى. التىباقاننىڭ بەلاعاشىندا قالعان قاردىڭ تامشىسى اياقتارىنان اسۋلى تۇرعان تۇتقىنداردىڭ قانتالاپ ىسىنگەن بەتتەرىنە تىرس-تىرس تاما باستادى.
اپپاق قۋداي باسى قالتاڭداپ، ءۇسىپ ءبىر-بىر باسىپ بارىپ، پريستاۆقا دىرىلدەگەن قولىن جايىپ:
— تورە، ساداعاڭ بولايىن تورە! انا سورلىلاردىڭ ءوتى اۋزىنا قۇيىلىپ كەتەتىن بولدى. بوساتساڭشى، ەكى دۇنيەدە جاماندىق كورمەگىر! — دەپ جالىندى.
— ءاي، قالتىراۋىق يت، كورمەيمىسىڭ، تورە بالادان جاۋاپ الىپ تۇر عوي. كەت بىلاي! — دەپ تاۋباي ستارشىن ءۇسىپتى كەۋدەسىنەن يتەرىپ-يتەرىپ جىبەردى.
پريستاۆ ۇسىپكە كوكالا شاپىراش كوزىمەن ىزعارلانا ءبىر قارادى دا، بايعۇستىڭ باسىنىڭ دامىلسىز قالتاڭداعانىن كورىپ مىرس ەتتى.
تالعار تاۋدىڭ، قار باسقان باسى جارقىراپ، اسىل اقىقپەن كۇپتەپ تاستاعانداي ساۋلەتتەنە ءتۇسىپتى. سايدىڭ قاباعىنداعى اعاشتاردىڭ بۇتاعىنان جالپ-جالپ ەتىپ، ۇلپىلدەك ماقتا ۇشقانداي، جەرگە قار ءتۇسىپ جاتىر. بۇل كەش كەلگەن قىستىڭ العاشقى قارى ەدى. بولىستىڭ باسىن جالماي كەلدى. مىنا پاناسىز اۋىلعا سۋىعىمەن بىرگە سۇمدىعىن الا كەلدى. ارتىنشا كۇن اشىلىپ كەتىپ، ەرىپ جاتقانى مىناۋ. اقتورعىن جامىلىپ، سىزىلىپ تۇرعان اعاشتار قايتادان قارايىپ، سيديعان قولدارىن اسپانعا قايتا سوزىپ، قۇدايدان جاقسىلىق تىلەگەندەي ءۇنسىز، تەلمىرىپ تۇر. باستارىنا قارا شاپان جامىلىپ، بەتتەرىنەن قان ارالاس جاس سورعالاعان قاتىندار دا ءقازىر جاپىراقسىز سيديعان سيىقسىز اعاشتار ءتارىزدى؛ وتىن ورىپ، تەزەك تەرىپ كۇستەنگەن ءومىرى ءاتىر، سابىن كورمەگەن، ءومىرى تازا ساقينا سالىنباعان ساۋساقتارىن كوككە جايىپ، تاڭىردەن، ءبىر عانا تاڭىردەن مەدەت تىلەپ، مىنا ءوز جەرىنەن مەكەن تاپپاعان، قايدا بارسا دا، قۋعىن كورگەن، الدەنەندەي قارعىسقا ۇشىراعان اۋىلعا كەلىن بولىپ تۇسكەندەرىنە، تالايسىز تاعدىرىنا نالىعانداي، قۇيقاڭدى شىمىرلاتىپ، تولاسسىز بوزدادى.
تونعا وراعان سوڭ بالانىڭ بويى جىلىنايىن دەدى. ءوزىن اجالدان الىپ قالعان، قالا بەردى تون بەرىپ بويىن جىلىتقان تورەنىڭ راحىمىنا ريزا بولعانداي، پريستاۆتىڭ جۇزىنە ەندى تىكسىنبەي قارادى. پريستاۆ تا مۇنى سەزىپ:
— كانە، بالاقاي، ايتا عوي. قايدا اكەڭ سەنىڭ؟ ايتساڭ، مىنالاردى بوساتامىن، — دەپ جۇمساق سويلەدى.
تۇراردىڭ كوزى التىباقان جاققا بۇرىلىپ ەدى، جىلىعان بويى قايتادان مۇزداپ قويا بەردى. قورعاننىڭ اۋزىنان بۇرقىراپ قاندى كوبىك شىعىپ تۇر ەكەن. مۇنى تۇراردان باسقالار دا بايقاپ قالىپ ازىناۋىق ايقاي اڭىراقاي داۋىلداي قايتا قاپتادى.
— و، اللا، ۋا ءتاڭىرى، قۋات بەرە گور ءبىز سياقتى عارىپكە! ەسىل ەرلەردىڭ جانىن سالاۋات قىل! — دەپ احات ىنىلەرىنىڭ يمانىن ۇيىرە باستادى.
قورعاننىڭ ساقاۋ قاتىنى باسىنداعى شاپانىن جۇلىپ تاستاپ، ومىراۋى جىرتىلعان كويلەكشەڭ كۇيىندە التىباقان جاققا اتىلا قارعىپ، اقىل-ەستەن اداسقان ادامشا ەكى كوزى شاتىناپ، مىلتىقتى سولداتتارعا شاپشىدى. كەۋدەسىنە مىلتىق تىرەگەن سولداتتىڭ بەتىنە قولىن سالىپ جىبەرىپ، مۇرنىنىڭ ءۇستىن سىدىرا ورىپ ءتۇستى. سولداتتىڭ بەتىنەن قان ساۋ ەتە قالدى. ەكىنشى سولدات ەسى كەتكەن ايەلدى بۇرىمىنان تۇتامداپ ۇستاپ الىپ، ءشيىرىپ لاقتىرعاندا، انا بايعۇس لايساڭ جەرگە ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى.
تۇرار شىداي الماي شىڭعىرىپ جىبەردى.
— كوكەم كەلەدى، كوپ كەشىكپەي كەلەدى. ءوزى كەلەدى. ءقازىر كەلەدى. بوساتىڭىز، مىرزا، بوساتىڭىز! — دەپ شىر-شىر ەتتى. — انە، كەلدى، قاراڭىز!
پريستاۆ بالا كورسەتكەن جاققا جالت بۇرىلىپ ەدى، رىسقۇلدىڭ جەرتولەسىنىڭ الدىندا تۇرعان شولاق شابداردى كوردى. قوس تۇلىمشاعى سەكسيگەن تيتتەي قىز بالا ەسىكتىڭ كوزىندە ەربيىپ جىلايدى. شولاق شابدار سول ءسابيدىڭ جىلاعانىن ءۇنسىز تىڭداپ، موينى سالبىراپ، سۇلق تۇرىپ قالىپتى.
— ءوزى قايدا؟ — پريستاۆ ەرىكسىز بەلىنەن قارۋ ىزدەگەندەي جالپاق قايىس بەلدىگىن سيپالاي بەردى. قانشا جان بار، سونشاسى شولاق شابدارعا سۇقتانا، سۇرانا قاراپ، سودان ءبىر جاردەم كۇتكەندەي، كۇڭىرەنگەن ازالى ءۇن دە پىشاق كەسكەندەي ساپ تىيىلدى.
— ءوزى قايدا؟ ىزدەڭدەر! — دەپ بۇيىردى پريستاۆ سولداتتارعا.
شولاق شابدار شاڭ-شۇڭ داۋىس شىققان جاققا قۇلاعىن تىكشيتىپ، باداناداي كوزدەرىن قاداپ ءبىر قارادى دا، قايتادان موينىن سالبىراتىپ، تۇلىمشاعى، سەكسيگەن كىشكەنە قىزعا ءتونىپ، الدەنە ۇققىسى كەلگەندەي، مۇلگىپ كەتتى.
***
سايماسايدى قۇلاتقان سوڭ، رىسقۇل تۇندەلەتىپ وتىرىپ، تالعارعا كەلىپ كىرگەن. سوفييسكايا ستانيساسىنىڭ شەتىندە، جار سۋدىڭ جاعاسىنا تىعىلىپ تۇرعان قارا يۆان ءۇيىنىڭ تەرەزەسىن تىقىلداتقان. تۇنگى سۋىقتا جىلى توسەكتەن جيىركەنە تۇرەگەلگەن قارا يۆان تەرەزەگە ءۇڭىلىپ، اشۋلى ۇنمەن:
— بۇل كىم؟ — دەدى.
— رىسقۇلمىن، تامىر. شارۋا بار، — دەدى رىسقۇل.
قارا يۆان شولاق تونىن جامىلىپ، اياعىنا پيما سۇعىپ، دۋدار باسى جالاڭ كۇيى دالاعا شىقتى.
— ا-ا، رىسقۇل؟ قايدان؟ ءتۇن عوي ءقازىر، — دەدى قارا يۆان قول الىسىپ تۇرىپ.
— ءمۇيىزى قاراعايداي ءداۋ ارقار اتىپ قايتتىم، تامىر. جاعداي ءماز ەمەس.
— ە، نەگە؟ ارقارىڭ قايدا؟
— ارقارىم — سايماساي بولىس. الباننان توقال الىپ كەلە جاتقان جەرىنەن اتىپ كەتتىم.
قارا يۆان شوشىعانداي، جان-جاعىنا قارادى. ستانيسانىڭ قار جامىلعان ۇيلەرى ءۇنسىز. يتتەر دە ۇرمەيدى. ءبارى بۇيىعىپ، قالىڭ ۇيقىعا باتقان شاق. قار جاۋىپ، الديلەگەن ادەمى ءتۇن.
— سەن تۇرمەدەن قاشىپ كەتتى دەگەندى ەستىگەم. ەندى بالە ۇستىنە — بالە جامالدى عوي. ەندى قايتەسىڭ؟
— سونى سەنىمەن اقىلداسقالى كەلدىم، تامىر. مەندە سەنەن باسقا دوس-اعايىن جوق. جال-قۇيرىقسىز جالعىزبىن.
— ەسىكتىڭ الدىنان بىلايىراق كەتەيىك، — دەدى قارا يۆان مال قورا جاقتى كوزەپ. — سەن قاشقىن، قىلمىستى ادام. مەنىڭ ۇيىمە كەلگەنىڭدى بىلسە، وڭدىرمايدى. تۇسىنەدى؟
— تۇسىنەمىن، يۆان. ساعان سەنىپ كەلدىم. مەنى ءقازىر ىزدەپ تە جاتقان شىعار. قار جاۋىپ تۇر. ساعان كەلگەن ءىزدى باسىپ قالادى، قورىقپا.
— سەن تۇرمەدەن بەكەر قاشقان، رىسقۇل. سەنى وسى ستانيساداعى سوفروننىڭ اتىن ۇرلادى دەپ ايىپتادى عوي، راس پا؟ تاك ۆوت، سول سوفروننىڭ اتى تاياۋدا تابىلعان. سىعاندار ۇرلاعان. بازاردا ۇستاعان. سەنى اكىمدەر تۇرمەدەن بىلاي دا بوساتاتىن ەدى عوي. بولىستى بەكەر ولتىرگەن. بەكەر، بەكەر — دەپ قارا يۆان دۋدار باسىن شايقادى، وكىنىشپەن تاڭدايىن تاقىلداتتى.
— ءا، سولاي ما؟ — دەپ رىسقۇلدىڭ قاراڭعىدا ەكى كوزى قۇتىرىنا جايناپ شىعا كەلدى. — سولاي ما؟ — وندا مەنى بولىس نەگە قاماتادى؟ جالا ما؟ جالا! ءومىر بويى جالا! ءومىر بويى جازا! جازىقسىزدان — جازا! شىداي بەرۋ كەرەك پە؟ بۇعا بەرۋ كەرەك پە؟ زاۋال قايدا؟ بولىس بىرەۋ-اق. ونى ءولتىردىم. كەگىم قايتتى. ءبىراق باياعى قورلىق — سول قورلىق. ودان قۇتىلارعا تاعى دا قالعان قورقاۋلاردى ءولتىرۋ كەرەك. يۆان، دوسىم، ماعان تاعى دا مىلتىق كەرەك. بەس-التى مىلتىق كەرەك. مەنىڭ تۋىسقاندارىمدا قارۋ جوق. قايدان تابامىن! اقىل ايت. ءوزىڭ ايتۋشى ەدىڭ عوي، كوپ ادام كوتەرىلسە، اكىم دە ارتىن قىسادى دەپ. سەن ۇيرەتكەن. ال ەندى ماعان ءقازىر ءبارىبىر — ءبىر ءولىم. قارۋ تاۋىپ بەر، الىسىپ ولەمىن. جالعىز ءوزىم نە بىتىرەمىن. تىم بولماسا بەس-التى، ون مىلتىق.
رىسقۇلدىڭ ىسىلداپ، ىشقىنا شىققان ۇنىنەن قورقىپ، قارا يۆان:
— تسس! — دەدى. شولاق شابداردىڭ تىزگىنىن تارتىپ، قورانىڭ تاساسىنا جاقىنداتتى. جان-جاققا قۇلاق ءتۇرىپ:
— ەح، رىسقۇل، رىسقۇل، — دەدى دوسىنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ تۇرىپ. — بىرىنشىدەن، سونشا مىلتىق تابىلمايدى. ەكىنشىدەن، تابىلعان كۇندە دە بەس-التى، ءتىپتى ون مىلتىقپەن دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستاي المايسىڭ. ون شاقتى قولدان وكىمەت قۇلامايدى. اجالدى قارعا اق يىق قىرانمەن ويناعان سياقتى اۋرەشىلىك ول.
— سوندا قانداي اقىل بەرەسىڭ؟ نە ىستەۋىم كەرەك؟
— ازىرشە وسىندا جاسىرىنا تۇر. مەنىڭ جاسىرعانىمدى بىلسە، وڭدىرمايدى. ال مەندە دە شيەتتەي بالا-شاعا بار. ءبىراق مىنا اتىڭ قيىن. اتتى كورشىلەر كورىپ قويسا، دەرەۋ ءسوز تاراپ كەتەدى. اتتان قۇتىلۋ كەرەك.
— جارايدى. تاعى دا جاياۋ قالدىم عوي. ات جوق جەردە مەن بايعۇس قاناتى كەسكەن قۇس سياقتى ءمۇساپىر بولىپ قالام عوي...
رىسقۇل شولاق شابداردىڭ شىلبىرىن قىرعىز ەردىڭ قايىس باۋىنان وتكىزىپ، تىزگىندى ەردىڭ قاسىنا بايلادى، جان سەرىگى بولعان جانۋاردىڭ قۇلاعىن قاسىلاپ، تۇمسىعىنان سيپاپ، موينىنان قۇشاقتادى.
— ە، جانۋار، ەندى كورىسەمىز بە، جوق پا — ءبىر اللانىڭ ءىسى. بار، جانۋار، بار — دەپ ساۋىرىنا جالپاق الاقانىمەن سارت-سارت سالىپ قالىپ، مال قورانىڭ ماڭايىنان ايداپ شىعارىپ، قويا بەردى.
اتتىڭ وسىدان بەساعاشقا باراتىنىن ءبىلدى. شولاق شابداردىڭ يەسىز كەلگەنىن كورىپ، تۇرار شوشىر. ءىزبايشا داۋىس قىلار، ەل دۇرلىگەر. جابىلا ىزدەپ جۇرگەن جاۋ دا بولار...
شولاق شابدار بىرەر باسىپ، باسىن بۇرىپ، الدەنە كۇتكەندەي تۇرىپ قالدى. جىلقى حايۋاننىڭ بۇل قىلىعى رىسقۇلدىڭ وزەگىن ورتەپ جىبەرگەندەي، جانىنا قاتتى باتتى. قىزىل جەبەدەي ءدۇلدۇل تۋماعانمەن، شولاق شابدار جۇرىسكە شىدامدى، كۇي تالعاماس، جول تانىعىش، جەر تانىعىش، سوعان قاراماي كەۋدەسىن باسقاعا باسقىزباس تاكاپپار، ءبىر باتىر ەكەنىن شولاق شابدار كەيبىر ادامداردان ارتىق بىلگەندەي ەدى.
حايۋاننىڭ ادامعا دەگەن ادالدىعىنا ءىشى ەلجىرەگەن رىسقۇل:
— سورلى شولاق، ەندى سەن كىمنىڭ استىندا كەتەر ەكەنسىڭ؟ سەنى تاۋ-شىلمەمبەتكە بۇيىرتپاس، قورقاۋ يتتەر، — دەدى.
— بار، بارا عوي، جانۋار، اۋىلعا بار، — دەدى يەسى كۇبىرلەپ.
ات باسىن ىقىلاسسىز قايتا بۇرىپ الىپ، قۇلاعىن تىكشيتىپ تاۋ جاققا قارادى. ءبىراق جىلجىماستان، ءىشىن ءبىر تارتىپ تۇرا بەردى. جانۋار يەسىن كۇتىپ تۇرعانىن قارا يۆان دا بايقاپ:
— جالكو، — دەدى. — ءبىراق، امال نە، سەنى جاسىرۋعا بولار، ونى قايدا تىعىپ قويامىن؟
رىسقۇل قولىنداعى دويىر قامشىنىڭ توبىلعى سابىن ساۋساعى اۋىرعانشا قىسىپ ۇستاپ:
— اقىماق حايۋان، ەندى مەن جوقپىن ساعان! نەسىنە تۇرسىڭ؟ جوعال، ايدا! — دەپ ىرشىپ بارىپ، اتتىڭ ساۋىرىنان وسىپ كەپ جىبەردى.
مۇندايدى كۇتپەگەن شولاق شابدار وقىس ىرعىپ، پىر-پىر وسقىرىنىپ، اق بۋالدىر اراسىنا كىرىپ جوق بولدى.
— بەكەر ۇردىڭ، — دەدى قارا يۆان دوسىن كۇستانالاپ.
— كوڭىلى قالسىن، ايتپەسە وسى توڭىرەكتەن اينالشىقتاپ شىقپاي قويادى. ەندى اۋىلعا تىكە تارتادى. ءىزىن ءقازىر-اق باسىپ قالادى... اتاسىنا نالەت. بارسىن. مەنەن گورى ول دا باقىتتى. اۋىلعا جاسىرىنباي، ەركىن بارا الادى. ال ەندى قايتەمىز، تامىر؟
— ۇيگە ءجۇر دەي الماسپىن. ۇيدە بالا-شاعا ءبىلىپ قويسا، بالامىسىڭ دەگەن بىرەۋ-مىرەۋگە ايتىپ قويادى. ءتىپتى، مارفا بىلۋگە ءتيىس ەمەس. قاتىن دەگەن جارىقتىقتى ءوزىڭ بىلەسىڭ. مىنا شومەلە شوپكە كىرىپ جاتاسىڭ. جىلى. ەلەۋسىز. تاڭەرتەڭ مالعا ءشوپ العان بولىپ، جەيتىن بىردەڭە اكەلىپ بەرەرمىن. بايقايىق، نە حابار بولار ەكەن. سودان ارعىسىن تاعى اقىلداسارمىز. ابدەن قالجىراعان كورىنەسىڭ. جات تا، ۇيىقتا. ساسپا، — قارا يۆان شومەلەنىڭ ىرگەسىن كەۋلەپ-كەۋلەپ رىسقۇلدى كىرگىزىپ جىبەردى دە، كەۋەكتىڭ اۋزىن قايتا بىتەپ، شاشىلعان ءشوپ-شالامدى جيىپ-تەرىپ سەزىكتەنەر ءىز قالدىرماي، ۇيىنە ورالدى.
* * *
تاستاي باتقان، سۋداي سىڭگەن، سىلەسى قاتقان قالىڭ ۇيقىعا كەتكەن ەكەن... باس قاراشتىڭ باۋىرىنداعى ءبىر مايا ءشوپتىڭ تۇبىندە جاتقان ەكەن. توبەدە جالعىز قىران قالىقتاپ ءجۇردى دە قويدى. ءوزى سۋات جولىندا ارقار اڭدىپ جاتىرمىن-اۋ دەيدى. جالعىز قىران قالىقتاپ كەتپەيدى. «ارقارلاردى ۇركىتپەسە، نەعىلسىن» دەپ قويادى. سويتكەنشە ءبىرىنىڭ ىزىنە ءبىرى ءتۇسىپ ءتىزىلىپ، سۋاتقا ارقارلار كەلە جاتادى. بۇل مىلتىعىن الىپ، وقتالا بەرگەنشە، الگى قىران اسپاننان تاستاي زىمىراپ قۇلاپ، ءمۇيىزى شاڭىراقتاي قۇلجانىڭ ءدال ميلىعىنا بولات تىرناقتارىن سالىپ جىبەرەدى. قۇلجا قۇلايدى. قۇلجا بىردە ۇيدەي ۇلكەن قارا بۇقاعا اينالىپ كەتەدى. قىران لەزدە ونىڭ كوزدەرىن شۇقىپ تاستايدى. ءبىراق باس سۇيەككە كىرىپ كەتكەن تىرناقتارىن قايتىپ سۋىرىپ الا الماي، كەزقۇلاش قاناتتارىن داۋىل تۇرعانداي قاتتى قاعىپ، كوككە ۇمتىلادى. اياعىن ارقاردىڭ باسىنان اجىراتا الماي شاڭق-شاڭق ەتىپ، كوزدەرىنەن وت شاشىرايدى. سول وتتان رىسقۇل جاتقان ماياعا ۇشقىن ءتۇسىپ، كەنەت ءورت شىققان ەكەن. رىسقۇل تۇرايىن دەسە تۇرا الماي، اياق-قولى وزىنە باعىنباي، جان-جاعىن وت قامالاپ، جانىپ بارا جاتقان ەكەن. ءبىر كەزدە شىرىلداعان بالا داۋىسى ەستىلەدى. تۇرار ەكەن. جالاڭ اياق ەكەن. كوكەسىنە قولىن سوزىپ، جالاڭ اياعىمەن وت كەشىپ، تۇرا جۇگىرەدى. «كۇيەسىڭ، تۇرار، قايت كەيىن!» — دەيدى رىسقۇل. ءبىراق ءۇنى شىقپايدى. تۇرار جۇگىرگەن جەردىڭ ءورتى شەگىنىپ، جول اشىلعانداي بولادى. تۇرار جەتكەنشە رىسقۇلدىڭ تۇلا بويى لاپىلداپ جانىپ بارا جاتادى. جان دارمەندە ىشقىنىپ ايقايلاپ جىبەرىپ... ويانىپ كەتتى.
ويانسا، قايدا جاتقانىن پايىمداي الماي، قولىن ەربەڭدەتىپ ەدى، ءشوپ ەكەن. ساڭلاۋدان قارا يۆان سىبىرلاپ:
— ويباي، نەگە ايقايلايسىڭ، ءوشىر ءۇنىڭدى! — دەدى.
ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىن اجىراتا الماي، ءارى-سارى حالدە قالعان رىسقۇل قارا يۆاننىڭ داۋىسىن ەستىگەن سوڭ ەسىن بىردەن جيىپ الدى. ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسى الشاق ەمەس ەكەن.
— ءما، — دەدى قارا يۆان كىشىرەك قۇمىرا مەن ءبىر تۇيىنشەك ۇسىنا بەرىپ. — الدەنىپ ال.
— نە حابار؟ — دەدى رىسقۇل اۋقاتتى الىپ جاتىپ.
— حابار جاقسى ەمەس. تاماقتانىپ ال. ءقازىر قايتىپ كەلەم... — دەپ قارا يۆان ءبىر قولتىق ءشوپتى الىپ، مال قورا جاققا كەتتى.
الگىدە قارا يۆان قاتىنىنان جاسىرىپ، كىشكەنتاي قىش قۇمىراعا ءسۇت قۇيىپ الىپ جاتقاندا مارفا كورىپ قويىپ:
— ۆانيا، ونى قايتەسىڭ؟ — دەگەن تاڭدانىپ.
— بۇزاۋعا بەرەمىن، — دەدى كۇيەۋى ساسقانىنان.
— بۇزاۋعا بەرگەنى نەسى؟ بالالارىڭدى قايتەسىڭ؟ ەكى سيىر ساۋىپ وتىرعانداي سويلەيسىڭ-اۋ، مىرزام. جالعىز سيىر، ونىڭ ءوزى سۋالىپ بارا جاتىر. ەشكىنىڭ سۇتىندەي عانا ءسۇت بەرەدى. ەندى كورشى كۋزميحاعا بارىپ جالىنىپ ءبىر قاسىق اعارعان بەرشى دەپ توستاعانىمدى توسىپ تۇرعانىم قالىپ ەدى، كۋزما قۇساپ سەن دە ەكى سيىر ۇستا، سودان كەيىن بەرە بەر بۇزاۋعا دا، تورايعا دا، ءتىپتى يتىڭە قۇيساڭ دا ءوزىڭ بىلەسىڭ. ەكى سيىر ۇستايتىن شاماڭ جوق، باياعى قۇتايمايتىن قۋ ادەتىمىز. «باييمىز، بايلىققا باتىپ قالامىز»، — دەپ روسسيادان اۋىپ كەلگەندە، مىنە، جەتىسۋعا كەلىپ كەنەلدىك تە قالدىق. ىشسەك — اسقا، كيسەك — كيىمگە جارىماي، جارىق دۇنيەدەن وتەتىن بولدىق...
«ەندى بۇل جۋىق ارادا توقتامايدى. ءسوز دەگەن شىركىن قايدان شىعا بەرەدى بۇدان؟ قاتىنداردا ءسوزدىڭ قازىناسى قالعان با؟» — دەپ قارا يۆان قارسىلاسىپ جاتپاستان، قاتىنى بۇرقىلداپ جاتقاندا، جىلىستاپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى. شيرەك بولكە ناندى قوسا الا شىقتى.
قارا يۆاننىڭ قولىنان كەلگەن جاقسىلىعى وسى ەدى. جان-جاقتان قاسقىر قامالاعاندا، شومەلەسىنە تىعىپ پانا بولدى. شيەتتەي بالالارىنىڭ اۋزىنان جىرىپ الىپ، ءدام ۇسىندى. كەيدە وسىلاي، ءوز تۋىسقانىڭنان، قارىنداسىڭنان كورمەگەن قايىرىمدى، قانى باسقا، ءدىنى بولەك ورىستىڭ مۇجىعىنان كورەسىڭ.
بۇعان رىسقۇل ءدان ريزا، ەكى دۇنيەدە دە ۇمىتا الماس. بۇل جاقسىلىق وزىنەن قايتپاسا، قۇدايدان قايتار. ءبىراق رىسقۇلدىڭ قارا يۆاننان كۇتكەنى بۇل عانا ەمەس ەدى. قارۋ-جاراق تاۋىپ بەرسە، جاۋعا قارسى تايسالماي شاۋىپ، شايقاستا شەيىت كەتسە، ارمانىم بار دەمەس-اۋ. قۇداي مۇنى قوس كورمەدى. قارا يۆان قارۋدى قايدان تاپسىن. كورشىسى كۋزما ءسىرا كونەر مە؟ جالعىز اتىن جوعالتىپ تاپقان سوفرون كونەر، مالىن باتىراق جالداپ باققىزىپ وتىرعان سەمەن قالاي قوستار؟ قارا يۆاننىڭ ءوزىن كوزتۇرتكى قىلىپ، ۇستاپ بەرسىن...
الگىدە عانا، قارا يۆان جالعىز كەر سيىرىن سايدان سۋارىپ قايتقاندا، قاۋعا ساقال كۋزما ءۇيىنىڭ شارباعىنان اسىلىپ تۇرىپ:
— جاڭالىقتى ەسىتتىڭ بە، يۆان؟ — دەدى.
— جوق. ول نە؟ — دەگەن قارا يۆان جۇرەگى سۋ ەتىپ.
— ءبىر كيرگيز ءوزىنىڭ ۋپراۆيتەلىن اتىپ ءولتىرىپ، قاشىپ كەتىپتى. الگى اڭشى كيرگيز كورىنەدى. ايتپاقشى، ول ساعان كەلگىشتەپ ءجۇرۋشى ەدى-اۋ. ەلىكتىڭ لاعىن اكەلىپ بەرگەن سول ەمەس پە ەدى؟ بايقا، بالەگە قالىپ جۇرمە!
— ول نە دەگەنىڭ، كۋزما؟ اڭشىنى مەن كورمەگەلى قاشان؟!
— ءاي، قايدام، بولىستىڭ تۇبىنە جەتكەن ناق سەن قۇيعان وق بولىپ جۇرمەسىن. بايقا... — كۋزما ميىعىندا زىميان كۇلكى ءزار شاشىپ. — ايتپاقشى، سول كيرگيزدىڭ سەنىڭ فەدكاڭداي بالاسى بار ەكەن. بولىستىڭ ادامدارى سونى ۇستاپ وتىرسا كەرەك. اكەسى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءوز ەركىمەن كەلسە كەلدى، كەلمەسە بالانى باۋىزداپ ولتىرەمىز دەپ جار سالعىزىپتى. ۆەرنىيدىڭ بۇكىل قارۋ اسىنعاندارى ءقازىر سوندا كورىنەدى. كوردىڭ بە، كيرگيز اكىمىن ولتىرگەننەن كەيىن، زامان نە بولادى؟ نە بولىپ بارا جاتىر بۇل زامان؟
كۋزما شوقىنعان ىرىم جاساپ، شارباقتان ارى ۇيىنە قاراي بەتتەدى. قايتا بۇرىلىپ:
— ءبىزدىڭ اتاماندى دا ۆەرنىيعا شاقىرتىپ جاتقان كورىنەدى. ءسىرا، الگى كيرگيزدىڭ الەگىنە بايلانىستى ماسەلە عوي. جاپونداردىڭ ىستەگەنى اناۋ. روسسيا — انامىز بۇلىككە بوگىپ جاتقانى مىناۋ. ەندى-ەندى اۋزىمىز اسقا تيگەندە، مۇرنىمىز تاسقا تيمەسە يگى ەدى. — كۋزما تاعى شوقىندى.
— تىنىشتىق بولعاي. ءيا، قۇداي!
قارا يۆاندى قات-قابات ۋايىم قامالادى. كۋزما سۇم الگى كۇدىگىن اتامانعا ايتىپ قويعان جوق پا ەكەن؟ اڭشى كيرگيز قارا يۆانعا كەلگىشتەپ جۇرەتىن دەپ وتتاپ قويسا بولدى، اتامان اقيلانىپ جەتىپ كەلەدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ تىم بولماسا، ءتۇن تۇسكەنشە شىداسا... ءقازىر قۇدايدىڭ كۇنى دە جارقىراپ اشىلىپ كەتتى.
قارا يۆان قولىنا ايىر الىپ، شومەلە توڭىرەگىندەگى كاشەك ءشوپ-شالامدى جيناعان بولىپ، اينالشىقتاپ ءجۇرىپ الدى. قورادا قاماۋلى تۇرعان تورپاق موڭىرەدى. ءوزىنىڭ سىباعاسىن ءىشىپ قويعان شاقىرىلماعان قوناقتى ول دا جاقتىرمايتىن سياقتى. ۇيدەن فەدكا جۇگىرە شىعىپ:
— باتيا، زويكا موڭىرەپ تۇر عوي، مەن ءشوپ سۋىرىپ سالايىن، — دەپ ەدى، قارا يۆان شوشىپ كەتتى:
— ءوزىم-اق. ايدا، اۋرە بولما. ماماڭا كومەكتەس.
قارا بۇجىر اكەسىنە ەمەس، اقسارى شەشەسىنە تارتقان ۇرپەك باس، ەلگەزەك بالا اكەسىنىڭ مىناسىن تۇسىنە الماي ەسىكتىڭ كوزىندە سوستيىپ تۇرىپ قالعان. جايشىلىقتا: «مالعا قارامايسىڭ، زويكاعا جەم بەرمەيسىڭ. استىن تازالامايسىڭ»، — دەپ ۇدايى ۇرساتىن اكەسى، بۇگىن باسقاشا مىنەز تانىتتى. شەشەسى سياقتى بۇل دا زويكانىڭ تىلەۋىن تىلەۋلى.
— بالالار قىزىل كورمەگەلى قاشان. قاشانعى كاپۋستا مەن كارتوپتى قارا سۋعا قايناتىپ ىشە بەرەمىز. زويكانى سوعىمداپ الايىق، — دەگەندە قوجايىنعا ايەلى دە، بالاسى دا ۇلارداي شۋلاپ قارسى شىققان. زويكا وسسە، ەكى سيىر ساۋامىز دەگەن ارمان جاتۋشى ەدى ونىڭ ار جاعىندا.
بالا ەسىكتىڭ الدىندا تۇرىپ-تۇرىپ، بۇرتىڭ ەتىپ ۇيگە كىرىپ كەتكەندە، قارا يۆان كۇيبەڭدەپ قيقىم-سيقىم جيناعان بولىپ ءجۇرىپ:
— ەي، رىسقۇل، — دەدى جان-جاعىنا قارايلاپ. — حال جامان. سەنىكى بالانى ۇستاعان. زالوگقا ۇستاعان. سەن ءۇش كۇندە كەلىپ، قولعا تۇسپەسە، بالانى ولتىرەتىن بولعان.
رىسقۇل ءتىل قاتقان جوق. ءشوپتىڭ ىشىندە ادام ەمەس، قاراتاس جاتقان سياقتى.
— بىزدىكى اتامان ۆەرنىيعا كەتكەن. ءسىرا، بۇل سوفييسكىدەن دە ىزدەيتىن بولار سەنى. مەنىكى كورشى سەنى بىلەدى. وتتاپ قويادى دەپ قورقامىن.
رىسقۇل تىرس ەتپەدى.
«دۇنيەنى ءورت شالعاندا، بۇل تاعى دا ۇيىقتاپ جاتىر ما؟» — دەپ قارا يۆان شومەلەنىڭ رىسقۇل جاتقان تۇسىن اقىرىن ايىردىڭ سابىمەن تۇرتكىلەدى. ايىردىڭ سابى كەۋەككە وپ-وڭاي كىرىپ كەتتى. ەشقانداي كەدەرگى كەزدەستىرمەي سۇڭگىپ كەتتى. قارا يۆان اقىرىن ءشوپتى اشىپ قاراپ ەدى، ۇنگىدە ەشكىم دە جوق. تەك بوس قۇمىرا جاتىر.
«مىنا سويقاندى اڭشى تۇزگە وتىرامىن دەپ تىسقا شىعىپ، بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالار ما ەكەن؟».
قارا يۆان دارەتحانا جاققا قاراپ ءبىراز تۇردى. ابايلاپ بارىپ ەسىگىن ءتۇرتتى: ەشكىم جوق. مال قورانى اينالىپ شىقتى. سايدىڭ جاعاسىنا بارىپ، تال-تالدىڭ اراسىن شولدى.
قاراپتان-قاراپ ءجۇرىپ، كۇبىرلەپ وزىمەن-وزى سويلەسكەنىن دە بايقاماي قالدى. اقىرى «بۇل ءجۇرىسىم سەزىكتى بولار»، — دەپ ۇيىنە قايتتى. «مۇمكىن، ول تەنتەك ۇيگە كىرگەن شىعار» دەپ بوساعادان اتتاپ اۋەلى سەنەكتى شولىپ شىقتى. كاپۋستا تۇزدالعان كەسپەكتىڭ ارتىنا ءۇڭىلدى. قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان قامىت پەن بەلوراقتى دا ۇستاپ-ۇستاپ قويدى. ىشكى بولمەگە ەنىپ، ادەتتە بالالار جاتاتىن پەشتىڭ ۇستىنە موينىن سوزدى. تەمىر كەرەۋەتتىڭ استىنا ەڭكەيدى.
— نە جوعالتتىڭ؟ — دەدى ىستىق پەشتىڭ كومەيىنە قامىر تولى قارا تابانى سۇڭگىتىپ جاتقان مارفا كۇيەۋىنىڭ ابىرجىعان ءتۇرىن كورىپ شوشىنىپ.
— ءجاي، قايراق تاس، — قارا يۆان.
— قايراقتاس نەگە كەرەك؟ — ايەلى تاقاقتادى.
— ءيا، ول پىشاق قايراپ، زويكانى سويماقشى، — دەپ كەمسەڭدەدى فەدكا.
— مەن سويارمىن سەنى. سويىپ كور! — دەپ مارفا پەشتىڭ قاڭىلتىر قاقپاعىن تارس جاپتى.
قارا يۆان قولىنا بوس قۇمىرا ۇستاعان كۇيى قالشيىپ تۇردى دا قالدى.
***
سول كۇنى سۇرعىلت ىڭىردە ۆەرنىيدىڭ وبلىستىق تۇرمەسىنىڭ سۇرعىلت قاقپاسىن ءۇستى-باسى ۇسقىنسىزداۋ، كيىم-باسى جاداۋ، ەسكى كيىز قالپاعىنا ءشوپ-شالام جابىسىپ قالعان، قالقان كەۋدەلى، جازىق جوتالى، ەكى كوزى اشۋلى ارلاننىڭ كوزىندەي ىزعارلى ءبىر ادام كەلىپ قاقتى. بۇل قاقپا وعان بۇرىننان تانىس ەدى: اداسپاستان وڭاي تاپتى.
ءۇيىڭدى تابا الماي اداسۋىڭ مۇمكىن، ال تۇرمە وڭاي تابىلاتىن زامان. بۇل ادامعا تۇرمەنىڭ ەسىگى دە جەپ-جەڭىل اشىلادى، زارىقتىرمايدى. ار جاقتان قاراۋىل كەلىپ، قاقپانىڭ قۇلىبىن سالدىر-گۇلدىر اشىپ، اياق باسى البا-جۇلبا ادامدى كورىپ:
— نە كەرەك ساعان، اۋلاق ءجۇر! — دەپ اقىردى.
ونىڭ اقىرعانىنان الگى ادام ايىلىن جيعان جوق، قايتا قاسىنا كەلىپ، قاھارلى ۇنمەن:
— مەنى ناشانديگىڭە الىپ بار! — دەدى.
— ناچالنيك سەن سياقتىلاردىڭ ەرمەگى ەمەس، اۋلاق. ارىز ايتىپ كەلۋشى قاڭعىرعان كيرگيز از ەمەس، بار ايدا! — دەدى قاراۋىل قاقپانى جابا بەرمەكشى بولىپ.
— ەي، اقىماق، مەن كىسى ولتىرگەن اداممىن. تەز ناشاندىككە الىپ بار! — الگى بۇيرىق تۇرىندە.
قاراۋىل قالباقتاپ قالدى. دەرەۋ مىلتىعىن كەزەندى.
— الدىما ءتۇس! — دەدى.
رىسقۇل وسىلايشا اباقتىعا ەكىنشىلەي ەندى. ول باعانا يۆانعا كۋزما كورشىسىنىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن ەسىتىپ ەدى. از ويلاسا دا، ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرى تاپقان شەشىمى وسى بولدى.
* * *
شولاق شابدار ءوز ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ تۇرعانىن كورگەننەن كەيىن، پريستاۆ ادامدارىن دەرەۋ اتتىڭ ىزىنە سالعان. اتتىڭ يەسى امان-ەسەن ءبىر جەردە جاسىرىنىپ جاتقانى بەلگىلى بولدى. تىزگىن، شىلبىر ەرگە بايلاۋلى. دەمەك، بۇل ات يەسىن وقىستان تاستاپ كەلگەن جوق. ادەيى بوساتىلعان.
قاشقىننىڭ قايدا جاتقانىن اۋىلداستارى بىلمەيتىنى راس ەكەنىنە كوزى جەتكەندەي بولعان پريستاۆ التىباقاندا اسۋلى تۇرعانداردى بوساتۋعا بۇيرىق بەردى.
انارباي مەن تاۋباي باستاپ، بولىستىڭ ادامدارى دا اۋىلدارىنا قايتتى. تۇراردى الا كەتتى. ماقاش بالانى الدىنا وڭگەرىپ جاتقاندا پريستاۆ تاعى دا قاتاڭ ەسكەرتتى:
— اقىماقتىق جاساماندار. بالاعا باستارىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭدەر. ونى ءولتىرۋ — تورعايدى ولتىرۋدەن دە وڭاي. ماسەلە — اكەسىن قولعا تۇسىرۋدە. كوردىڭدەر مە، ول ۇزاعان جوق. الىسقا ۇزاپ كەتپەيدى دە.
توپالاڭ تيگەن اۋىل ەسەڭگىرەپ:
— قۇداي-اۋ، قۇتقارعانىڭ راس پا، جوق پا؟ ءيا قۇداي، ءيا ارۋاق! اقسارىباس! — دەپ ءبىرىن ءبىرى قۇشاقتاپ، تالىقسىپ جاتقان مولدابەك، شىنىبەك، قورعاندى كوتەرىپ ۇيلەرىنە كىرگىزىپ، اۋىزدارىنا سۋ تامىزدى.
ءداۋ ومار:
— ايتتىم عوي، ايتتىم. مەن بايعۇستىڭ ءسوزىن ءسوز دەدىڭدەر مە؟ — دەپ سەلكىلدەدى.
بولىستى جەر قايىسقان جۇرت جيىلىپ جەرلەدى. سولدات سايىنىڭ بويىنداعى ءبىر قىراتتىڭ باسىنداعى زيراتتا جاس توپىراق جامىلىپ، جەروشاقتاي عانا جەردى الىپ، سايماساي جاتتى. تىرلىكتە اتاعى الاتاۋمەن تايتالاسقان، اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولعان، ءوزىن جارىم پاتشادان كەم ساناماعان، ازۋىن ايعا بىلەگەن الپاۋىت قۇلاعان سوڭ مۇردەسى ءمۇساپىر سياقتى كورىندى. باسىنا ءالى كۇمبەز كوتەرىلەر، التىنداعان اي تاڭباسى قويىلار، بوساعاسىنا ايات تا جازىلار. جىلى ەتكەن سوڭ ات شاپتىرىلىپ، اس تا بەرىلەر. ءبىراق تىرىسىندە دۇنيەنى جون ارقاسىنان الشاڭداپ باسىپ جۇرگەن ازۋلى ارىستان ءقازىر توپىراعى وپىرىلىپ، ىرگەلەرى ۇڭىرەيىپ قالعان مولالاردىڭ جانىنا كەلىپ قونىستاندى. استىندا ءپىل سۇيەگىنەن ورنەك ورگىزگەن قۇس مامىقتى توسەك جوق. قۇس مامىق بىلاي تۇرسىن، سۇيەكتى وراپ الىپ بارعان قالى كىلەمنىڭ ءوزىن الماتىدان ارنايى شاقىرتىلعان باس يمام، دەنە مۇردەگە تۇسىرىلەردە سىپىرىپ الدىرىپ تاستادى. ونىمەن دە قويماي مۇردەنىڭ ەرنەۋىنەن ءوزى باقىلاپ تۇرىپ سۇيەكشىلەرگە بۇيرىق ايتىپ، اقىمنىڭ ىشىنە ەنگەندە مارقۇمنىڭ جامباسى توپىراققا ءتيىپ جاتسىن، — دەدى. مۇسىلمان زيراتىنا ءدىنى باسقا ادام جولاتپايتىن سالتتى بۇزىپ، سايماسايدىڭ ماڭگىلىك جايىنىڭ باسىنا ورىس ويازدىڭ ءوزى كەلدى. بولىستى مۇردەگە تۇسىرەردە وياز قول كوتەرىپ، باسىنان قاراكول پاپاحاسىن الدى.
ويازدىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، ۋپراۆيتەلدەر دە قۇندىز بورىكتەرىن شەشىپ، تاقياشاڭ تۇردى. وياز ءسوز سويلەگەندە، تىرس ەتكەن جان بولعان جوق.
— مىرزالار، حالايىق! ءبىز بۇگىن ۇلى يمپەراتوردىڭ، ۇلى مارتەبەلى پاتشانىڭ ادال قىزمەتشىسى، ۆەرنىي ۋەزىنىڭ ەڭ تانداۋلى... — ە-ە-ە.. ۋپراۆيتەلى، ە-ە-ە ۋپراۆيتەلدەرىنىڭ ءبىرى ۇشكەمپىروۆ سايماسايدى اقىرعى ساپارعا اتتاندىرىپ تۇرمىز. مارقۇم ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن ۇلى يمپەرياعا، ۇلى مارتەبەلى پاتشاعا ادال قىزمەت ەتتى. ونى ەشۋاقىتتا دا ۇمىتپاق ەمەسپىز. مارقۇمنىڭ توپىراعى تورقا بولسىن. ونىڭ پاتشاعا ادالدىعى باسقا ۋپراۆيتەلدەرگە ۇلگى بولسىن. حوش، قىمباتتى سايماساي ۇشكەمپىروۆ! سەنىڭ جارقىن بەينەڭ ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ماڭگى ساقتالادى!
وياز باس كيىمىن كيگەندە، باسقالار دا بورىكتەرىن اسىعا كيىپ الدى.
— راقمەت! راقمەت! ۇلى مارتەبەلى مىرزا! — دەستى بولىستار باستارىن شۇلعىپ.
جەر استىنا بار الا كەتكەنى ءۇش قات ءبوز بولدى. ونىڭ وزىنە جۇرەك تۇسىنان الاقانداي داق ءتۇسىپ، قاراۋىتىپ قالعان ەكەن. ماقتانى قانشا باسسا دا، شىپ-شىپ قان شىعا بەرگەن. ادام تيا الماعان قاندى توپىراق تىيسىن دەگەندەي، جان-جاعىنان جابىلا ۋىستاپ كەسەك سالىستى. كىمنىڭ العىسپەن، كىمنىڭ قارعىسپەن لاقتىرىپ جاتقانى ءمالىمسىز.
جەتى مولدا قاتار تۇرىپ، باسى يمام بولىپ كەزەك-كەزەك قۇران وقىدى. مولدالار قۇران وقىعاندا جان بىتكەن ءبىر تىزەلەپ، قۇبىلا جاققا قاراپ، جاپىرىلا وتىرىپ قالدى. كەشەگى قاردان كەيىن جەر لايساڭ ەدى، ەتەكتەرىنە باتپاق جابىستى. ارعى-بەرگى ات جەتەر جەردىڭ بولىس-ۋپراۆيتەلدەرى تۇگەل كەلىپ ەدى، اسىرەسە سولاردىڭ وقالى قاسقىر ىشىكتەرىنە وبال بولدى. سۇيەكتى وراپ اكەلگەن قالى كىلەم يمامنىڭ استىندا جايۋلى ەدى، ول جۇرتتىڭ بارىنە جەتە قويمادى. ءسىرا، يمامنىڭ قانجىعاسىنا بوكتەرىلگەن دە شىعار.
يمامنىڭ قانجىعاسىندا الگى كىلەم عانا ەمەس، سايماسايدىڭ نەبىر اسىل كيىمدەرى دە كەتەر. بولىستىڭ سۇيەگىن جۋۋعا تۇسكەندەر ونىڭ كيىم-كەشەگىن ءبولىپ الدى. سۇيەككە تۇسۋگە تالاسىپ قالعاندار دا بار. ءتىپتى جاڭا عانا ولىكتى كورگە سالاردا دەنەنىڭ بەلىنەن، اياعىنان، باسىنان سۇيەمەلدەپ تۇسىرگەن بۇجىر ورامالداردىڭ وزىنە سۇيەكشىلەر تالاسىپ قالدى. تىرىلەردىڭ تىرشىلىگى سول. «دۇنيە-بوقتى جاقسى كورگەندەردىڭ ءبىرى — مىنا بولىس ەدى-اۋ، دۇنيە-بوق سوعان نە وپا بەردى؟» — دەپ ويلانار جان جوق.
بولىستىڭ كيىمىنە تالاسقاندار قانشا كوپ بولعانىمەن، ونىڭ تىرشىلىكتەگى كۇناسىن ءوز موينىنا الاتىن جاناشىرلار تابىلمادى، جاڭا بولىستى ۇيىنەن قايتپاس ساپارعا شىعارىپ سالاردا، ءدۇيىم جۇرت ونىڭ جانازاسىن وقىعان. جانازا وقىلىپ بولعان كەزدە، يمام داۋىستاپ تۇرىپ:
— كانە، ءپىدياعا كىم شىعادى؟ پەندە بولعان سوڭ ونىڭ موينىندا كۇناسى بولماي تۇرمايدى. ال، مۇسىلمان قاۋىم ءوز قانداسىن و دۇنيەگە شىعارىپ سالاردا ونىڭ كۇناسىن الىپ قالادى. و دۇنيەگە مارقۇم كۇنادان پاك اتتانۋى كەرەك. مۇسىلمان سالتى سول. كانە، قايسىڭ بار، مۇسىلماندار؟ — دەدى.
ادام ۇرەيلەنەر تىنىشتىق ورنادى. سايماسايدىڭ كۇناسىن ءوز موينىنا الۋعا ەشكىم بەتتەمەي تۇر. ويتكەنى مارقۇمنىڭ بۇل جالعانداعى ىستەگەن زورلىق-زومبىلىعى، كۇناسى قيساپسىز ەكەنىن كوپشىلىك بىلەتىن. سونشا اۋىرتپالىقتى ءوز مىندەتىنە الۋدان ءبارى قاشىپ تۇر.
سايماسايدىڭ جالعىز قالعانى وسىدان باستالدى.
يمام تاعى دا ايقايلادى:
— تۋىسقاندارى قايدا؟ مارقۇمدى كۇناسىنەن ارىلتپاي اتتاندىرۋ تىرىلەر ءۇشىن ەكى ەسە كۇنا. تالاپكەر جوق پا؟
ەشكىم تىرس ەتپەدى. الدارىندا كىلەمگە وراۋلى تابىت كولدەنەڭ ءتۇسىپ، اراشاشى كۇتىپ جاتتى. تىرىلەردىڭ مىنا قورلىعىن سايماساي سەزبەيدى-اۋ، سەزسە تۇسىنەر ەدى: تىرىدە كىم بولعانىن، ولگەندە كىم بولعانىن. ءدال تابىت تۇرعان جەردە ءبىر كەزدە قىزىل جەبە باۋىزدالىپ ەدى. سول اراعا قامبار اتانىڭ قانى توگىلگەن. انا بۇتانىڭ تۇبىندە رىسقۇل بايلاۋلى جاتقان. سول ءبىر جازدىڭ ايلى ءتۇنى سايماساي الداعى قىستا ءدال وسى جەردە تابىتتا جاتاتىنىن، ءوزىنىڭ ءپىدياسىنا ەشكىم شىقپاي قوياتىنىن ويلادى دەيسىڭ بە؟
يمام تىعىرىقتان شىعۋدىڭ امالىن ىزدەپ:
— ۋا، انارباي مىرزا، اعاڭنىڭ ءپىدياسى بولسىن دەپ تاعى دا دۇعا وقيمىن. ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەدى.
«مۇنىمدى ەسكەرۋسىز قالدىرما»، — دەگەنى ول. يمامنىڭ جەتەگىندە ءبىر قارا كەتەتىن شىعار. دۇنيە-بوقتى جەك كورمەيتىن نەبىر قورقاۋلاردىڭ ءوزى بولىستىڭ بار بالەسىن ءوز موينىنا ارتۋدان قورىققاندا، يمام رەتىن تاۋىپ تۇر. ولەڭدى جەردە وگىز سەمىرەدى، ءولىمدى جەردە مولدا سەمىرەدى دەگەن وسى.
اقىرى سوڭىندا ءمۇساپىر ءبىر توبەشىك قالا بەردى، جانىندا جان بالاسى ايالدامادى. «اق يىق» اتانعان الپاۋىت بولىستى اينالايىن اعايىن جەر وشاقتاي وباعا قىرىنان سالىپ كىرگىزىپ، احيرەتكە شىدامسىز شىعارىپ سالدى. ءبارى دە قارالى اۋىلعا اسىقتى. ەندىگى ءبولىس سوندا.
***
تاۋ باسىنان بەيسەۋبەت بىرەۋ قاراپ تۇرسا، بولىس اۋىلىنا جاۋ شاپقان ەكەن دەر ەدى.
«وي، باۋىرىمايلاپ» ات قويعان لەك-لەك توپتار ەل شەتىنە جەتە بەرىپ، اتتارىنان اۋناپ ءتۇسىپ، مارقۇمنىڭ ورداسىنا قاراي اسىقتى. ەڭكىلدەپ شىن جىلاپ جۇرگەندەرى دە بار، كوزدەرىنە تۇكىرىك جاعىپ الىپ، ويبايلاپ جۇرگەندەر دە بار.
بولىستىڭ ورىستار سالىپ بەرگەن ەڭسەلى، كوك شاتىرلى ۇيىنە شىمالداي قۇجىناعان حالىق سىيمايتىن بولعان سوڭ قىس تا بولسا، جاعالاي كيىز ۇيلەر تىگىلگەن. ورتاسىنا وت جاعىلعان، جان-جاعىنا كىلەم تۇتىلعان، ەدەنىنە قابات-قابات تەكەمەت، ونىڭ ۇستىنە قابات-قابات كورپەلەر توسەلگەن ۇلكەن ۇيگە بولىستار جينالدى. قاق تورگە وياز وتىردى.
وياز ورتا جاستاعى، كەڭ ماڭدايى جالتىر باسپەن شەكاراسىز جالعاسىپ كەتكەن، كىشكەنە وراق مۇرنى، شوقشا ساقالى بار شەگىر كوز كىسى ەدى. شاعىن بويلى، يىعى قۋشيىڭقى كىسىنىڭ ەڭسەسىن بيىكتەتىپ التىنداعان شاشاقتى ەپولەتتەرى جارقىرايدى. سارى تۇيمەلەردىڭ ءارقايسىسىندا ايبىندى سەس ۇيالاپ جاتقانداي.
قازاعا جينالعان قىرىق ءبىر بولىستىڭ ءبارىنىن نازارى ويازدا. ودان بۇرىن ءسوز باستاۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارماس. ون ەكى قابات وردالى ءۇيدىڭ ىشىندە بولىس ەمەس تۇقىمباي مەن انارباي بار. انارباي ولگەن بولىستىڭ ءىنىسى رەتىندە قاتىسىپ وتىر دا، تۇقىمباي مەن بولىستان دارەجەم كەم ەمەس دەپ كەۋدەگە سالىپ كەلىپ وتىر. ال شىندىعىندا ەكەۋىنىڭ دە ويازدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالۋ ارەكەتتەرىندە ءزالىم ەسەپ بار.
انارباي قاتتى قايعىرعان، مىنا ءولىم وزەگىن ورتەپ كەتكەن سياقتى كورىنگىسى كەلەدى. ءبىراق زىميان كوزگە ونىڭ ۇھىلەگەنىنەن كۇيىكتىڭ جالىنى ەمەس، باسقا لەپ سەزىلەدى. بۇل ءولىم ويلاماعان جەردەن اناربايعا ەكى ولجانى بىردەن ۇيىپ-توگىپ بەرە سالعالى تۇر. «ەندى كىم بولىس بولادى؟» — دەگەن وسى وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ كومەيىنەن اتقىلاعان سۇراققا: «سايماسايدىڭ تۋعان ءىنىسى انارباي بار»، — دەگەن جاۋاپ جانە كوپ كوكەيدە ۇيالاپ، ۇشقالى تۇر.
ەكىنشىدەن، سايماسايدىڭ ءالى جاۋلىعى الىنباعان، بەتى اشىلماعان، شىمىلدىققا ەنبەي جاتىپ، قارا جامىلعان جەسىرى نۇكەتاي سۇلۋدىڭ بىردەن-بىر امەڭگەرى — انارباي.
وسى ەكى جاي كوز الدىنان كولبەڭدەپ، جۇرسە-تۇرسا كەتپەي قويىپ، ءالى توپىراعى سۋىماعان اعاسىنىڭ بەينەسىن كولەگەيلەي بەرەدى. كەيبىر ساتتە وسىنشاما جۇرت بولىستىڭ ولىمىنە ەمەس، اناربايدىڭ تويىنا جيىلعانداي سايقال سەزىم بويىن بيلەپ، ويىن تۇمانداتىپ، انارباي ارەكىدىك كوڭىلدەنىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالادى.
تۇقىمبايدىڭ تۇرقى باسقا. وتكەن سايلاۋدا سايماسايمەن الىسقان. سايلاۋدان كەيىن دە جاسىرىن بولسىن، اشىق بولسىن تالاي سايىسقان. اقىر سوڭى قىزىل جەبەنىڭ داۋىنا بارىپ سوققان. قىزىل جەبەنىڭ جوعالۋى وعان ءالى جۇمباق. مىنا جايساڭدار مەن قاسقالار ءقازىر ءبارى قابىرعاسى كۇيرەگەنداي قايعىرىپ وتىر. ءبىراق، بۇلاردىڭ اراسىنان سايماسايدىڭ، قاستارى دا، تۇقىمبايدىڭ دوستارى دا تابىلادى. ويازدىڭ وسال جەرىن ءدوپ باساتىن دوستارىنان دامەلى. «تىرىمىزدە ءجۇز شايىسقانمەن، ءولىمنىڭ ءجونى ءبىر باسقا»، — دەپ بەتپاقتىقپەن، ار الدىندا ءوزىن تازا تۇتىپ، ءقازىر تۇقاڭ تۇعىرلى وتىر.
ازالى جيىندا وسىنداي كوزگە كورىنبەس ازازىلدەر ارباسۋى بار ەدى-اۋ...
ۇلكەن ۇيگە ساماۋرىن سوڭىنان ساماۋرىن سۇڭگىپ جاتتى. دالادا قازىلعان جەروشاقتاردان جاس ەتتىڭ بۋى بۇرقىراپ، ءيسى مۇرىندى قىتىقتادى. ءولى ءارۋاققا بارىنەن قورلىعى ونىڭ ءبيبىسارا بايبىشەدەن تۋعان جالعىزى قالدىبەكتىڭ قايعىسىز قالپى ەدى. اۋىس نەمە «اكەم ءولدى-اۋ» دەگەن قاپەرىندە جوق. ەكى سانىن شاپاتتاپ، جەروشاقتاردىڭ اراسىندا ارسالاڭداپ ءجۇر. اۋىلدىڭ بالالارىنا ايقايلاپ:
— ءيا، سەندەر نە بىلەسىڭدەر؟ قىزىل جەبەنى اكەلىپ قاماپ قويدى. انە، اناۋ ۇيدە. ءوي، قىزىل جەبەنى بىلمەيسىڭدەر مە؟ مەنىڭ جاكەمدى اتقان رىسقۇلدىڭ بالاسى شە؟ سونىڭ اتى قىزىل جەبە. جوق، بايگەگە شاباتىن ات ەمەس. كادىمگى بالا. بايگەگە شاباتىن قىزىل جەبە قۇساتىپ بۇل بالانى دا سويادى. ءيا، كورەسىڭ. وسىدان ايتپادى ما؟ انە، ماقاش قاراۋىلداپ ءجۇر عوي. قاسىنا جولاتپايدى، — دەپ سامپىلدادى.
كيىز ۇيدەگىلەر دالدىرلەۋ ايتىلعان بۇل سوزدەردى تۇگەل ەستىدى. تۇقىمباي بەس بيەنىڭ ساباسىنداي ىركىلدەك تۇلعاسىن كەنەت تىك كوتەرىپ، ەسىك جاققا بۇكىل دەنەسىمەن توڭكەرىلە بۇرىلىپ:
— وي، مىنا ءباتشاعار نە شاتىپ تۇر؟ شاقىرشى بەرى! — دەپ باج ەتە قالدى.
— اقىلى اۋىس نەمە، ءجاي ساندىراقتاپ ءجۇر دا، — دەپ انارباي جۋىپ-شايعان بولدى، ءبىراق ءوڭى بوزدەي بوزارىپ، ءىرىپ-شىرىپ تۇسەردەي جانسىزدانىپ بارا جاتتى.
بولىستار ىشتەرىنەن: «اپىرماي-اي، سۇمدىق ەكەن، راس بولسا، سايماسايدى زاۋال ۇرعان ەكەن»، — دەسىپ، ىشتەرىن جيىپ قالدى. ءبىراق ءولىم ۇستىندە قۇيىن شالىقتاپ، ۇشقىننان ءورت شىعارىپ جىبەرمەۋدىڭ امالىمەن وياز تەز اڭگىمە باستاپ كەتتى. يمپەريانىڭ قازىرگى اۋىر ءحالىن، جاپون سوعىسىنان پايدا بولعانىن، ۋپراۆيتەل مىرزالار سوندايلارعا ساق بولۋىن ەسكەرتتى.
وياز سويلەپ وتىرعاندا، تۇقىمباي سىرتقا قۇلاق تۇرۋمەن بولدى. ول ەندى قىزىل جەبەنىڭ جاماندىققا ۇشىراعانىنا كوزى جەتكەندەي، ءبىراق ولگەن اتتىڭ ولىگىنىڭ ءوزىن ءدال ءقازىر پايدالانىپ قالۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعان سياقتى. سايماساي اۋلەتىنىڭ سويقانىنان سورا اعىزىپ، بولىستىق تىزگىنىن قولدارىنان جۇلىپ الۋ. ءبىراق قالدىبەكتىڭ ءۇنى ءوشىپ قالدى. بىرەر رەت تۇنشىعا باقىرعانى بايقالعانداي بولدى.
قالدىبەكتى ماقاش جەلكەسىنەن ءبۇرىپ، اۋزىن باسىپ، اكەتىپ قالىپ ەدى.
— اتتەگەن-اي، الگى بالا نە دەپ كەتتى، ا؟ — دەپ تۇقىمباي جاقسىلاردىڭ نازارىن قىتىعى قاتتى اڭگىمەگە تاعى تارتتى.
— سۇمدىق قوي مىناۋ!
— وۋ، تۇقا، سابىر ەتىڭىز. ۇلىقتىڭ ءسوزىن بولمەڭىز، قايداعى بالا-شاعانىڭ ساندىراعىن قايتەسىز، — دەپ قالدى شامالعاننىڭ بولىسى دات مىرزا.
داتتىڭ ويازعا ىقپالى زور ەكەنىن بىلەتىن تۇقىمباي قۇنجىڭداپ، تىنجىسى بار ادامداي، قوزعالاقتاپ قويىپ، ءۇنى سەمدى.
ءبىر قايعىعا تاعى ءبىر قايعى — ار قايعىسى، ادامگەرشىلىك قايعىسى جامالعانداي باتاگوي قاۋىم قالجىراپ، قاۋساپ قالعان سياقتى.
ءسويتىپ، سارى سۋ تامعان سۇتتەي ءسوز ءىرىپ، اراعا ازىناۋىق كۇدىك كىرىپ، بەرەكە كەتىپ وتىرعاندا، ۇيگە ءۇستى-باسى مۇزداي فورما كيگەن اسكەري ادام كىرىپ كەلدى. ءۇيدىڭ ءىشى ءۇرپيىسىپ قالدى.
— جوعارى مارتەبەلى مىرزا، — ول قالت تۇرىپ، قالشىلداي سويلەپ تەك ويازعا قاراپ. باسقالاردى كوزىنە دە ىلگەن جوق. — ۆيسە-گۋبەرناتور وستاشكين مىرزا قول قويعان جەدەل دەپەشانى تاپسىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
وفيسەر كوك ءماۋىت شينەل جەڭىنىڭ قايىرماسىنا قىستىرىلعان، سۇرگىشتەپ تاستاعان ءسۇر پاكەتتى ويازعا ۇسىنا بەردى. وياز پەنسنەسىن كيىپ، پاكەتتى اشقاندا، كەرەگەنىڭ استىندا كۇن كورمەي وسكەن شوپتەي ارىق بوپ-بوز ساۋساقتارى دىرىلدەگەندەي بولدى. مۇنى باعىپ وتىرعان بولىستار سوستيىسىپ بىر-بىرىنە قارادى. ءتىپتى تۇقىمباي دا ءوز ۋايىمىن ۇمىتىپ كەتكەندەي، وزىنەن بۇرىن ساقالى ەربيىپ، العا ۇمسىنا ءتۇسىپ، ءۇنسىز قالعان.
— ۆوت دياۆول! — وياز حروم ەتىگىنىڭ قونىشىن قولىمەن سارت ەتكىزىپ. — ادام ەمەس، بۇل ناعىز ديۋ. الگى پريستاۆ قايدا؟ شاقىر تەز! مىرزالار، — ودان سوڭ وتىرعان قاۋىمعا قاراپ. — ءبىز ءوزى كەلەدى دەپ توسىپ وتىرعان رىسقۇل جىلقايداروۆ ۋجە گۋبەرناتورعا ارىز ايتىپ تا ۇلگىرىپتى. تۇرمەگە ءوز ەركىمەن بارىپ ءتۇسىپتى. ءسىزدىڭ قولىڭىزدا تۇتقىندا وتىرعان بالاسىن ۆەرنىي وبلىستىق تۇرمەسىنە، ءوزىنىڭ قاسىنا الدىرۋعا رۇقسات بەرگىزىپتى. مىنە، بۇيرىق. بالانى تەز ۆەرنىيعا جەتكىزۋ كەرەك.
— سوندا قالاي، مىرزا؟ مەنىڭ اعامدى اتىپ تاستاپ، ەشقايسىسىنىڭ شەكەسى دە قاناماي قۇتىلىپ جۇرە بەرمەك پە؟ — دەپ انارباي تۋىسقانىنىڭ نامىسىن جىرتقان بولدى.
— ەشكىم دە قۇتىلعان جوق. وكىمەتتىڭ تۇرمەسىندە وتىر. زاڭ بويىنشا جازاسىن الادى. سوت شەشەدى.
— سوندا قاي سوت شەشەدى؟ جاي سوت پا، اسكەري سوت پا؟ — دەپ قالدى جايىلما بولىسى نارسۇلتان. باسقا بولىستار بۇل سۇراقتىڭ مانىنە تۇسىنىڭكىرەمەدى. ءبىراق سىر بەرمەدى. نارسۇلتاننىڭ وزدەرىنەن ورەسى بيىكتەۋ ەكەنىن ىشتەي مويىنداستى. جاي سوت پەن اسكەري سوتتىڭ ايىرماسىن بىلە الماي دال.
بۇل اراسى ويازدىڭ وزىنە دە بەيمالىم بولىپ شىقتى.
— مىرزالار، مەن اتتانايىن. بۇل سۇراقتى ۆەرنىيعا بارا شەشەرمىز. قىلمىس وتە اۋىر. ءادىل سوت ءوز شەشىمىن ايتادى، — دەدى وياز.
نارسۇلتان بولىس الدىعا ۇمسىنا ءتۇسىپ، قول كوتەردى.
— جوعارى مارتەبەلى مىرزا، ءسىز ارينە، ءبىز پاقىردان الدەنەشە ەسە ارتىق بىلەسىز. ال ءبىز، ءسىزدىڭ قىزمەتشىلەرىڭىزدىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل جاي ءولىم ەمەس. قىلمىس — جاي قىلمىس ەمەس. مۇنىڭ سالدارى قيىن بولىپ تۇر. ەگەرىم، وسىدان رىسقۇل ەڭ اۋىر جازا الماسا، مىنا بىزگە دە قيىن. نەگە دەيسىز عوي. بۇل وتە زياندى ۇلگى. ەرتەڭ ءبىزدى دە پىتىرلاتىپ اتىپ تاستاماسىنا ءبىز كەپىلدىك بەرە المايمىز. ءبىز وكىمەت ادامىمىز. ءبىزدىڭ دە جاۋلارىمىز بار. بۇزىقتار ءار ەلدەن تابىلادى. ال ولار اۋىزدىقتالىپ، تىيىم سالىنباسا، الدىنداعى ۇلگىسى رىسقۇلدىڭ ارەكەتىن قايتالاپ، قاۋىم بۇلىنەدى. ال بۇلىنگەن جەردى بۇتىندەۋ قيىن ەكەنىن ءسىز بىزدەن گورى جاقسى بىلەسىز. سوندىقتان مەن مىنا وتىرعان قىرىق بولىستىڭ اتىنان، بۇلار مەنى قولدايدى دەپ سەنەمىن، رىسقۇلدى اسكەري سوتقا بەرىپ، ەڭ اۋىر جازا قولدانۋىن تىلەر ەدىك. وسى ءوتىنىشىمىزدى ەسكەرسەڭىز.
باسقالاردىڭ ساناسىنا «اسكەري سوتتىڭ» ءمانىسى ەندى جەتىپ، ءبارى دە قويشا ماڭىراپ قويا بەردى.
— دۇرىس ايتادى!
— ءبىزدىڭ دە تالابىمىز سول!
— ءولىم جازاسىنا كەسىلسىن!
— باسقا بۇزىقتاردىڭ جانى تۇرشىكسىن!
— بولىسقا وق اتۋ دەگەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۇمدىق.
— تىيىم سالىنسىن!
«بولىس تۇرماق، روسسيانىڭ پاتشالارىنا وق اتىلعانىن بۇل توپاستار بىلمەيدى-اۋ»، — دەپ ىشىنەن كۇلدى وياز.
— ءجا، مىرزالار، بۇل تالاپتارىڭىز ورىندى. ءبىراق ورىس ماقالى ايتقانداي، قۇر ءسوزدى قاعازعا تىگىپ قويا المايسىڭ. سوندىقتان وسى ارىزدارىڭىزدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، قولدارىڭىزدى قويىپ، مورلەرىڭىزدى باسىپ بەرىڭىزدەر. كانە، الگى تۇتقىن بالا قايدا؟ الدىرىڭدار. ءبىز اتتانالىق، — دەدى وياز.
وياز باسقالار سياقتى مالداس قۇرىپ وتىرا الماۋشى ەدى. سوندىقتان استىنا قوس جاستىقتى بۇكتەپ باسىپ، باسقالاردان بيىك وتىرعان. ءقازىر ول ورنىنان جەپ-جەڭىل كوتەرىلىپ، تىپ-تىك تۇرعان كەزدە، بولىستار جاعى قولدارىمەن جەر تايانىپ بارىپ، ەكى-ۇش ۇمتىلىپ ارەڭ-ارەڭ كوتەرىلدى.
داستارقان جينالماي جاتىپ، بارلىعى جاپىرىلىپ ويازدىڭ سوڭىنان تىسقا بەتتەگەن. تۇراردى الدىنا سالىپ ماقاش كەلە جاتقان.
— رىسقۇلدىڭ بالاسى مىناۋ ما؟ — دەدى دات بولىس قولىن كوزىنە كولەگەيلەپ.
— اجالى جوق ەكەن ءيتتىڭ كۇشىگىنىڭ، — دەپ كىجىندى بولىستار توبىنا سىرتتان قوسىلعان تاۋباي ستارشىن.
تۇرعان توپتى كيىپ-جارىپ، بىرتىق تۇقىمباي تۇراردىڭ جانىنا باردى. بالانىڭ بەتىنە ەجىرەيە قاراپ قالىپ:
— سەنى نەگە بالالار قىزىل جەبە دەيدى ا؟ ايتشى، — دەدى.
بالا كىلەڭ وقا-زەرلى كيىم كيگەن ۇلكەندەردىڭ ورتاسىندا جۇدەۋ كيىنگەن جالعىز ءوزى ەكەنىن كورىپ، قورلانعانداي بولدى. ءبىراق وسىنشاما ىعاي مەن سىعايلاردىڭ نازارى وزىنە اۋىپ تۇرعانىن اڭداپ، بويىن جيىپ الدى. تاس ءتۇيىلىپ تۇرىپ، تۇقىمبايدىڭ ءىرىڭ جيەكتەگەن جانارسىز كوزىنە بۇقپاي قاراپ:
— قىزىل جەبە جۇيرىك. مەن دە جۇيرىك بولعىم كەلەدى، — دەدى.
— قاراي گور كوكتۇينەكتى!
— ايىلىن جيماي تۇرۋىن كۇشىكتىڭ!
— بولار بالا بوعىنان دەگەن. مىناۋ بولاتىن بالا عوي، — ۇلكەندەر باستارىن شايقاپ-شايقاپ قويدى.
— سەن قىزىل جەبەنى كورىپ پە ەدىڭ ءوزىڭ؟ — دەپ ءتوندى تۇقىمباي بالانىڭ ۇستىنە.
— جازدا قاراكەمەردە اس بولعاندا كورگەنمىن. كوكەم قىزىل جەبەگە ءمىنىپ كوكپار سالعان.
تۇقىمبايدىڭ ۇمىتشاق ەسىنە ەندى ءبارى ءتۇستى. سول جولى رىسقۇل سايماسايدىڭ ساعىن سىندىرعان. مىنا تۇرعان ماقاشتان كوكپاردى جۇلىپ الىپ، تۇقىمبايدىڭ كومبەسىنە سالىم سالعان. سودان شىعار، تۇقىمباي مىنا تۇرمەگە كەتىپ بارا جاتقان قارشاداي بالاعا كەنەت راقىمى ءتۇسىپ، باسىنان سيپادى. الدە اكەسىنىڭ سايماسايدى ولتىرگەنىنە ريزالىعىن جاسىرا المادى ما.
— الدا بايعۇس-اي، — دەپ اياعان بولدى.
«ادۋىن شال الجىعان شىعار»، — دەپ باسقالار بۇل ارەكەتىن قۇپتامادى. ءبىراق قانشا قاراتاس جاندار بولسا دا، تۇقىمبايعا داۋىستاپ رەنىش ايتا العان جوق. تەك وياز عانا:
— پريستاۆ، بالانى اتقا مىنگىز! — دەپ بۇيرىق بەردى.
وياز ءوز نوكەرلەرىمەن اتقا قونعان سوڭ، بولىستار دا قوناقاسىعا قاراماي، شارتاراپقا تاراي باستادى. تارقار الدىندا ويازعا ارىز جازىپ تا ۇلگىردى.
«رىسقۇل جىلقايداروۆ تەك ءبىر بولىسقا عانا قارسى شىعىپ قويعان جوق. ول سونىمەن بىرگە اق پاتشانىڭ زاڭىنا، اسكەري گۋبەرناتوردىڭ جانە ءسىزدىڭ جارلىقتارىڭىزعا قارسى شىقتى. سوندىقتان ونى اسكەري سوتقا بەرۋدى تالاپ ەتەمىز. ەگەر ءبىزدىڭ وسى ءوتىنىشىمىز ەسكەرىلمەسە، وندا ءبىز وزىمىزگە سەنىپ تاپسىرعان قىزمەتىمىزدى ءقاۋىپسىز اتقارا المايمىز. ەگەر رىسقۇل جىلقايداروۆ اسكەري سوتقا بەرىلسە، وندا بۇل حالىق ءۇشىن ۇلگى جانە باسى بۇزىق ادامداردى اۋىزدىقتاۋ بولار ەدى. 1-قاڭتار 1905 جىل»، — دەي كەلە بارلىق اكىمدەر قولدارىن قويىپ، مورلەرىن باستى. ەڭ ءبىرىنشى بولىپ شامالعان بولىسى دات اراپشالاپ قول قويدى. سودان كەيىن جايىلما، كىشى الماتى بولىسى، مويىنقۇم بولىسى، قاراسۋ بولىسى، تۇرگەن بولىسى، ىلە بولىسى، تۇستىك بالقاش، تاۋقۇم بالقاش، ۇزىناعاش، قۇرام، باتىس قاستەك، تاۋ-جالايىر، اراسان، نە كەرەك، قىرىق ءبىر ۋپراۆيتەل ءتىزىلدى.
قىزدى-قىزدىمەن تۇقىمباي دا بارماعىن باسىپ قالدى. رىسقۇلدا كەگى كەتكەندىكتەن ەمەس، بولىستاردىڭ تىزىمىندە جۇرگەندى ۇلكەن ىرىم ەتىپ، ىشىنەن: «ە، ءارۋاق، قولدا، قولدا، قولدا!» — دەپ ءۇش قايتالادى.
V
قىرىق ءبىر بولىس قول قويعان ارىزبەن ۆەرنىي ۋەزىنىڭ ناچالنيگى گەورگيي الەكساندروۆيچ سوروكين اسكەري گۋبەرناتور فون تاۋبەنىڭ قابىلداۋىنا كەلگەن. «رىسقۇل ءىسى» دەپ اتالاتىن جاعداي فون تاۋبەگە جەتە تانىس. ۆيسە-گۋبەرناتور وستاشكين مىرزا ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرگەن. ءقازىر ۋەزد ناچالنيگىنىڭ اتىنا جازىلعان ارىز الدىنا كەلگەندە، «رىسقۇل ءىسىنىڭ» ءوزى ويلاعاننان الدەقايدا كۇردەلىرەك ەكەنىن سەزدى. «مەنەن گورى نادان بولىستار كورەگەن بولماسا نەتتى. شىنىندا، رىسقۇل جالعىز سايماسايعا عانا وق اتقان جوق قوي».
گۋبەرناتور فون تاۋبە بۇل ويىن ويازعا سەزدىرمەۋگە تىرىستى:
— ارينە، ۋپراۆيتەلدەردىڭ ءقاۋپى ورىندى. مەن دە سولاي ويلايمىن، گەورگيي الەكساندروۆيچ. رىسقۇل قاتاڭ جازالانباسا، باسقا بۇزىقتار دا باس كوتەرۋى ابدەن مۇمكىن عوي. ىشكى رەسەيدەگى جاعداي اناۋ. كەشەگى «قاندى جەكسەنبىدەن» كەيىن بۇلىك ءورشىپ بارادى. سول بۇلىك ءبىزدىڭ ايماعىمىزدان دا شىعىپ كەتپەۋىنە كىم كەپىل. الدىن الۋ كەرەك. مىنا ۋپراۆيتەلدەر اقىلسىز ادامدار ەمەس. ولاردىڭ ادال قىزمەتشىلەر ەكەنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. ءبىراق... گەورگيي الەكساندروۆيچ، اسكەري سوت جەتىسۋ گۋبەرنياسىنا تارالماعان عوي. مۇنى ءسىز بىلەسىز. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءسىزدىڭ دە، مەنىڭ دە قولىمنان كەلمەيدى. اسكەري سوتپەن سوتتاۋ ءۇشىن تەك تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ رۇقساتى، بالكىم، ءتىپتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري ءمينيسترىنىڭ رۇقساتى كەرەك بولار، — دەپ فون تاۋبە كرەسلوعا شالقايا بەردى.
كرەسلو تۇسىندا يمپەراتوردىڭ ۇلكەن سۋرەتى ءىلۋلى تۇر. نيكولاي II قىلىشتىڭ قىنابىنا تايانىپ العان. مۇرتى ەدىرەيىپ، كوزى بەدىرەيىپ، قاي قىرىنان كەلسەڭ دە وزىڭە تىك قارايدى. جارتى قۇداي وسى. بالكىم، قۇدايدان ارى بولماسا، بەرى ەمەس. ۇلان-بايتاق يمپەريانىڭ جەكەدارا مونارحى.
گۋبەرناتور فون تاۋبە پاتشاعا ەلىكتەيتىن. شاشىن دا سونىكىندەي قىرىقتىرىپ، مۇرتىن دا سولاي باستىراتىن. ءتىپتى قاجەتى بولماسا دا بەلىنە قىلىش اسىنادى. كرەسلودان شالقايا بەرە سول قىلىشتىڭ سابىنا تايانىپ وتىرادى. ءبىراق وسىنشا ايبىنىمەن كىشكەنتاي ءبىر «كيرگيزدىڭ» ءىسىن ءوزى شەشە الماۋى ويازدى قاپالاندىرادى.
— تاشكەنت پەن پەتەربۋرعا مازالاماي-اق ءوزىمىز عانا ىڭ-شىڭسىز تىندىرا سالمايمىز با؟ — دەپ قالدى وياز.
— جوق، گەورگيي الەكساندروۆيچ، ويلانباي ايتاسىز. رىسقۇلدىڭ باسىن الا سالۋ وڭاي. ودان ەشتەڭە ونبەيدى. اڭگىمە سول جازانى جۇرتقا جاريا ەتۋدە. ال جاريا ەتۋ ءۇشىن جوعارىداعىداي سانكسيا كەرەك. ماسەلەنىڭ وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايتىپ مەن گەنەرال-گۋبەرناتورعا حات جازايىن. جاۋابى قالاي بولادى ءىس سولاي شەشىلەدى. كەلىستىك قوي، گەورگيي الەكساندروۆيچ. — اڭگىمە وسىمەن اياقتالعانىن اڭعارعان وياز ورنىنان جىلدام تۇرىپ، گۋبەرناتورعا باسىن ءيدى.
— ساۋ تۇرىڭىز، گەورگيي الەكساندروۆيچ، — دەدى گۋبەرناتور كرەسلودان تۇرماستان قولىن سوزىپ.
وياز شىعىپ كەتكەن سوڭ، قوڭىراۋ قاعىپ، اديۋتانتقا:
— وستاشكين مىرزا كىرسىن، — دەدى.
ۆيسە-گۋبەرناتور كىرىپ كەلىپ:
— سلۋشايۋ ۆاس، — دەپ قالشيىپ تۇرىپ قالدى.
— ميحايل زاحاروۆيچ، ەندى «رىسقۇل ىسىمەن» تىكەلەي ءسىز اينالىساسىز. مەنىڭ اتىمنان گەنەرال-گۋبەرناتورعا حات دايىنداڭىز. رىسقۇل جىلقايداروۆقا اسكەري سوت ۇكىمىن شىعارىپ، 16-ستاتيامەن سوتتاۋعا بولار ما ەكەن دەپ ءىستىڭ ءمان-جايىن تۇگەل بايانداپ جازىڭىز. بولىستاردىڭ ارىزى تۋرالى دا ايتىڭىز. حات دايىن بولعان سوڭ ماعان قول قويۋعا اكەلىڭىز.
— قۇپ بولادى! — دەدى ۆيسە-گۋبەرناتور وستاشكين.
***
اراعا اپتا سالىپ تاشكەنتتەن، گەنەرال-گۋبەرناتوردان جاۋاپ كەلدى. اديۋتانت فون تاۋبەگە قۇپيا ەكى حاتتى اشپاستان ۇسىندى. ءبىرىنشى كونۆەرتتى اشىپ:
— نن-دا، — دەدى فون تاۋبە حاتتى وقىپ بولىپ.
«16-ستاتيا بويىنشا اسكەري سوتپەن سوتتاۋ جەتىسۋ گۋبەرنياسىنا جاتپاعاندىقتان، رىسقۇل جىلقايداروۆتى اسكەري سوتقا بەرۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن بىرگە وعان قاتاڭىراق جازا قولدانۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى سوتقا نۇسقاۋ بەرىڭىز» دەلىنىپتى حاتتا.
فون تاۋبە ەكىنشى كونۆەرتتى اشىپ شۇقشيادى. حاتتىڭ سول جاق شەكەسىنە «گەنەرال گۋبەرناتور. № 0121.
ەكىنشى شەكەسىندە: قۇپيا
جەتىسۋ بولىستارىنىڭ
اسكەري گۋبەرناتورىنا»
16-كوكەك 1905 جىل، تاشكەنت قالاسى — دەپ جازىلعان جازۋ تۇر. ودان ءارى ءماتىن كەتەدى:
«مەنىڭ العان مالىمەتتەرىم بويىنشا، سوڭعى كەزدە كيرگيز اۋىلدارىنىڭ اراسىندا كەيبىر تولقۋلار بايقالعان سياقتى. بۇل ءسىرا، ۇكىمەتكە قارسى ورتالىقتا ءجۇرىپ جاتقان زياندى ارەكەتتەردىڭ اسەرىنەن تۋسا كەرەك. سوندىقتان دا، جوعارى مارتەبەلى مىرزا، ءوز ۋەزد ناچالنيكتەرىڭىزگە، ۋچاسكەلىك پريستاۆتارعا ءتارتىپ بەرىڭىز: كوشپەندىلەرگە قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىلسىن، حالىقتى بۇلىككە شاقىراتىن سەنىمسىز ادامدار بايقالسا، دەرەۋ بىزگە حابارلاپ تۇرىڭىز جانە الگىندەي كوشپەندىلەردىڭ اراسىنان الاستاۋعا ارەكەت جاساتىڭىز...
گەنەرال-گۋبەرناتور».
قول قويىلىپ، ءمور باسىلعان.
فون تاۋبە ەكى جۇدىرىعىنا ماندايىن تىرەپ وتىرىپ قالدى. «تۇسىنبەيمىن، — دەدى وزىنە ءوزى، — قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن جەتىسۋ دەپ بۇل ولكەگە وزدەرى اسكەري سوت پارمەنىن تاراتپايدى. سويتە تۇرا كيرگيزدار اراسىندا تولقۋ بايقالادى، ابايلاڭدار، — دەيدى. ارينە، ابايلايمىز. كۇنى كەشە جايىلما بولىسىندا ءبىر توپ بەلگىسىز كيرگيزدار ۋريادنيكتى ءولىمشى ەتىپ ساباپ كەتكەن. ال جايىلما ۋپراۆيتەلى نارسۇلتان بىزگە ەڭ سەنىمدى ادام.
سونىڭ جەرىندە الگىندەي وقيعا بولىپ جاتقاندا باسقالاردان نە قايىر؟ ۆەرنىيدىڭ ەرلەر گيمنازياسىندا ۇكىمەتكە قارسى ماركسشىلدەر ۇيىمى ءبىراز جىلدان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلىپتى. ءتىپتى سول ۇيىمنىڭ ءبىر مۇشەسى، گيمنازيانىڭ كەشەگى تۇلەگى ميحايل فرۋنزە دەگەن پەتەربۋرگتەن ءبىر-اق شىعىپ، «قاندى جەكسەنبى» وقيعاسىنا قاتىسقان. ءقازىر يۆانوۆو-ۆوزنەسەنسكىدە بولشيەۆيكتىك ناسيحات ءورتىن لاۋلاتىپ جۇرگەن كورىنەدى. بىزگە ورتالىقتان ساياسي تۇتقىنداردى ايدايدى. ال، ولار بولسا مۇنداعى ەلدىڭ باسىن ۋلايدى. سويتە تۇرا، جەتىسۋداعى اسكەري سوتتىڭ ۇكىمى جۇرمەيدى. لوگيكا قايدا؟».
فون تاۋبە جەز قوڭىراۋدى ادەتتەگىدەن قاتتى قاڭعىرلاتتى. سىپتاي اديۋتانت ساقپانداي اتىلىپ كىردى.
— بارلىق ۋەزدەردىڭ ناچالنيكتەرىن ەرتەڭ تاڭعى ساعات توعىزعا شاقىرىڭىز. ءبارىن! — دەدى فون تاۋبە. — دا، قالا جاندارمەرياسىنىڭ پوليسمەيستەرىڭ، وبلىستىڭ تۇرمە باستىعىن، وكرۋگتىق سوت پرەدسەداتەلىن شاقىرۋدى ۇمىتپاڭىز.
فون تاۋبە ەمەن اعاشتان سوققان قوماقتى كرەسلودان ىرعالا تۇرىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا باردى. گۋبەرناتور باعىندا اتاشتار جاسىل پۇلىشكە ورانىپ، نەشە الۋان قۇستار سايراپ، ارىقتان سۋ سىڭعىر-سىڭعىر قوڭىراۋلاتىپ اعىپ جاتىر. بەيىشتىڭ باعىنداي. ەدەم باعىنداي. «ءبىراق ەدەم باعىندا دا بەيبىتشىلىك بولعان ەمەس. وندا دا نەشە ءتۇرلى تارتىس وتكەن. ءبارى الدامشى. ءبارى ءتۇس سياقتى»، — دەپ فون تاۋبە تەرەزەدەن بەتىن بۇرىپ اكەتىپ ەدى، يمپەراتوردىڭ كوزىمەن كوز اتىسىپ قالدى. يمپەراتور مۇنى كىنالاعانداي ىزعار شاشىپ تۇر ەكەن. «ءيا، يمپەراتوردىڭ تاعى سىقىرلاعان كۇنى مەنىڭ تاعىمتاس-تالقان بولادى. الگى كيرگيزدار ايتقانداي: «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى كوكتەن ىزدە». جابايى تۇزەمدەر دە كەيدە وسىنداي دانا سوزدەر ايتا الادى. «جابايى، جابايى» دەپ ءجۇرىپ جالپامىزدان تۇسپەيىك... ريەۆوليۋسيا. ريەۆولۆەردەن اتىلعان وقتاي قارىپ تۇسەتىن قانداي قورقىنىشتى ءسوز. بۇل ءسوزدىڭ يدەياسىمەن تۇزەمدەر ۋلانسا، سويقان سوندا بولماسىن. بۇلاردىڭ ايەلدەرى ات پەن تۇيەنىڭ ۇستىنەن تۇسپەي تولعاتىپ، بوسانا بەرەدى. ءبىر كوتەرىلمەسىن، ءبىر كوتەرىلسە — جاۋىنگەرلىك رۋحى شىعانداپ كەتەتىن شاتاق ەل. ال، ءبىز «مومىن، مومىن» دەپ ءوزىمىزدى الدايمىز. بۇلارعا اسكەري سوت جۇرگىزۋدى قوسپايمىز. ايتپاقشى، الگى رىسقۇل...»
فون تاۋبە قوڭىراۋدى قولىنا تاعى دا الدى. جىپتىكتەي اديۋتانت قوڭىراۋ قاعىلار-قاعىلماس سارت ەتە قالدى.
— وستاشكين مىرزانى شاقىرىڭىز.
— قۇپ بولادى!
ۆيسە-گۋبەرناتور اتان تۇيەدەي ءنان كىسى ەدى. قازىنا تىككەن مۋندير شاق كەلمەي، كيىمدى ۇدايى جەكە ۇستاعا ارنايى زاكازبەن تىككىزەتىن. قازانداي باسى قاسقا ماڭداي، ماڭعاز. ءبىراق مۇرنى كەرتىكتەۋ، ال يەگى تىم شىعىڭقى. ساقال-مۇرت قويمايدى. ونىڭ ەسەسىنە كۇرەڭ قاسى قويۋ. قاباعى جارداي. وسىنشا ءتۇلعا-تۇر بولا تۇرا، فون تاۋبەنى كورگەندە ماڭعازدىعى ايدالادا اداسىپ قالىپ، ەبەدەيسىز قالبالاقتاي بەرەدى. ءوز ىسىنە مەيلىنشە بەرىلگەن، ءۇي-جايىن، قاتىن-بالاسىن مەملەكەت ءىسى دەگەندە ۇمىتىپ تا كەتەتىن ءپارۋانا ادام. فون تاۋبەنىڭ الدىندا قاسقىر كورگەن تۇيەدەي قالشىلداپ قالادى.
— «رىسقۇل ءىسى» نە بولىپ جاتىر؟ — دەدى فون تاۋبە ءوز ورىنباسارىنا.
— ازىرشە ءىستى كىشى الماتى سوتىنا تاپسىرعانبىز.
— مىنا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ جاۋابىمەن تانىسىڭىز. اسكەري سوتقا رۇقسات جوق. ءىستى وكرۋگتىك سوتقا تاپسىرىڭىز. رەجيمى قانداي؟
— جەكە كامەرا — قاتاڭ رەجيم، جوعارى مارتەبەلىم.
— پريحودكوعا ەسكەرتىپ قويىڭىز: ءبىر رەت رىسقۇلدىڭ تۇرمەدەن قاشىپ كەتكەنىن ۇمىتپاسىن. بالاسى دا سول كامەرادا ما؟
— ءيا، جوعارى مارتەبەلىم.
— وكرۋگتىك سوتقا ەسكەرتىڭىز، ىسكە قاتاڭ قاراسىن. بۇكىل ۋپراۆيتەلدەر ءبىزدىڭ ارەكەتىمىزدى باعىپ وتىرعانىن ۇمىتپاڭىز. بولىستاردىڭ نارازىلىعىنا قالمايىق.
— قۇپ بولادى، جوعارى مارتەبەلىم.
VI
— ويان، تۇرار! — دەدى اكەسى، ەكى تىزەسىن باۋىرىنا جيىپ، ەكى قولىن تىزەسىنە قىسىپ، ءبۇرىسىپ ۇيىقتاپ جاتقان بالاسىنا. بۇرىنعىشا «تۇراش» دەمەكشى ەدى، ءبىراق قايتالاپ:
— ويان، تۇرار! — دەدى.
«ەركەلەتۋدىڭ ءجونى جوق. ەندى ەركەلىك سەنەن كەتتى، بايعۇس بالا. ەندى سەنەن بالالىق تا كوشتى. بۇدان بىلاي ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورىپ، ولمەستىڭ قامىن ويلاۋىڭ كەرەك. ەركەلەتۋدىڭ ءجونى جوق».
بۇرىن بالاسىن ايمالاپ جۇرگەندەي-اق، رىسقۇل تاپ بۇگىن وسىلاي ويلادى. ونعا تولار-تولماس بالدىرعان شەشەسىز اياقتانىپ، شەرلى جەتىم بولدى دا، اكەسىن الاتاۋداي ارقا تۇتۋشى ەدى. اكەسىنىڭ مەيىرىمى ءتۇسىپ ەمىرەنگەن كەزدەرى از بولاتىن. ماڭدايىنان سيپاۋى سيرەك. ءبىراق ادامدا ايتىلماي سەزىلەتىن ماحاببات بولار، ۇدايى ات ۇستىندە ءتۇن قاتىپ، ءتۇسى قاشىپ جۇرەتىن اكەسىنىڭ وزىنە دەگەن سۇيىسپەندىگىن بالا ىشتەي سەزەر ەدى. تۇلا بويىنداعى تۇلدىرى، ماڭدايىنداعى سونبەگەن جۇلدىزى تۇرار بولا تۇرا، رىسقۇل ءوزىن ءوزى تەجەپ، ءدال ءقازىر مەيىر توگۋدەن بويىن جيدى.
— تۇر! — دەدى قاتال ۇنمەن.
تۇرمەنىڭ ءتۇنى جاز دا بولسا سالقىن. بالانىڭ جامىلعىسى جوق. شولاق بەشپەت باسىنا تارتسا اياعىنا، اياعىنا تارتسا باسىنا جەتپەيدى. ىرگەدە تەمىر توسەك نار بار. ءبىراق وعان جاتا المايسىڭ. جاتايىن دەسەڭ، ياكي وتىرا بەرسەڭ ورتاسىنداعى ەكى تاقتاي تايىپ كەتىپ، قۇلاپ تۇسەسىڭ. تاقتايلار توسەكتىڭ تەمىر جاقتاۋلارىنا ۇشپا-ۇش ىلىنگەن. نىق تۇرۋعا بىر-ەكى ەلى جەتپەيدى. بۇل تۇرمەدە تاقتايدىڭ تاپشىلىعىنان ەمەس، ارينە. ويناقتاپ تۇرسىن دەپ ادەيى ويلاپ تابىلعان امال.
رىسقۇل ەندى سول ەكى تاقتايدى تاس ەدەنگە توسەپ، ۇستىنە تۇراردى جاتقىزدى. وزىنە تاقتاي دا جەتپەيدى... ەسكى تۇيە ءجۇن شەكپەن ءارى جامىلعى، ءارى توسەنىش.
دالادا جاز شىعىپ، دۇنيە جادىراعالى قاشان؟! ءبىراق تاس اباقتىنىڭ ءىشى ءبىر جىلىماس. بالانىڭ باسى سيار-سيماس جالعىز تەرەزەدەن ءومىرى كۇن كوزى كورىنگەن ەمەس. ونىڭ ءوزىن بىلەكتەي بەل تەمىرمەن ايقۇش-ۇيقىش تورلاپ تاستاعان.
راس، كۇندىز اسپاننىڭ قيىعى ءتورت ءبولىنىپ كورىنەدى. وندا دا تۇرەگەپ تۇرىپ، ەسىك جاقتان قاراساڭ عانا. ال، وتىرعاندا كورىنبەيدى. تەرەزەگە قول جەتپەيدى. اباقتى بولمەدەن گورى زىندانعا كوبىرەك ۇقسايدى. شىڭىراۋ زىنداننىڭ اۋزى اسپانعا قاراپ تۇرادى توي. تاس كامەرانىڭ تەرەزەسى دە ءۇيدىڭ قابىرعاسىنان گورى توبەسىنە جاقىن.
اباقتى — ارت ايلانباس تار. «ولگەندە جاتاتىن كور دە ءسال كەندەۋ، — دەپ قويادى رىسقۇل. — كوردە، بالكىم، بۇدان گورى جىلىراق بولار. مۇنىڭ مۇردەدەن ءبىر ارتىقشىلىعى كوزدەي بولسا دا تەرەزەسى بار. اسپاننىڭ ءبىر پۇشپاعى كورىنەدى. ەگەر قابىرىندە دە وسىلايشا كوك اسپاننىڭ كوزدەي ءبىر كەسەگى كورىنىپ تۇرار بولسا، ولگەننىڭ وكىنىشى وتە قاتتى بولا قويماس».
كامەرادان اسپان كورىنەدى. كۇندىزدەن گورى ءتۇن ءتاۋىر. تۇندە اسپان بۇلتسىز بولسا، جالقى جۇلدىز دىرىلدەپ تۇرادى. رىسقۇلدىڭ كامەراسىنا كىرىپ جىلىنعىسى كەلگەندەي جالىنىشتى كەيپى بار. «بايعۇس-اۋ، مۇندا سوناۋ سەنىڭ اسپانىڭنان دا سۋىق. باسىڭا تۇسپەگەن سوڭ بىلمەيسىڭ عوي»، — دەپ سويلەسەر رىسقۇل ونىمەن. ۇدايى ءبىر-اق جۇلدىز تۇرادى. و دا ءتۇن اۋا بەرە جاسىرىنىپ قالادى.
قاپاستا اسپاننان باسقا نە كورۋشى ەدى. راس، تۇرمە تۇبىندەگى نار ەمەننىڭ ءبىر بۇتاعى كولبەڭدەپ، جاسىل جاپىراق كوز الدايتىن. نادزيراتەل كامەرانىڭ تەمىر ەسىگىندەگى كوزدەي تەسىكتەن سىعالاپ، تۇتقىن نە ىستەپ وتىر ەكەن، قالاي وتىر ەكەن دەپ اڭديتىن. سوندا رىسقۇلدىڭ ىلعي تۇرەگەپ تۇرىپ تەرەزەدەن كوز الماي قالعانىن بايقايدى. «ە، بۇل نە كورىپ تۇر ەكەن؟» — دەپ تاڭ قالادى. ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرى ەمەن بۇتاعىنان وزگە ەشتەڭە جوعىن بىلگەن سوڭ، نادزيراتەل الگى بۇتاقتى قىرىقتىرىپ تاستادى. «ەندى نە ىستەر ەكەن؟» — دەسە، تىزەسىن قۇشاقتاپ، قاتىپ قالعان ەكەن. «ءولىپ قالعان با؟» — دەپ كۇدىكتەنگەنشە بولعان جوق، تۇتقىن ورنىنان بارىسشا ءبىر-اق اتىلىپ ەسىككە جەتتى دە نادزيراتەلدىڭ كوزىنە سۇق ساۋساعىن ۇسىنا ۇمتىلدى. نادزيراتەل شوشىپ كەتىپ، وقىس شەگىنگەنى سونشا، تار ءدالىزدىڭ ارتقى قابىرعاسىنا كەگجەڭ ەتكىزىپ باسىن ۇرىپ الدى. شۇيدەسىن قولىمەن سيپالاپ ەسەڭگىرەپ ءبىراز تۇردى.
كامەرانىڭ توبەسى دە، ءتورت قابىرعاسى دا، تور تەرەزەسى مەن تەمىر ەسىگى دە تۇتقىنعا جاۋىعا ءتونىپ، تىنىسىن تارىلتىپ تۇرادى. ءبىراق، رىسقۇلدىڭ ەڭ جەك كورەتىنى تەمىر ەسىكتەگى كوزدەي تەسىك ەدى. رىسقۇل ازاپتىڭ نەبىر تۇرىنە شىداپ-اق باعار، ءبىراق كوزدەي تەسىك دەگبىرىن قاشىرادى. تەسىكتەن جىلت-جىلت اڭدۋشى كوزدەر كورىنگەندە شىقشىتى بۇلت-بۇلت ويناپ، ءتىسى شىقىرلاپ، الگى ۇرى كوزدەردى شۇقىپ شىعارىپ جىبەرگىسى كەلىپ جىنى قوزادى-اق.
— «بۇل نالەتتەر نەگە قاراي بەرەدى؟ تاماشا كورە مە؟ جاڭا عانا سۇعىن قاداپ كەتىپ ەدى عوي. الدە مەنىڭ ءمۇساپىر حالدە وتىرعانىمدى كورىپ قۋانا ما ەكەن؟ ولارىڭ بولا قويماس!»
وسىلاي دەپ وزىنە-وزى ءدات بەرىپ، ءوزىن ءور ۇستاعىسى كەلەدى. ساعى سىنباعانىن بىلدىرگىسى كەلەدى. كەيدە سۋماڭداعان سۇق كوزدەردى بايقاماعان بولادى. ءبىراق ادام ءوزىن-وزى تەجەي بەرگەننىڭ دە جاقسىلىعى شامالى. ىشىنەن تىنعاننىڭ ىزاسى — المانىڭ وزەگىنە تۇسكەن قۇرت سياقتى. سىرتىڭ ءبۇتىن، ءىشىڭ ءتۇتىن.
سول ءتۇتىن ىشكە سىيماي كەتكەندە، رىسقۇل سۇق ساۋساعىن قاداپ تەسىككە تۇرا ۇمتىلادى.
ارتىنشا، مۇنداي قىزبالىققا بوي بەرگەنىم قالاي؟ — دەپ وكىنىپ تە قالادى. دۇشپانعا وسالدىعىڭدى بىلدىرمە دەيدى.
ءسويتىپ، جالعىز جاسىل بۇتاق تا عايىپ بولعان. نادزيراتەل ونى قىرىقتىرعانى كامەراعا كۇن تۇسىرمەيدى دەگەن قامقورلىقتان ەمەس، ارينە. قىلمىسكەردىڭ كوزى كامەرانىڭ تامۇقتاي تاس، كوردەي قاراسۇر قابىرعاسىنان باسقا بوياۋعا الدانباعانى جاقسى. ال تۇتقىننىڭ كۇندە جاسىل جاپىراقتى تاماشالاپ، كوز جانارىن دەم الدىرىپ تۇرعانى، نادزيراتەل تاراپىنان ۇلكەن سىي بولار ەدى. ونداي مىرزالىقتىڭ نە كەرەگى بار؟ تۇرمەنىڭ قوجايىنى شاماسى كەلسە اسپاننىڭ كوگىلدىر ءتۇسىن سۇپ-سۇر بوياۋمەن باتتاستىرىپ قويار ەدى، امال نە، ونى ىستەي المايدى. ءازىر اسپانعا جەتەر ساتى جوق، راس، كەيدە بۇلتتار كومەكتەسەدى. ءبىراق ەڭ تۇنجىر بۇلتتىڭ ءوزى تۇرمە كامەراسىنىڭ تۇسىنەن الدەقايدا اشىق. نادزيراتەل شاماسى كەلسە تۇندە قالتىراپ تۇراتىن جالعىز جۇلدىزعا بالشىق جاعىپ قويار ەدى. ءازىر ونى دا ىستەي الماي ءجۇر. ارينە، ەڭ قىزىعى، جالعىز كوزدى اينەكتى تارس جاپقان عوي. ءبىراق ول تۇرمەنىڭ ەرەجەسىنە جاتپايدى. ءبىر عانا امال — تور تەمىردى نەعۇرلىم جۋانىراق قاعۋ.
تەرەزەنىڭ كوزىن بىتەگەنمەن، كوڭىلدىڭ كوزىن قالاي بىتەرسىڭ. ادامنىڭ ايتىپ بولماس عاجاپ قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى — كوڭىل كوزى عوي. و، ونىمەن مىڭ ءتۇرلى بوياۋ كورۋگە بولادى! ول ارقىلى سوناۋ ساعىم تاۋلاردىڭ ار جاعىندا جاتقان تۇلكىباستى، كەمەرباستاۋ مەن كۇمىسباستاۋدى كورە الاسىڭ. ءداۋ-بابانىڭ سىرتىنداعى ءيىرسۋ مەن اقسۋدى ارالايسىڭ. مىڭجىلقى مەن ماقپال جايلاۋىن، ۇلار تاۋىن شارلايسىڭ. كىسىنەگەن جىلقى، شىڭگىرلەگەن قۇلىندار، ۇيەزدەگەن بيەلەر، ماڭىراعان قوي، موڭىرەگەن سيىر؛ زاۋزا قوڭىزى اندەتكەن تۇندەر؛ اقسۇيەك ويناپ القىنعان قىز-بوزبالا، ايلى تۇندەگى التىباقان؛ قانتالاپ بارىپ باتقان كۇن؛ كۇننىڭ باتىسىنان شىعىسىنا دەيىن قىزعىلتىم بوياۋعا مالىنعان بۇلتتار؛ شىعار كۇننىڭ شانشىلا شاشىراعان ساۋلەسى، اقباس تاۋلاردىڭ الاۋلاعان شىندارى؛ داۋىلباي توقالدىقكا تارتىپ العان اسەم قىزدىڭ ءجاۋدىر كوزى؛ جىلقىشى رىسقۇلدى كورگەندە الاۋلاپ الا جونەلەتىن سول اسەمنىڭ الما بەتى... ءبارى دە كوز الدىندا. بۇل كورىنىستەردى نادزيراتەل ەش ۋاقىتتا دا، مىلتىقپەن دە، نايزامەن دە قۋىپ شىعا الماس.
تاس قاپاستىڭ قۇرساۋىندا وتىرعاننىڭ وزىندە ادامنىڭ كوكىرەگىنىڭ تەرەزەسىنە تەمىر تور قاعا المايسىڭ. ودان كۇندى دە، اسپاندى دا، جاسىل جاپىراقتى دا تاسالاي المايسىڭ.
— تۇرساڭشى، تۇرار!
بالا ۇيقىسىن قيماي، ىڭىرسىپ، ءبۇرسيىپ جاتادى.
— ءقازىر، كوكە.
تۇرمە كامەرالارىنىڭ ءبارى مۇنداي ەمەس. بۇدان ءبىر مىسقال بولسا دا تاۋىرلەرى بار. بىرنەشە كىسىلىگى دە، ءتىپتى ءبىر قورا تۇتقىن جاتاتىنى دا بار. تۇپ-تۇتاس تاستان ەمەس، قىشتان، ءتىپتى دومباز، قام قىشتان سوعىلعان كامەرالار دا كەزدەسەر.
رىسقۇل كامەراسى — ساناۋلى تاس اباقتىنىڭ ءبىرى ەدى. مۇندا تەك اسا ءقاۋىپتى تۇتقىندار، پاتشا تىرشىلىگىنە بارىنشا زيانكەس، زور قىلمىسكەر عانا وتىرعىزىلادى.
سونداي قىلمىسكەردىڭ ءبىرى شىلمەمبەت شىمىردان شىققان رىسقۇل جىلقايدار ۇلى ەدى. اياق-قولىن كىسەندەپ، العاش وسى تاس قاپاسقا جەكەلەپ كىرگىزگەندە مىڭ دا توعىز ءجۇز بەسىنشى جىلدىڭ باسى بولاتىن.
وسى تۇرمەدەن ءبىر رەت قاشىپ شىققان ادىسىنە سالىپ اباقتىنىڭ استىن تەسپەككە ارەكەت جاساپ، قاراڭعىدا ىرگەگە تىرناق سالىپ كورىپ ەدى، كوبەسى سىدىرىلىپ تۇسە جازدادى. ساۋساقتارى مۇپ-مۇزداي تاسقا ءتيىپ، كوبەسى جاپىرىلىپ، شىپ-شىپ قان شىقتى.
ەرتەڭىنە نادزيراتەل ونى دارەتحاناعا شىعارىپ بارا جاتىپ ساۋساعىنداعى قاندى بايقاپ قالىپ:
— بايقا، بالەم! بۇل ساعان وتكەن جولعى كامەرا ەمەس، — دەپ ايىزى قانعانداي قارق-قارق كۇلدى.
بۇل جولى تۇرمە قىزمەتكەرلەرى ساق بولدى. رىسقۇلدىڭ كىم ەكەنىن تانىپ قالعان، قوي قوراعا قاماپ قويساڭ، اباقتى وسى ەكەن دەپ، تىرپ ەتپەي جاتا بەرەتىن اڭقاۋ قازاق بولماي شىققانىنا كوزدەرى جەتكەن.
تاس كامەراعا قامالعان سوڭ-اق رىسقۇل ءىسىنىڭ وڭالماسىن سەزگەن. جازا جارلىعى كوپ ۇزاماس دەپ تە كۇتكەن. ءولىم جازاسى بولا ما، كاتورگا بولا ما، — كوپ كەشىكپەس دەپ ەدى. ءبىراق جارىم جىلدان استى، ءىس ءالى شەشىلمەي جاتىر. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي شومبال، قولدان قۇيعانداي شىمىر، وتە قارۋلى ەدى، اباقتى سورىپ تاستادى. قىزىل-كۇرەڭ ءجۇزى باسىنداعى توزعان اق قالپاقتىڭ تۇسىندەي كۇننەن-كۇنگە قۋارىپ بارادى.
اق قالپاق دەمەكشى، ونىڭ جانى ءسىرى ەكەن. قانشا جىل بولعان، قۇداي-اۋ، تۋعان جەرى تۇلكىباستان كەتەر جىلى قاتشاگۇل جەڭگەسى تىگىپ بەرىپ ەدى. توپىراعىڭ تورقا بولعىر، سول قاتشاگۇلدىڭ دە سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ قالدى. رىسقۇل ەندى ويلاپ تۇرسا، تۇلا بويىندا تۋعان جەردەن قالعان جالعىز بەلگى وسى توزعان قالپاق ەكەن. باسقا ەشتەڭە ساقتالماعان. ەش بەلگى جوق. ءبارى توزعان، ءبارىنىڭ كۇنى وزعان. ەندى، مىنە، باسىنان بۇلت ارىلماي اۋىردان دا اۋىر كۇندەر تۋدى. نوقتا سىيماس قايران باستىڭ ەندى قاي شۇڭقىردا قالارىن، اق قالپاقتىڭ قايدا ءشىرىرىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى.
ءسىرا، اكىمدەر ونى وسى تاس كامەرانىڭ ىشىندە شىرىتەر. سوتتى تىم سوزۋلارىنا قاراعاندا، ءبارى ىقتيمال.
— تۇرا عوي، تۇرار. مەن ساعان جاعداياتتى تۇگەل ايتىپ بەرەيىن دە. مىنا جەندەتتەر مەنى ءبىر جايلى قىلاتىن ۋاقىت كەلىپ قالدى-اۋ دەيمىن. سەن ءبارىن ەستىپ العانىڭ ءجون.
كىرى اشىلماعان بوزدەي بولىپ اسپاننىڭ ءسال-پال اعارا باستاعانى بايقالدى. ەندى سالدەن كەيىن نادزيراتەل كەلىپ، تەمىر ەسىكتى تەۋىپ اشىپ، تۇراردى الىپ كەتەدى. قارشاداي بالا تاڭ قاراڭعىسىنان قورا سىپىرادى. ودان كەيىن كۇيمەگە ات جەگىپ، تۇرمە باستىق پريحودكو مىرزانىڭ بالالارىن گيمنازياعا اپارىپ سالادى. ودان ورالعان سوڭ پريحودكو مىرزانىڭ وتىنىن جارىپ، كۇلىن شىعارادى. كۇنى بويى تىنىمسىز جۇمىستان قالجىراپ، كامەراعا قايتىپ كەلگەندە، اكەسىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا شاماسى كەلمەي قۇلايدى.
— «ۇيقىسىن قيماي اياعانمەن، قۇداي اياماسا، ادامدار اياماسا، ءبارىبىر قور بولماي ما؟! ودان دا بۇعان مەن ءىستىڭ ءمان-جايىن، ءتۇپ توركىنىن تۇگەل ايتىپ قالۋىم كەرەك قوي. بالكىم، ەرتەڭ كەش بولۋى. مەنىڭ حيكايامدى ايتەۋىر، ءبىر ادام بىلۋگە ءتيىس قوي. كەيىنگىلەر بۇل شىتىرمان-شىرعالاڭ ءىستى سوتتىڭ قاعازىنان ەمەس، ءوز بالامنىڭ اۋزىنان ءبىلۋى ابزال شىعار.
«مەنى بۇلار قاراقشى، ادام ءولتىرۋشى، قانىشەر دەيدى. تىم بولماسا تۇرار ءبىلسىن شىندىقتى. قاراقشى كىم؟ قانىشەر كىم؟ جەر بەتىندە قاراقشى از با؟ انە سونىڭ ءقايسىبىرىن تۇركىستاننىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ءوزى قاداعالاپ، تەرگەۋ بارىسىن دۇربىمەن قاراپ وتىر؟ ول — ول ما، پريحودكو مىرزانىڭ ءبىر «كوڭىلى ءتۇسىپ» ايتىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، «جىلقايداروۆ رىسقۇلدىڭ ءىسى» تۋرالى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى سوناۋ پەتەربۋرگتەگى پاتشانىڭ سوعىس مينيسترىنە اقپار ايتىپ، اقىلداسۋعا ءماجبۇر بولىپتى. كوردىڭ بە، تۇرار، قاي قازاقتىڭ ءىسىن پاتشا اعزامنىڭ ءمينيسترى تىكەلەي ءوزى قاراپ جاتىپ ەدى؟ «بارىپ كەل، شاۋىپ كەلمەن كۇن كەشكەن كادىمگى بارىمتاشى، قاراقشى بولسا، ونىمەن قۇدىرەتتى وكىمەت ءوستىپ تاجىكەلەسىپ جاتار ما؟».
شىندىقتى بىلەتىن ءبىر پەندەنىڭ بولعانى ءجون. ونى وسى جالعىز ۇلىنان باسقاعا اعىنان جارىلىپ، اقتارىلىپ، ايتا الماس.
— تۇر! — دەپ داۋىس وقىس شىقتى. بۇل داۋىس تۇراردى عانا ەمەس، وي ورمانىنىڭ نۋىندا جۇرگەن ءوزىن دە وياتىپ جىبەرگەندەي قاتال ەستىلدى. بالا كوزىن ۋقالادى. بىرەر رەت ەسىنەپ الدى.
— تىڭداپ وتىرمىن، اكە.
— بۇل بىلاي، — دەدى رىسقۇل ءسوز باستاپ.
تاڭ قاراڭعىسى تاس قابىرعالاردى تارىلتا تۇسكەندەي تۇكسيدى.
رىسقۇلدىڭ وي-قيالى قاماۋدان شىعىپ، اتا-بابالار جەرىن شارلاپ كەتتى.
— تىڭدا، تۇرار. مەنى جۇرت سايماسايدى ولتىرگەن بۇزىق دەيدى. ال سايماسايدان بۇرىن نە بولعانىن بىلمەيدى. سايماساي سويقانىنا نە اكەلىپ سوققانىن انىقتاماسا مەن كوردە دە تىنىش جاتا الماسپىن. مۇنىڭ ءوزى بىلاي بولعان ەدى، شىراعىم...
***
ءداۋ-بابانىڭ دوڭكيىپ جاتقان جوتاسىن اي ساۋلەسى شالىقتاپ ءوتتى. وڭتۇستىك-شىعىستان، جاباعىلى جاقتان، ءسىرا، اي تۋىپ كەلە جاتسا كەرەك. قاراڭعى تۇندە تۇكسيىپ جاتقان تاۋدىڭ ءتۇسى جىلىعانداي ەدى. دۇلەي تۇنەك اقشىل ساۋلەدەن قۇيرىعىن قىسىپ قاشقان قاسقىر سياقتى. تۇنەكتىڭ ءتۇسى سۋىق-تى. ءتۇن جامىلعان ءداۋ-بابا جارىقتىق جالعىز-جارىم ادامعا قورقىنىشتى-اق.
ارا-تۇرا ۇكى ۇھىلەپ، الدەقانداي بەلگىسىز قۇس جانۇشىرا شار-ر ەتە قالادى. تاۋ قويناۋى ءتۇن بالاسىنا جۇمباق جۇلقىسۋمەن، بەلگىسىز شۋ، قىرقىسۋمەن وتەدى. ءتۇن قاراقشىلارى تىنىش دۇنيەنىڭ شىرقىن بۇزىپ، وزىنەن ءالسىز جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇستىڭ سورىن قايناتىپ، جىلى-جىلى قانىن قىلعىتىپ، قۋ تاماقتىڭ قۇلدىعىندا جۇرەدى. ىشقىنعان ۇكى، جامان جاپالاق، قارا تىلەۋ بايعىز مىنا شوگىپ جاتقان تاۋدىڭ توعاي-توعاي جىنىسىنا تولىپ كەتەتىن سياقتى.
رىسقۇل ءاۋ باستا سۇمدىق داۋىستاردان شامالى سەسكەنگەن. قانشا باتىر بولساڭ دا ءتۇن ىشىندە، ايدالادا، جاپادان-جالعىز تۇرعاندا بايعىزدىڭ سۇڭقىلىنان تۇلا بويىڭ ازا بولار. قاس قىلعانداي بەردىقۇل دا تەز ورالا قويمادى. قۇلاقتاعى سۋ ولىمسىرەپ، ءبىر-اق قاسىق قالىپ، ءۇزىلىپ بارا جاتقان سوڭ اعاسى شاڭكە-باستاۋدىڭ باسىنا بارىپ قايتپاق بولعان. ءسىرا، داۋىلباي اۋىلى سۋدى بۇرىپ السا كەرەك. كەشە عانا سول اۋىلدىڭ اقساقالدارىمەن باتالاسىپ، شاڭكە-باستاۋدىڭ سۋىن كەزەك ىشپەك بولىپ كەلىسىپ ەدى، سالىكتەردىڭ ىشىندە بۇگىنگى ءتۇن سۋ كەزەگى جىلقايداردىڭ بالالارىنا تيگەن. اعايىندى بەردىقۇل مەن رىسقۇل تارى سۋارۋعا شىققان. اعايىندى ۇشەۋدىڭ كەنجەسى مولدابەك كەدەي اۋىلدىڭ قوي-ەشكىسىن كۇن بويى باعىپ، دىڭكەلەپ كەلگەن سوڭ تۇنگى سۋعا الىپ شىعۋعا اعالارى وبالسىندى.
رىسقۇلعا سالسا، تارى ەگىپ، تورعاي قورىپ جۇرگىسى جوق. ەسىل-دەرتى ءداۋ-بابانىڭ ار جاعىندا جاتقان ءيىرسۋدا. ءيىرسۋ — اقسۋ-جاباعىلىنىڭ قاقپاسى. ول جەردى دە داۋىلباي جايلايدى.
ءيىرسۋ — شۇرات جايلاۋ. جان-جاعى تاۋ. تاۋعا شىعىپ كەتىپ، تاستان-تاسقا سەكىرىپ كەكىلىك ىزدەگەننىڭ ءوزى نە عانيبەت!
جىلقايدار داۋىلبايدىڭ جىلقىسىن باعار ەدى. ەگەر اكەسى جىلقى باقپاسا، رىسقۇل اتقا مۇنشا ەسى كەتىپ قۇمار بولماس تا ما ەدى، تۇندە تۇسىنەن، كۇندىز ويىنان ات كەتپەيدى.
— سەنىڭ تۇبىڭە وسى ات جەتپەسە نەعىلسىن، — دەپ رەنجۋشى ەدى اكەسى كەيدە. مارقۇمنىڭ سول ايتقانى كەيىن كەلگەندەي دە بولدى...
ەركىنە سالسا، رىسقۇل تاس باسىپ، تاۋ اسىپ، كەڭ الەمنىڭ اياسىندا، اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ساياسىندا، نۋ ورمان مەن جاسىل جايلاۋدىڭ تورىندە ءجۇرۋدى ارمانداي اڭسايدى. ءيىرسۋعا كەتپەكشى بولىپ، بىر-ەكى رەت وقتالىپ ەدى، اعاسى بەردىقۇل جىبەرمەي قويدى.
جىلقايدار دۇنيە سالماعاندا، رىسقۇل ءبۇيتىپ كەتپەن ارقالاپ، تارى قورىپ، سۋ سۋارىپ جۇرمەس تە ەدى. باسىندا بوستاندىعىڭ بولا تۇرىپ، بالاق ءتۇرىپ، بالشىق كەشكەننەن گورى، بايدىڭ جىلقىسىن باعىپ، كۇنى-تۇنى ات ۇستىندە جۇرگەن ارتىق سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى.
دۇنيە شىركىن، قيلى-قيلى. بىرەۋ جارلى، بىرەۋ باي. داۋىلبايدىڭ جىلقىسى الاتاۋدىڭ القىمىن تۇگەل الىپ جاتىر، ال رىسقۇل سياقتى ەر-ازاماتتا اياق لاۋ بولارلىق جامان تاي دا جوق ەدى. وسى جاقىندا عانا كورنيلوۆكادان وتكەن سولداتتاردىڭ براكقا شىققان ءبىر اتىن امالداپ قولعا تۇسىرگەن. اسكەري ات اقالتەكە شالىس، موينى قۇرىقتاي، اياقتارى سيداڭ جىلقى ەدى. از كۇن جەم بەرىپ، جوڭىشقانىڭ كورپەسىنە ارقانداپ بايلاعاننان كەيىن اقالتەكە اتىرىلىپ شىعا كەلدى. ءبىسمىللا دەپ ونى رىسقۇل كوكپارعا دا سالىپ كوردى. دوداعا جوق، شابىسقا شايتانداي جۇيرىك ەكەن.
اكە بايعۇس بالا قىزىعىن كورمەي ەرتەرەك وتتى-كەتتى. «بالالارىم الىمبەك باتىر باباسىنداي كۇشتىلەردەن قورىقپايتىن، مىقتىلاردان ىقپايتىن اساۋ بولىپ وسسە»، — دەپ ارمانداۋشى ەدى. جىلقايداردىڭ اكەسى الىمبەك تۇلكىباس دۋانىنا اتى جايىلعان ايتۋلى باتىر، شاباندوز، پالۋان بوپتى. ءبىراق جالعىز اتتى كەدەي ەكەن. ال جىلقايدار موجانتومپاي، مومىنداۋ كىسى ەدى. باتىردىڭ بالاسىمىن دەپ شىرەنىپ وتىرماي، اعايىنى داۋىلبايدىڭ قىزمەتىنە كىرگەن. كىسى ەسىگىندە ءجۇرۋدىڭ نە ەكەنىن بىلگەن سوڭ بارىپ:
— ەكى دۇنيەدە ءبىر-اق تىلەگىم بار، بالالارىم كىسى ەسىگىن كەرمەسە ەكەن، — دەۋمەن بولدى. العانى ايتولدى بايبىشە تومەنگى تالاستاعى كەدەي ويىقتىڭ قىزى ەدى، سونان ءوزى ەندى تۇرا الماستاي قاتتى اۋىرىپ جىعىلعاندا:
— ايتولدى-اۋ، ساعان ايتارىم، مىنا ءۇش بالانى بايدىڭ بوساعاسىنا تەلمىرتپە. مەن ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم، كەمەرباستاۋداعى اعايىنداردىڭ اراسىنا بارىڭدار! احات ىنىمە سالەم ايت.
ەشكىمگە كۇنى تۇسپەي قاراقويىننىڭ قۇنارىنان نەسىبەسىن تەرىپ جەپ ءجۇر عوي. مەنىڭ ارتىمدا قالىپ بارا جاتقان ءۇش بالاما ءبىر توقىمداي جەردى باسىرەلىككە بەرسىن. ەشكىمگە كىرىپتار بولماي سول جەردەن بۇيىرعانىن الىپ-جەپ كورىڭدەر، — دەپ ەدى.
احات جىلقايداردىڭ اماناتىن ادا قىلماي، ادال ورىندادى. وبالى نە كەرەك؟! جىلقايداردىڭ جەسىرى مەن جەتىمدەرىنە قاراقويىننىڭ قارا بۇيرا توپىراقتى جەرىنەن باسىرە ءبولىپ بەردى.
شىنتۋايتتاپ كەلگەندە قاراقويىنعا جىلقايدار بالالارىنىڭ ورتاق بولار ءجونى دە، جولى دا بار ەدى. بابالارى الىمبەك باتىر از اتا الساي بالاسىن قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، شونجار تۇقىمدارمەن يىق تىرەسىپ ءوتتى. مىنا قازىرگى داۋىلباي بولىستىڭ اكەسى قۇلجاباي داتقانىڭ ءوزى الىمبەكتىڭ ايبىنىنان مىسى باسىلىپ، ءجۇنى جىعىلىپ تۇرار ەدى. ءسويتىپ، بۇل شۇرايلى قاراقويىنعا الىمبەك جانە سوقىر باتىرلاردىڭ ارقاسىندا قول جەتكەن. ايتپەسە، از اۋىلدىڭ ءومىرى الدىنا سالىپ ايداعان مالى جۇزگە جەتپەگەن، جۇزگە جەتسە كۇزگە جەتپەگەن. كوبىنىڭ-اق «ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى» بولماعان.
سوقىر — الىمبەك باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى بولاتىن. شىن اتى كەرىمبەك ەدى. سوناۋ مەركەدە سىپاتاي باتىردىڭ اسىن بەرگەندە قىرعىزدان كەلگەن تەكە باتىرعا قارسى سايىسقا شىعار ءيسى قازاقتان ەشكىم تابىلماي ءيا ارۋاق، ءيا قۇدايلاپ كەرىمبەك جۇلقىنىپ ورتاعا شىققان.
— ولسەم — قۇنىم سۇراۋسىز! — دەپ ايقاي سالعان دەيدى.
— و، بۇ كىم؟ بۇ قاي بالا! — دەسكەن ەل اتالارى.
— بۇ تۇلكىباستان كەلگەن شىمىر-شىلمەمبەت كەرىمبەك! — دەسكەن جۇرت.
سوندا ءدۇيىم ەل:
— بايدىبەك! بايدىبەك! — دەپ ۇران تاستاپتى.
بايدىبەك بالاسى بولعان جەر «ءيا، قۇدايلاپ» ءجۇرىپ كەرىمبەكتىڭ ءتوسىن توقىممەن تارتىپ بايلاپ، قولىنا نايزاداي ۇزىن ايىر باقان بەرگەن ەكەن. ايىر جاعىن وڭ قولىنىڭ قارىنا تىرەپ الىپ، قۇج-قۇج قۇيقالى باسىن ورامالمەن شارت ءتۇيىپ، استىنا اپاي ءتوس، جۋان بەل قاراگەر الپاۋىت ات ءمىنىپ ورتاعا ويناقتاپ شىققاندا ار جاعى ارىس، بەر جاعى الماتى، الباننان جيىلعان جۇرت تاعى دا:
— بايدىبەك! بايدىبەك! — دەپ اسپان استىن ازان-قازان قىلعان دەسەدى.
سايىستىڭ سەرتى جامان. ەكەۋدىڭ بىرەۋى قۇربان. سوعان ەكى سايىسكەر دە باس تىگەدى. تەكە باتىر تالاي سايىستان ۇرتىن قانعا تولتىرىپ، ارۋاعى اسىپ، جەڭىمپاز اتانىپ جۇرگەن كانىگى سايىسكەر. ورتادا شومبال قارا ات ءمىنىپ، توبەدەي بولىپ، اسقاقتاپ تۇر. قاسى سالبىراپ كوزىن جاپقان. تاپ-تاقىر جالا باسى شوشاقتاۋ ەكەن. كەرەكەڭ قۇساپ ورامالمەن تاڭباعان. ءتوسىن توقىم ورنىنا الا قىل ارقانمەن قابات-قابات تاڭىپ تاستاپتى. تەكەنىڭ ارۋاعى اسىڭقى ەدى. كەرەكەڭ ونىڭ قاسىندا كوپ قوراشتاۋ كورىنەدى.
ءبىراق اۋلاقتان اتويلاسىپ، بىر-بىرىنە قارسى، باقاندارىن ۇسىنا شاپقان زاماتتا كەرىمبەك كەرەمەتتەي وزگەرىپ كەنەت كۇش الىپ، سەسكەنبەي ۇمتىلدى. سايىستا ادامنان دا گورى ات قاتتى ساسقانداي. الدىنان جولبارىس شاپشىپ كەلە جاتقانداي كىلت توقتاپ، شەگىنشەكتەپ كەتەدى ەكەن. ارتقى اياقتارى بۇگىلىپ، بوكسەسىمەن جەرگە شوڭقايا جازداپ بارىپ، قايتادان باۋىر جازىپ، جەر باۋىرلاپ كوسىلگەندە ات ەمەس، مىسىق قارعىعانداي اسەر قالادى.
سول سايىستا ەكى باتىر ەكەۋى دە ءبىر مەزگىلدە اتتارىنان ۇشىپ تۇسكەن. مۇنداي سايىس، ادەتتە، سيرەك كەزدەسەتىن ءجايت ەكەن. تەكە باتىردىڭ قارا اتىنىڭ باسىنا باقان ءتيىپ قۇلاعان دا، كەرەكەڭنىڭ سول كوزى جازىم بولىپ اعىپ تۇسكەن. سول سىپاتايدىڭ اسىنان كەيىن كەرەكەڭنىڭ داڭقى ەل اۋزىندا سوقىر باتىر دەپ تارالىپ كەتكەن ەكەن.
ارادا جىلدار ءوتىپ، ەندى قىرعىزدار جاعى ءوزىنىڭ اتاقتى مانابى شابدانىڭ اسىن بەرەدى. شابدانىڭ اسىندا تەكە باتىر مەن سوقىر باتىر قايتا سايىسىپ، بۇل جولى سوقىر تەكە باتىردى ۇشىرىپ تۇسىرگەن. تەكە سول استا جان ءتاسىلىم بولعان. قاھارىنان قالىڭ ەل قالتىراعان قۇلجاباي داتقا قاراقويىندى از عانا الساي اۋىلىنان الا الماعان سەبەبى باتىر بابالاردىڭ ارقاسى ەدى. باتىرلار دا دۇنيەدەن وتەدى. تىرشىلىكتە ەشكىمنەن ىقپاعان ەرلەر ولىمنەن عانا وكىنىشپەن جەڭىلەدى. نوقتالى باس سولاي. سوقىر باتىر قايتىس بولعاندا قۇلجاباي داتقانىڭ جاندايشاپتارى قاراقويىندى الىپ قويماق بوپ ارى-بەرى ارەكەت جاسايدى. سوندا السايدىڭ ءبىر اقىنى:
توسپانىڭ قىستاۋ سالدىم بۇلاعىنا،
جوڭىشقا، ات سەمىرەر، قۇراعىنا.
جىعىلسا قۇلان بارىپ جول ۇستىنە
قۇرباقا قارعىپ مىنەر قۇلاعىنا، —
دەگەن ەكەن دەيدى.
... ءداۋ-بابانىڭ كۇدىرەيگەن جەلكە تۇسىنان الىستاعى ءورتتىڭ جالىنىنداي بوپ ءالسىز الاۋ كوتەرىلدى. تاۋدىڭ تۋلاپ تۇرعان تۇلپارداي ءمۇسىنى مۇشەلەنىپ ايقىن كورىنە بەردى. الاۋ جالدى ات ەندى كىسىنەپ جىبەرەتىندەي شاپشىپ تۇر. ەندى الاۋ تۇسىنان بالقىعان التىنداي بوپ تولىقسىپ، تولقىپ اسەم اي كوتەرىلدى. اۋەلگى ەكپىنى اسپانعا تاۋ تۇسىنان اتىپ شىققانداي ەدى، ەندى باياۋلاپ، ماڭ-ماڭ، پاڭ قالىپقا ءتۇستى. جەردىڭ ءجۇزى ساۋلەدەن ماۋجىراپ قالدى.
اي تۋىسىمەن الگى ءبىر قويۋ قاراڭعىلىقتا تاۋ قويناۋىنان شىققان اششى داۋىستار السىرەي باستادى. ءتۇننىڭ قاراقشى قۇستارى اي ساۋلەسىنەن بولسا دا قايمىعىپ، قالباڭداپ ۇشقاندا ءوز كولەڭكەلەرىنەن وزدەرى سەسكەنىپ، تال اراسىنا كىرىپ كەتۋگە اسىعۋلى ەدى.
رىسقۇل ەندى بايقادى. ارىق بويىمەن ايداھار بۇكتەتىلىپ جورتىپ كەلە جاتقانداي ارقىراپ، القىنىپ، قاقالىپ-شاشالىپ، اي ساۋلەسىنەن جونى جالتىلداپ سۋ كەلىپ قالعان ەكەن.
— «ە، سۋدى بەردىقۇل بەرى بۇرىپ سالعان ەكەن عوي. ەندى ءوزى دە كەلە جاتقان شىعار»، — دەدى رىسقۇل جالپاق كەتپەنمەن قۇلاق-قۇلاقتىڭ اۋزىن نىعارلاپ تۇرىپ. ارىنداپ كەلگەن اساۋ سۋ قۇرعاق توپىراقتى قۇلاقتى بۇزىپ كەتە بەردى. رىسقۇل شىم ويىپ سالىپ الگى سۋعا ارەڭ يە بولىپ تۇر. بەردىقۇل تەزىرەك كەلىپ، ەكەۋلەپ بۋماسا، مىنا تاسقىن بوي بەرەر ەمەس.
ءبىراق بەردىقۇل كەلە قويمادى.
رىسقۇل اعاسى كەتكەن جاققا الاڭداپ قايتا-قايتا قارادى. سۋ بولسا ءال بەرمەي القىندىرىپ ول بارادى. بوتانا تاسقىن بويىڭدى قاريدى. بالاعىن ءتۇرىپ العان جىگىتتىڭ بالتىرىن شىداتپاي تاۋ سۋى قاقساتىپ الا جونەلدى. سۋ وسىنداي بوپ تۇرعاندا ەكەۋلەپ سالسا ەگىنگە، تەز-اق جايىپ الار ەدى، قايدا ءجۇر بۇل بەردىقۇل؟!
جەر جارىقتىق شولدەپ-اق قالعان ەكەن، سۋ سىڭگەن توپىراق سىبىر-سىبىر ەتكەندەي بولادى. ەمىرەنىپ، ەنەسىن ەمىپ جاتقان بۇزاۋداي:
— جەتى كۇن جاۋعان جاڭبىردان، جەلدىرىپ وتكەن سۋ جاقسى، — دەپ ەدى اعاسى. تارى بيىل بىتىك شىقتى. قارابۇيرا قاراقويىن توپىراعى تۇقىم سەپكەننەن ءبىر اپتا كەيىن اشاڭ جاسىل بوياۋ تارتتى. قوس قۇلاقتانىپ جەر بەتىنە شىققان جاسىل جاپىراققا قاراپ ادامدار:
— ە، قۇداي، قۇدىرەتىڭە تاۋبە؟ ىرىس بەرگەنىڭە، نەسىبە بەرگەنىڭە تاۋبە! — دەسكەن. ەندى، مىنە، سول تارى ساباعى جۋان، بالاعى سابالاق، كەرە قارىس باس تارتتى. تولىسىپ كەلە جاتقان ۋىز ءدانىن كوتەرە الماي شاشاقتى باس سالبىراپ تومەن ءيىلدى. تارى قىزىل تۇمسىق شىعارىپ قالدى. اماندىق بولسا، وسى سۋدان كەيىن وراققا دا ىلىنەدى. قىرمان تولىپ، قاپ تولىپ، قامبا تولىپ، قارىق بولار ما ەكەنبىز دەپ اعايىندى جادىگەرلەر جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، سۋعا تالاسىپ ءجۇرىپ، بۇگىن قولدارى جەتكەن...
رىسقۇل سۋدى شەلدەپ دوڭدەۋ جەرلەرگە شىعارىپ، مولتەكتىڭ اياق جاعىنا بارىپ قالىپ، بەردىقۇل كورىنبەس پە ەكەن دەپ تاۋ جاققا تاعى قارادى. انادايدا ەكى قولى ەربيىپ ەكى جاققا كەتكەن قاراۋىل شوشالا عانا قاراۋىتتى: شىمشىق قورقىپ، تارىعا تيمەسىن دەپ قاعىپ قويعان قاراۋىل تۇندە ءتۇسى سۋىق.
تارى قوريتىن ۋاقىت بولىپ قالىپ ەدى. قۇس بالاسى تىرشىلىك قامىنا ەرتە كىرىسەدى. ال جاۋ شىمشىق ونى قاراقشىلىقتان باستايدى. قۇلقىن سارىدەن جاۋ شىمشىق توپ-توبىمەن ۇشىپ، قىزىل تۇمسىقتانىپ قالعان ەگىسكە بۇيىدەي تيەدى. ءدانىن تورعاي شوقىپ قويعان ماساق قاۋىزى توپان بولىپ، اسپانعا قاراپ قاڭقايىپ قالادى. بالا-شاعا، كەمپىر-شال تەمىر-تەرسەك، قاڭىلتىر تۇڭكە قاڭعىرلاتىپ، ايقايلاپ، قيقۋلاپ، شىمشىقتى شوشىتىپ-اق جۇرگەنى. اسىرەسە بالالار ساقپان تارتىپ، تارى قۇمار جاۋ قۇستى تۇكپىر-تۇكپىردەن قۋىپ شىعادى.
ەندى وسىدان كوپ كەشىكپەي قىرعي كەلەدى. انە، ەگىنشى بايعۇستىڭ دوسى سول! قىرعي كەلدى — بولدى، تارى پice بەرسىن، تورعاي جەپ قويادى دەپ قورىقپاي-اق قوي.
رىسقۇل ەندى بايقادى، الگى ءال بەرمەي قويعان اساۋ سۋ قايتادان ازايىپ قالىپ، اياعى مۇلدە ءۇزىلىپ بارا جاتىر ەكەن. سۋدىڭ سوڭى ءبىر مەزگىلدەن كەيىن ىنىنە كىرىپ كەتكەن جىلاننىڭ قۇيرىعىنداي سۋماڭ ەتە قالدى. ءتىپتى سىزاتتاپ تا اقپادى. رىسقۇل اعاسىنىڭ ارتىنان بارماق بولىپ كەتپەنىن يىعىنا سالىپ ءبىر تۇردى. ونان سوڭ: — ەگەر الگىندەي سۋ قاپتاپ كەلىپ قالسا، قۇلاق يەسىز قالعانى قالاي بولادى؟ — دەپ توقتالدى.
— كوكە! Ay، كوكە؟ — دەپ داۋىستاپ كوردى.
تىرس ەتكەن دىبىس بولمادى. تەك شىلدەقوڭىز شىرىلدايدى. الدەنەدەن اداسىپ قالىپ زار ۇرىپ، جوق ىزدەپ جۇرگەن سياقتى، ايانىشتى ءالسىز داۋىس ءار جەردەن ءبىر شىعادى. دۇنيەدە شىلدەقوڭىزدىڭ شىرىلىنداي ساعىنىشتى ءۇن جوق شىعار.
— كوكە! اۋ، كوكە! — دەپ رىسقۇل بۇ جولى ايقاي سالدى. ايقايى ءۇنسىز مۇلگىمە دالاعا ءسىڭىپ جوق بولدى. جىگىتتىڭ جۇرەگى وزىمەن-وزى الدەنەگە دۇرسىلدەي باستادى. تاناۋى قۋسىرىلىپ، قاراپتان-قاراپ، قاتتى-قاتتى دەم الدى.
— كو-و-كە-ە-ە! — دەپ بۇ جولى ۇزاق ايقايلادى. اشەيىندە ادەمى قوڭىر داۋىسى ءقازىر بۇزىلىپ تارعىل-تارعىل بارىلداڭقىراپ شىقتى. قۇلاق توستى. شىلدەقوڭىز ءبىر ساتكە تىنا قالىپ، قايتادان شىرىلىنا باستى. رىسقۇلدىڭ داۋىسىنان اسپانداعى اسقاباقتاي اي سەلك ەتكەندەي بولدى. سويتسە، ءوز داۋسىنان رىسقۇلدىڭ ءوزى سەلك ەتكەن ەكەن؛ ءداۋ-بابانىڭ جىنىس توعايلى تۇكپىرىنەن بايعىز سۇڭقىلدادى. رىسقۇلدىڭ تۇلا بويى مۇزداپ سالا بەردى. بالۋان تۇلعاسى قارا جەردەن تۇعىر تاپپاي، يەسىنە دە ىرىق بەرمەي، بەزگەك تيگەن كىسىدەي سەلكىلدەڭكىرەپ كەتتى. ءيا اشۋ قىسقانىن، ءيا قورىققانىن ءوزى دە اجىراتا الماس حال.
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانى حاق. ايتپەسە ول كەتكەلى ەت ءپىسىرىم مەزگىل ءوتتى. الىستان ءيتتىڭ ۇرگەنى ەستىلدى. جىگىت قۇلاق سالىپ ەدى. داۋىلباي اۋىلى سياقتى كورىندى.
— داۋىلباي! — دەدى ول داۋىستاپ.
ەندى ول ارىق بويلاپ، جوعارى قاراي ءوزىنىڭ تۇرا جۇگىرگەنىن دە سەزبەي قالدى. تۇبىرتەككە ءسۇرىنىپ كەتىپ، ەت بەتتەپ جىعىلىپ بارىپ، بويىن ارەڭ تۇزەدى. ول ءوزىنىڭ جانۇشىرىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقانىن سوندا ءبىلدى. وتىرىپ تۇرىپ، ەندى ەداۋىر كوتەرىلىپ، توبەدەن توڭكەرىلىپ تۇرعان اي رىسقۇلمەن قوسا جۇگىرە جونەلگەندەي شوشاڭ-شوشاڭ ەتتى؛ ءداۋ-بابانىڭ جوتاسى ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن ىرشىپ ءتۇسىپ، رىسقۇلدىڭ كوزىنىڭ الدىنداعىنىڭ ءبارى جانتالاس قوزعالىستا ەدى. تۇيمەباس تۇيىرتپەك تىكەن ءپىسىپ، قاتايىپ قالعان. اششى قىزىل تىكەن بالتىرىن تىرنالاپ، قانىن اعىزدى. ءبىراق رىسقۇل مۇنى سەزگەن جوق. اعاسىنىڭ ءبىر بالەگە جولىققانى انىق. سوعان جەتپەي، جان اۋرۋىنا كوڭىل بولەر ەمەس. اتادان قالعان ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ۇشەۋ ەدى. ۇشەۋى ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن ءبىرى ۇستاپ، ەندى-ەندى قاناتتارى قاتايىپ، ەل قاتارىنا قوسىلىپ جاتقاندا بالە-جالاعا ۇرىنباي، تەك جۇرگەنگە نە جەتسىن؟! بالەگە ۇرىنايىن دەپ كىم ويلايدى دەيسىڭ؟! زامان سوقتىقتىرادى-اۋ، زامان، زامان. ءوزىڭ تىنىش جۇرسەڭ دە، وزگە كەلىپ تيىسەدى. سويىلىن سۋعا سالىپ وتىراتىن سوتقارلار كوپ. شامشىل بولمايىن دەسەڭ دە شايتان ءتۇرتىپ، شالعايدان الىپ، شاتاققا شاقىرادى. انەۋكۇنى دە ءبىر قاسىق سۋعا بولا داۋىلباي اۋىلىمەن كەرىلدەسىپ قالعاندا، كەدەي سالىكتىڭ باس كوتەرەرى وسى رىسقۇل بوپ قوي قاپتاعىسى قوزىپ، قانى ءبىر قايناپ ەدى: اعاسى «قوي-قوي»، — دەپ، ارانداۋدان ارەڭ الىپ قالعان.
اعاسى زاتى مومىن ادام. بەردىقۇلعا قاراپ، باباسى الىمبەك باتىر بولعان ەكەن دەگەنگە ەشكىم نانباس. زاتى جۋاس. الدەقايدا سويقان ىزدەگەن سودىرلار جولىقسا، ولارعا قارسى تۇرار قاۋقارى دا شامالى. ازعا قاناعاتشىل، كەمباعالدىققا مويىن ۇسىنعان، تاقاسۋعا جوق، قۇداي دەپ جۇرگەن ءبىر ادام. اناسى مارقۇم قايتاردا:
— بەردىجان-اۋ، شيەتتەي ءۇش قۇلىنىمنىڭ ەس بىلەرى، باس يەسى سەن ەدىڭ، الىسقانمەن الىسىپ، جۇلىسقانمەن جۇلىسۋعا جارار ما ەكەنسىڭ، قۇلىنىم. مىنا زامان زوردىكى، — دەپ ەدى.
بايعۇس انا بالاسىنىڭ سىرىن بىلگەننەن دە، كورىنگەننىڭ كوز تۇرتكىسى بولىپ، قورلانىپ كەتە مە دەپ قورقار ەدى. ءبىراق بەردىقۇل قانشا مومىن بولعانمەن، استە جالقاۋ ەمەس-تى. شارۋاعا دەگەندە ولەرمەن، شارشاۋ بىلمەي، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن مىڭق ەتپەي جەر جىرتىپ، تۇقىم سەۋىپ، توپىراق مالالاپ ءبىر تىنباس.
سول تابان اقى، ماڭداي تەرى ارقاسىندا قارا شاڭىراقتى ۇستاپ قالدى دا، اتا ءتۇتىنى وشپەسىن دەپ، ىنىلەرىنىڭ كىر-قوڭىڭ باسىن جاماپ-جاسقايتىن وزىندەي جۋاس، قارا تاباننان شىققان كەدەي سيقىمنىڭ قىزى قاتشاگۇلگە ۇيلەنىپ ەدى. وعان دا نەبارى جىلعا تولار-تولماس ۋاقىت ءوتتى.
رىسقۇل كەتپەنىن سايىسكەرلەرشە الدىنا كەزەنە ۇستاپ، ارىق بويلاي اڭىراتىپ كەلە جاتىپ، ءالسىن-الى:
— كوكە! كوكە! — دەپ ايعايلاي بەردى.
تەك الىستان يتتەر قاڭقىلدادى. تاعى دا بايعىز شاقىردى.
وسى كەلە جاتقان بەتىندە رىسقۇلدىڭ الدىندا قانشا ادام بولسا دا توتەپ بەرە الماستاي ءبىر داۋىلدى ەكپىن، ادامنىڭ مۇمكىندىگىنەن تىسقارى ءبىر دۇلەي كۇش بويىن كەرنەپ كەلەدى.
ءقازىر دە سولاي. كەتپەننىڭ جالپاق ءجۇزى ايدىڭ جىلۋسىز ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ قويادى. رىسقۇل وكپەسى قابىنىپ جۇرەگى تارسىلداپ القىنا جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، ءبىر مەزگىلدە الدىندا جارقىراپ جايىلىپ جاتقان سۋدى كوردى. كولكىگەن سۋدىڭ تۇبىندە اسپانداعى ايدىڭ سۋرەتى دىرىلدەپ تۇر ەكەن. ونىڭ ءبىر جاعىنان قاراۋىتىپ سۋدى بۋعان بەل توعان كورىندى.
«ە، — دەدى رىسقۇل. — جاڭاعى سۋدىڭ قۇرىپ قالعانى ورتا جولدان مىنا مىقتىلار تارس بايلاپ العان ەكەن عوي. بەردىقۇل قايدا؟!»
الامان-تاسىر اشۋمەن كەلگەن بويدا توعاندى تاس-تالقانىن شىعارىپ بۇزىپ، سۋدى جىعىپ الماقشى بولدى. ءبىراق ءتۇن جامىلىپ ۇرلىق قىلعان كىسى قۇساماي بۇل يتتەرگە مەن كورسەتىپ تۇرىپ ىستەيىن ىستەيتىنىمدى دەگەن ويمەن:
— قايسىڭ بار-اي! سۋدى بايلاعان قايسىڭ؟ شىق بەرى! — دەپ ايقاي سالدى.
ءوز داۋىسىنىڭ جاڭعىرىعى باسىلىپ بولعان سوڭ تۇرا قالىپ، توڭىرەككە قۇلاق توستى. اۋەلى ءوزى جۇرەگىنىڭ شاپقان اتتاي تارسىلىن ەسىتتى. سىلدىراپ، قۇلاق-قۇلاققا ءتۇسىپ، توپىراققا ءسىڭىپ جاتقان سۋ سىبدىرىن ەسىتتى. ءداۋ-بابانىڭ ارعى قويناۋىنان قۇلاما سۋدىڭ سارقىراماسىن ەسىتتى. تاعى دا بايعىز سۇڭق ەتە قالدى. سودان كەيىن بارىپ ءدال تابان استىنان، قارا جەردىڭ قوينىنان ىڭىرسىعان ادام داۋىسى ەستىلگەندەي بولدى. الدە ادام ەمەس، قارا جەردىڭ ءوزى ىڭىرسىپ جاتقانداي دا ەدى-اۋ. كەيدە ويلاپ تۇرساڭىز، جەردىڭ دە جانى بار سياقتى.
بولار-بولماس ىڭىرسىعان، ءولىمشى داۋىس تاعى شىقتى. قارسى الدىنداعى قارات وتاننان شىققانداي بولدى. جۇگىرىپ بارىپ، ەڭكەيىپ قاراپ ەدى، جۇرەگى تاس توبەسىنەن شىعا جازدادى، شىمداردىڭ اراسىنان ادامنىڭ باسى شىعىپ جاتىر ەكەن. رىسقۇل ءا دەگەندە شالقاسىنان تۇسە جازداپ، ۇرەيى ۇشىپ كەتتى دە، ءوزىن-وزى بيلەپ، جۇرەگى داۋالاپ، الگى باسقا قايتا ءۇڭىلدى.
— و، سورى قايناپ، سورپاسى توگىلگەن بەيشارا بەردىقۇل!
— ءولتىردى عوي مەنى مىنا يتتەر، — دەپ سىبىرلادى بەردىقۇل.
رىسقۇل جان دارمەندە قوس قولىمەن شىمدى قوپارىپ، كىسىنىڭ بەلىنەن كەلەتىن بيىك توعاندى ارەڭ بۇزىپ، استىنان اعاسىن سۋىرىپ الدى. اعاسى قاتتى ىڭىرسىپ، قوزعالۋعا شاماسى كەلمەدى. رىسقۇل ونى ارىقتىڭ جاعاسىنا جاتقىزىپ سالىپ، ءۇستى-باسىن سيپالاپ كورىپ جاتىر. توعانى بۇزىلعان تاۋدىڭ سۋى شىمداردى سەندەي قاقپاقىلداپ، سالىكتەر جاققا قان ارالاس ويقاستاپ الا جونەلگەن.
رىسقۇل اعاسىنىڭ اۋزى-باسىن قاراۋىتا تۇتىپ قالعان ءيا قان ەكەنىن، ءيا بالشىق ەكەنىن اجىراتا الماي، جەڭىمەن ارى-بەرى سۇرتە بەردى.
— قۇداي-اۋ، كىم سەنى مۇنداي حالگە ۇشىراتقان؟ كىم، ويباي، قولىندا ولەيىن، اۋەلى جامباسىما الا جىعىلايىن. كىم، ايتساڭشى؟
— قا-بىر-عام! — دەدى بەردىقۇل ءۇنى شىعار-شىقپاس. ءىنىسى اعاسىنىڭ شىلقىلداعان كونە بەشپەتىن ابايلاپ شەشىپ، سۋ-سۋ كويلەگىن تۇرە بەرىپ ەدى، بەردىقۇلدىڭ داۋىسى شار ەتە قالدى. قانشا جانى اۋىرسا دا ىڭق دەمەيتىن ادام، مىنا سوققىعا شىداي المادى.
— ءولتىردى عوي مەنى يتتەر، — دەدى قايتادان ءۇنى ءسونىپ بارا جاتىپ. — داۋىلباي كۇمىس ەر-توقىمنىڭ ءوشىن الدى عوي، اقىرى.
رىسقۇلدىڭ كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ سالا بەردى. سالدەن كەيىن بارىپ، كوزىنەن قىزىل-سارى شەڭبەرلەر شاشىراعانداي بولدى. جىلار ەدى، كوزىنەن جاس شىقپادى. تەك، وزەگى ورتەنىپ، كوكىرەگى اياققاپتاي ىسىنە ورەكپىپ، ءوزىن الدەقانداي زۇلمات قۋات جەردەن اسپانعا كوتەرىپ الىپ ۇشارداي قومدانا بەرگەنىن بايقاماي بارادى. داۋىلباي باستاعان يتتەر اعاسىنىڭ قابىرعاسىن تەپكىلەپ سىندىرىپ، ول از بولعانداي شىم توعانمەن باستىرىپ، تىرىدەي كومىپ تاستاپتى.
— السايدىڭ اقىماعى ەندى سۋعا تيمەيتىن بولاسىڭ! — دەپ سۋ بوگەنگە جىعىپ سالىپ كەتىپتى. بۇدان ارتىق قانداي قورلاۋ بار جەر بەتىندە!
«نەگە بۇلاي؟ — دەگەن سۇراق جاس جىگىتتىڭ جانىن پارشالادى. اعاسىن قابىرعاسى ساۋ سول جاعىنا جانتايتا جاتقىزىپ، بەت-اۋزىن سۋمەن شايىپ تازارتىپ ءجۇرىپ الگى سۇراقتىڭ شىرماۋىندا قالدى. — ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ بالاسى ەمەس پە ەدىك، قۇداي-اۋ؟! ءبارىمىزدىڭ بابامىز سالىك ەمەس پە ەدى! اعايىندى ادامدار — ءاعالى-ىنىلى، ۇلكەن-كىشى بوپ، بىرىنە-بىرى سۇيەۋ بولماۋشى ما ەدى؟ بۇ نە قىلعان جاۋىزدىق! ءوز باۋىرىن ءوزى تەپكىلەپ، قاتارىنان ءۇش قابىرعاسىن سىندىرىپ، ول از بولعانداي شىممەن باستىرىپ، توعانعا بايلاعانى نەسى، جاۋىزدار! اي، نالەتتەر-اي، ءا!».
اعاسىن ارقالاپ الىپ قايتايىن دەسە، ونىڭ ەسەبىن تاپپادى. ارقالاماق تۇرماق ءسال قوزعالتسا قۇلىنداي شىرقىراپ، قۇيقا تامىرىڭدى شىمىرلاتادى. تاستاپ كەتىپ، ادام ەرتىپ كەلەيىن دەسە — ونىڭ دا لاجىن تاپپادى. ايدالاعا اۋىر حالدەگى ءولىمشى بەيشارانى قالدىرىپ كەتۋگە ءداتى شىدامادى. زورلىقشىل يتتەردى بارىپ ءقازىر ءتۇن ىشىندە ويراندايىن دەسە مىنا بەبەۋ قاعىپ جاتقان جارالىعا الاڭ. امالى قۇرىعان رىسقۇل ىزاعا بۋلىققاننان داۋىسى بارقىراپ:
— داۋىلباي! قاپ، بالەم! — دەپ ايقاي سالدى. داۋىلباي اۋىلىنىڭ يتتەرى ماڭقىلدادى. تاۋ جاقتان ەسكەن سامالدان ارىق بويى ءسامبى تالدىڭ مايدا جاپىراقتارى قالتىراپ، الىستان ىنگەن بوزداعانداي ءبىر ايانىشتى ءۇن شىعاردى. وعان جوق ىزدەپ ءتۇن بالاسى كوز ىلمەگەن شىلدەقوڭىز قوسىلدى.
السىزدەردىڭ انىنەن قارا جەر اندا-ساندا كوكىرەگى قارس كەتىپ، كۇرسىنىپ سالعانداي قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداعان ادامعا. قارا جەرگە ساڭىلاۋ بىتكەن شىعار، سول ساڭىلاۋدان بەردىقۇلدىڭ جەر قوينىنداعى اناسى ۇلىنىڭ سوققىعا جىعىلعانىن كورگەن شىعار. ارۋاقتار تىرىلەردىڭ يتشە ىرىلداسقان تىرشىلىگىنە قىنجىلىپ، ساي-سۇيەكتەرى سىرقىرار. ءبىراق ايتارعا امال جوق، و دۇنيەنىڭ ءۇنى بۇ دۇنيەگە ءجۇز جىلدا دا، مىڭ جىلدا دا جەتكەن ەمەس. ارۋاقتى قوس ارشىن جەر تەرەڭدىككە عانا كومسە داعى، جەر بەتىنە دەيىنگى ەكى ارالىق جولدىڭ شەگى جوق.
بۇگىن تۇندە دە زور ادىلەتسىزدىك بەلەڭ الىپ، تاسىراڭداپ كەتتى. كەتپەننەن باسقا قارۋى جوق، ونىڭ ءوزىن ادامعا قارسى ايبات ەتپەگەن، جاپادان-جالعىز ەگىنشىنىڭ قانى لاي سۋعا ارالاسىپ اقتى. ادامنىڭ ازىعى — ادامنىڭ قانىمەن سۋارىلعان ءتۇن بولدى.
VII
— ويان، تۇرار!
رىسقۇل بالانى يىعىنان تارتقىلادى. بالا ويانا قويمادى.
كەشە ول كامەراعا كەش ورالعان. مۇنشا كەشىكپەۋشى ەدى، بۇعان نە بولدى، — دەپ اكەسى تىقىرشىدى. باسىنا نەشە ءتۇرلى سۋماڭداعان سۋىق ويلار كەلدى. سايماسايدىڭ سويىل سوعارلارى اڭدىپ ءجۇرىپ، ۇستاپ الىپ كەتتى مە، قالاي؟ الدە پريحودكو تورەگە جاقپاي قالدى ما؟
قانشا زالىم دەسە دە، پريحودكو مىرزاعا رىسقۇل رازى. ارىزىن اياقاستى ەتپەي گۋبەرناتورعا جەتكىزىپ، تۇراردى قاسىنا الدىردى. العاشقىدا رىسقۇل بۇل ارىزىنىڭ ورىندالاتىنىنا كوڭىلى سەنبەپ ەدى. مەن ءوزىم قىلمىسكەر بولسام، مەنىڭ وتىنىشىمە ۇلىق قۇلاق اسۋشى ما ەدى، دەپ كۇنى بۇرىن كۇدەر ءۇزدى. ءبىراق جالعىز بالاسىنىڭ القىمىنا قانجار nىرەلىپ تۇرعانىن بۇكىل جان دۇنيەسىمەن سەزىنىپ كەلگەن رىسقۇل اقىرى شىداي الماي تۇرمە باستىق پريحودكو ارقىلى گۋبەرناتورعا ءوتىنىش حات جازىپ، بالامدى قاسىما الدىر دەپ سۇرانعان.
كوپ كەشىكپەي نادزيراتەل تۇراردى تاس كامەراعا الىپ كەلدى. Top تەمىردەگى جارالى جولبارىستاي الاسۇرعان رىسقۇلدىڭ كوڭىلى سوندا ءبىر جاي تاۋىپ، تۇرمەدە ءتۇڭعىش رەت تاستاي قاتىپ، سۋداي ءسىڭىپ سىلەيىپ ءبىر راقات ۇيقىعا كەتىپ ەدى.
ەرتەسىنە نادزيراتەل كەلىپ تۇرارعا:
— ءجۇر! — دەگەندە رىسقۇل قورقىپ قالدى.
— قايدا؟
— قايدا؟ پريحودكو مىرزانىڭ ۇيىنە.
— وندا نە بار؟
— نەمەنە، بارانچۋك وسىندا كۋرورتقا كەلدى دەپ پە ەدىڭ؟ پريحودكو مىرزا نە بۇيىرادى، سونى ىستەيدى...
پريحودكو مىرزانىڭ ۇلى گۋبەرناتور كوشەسىندەگى گيمنازيادا، ال قىزى نارىن كوشەسىندەگى ايەلدەر گيمنازياسىندا وقۋشى ەدى. ەدىرەڭدەپ تۇرعان ەكى جيرەندى جەگىپ پاۋەسكەمەن تۇرار وسى ەكەۋىن گيمنازياعا الىپ بارىپ، الىپ كەلىپ تۇرادى. ۇلى اركاديي ەدى داعى، قىزىن ناتاشا دەپ اتايتىن. اركاشا شولجاڭ، تۇراردان بىرەر جاسى ۇلكەن بولسا دا، ءالى اقىل-ەسى ولقى-تولقى، تىم كەش جەتىلىپ كەلە جاتقان ەركەتوتاي نەمە-دى.
جاسىنا جەتپەي سەپ-سەمىز اركاشا پاۋەسكەگە قورباڭداپ ارەڭ مىنگەن سوڭ تۇراردىڭ قولىنداعى قامشىعا تالاسىپ، ونسىز دا اتىرىلىپ تۇرعان ارعىماقتاردى سابالاماق بولىپ، ات ايداۋشىعا:
— نەگە تاسباقاشا ءىلبىتىپ كەلە جاتىرسىڭ! — دەپ تەپسىنەدى. تۇرار ەكى جيرەننىڭ ءجۇرىسىن جىلدامداتايىن دەسە، ارت جاقتان ناتاشا شىرىلدايدى.
— قورقامىن. جاي ايدا!
اركاشا ەسىرىپ كەتەدى:
— تۇراركا، جانىڭ باردا قاتتى ايدا! جىلدام! — دەپ ىسقىرىپ، تەپسىنىپ، قولىن ەربەڭدەتەدى. ەكى جيرەن پىسقىرىنىپ قۇلاقتارىن شانشىلتىپ، كوزدەرى اقشيىپ، اتىرىلا باستايدى. پاۋەسكەنىڭ دوڭگەلەكتەرى كوشەنىڭ تاس توسەنىشىنە ءتيىپ شاقىلدايدى. اتتاردىڭ تاعاسى تيگەن تاستان جارقىلداپ وت شىعادى. وعان اركاشا ءماز بولىپ، الاقانىن شاپاتتايدى.
ال قىز بالانىڭ بەتىنەن قانى قاشىپ، زارەسى كەتىپ ىشقىنادى:
— جايىراق، قۇداي ءۇشىن، جايىراق! ماما!
تۇرار دەلبەنى شىرەنە تارتىپ، اساۋلاردىڭ قاتۋ باسىمەن الىسادى. جيرەندەردىڭ تاعالارى تاسقا ساقىلداپ تيگەن سايىن شاشىراپ وت شىعادى. كوشەدە كەلە جاتقان ادامدار قىرعي تيگەن تورعايداي جان-جاققا قاشادى. اركاشا ودان سايىن ەلىرەدى.
ناتاشا ۇرەيى ۇشىپ، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، پاۋەسكەنىڭ جاقتاۋىنان قارىسا ۇستاپ، شىر-شىر ەتەدى.
اتتاردىڭ باسىمەن الىسا-الىسا تۇراردىڭ ەكى قارى تالىپ بارادى. وسىدان وسى ەكى اساۋ الىپ قاشىپ، پاۋەسكە توڭكەرىلىپ قالار ما ەكەن، ياكي بىرەۋدى باسىپ كەتىپ جازىم بولار ما ەكەن دەگەن ويدان تامىرىنا قان قاتىپ قالعان سياقتى.
ونىڭ ۇستىنە گۋبەرناتور كوشەسى مەن كازارما كوشەسىنىڭ بۇرىشىندا تۇرعان پوليسەي تۇرارعا قاراپ، توقپاقتاي جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، الدەنە دەپ اقىرىپ قالدى. نە دەگەنىن تۇسىنە المادى بالا. ءبىراق جاقسىلىق ەمەس ەكەنىن دىتتەدى. گۋبەرناتور كوشەسىمەن بۇلايشا تاسىراڭداپ وتۋگە تىيىم سالىنعان. ەلدەن كەلگەن سالت اتتى، اربالى قازاقتار، ەسەك اربا جەككەن قالا ساۋداگەرلەرى بۇل كوشەمەن جۇرە المايدى. بىلمەستىك ىستەپ جۇرە قالسا، دۇرە جەپ، ايىپ تولەپ، ابدەن ماشاقاتقا ۇشىرايدى.
ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان تۇراردىڭ تۇلا بويىن قارا تەر سەلدەپ كەتتى.
مىنە، گۋبەرناتور باعىنا دا جەتىپ قالدى. تاكاپپار قاراكوك ەمەندەر ءقازىر قاراڭ-قۇراڭ ەتىپ قالىپ جاتىر. كرەستەرى جارق-جۇرق ەتىپ كافەدرالدى سوبور دا شالىقتادى.
«قۇداي ءۇيىنىڭ» تۇسىنان وتكەندە قۇلدىق ۇرىپ، شوقىنىڭدار، — دەپ ەسكەرتەر ەدى پريحودكو مىرزا بالالارىنا. تاسىراڭباي اركاشا اكەسىنىڭ الگى ەسكەرتۋىن ۇمىتىپ كەتكەن. ناتاشا بايعۇس ولەۋسىرەگەن كوزىن ءسال-پال اشىپ، ەرنى جىبىرلاپ، شوقىنعان بەلگى تانىتتى. پريحودكو مىرزا شوقىنۋدى ءوز بالالارىنا تاپتىشتەپ تاپسىرا تۇرىپ، تۇرارعا دا ەمەۋرىن تانىتقان.
— تۇراركا، سەن دە شوقىنا سال، پايداسى بولماسا، زيانى جوق. «يا، قۇداي، اكەمدى دارعا اسىلۋدان ساقتا»، — دەسەڭ، مۇمكىن قۇدايدىڭ قۇلاعىنا شالىنار.
ءقازىر «قۇدايدىڭ ءۇيى — كافەدرالدى سوبور» جارق ەتكەندە پريحودكو مىرزانىڭ ايتقانى ەسىنە ءتۇستى. ءبىراق ات باسىمەن الىسقان قولدار بوس ەمەس ەدى. ءارى دەسە شوقىنۋعا تۇراردىڭ ءداتى بارمادى. ءۇش ساۋساعىڭدى ءبۇرىستىرىپ، ماندايىڭ مەن ەكى يىعىڭا تيگىزە سالۋ، اربىردەن سوڭ، قيىن دا ەمەس. ءبىراق سوعان قولىڭ بارمايتىن ءبىر قۇدىرەت جۇرەكتە تۇر. ونىڭ نە ەكەنىن ەشكىم دە بىلمەيدى. مۇسىلمان بولىپ، اللاعا جالبارىنۋى دا جوق. ال پريحودكو وسىمەن بىر-ەكى رەت شوقىن دەپ ەمەۋرىن تانىتتى. راس، ءازىر قيناعان جوق. قيناسا قايتپەك؟ شوقىنباسام — اكەمدى دارعا اساتىن شىعار.
ءسويتىپ، دار مەن ار ارپالىسقا ءتۇستى. گيمنازيانىڭ ەڭسەلى ەكى قابات سارعىش ءۇيى دە كوزگە شالىنىپ قالدى. ەندى بولماسا پاۋەسكە لاعىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. اركاشا ارقاسى ۇستاعان باقسىداي ەكىلەنىپ العان. ەكى جيرەننىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ، قيقۋلاپ كەلەدى.
اتتەڭ، اكەسى تۇرمەدە جاتىپ تاۋەلدى بولماسا، تۇرار ءقازىر بۇل ەسىرىكتى نە دە بولسا قامشىنىڭ استىنا الار ەدى، امال جوق... ءبىر جاعى قورقادى. ءبىر جاعى، بالامىسىڭ دەگەن، ايتەۋىر ايتقاندارىن ەكى ەتپەي ورىنداي بەرسەم، كوكەمە كومەگىم تيە مە دەپ ويلايدى، كوكەمدى تۇرمەدەن بوساتار دەپ ۇمىتتەنەدى.
اركاشا تاعى دا ايقايلاي بەرگەندە، تۇرار پاۋەسكەنىڭ الدىڭعى جاقتاۋىنا اياقتارىن تىرەپ تۇرىپ، اتتاردىڭ باسىن شالقالاپ، شىرەنە تارتىپ، شىنتاعىمەن ۇلىق بالاسىن يتەرىپ جىبەردى دە، الارا ءبىر قارادى. بۇل قاراستا ءتۇپسىز، تۇڭعيىق ىزانىڭ ءىزى جاتىر ەدى. اناۋ مۇنى سەزگەن بولار، قايتىپ ۇندەمەي قالدى. ونىڭ ۇستىنە قارىنداسى شىرىلداپ ەتەگىنە جارماستى.
قوس جيرەن باستارىن شۇلعىپ، قايتا-قايتا پىسقىرىنىپ، جاي جەلىسكە ءتۇسىپ، بىرتە-بىرتە مۇلدەم توقتادى. بۇيىرلەرى سولىقتاپ، قارا تەرگە مالىنعان جاراۋ جيرەندەر جاس بالاعا باس بەرگەندە، كۇشكە كونگەندىكتەن ەمەس، حايۋان دا بولسا، كەلەر جەرى وسى مولشەر، گيمنازيا الدى ەكەنىن سەزگەندىكتەن ايالداعان سياقتى.
ناتاشا تۇرارعا ريزا پىشىنمەن، ادەمى الاقانداي كوزدەرىن ءبىر توڭكەرىپ تاستاپ:
— راقمەت، تۇرار، مەن ەندى جاياۋ-اق جەتەمىن، — دەدى پاۋەسكەدەن ءتۇسىپ جاتىپ. — كەشكە ەكەۋمىز ساباققا وتىراتىنىمىزدى ۇمىتپا.
اركاشا بۇرتيىڭقىراپ ءتۇستى. بولاشاق اكىرەڭدەيتىن اكىمنىڭ ءپىشىنىن الدەن تانىتىپ:
— ساباقتان قايتار ۋاقىتتا كەشىگۋشى بولما! — دەپ بۇرق ەتتى.
پريحودكو مىرزانىڭ گيمنازيا باسپالداعىمەن ورلەپ بارا جاتقان بالاسىنىڭ سوڭىنان قاراپ ءبىراز تۇردى. ءبىر ءسات ءوزى دە سول تەپكىشەكپەن كوتەرىلىپ، گيمنازياعا ەنىپ بارا جاتقانداي ەلەستەدى. اتتەڭ، ونداي اتتى كۇن قايدا؟ گيمنازياعا مۇنى كىم جولاتادى. جان-جاقتان اعىلىپ كەلىپ جاتقان شاكىرتتەردىڭ اراسىنان ارا-تۇرا قارا دومالاق قازاق بالالارى دا كەزدەسىپ قالادى. دەمەك، قازاقتىڭ دا وقۋىنا بولادى ەكەن عوي.
وسىدان نەبارى ءبىر جىل بۇرىن، 1904 جىلى وسى ەرلەر گيمنازياسىن ميحايل ۆاسيليەۆيچ فرۋنزە ءبىتىرىپ كەتكەنىن تۇرار ءازىر بىلمەيدى. ول ارينە ءوزىنىڭ تالاي جىل وتكەننەن كەيىن تۇركىستان سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى بولاتىنىن، سوندا فرۋنزە سىندى قاھارمان قايراتكەرمەن قويان-قولتىق قىزمەت ىستەسەتىنىن دە ءازىر سەزبەيدى.
ءيا، تۇراردىڭ فرۋنزەمەن كەزدەسەتىن ساتىنە دەيىن ءالى ون بەس جىلداي ۋاقىت كەرەك. بۇل ۋاقىت ىشىندە ەكەۋى دە تالاي-تالاي وت پەن سۋدان وتەدى. ءقازىر ميحايل ۆاسيليەۆيچ فرۋنزە ناعىز ريەۆوليۋسيونەر. ال تۇرار بولسا... پريحودكو مىرزانىڭ ات ايداۋشىسى، قورا سىپىرىپ، وتىن جارىپ، سۋ تاسيدى. تۇراعى — تۇرمە، قوجاسى — گيمنازيست اركاشا.
كەتكىسى كەلمەيدى، بالكىم بۇعان ءبىر قايىرىمدى جان: «ءاي، بالا، سەن نەگە وقۋعا بارماي وتىرسىڭ ايدا تەز كلاسقا بار، انە قوڭىراۋ سوعىلدى»، — دەپ ايتاتىنداي قيالعا كەتىپ پاۋەسكە تەپكىشەگىندە تۇرىپ قالادى. جاراۋ جيرەندەر بالانىڭ قيالىن قوستاعانداي قۇلاقتارى جىعىلىپ، باستارى سالبىراپ، كوزدەرىن جۇمىپ، مۇلگىپ تۇرادى.
گيمنازيانىڭ جاپسارلى ەسىكتەرى ايقارا اشىلعان، ەكى بوساعادا ەكى دىڭگەك سالتاناتپەن ءسان بەرىپ تۇر. سەن كىمسىڭ دەپ تەكسەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ىشىنە كىرىپ كورمەكشى دە بولدى. ءبىراق اتتار الدەنەدەن ۇركىپ قاشار دەپ سەسكەندى. ساقالى بەلىنە تۇسكەن، باسىندا جەز وقالى فۋراجكاسى بار قارت كىسى بالانىڭ باسىنداي جەز قوڭىراۋدى قاعىپ ەسىكتىڭ الدىنا دەيىن شىقتى. ءبىرلى-جارىم كەشىككەن شاكىرتتەر جۇگىرە باسىپ، ىشكە ەندى.
«ە، بۇلاردىڭ ىشىندە پاۋەسكەمەن كەلمەي، جاياۋ ءجۇرىپ كەشىگەتىندەرى دە بار ەكەن عوي. سوندا ءبىزدىڭ پريحودكو مىرزانىڭ بالالارى ەڭ قۇرمەتتى شاكىرتتەر بولعانى عوي. وسى الگى اركاشانى اشۋلاندىرىپ المادىم با؟ ول قاستاسسا تاعى بالە».
اركاشا ساباقتى الا-قۇلا، ءجۇردىم-باردىم وقيدى. كەيدە ءتاپ-تاۋىر بولىپ قالادى، كەيدە جامان باعا العانى ءۇشىن اكەسىنەن تاياق تا جەپ جۇرەدى.
«اتتەڭ اركاشانىڭ ورنىندا مەن وقىر ما ەدىم، — دەپ ارماندايدى تۇرار. — كىتاپتان باس الماس ەدىم».
بالا قيال، بالاپان قيال گيمنازيانىڭ ءىشىن ويشا شارلادى. ءبىراق سىرتى سالتاناتتى عيماراتتىڭ ءىشى قانداي ەكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتە المادى. كوڭىلىنە بەساعاشتاعى احات اتانىڭ بالا وقىتقانى ورالا بەرەدى. جىرتىق ءۇيدىڭ كيىزسىز ەدەنىندە شوكەلەپ وتىرعان بالاقايلار. احات اتا وزگەلەر قۇساپ بالالاردى ۇرىپ-سوقپاس ەدى. تۇرار سودان مۇسىلمانشا ءالىپ-بي تانىپ قالعان. ءبىر سوت مىنا ءزاۋلىم ءۇيدىڭ تورىندە احات اتا تۇرعانداي، ونىڭ الدىندا جاڭاعى جەز تۇيمەلى پەشپەت كيگەن بالالار شوكەلەپ وتىرعانداي كورىنەر. «اۋ، ولاردىڭ اراسىندا مەن نەگە جوقپىن»، — دەپ كوڭىلى ەلەگىزەر.
«وسىندا ءقازىر كىرىپ بارسام:
— سەن كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەپ سۇرار.
— رىسقۇلدىڭ بالاسىمىن، — دەيمىن.
— ا-ا، رىسقۇلدىڭ بالاسىمىسىڭ؟ ءبىر بولىستى ءولتىرىپ، قالعاندارىن تاعى جويماق بولعان رىسقۇل ما؟ وندا جارامادى. سەنى وقىتا المايمىز. تۇرمەڭە قايتا عوي»، — دەيدى ءمۇعالىم احات بەينەسىندە.
احاتتان باسقا ءمۇعالىمدى كورمەگەندىكتەن وزگەنى قيالىنا كەلتىرە المايدى. وسىلاي وتىرا بەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى، الگى جەز قوڭىراۋ قاققان، جەز فۋراجكالى شال شىڭكىلدەپ ۇرسىپ باسپالداقپەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەكەن. سويتسە، جاراۋ جيرەندەر قاراپ تۇرماي، ادەپ ساقتاماي، تەزەك تاستاپ تۇر ەكەن. شىڭكىلدەك شال جەتكەنشە دەلبەنى قاعىپ، قالعىپ-مۇلگىگەن اتتاردى لەزدە قوساياق قاقتىرىپ، تۇرار پاۋەسكەنى بۇرىپ الا جونەلدى.
* * *
ەكى جيرەن تۇرمە ۇيىنە جاقىنداعاندا جۇرىستەرىن جىلدامداتتى. جىلقى-ايۋان تۇرمەنىڭ قاپاس ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ولاردىڭ بىلەتىنى: ءقازىر اتقوراعا جەتكەن سوڭ، مىنا قارشاداي بالا تۇرار اقىرعا بالاۋسا جوڭىشقا سالىپ، بۇلاردىڭ اۋىزدىعىن الادى. باستارىنا دوربا ءىلىپ، س ۇلى بەرەدى. بىلە-بىلگەنگە جىلقىنىڭ ورنى تۇرمەنىڭ اتقوراسى ەمەس، سوناۋ مىڭ بۇلاقتى، بالاۋسا قۇراقتى كەڭ دالا... ءبىراق ەكى جيرەن قارنى تويسا قايعىرمايدى. كەۋىلجىرلەرى جۋا مەن جۋسان ءيسىن سەزىنۋدەن قالىپ، كەرشەۋ بولعان، بالعىن بايتالدار مەن ماما بيەلەردى اڭسامايتىن اقتا سورلىلار... ناعىز تۇرمە اتتارى.
تۇرار اتتاردى جايعاستىرىپ بولىپ، ەندى قورانىڭ ءىشىن تازالاۋعا كىرىسەدى. قورادا ەكى جيرەننەن باسقا بەس-التى ات بار. ولار ءمىنىس كولىگى. اكىمدەر مىنەدى. باس-اياعى ونعا جەتپەيتىن مال بولعانمەن استىن دەمبىل-دەمبىل تازالاپ تۇرماسا، دەمدە سادىرالاپ قالادى. پريحودكو مىرزانىڭ ءامىرى بويىنشا، قورادا كولدەنەن بىردە-بىر قىلشىق جاتپاۋى كەرەك. اق قولعاپپەن سيپاعاندا اتتاردىڭ ۇستىنەن بىردە-بىر قىلاۋ جۇقپاۋى كەرەك. ونى ىستەمەيدى ەكەنسىڭ...
بوپسا كوپ، ۇرەي مول. تۇرار جالعىز دوڭگەلەكتى قول ارباعا جىلقىنىڭ جاس تەزەگىن ۇيە سالىپ تاپتاپ، ەندى سىرتقا شىعارىپ بارا جاتقاندا، اۋلانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە اياداي جەردى اينالىپ جۇرگەن تۇتقىنداردى كوردى. قىرماندا مالا باستىرعان مال قۇساپ، وت باسىنداي جەردى اينالا بەرەدى، اينالا بەرەدى. قاستارىندا قيت ەتىپ باسسا مىلتىقپەن جاسقاپ، قاقپايلاپ ءىرىڭ كوز نادزيراتەل تۇر.
كىسەندەر سىلدىرلايدى. ءبىر توپ ادام بىردەي اياق باسقاندا، شىنجىر سىلدىرى دا ىرعاققا باعىنىپ، قاھارلى گۇرسىلگە ۇلاسادى. قارعىس پەن قاسىرەتتىڭ گيمنىندەي سۇراپىل سارىن.
تۇرار قاقپاعا بەتتەپ بارا جاتىپ، ءجۇرىسىن باياۋلاتتى. بەت-الىسى قاقپا، ەكى كوزى تۇتقىنداردا. كىسەندەۋلى ادامدار دا تۇرمە اۋلاسىنان مىنا ءبىر قاعىلەز قاراتورى بالانى ءتۇڭعىش رەت كورىپ، تاڭدانعانداي ءپىشىن تانىتىپ، ءبارى دە بۇرىلىپ تۇرار جاققا قارادى. بىركەلكى اياق الىستارى شاتىسىپ، ءبىر تۇتقىن الدىڭعى تۇتقىننىڭ وكشەسىن باسىپ قالىپ، ءسۇرىنىپ كەتتى. كىسەن سىلدىرى وزگەشە شىققاندا نادزيراتەل سەلت ەتىپ:
— كوزىڭە قارا! نەمەنە يت كورگەن ەشكىدەي ەجىرەيە قالدىڭدار؟! — دەپ اقىرىپ جىبەردى.
الگى ءبىر ساتتە تۇرار دا بۇلاردان كوز الماي، الدەقالاي ەكەنىن ءوزى دە بايقاماي، قول اربانىڭ وقتىعىن جەرگە قويا سالىپ ەدى ۇستىندەگى ۇيمە تەزەك اربا قيسايعاندا اۋىپ كەتىپ، جەرگە توگىلىپ قالدى.
مۇنى كورگەن ءىرىڭ كوزدىڭ aشy قابىنىڭ اۋزى اشىلىپ كەتكەندەي، ءاي ءبىر، بارقىلدادى دەيسىڭ:
— ءاي، ءبانديتتىڭ بالاسى! وسى كورگەن كۇنىڭدى كوپسىنىپ ءجۇرسىڭ بە-ەي؟! بالا دەپ سەنى مىرزالار بەكەر ەسىركەيدى. اياعىڭدى كىسەندەپ قويار ما ەدى سەنىڭدە! قوبىراپ قولىڭداعى اربانى اۋدارىپ العانىڭ نەڭ؟! انا تەزەكتى ءبىر ءتۇيىرىن قالدىرماي قولىڭمەن سالىپ، تىلىڭمەن جالاپ، تەز اۋلانى تازارت! ۋ-ۋۋ، بانديت!
— بالانى سونشا جابىرلەگەنىڭىز ءوز دارەجەڭىزگە جاراسار ما ەكەن، مىرزا، — دەپ قالدى ۇزىن بويلى، كەڭ يىقتى، جالقىن سارى شاشىن جەل دۋدىراتقان جيرەن ساقالدى اقجارقىن ادام كۇلىمسىرەپ.
— قىسقارت، بروننيكوۆ، — دەپ ارس ەتتى نادزيراتەل. — سويلەۋگە رۇقسات جوق. وسى سەن بۇلىك شىعارعاندى قاشان قوياسىڭ. الدە وزىڭدەي بۇلىكشىنىڭ بالاسىنا بۇيرەگىڭ بۇرىپ تۇر ما؟ سەن ءويتىپ جاناشىر بولا قالساڭ، مەن ءول بولتىرىككە اناۋ توگىلگەن بوقتى تۇمسىعىمەن تازارتقىزام، بالەم!
دومبىققان اۋرۋ كوزىنىڭ الدى ۇدايى ىرىڭدەپ تۇراتىن، نە دۇنگەن، نە قازاق، نە ورىس ەكەنىن ايىرىپ بولمايتىن، جالپاق مۇرىن، جايىن اۋىز ەڭگەزەردەي ءداۋ نەمە بالاعا تامان ادىمدادى. الگى جيرەن ساقال تۇتقىنعا تاڭىرقاي قاراپ، ءسۇيسىنىپ قالعان بالا كەنەت وزىنە ءتونىپ كەلە جاتقان قارا ءداۋدىڭ جاقىنداپ كەلگەنىن كورىپ، ءاپجىلاننىڭ الدىندا جاپادان-جالعىز قالعان كوجەكتەي قالتىرادى.
بالا وتە سەزىمتال-تىن. ءبىر اۋىز جىلى سوزدەن ءىشى-باۋىرى ەزىلە ەلجىرەپ، الدەقانداي ايانىشتان كومەيىنە ءتۇيىلىپ جاس تىعىلىپ قالۋشى ەدى. كىمدى ايايدى؟ ءوزىن ءوزى اياي ما؟ الدە اياۋشىلىق اتاۋلى سەزىمدى اڭساعانى ما — بەلگىسىز. جيرەن ساقال تۇتقىننىڭ ءسال جاناشىرلىعىن تانىعان ساتتە-اق دۇن-دۇنيە توبەنىڭ تار دۋالدارىنان اتتاپ ءوتىپ، كەڭەيتىپ سالا بەرگەندەي، كىشكەنتاي جۇرەگى سول جازيرا كەڭىستىككە ۇشىپ شىعار قاپاستاعى پەيىش قۇسىنداي ءۇنسىز شىرىلداپ، دەمى جيىلەپ، تاناۋى قۋسىرىلىپ، قۋانىشتان ياكي ايانىشتان، جىلاعىسى كەلگەن نۇرلى شاقتى لەزدە قارا بۇلت قاپتاعانداي بولدى. ادامنىڭ كوكىرەگىندە نۇر ويناپ، ساۋلە شاشىراعان ءسات — الەمدى جاراتۋشى قۇدىرەت-كۇشپەن كەزدەسكەندەي باقىت دارياسىندا ءجۇزىپ جۇرگەن راقىم ءساتى. سونى دەمدە قارا داۋىل سوققانى وبال-اق. ايانىشتان ەلجىرەگەن جان-جۇيەڭ قورقىنىشتان كۇزگى جاپىراقتاي قالتىراپ كەتكەندە كەۋدەدەگى پەرىشتەنى ديۋ-پەرى قىلقىندىرىپ جاتقانداي بولماق.
نادزيراتەل قۇزعىن قۇستاي قالبايىپ ءتونىپ كەلگەندە، تاپتاپ وتەتىن تاجال كەلە جاتقانداي كورىندى دە بالا جاسقانىپ شەگىنشەكتەي بەردى. شەگىنە-شەگىنە جونارقاسى دۋالعا بارىپ تىرەلگەنىن ءبىر-اق بايقادى. دۋالدى يتەرىپ قۇلاتا المايسىڭ، سەكىرىپ كەتە المايسىڭ. دۋالدىڭ قاتتىلىعى مىنا مىلتىق كەزەنگەن نادزيراتەلدىڭ قاتتىلىعىنان كەم ەمەس.
تۇرار ءبىر اياعىن كوتەرىپ دۋالدان وكشەسىمەن تەپكىشەك ىزدەگەندەي بولدى. قىزىلتاڭداعى جان دارمەن، ايتپەسە تەپكىشەك جوعىن بىلەدى. وكشەنىڭ تيگەن جەرىنەن ءبىر كەسەك وپىرىلىپ ءتۇستى. بالا ەرىكسىز اياعىنىڭ استىنا قارادى. جۇدىرىقتاي كەسەكتى ەڭكەيىپ كوتەرىپ الماقشى بولدى. قارۋ ەتىپ، قايرات كورسەتپەك پە؟ كىم ءبىلسىن... كەسەكتى الا بەرگەندە دومباز دۋالدىڭ ءتۇبىن تەسىپ شىققان يتقىزعالداقتى كوزى شالدى. بۇرىن قالاي بايقاماعان. مىجىپ كەتپەيىن دەپ ءبىر ادىم وڭعا جىلجىدى. دەمەك، دالانى يتقىزعالداق جاۋىپ، قىزىل-جاسىلدان قىردىڭ ءجۇزى قۇلپىرىپ تۇرعان مەزگىل ەكەن عوي. مىنا ءبىر ءتۇپ گۇل بۇل تۇرمەنىڭ دومبازداپ سوققان دۋالىنىڭ تۇبىنە قايدان شىعىپ ءجۇر؟
— ءيتتىڭ بالاسى! تۇمسىعىڭمەن تازالا مىنا جەردى! — نادزيراتەل تۇراردىڭ كونە شىت كويلەگىنىڭ جاعاسىنان بۇرىستىرە ۇستاپ الىپ قول اربا تۇرعان جەرگە دىرىلداتىپ سۇيرەپ اكەلدى.
— اعاتاي، تازالايىن ءقازىر...
— جوق، سەن قولىڭمەن ەمەس، كۇرەكپەن ەمەس، تەك تۇمسىعىڭمەن تازالا! مىنە، بىلاي، بىلاي: — نادزيراتەل بالانىڭ جەلكەسىنەن سىعىمداپ، باسىن تومەن تۇقىرتپاق بولدى. ءبىراق قىلدىرىقتاي مويىننىڭ مۇنشا سىرەسپە ەكەنىن بايقاپ ءارى تاڭ قالدى، ءارى ىزالاندى. سول قولىنداعى مىلتىعىن قيسايىپ جاتقان ارباعا سۇيەي سالىپ، ەندى قوس قولداپ كىرىستى.
— اعاتاي، ءوزىم-اق ءقازىر... — دەپ شىرىلدادى بالا.
— جوق، ءبانديتتىڭ بالاسى! — نادزيراتەل بالانىڭ باسىن ءيىپ جەرگە جەتكىزە بەرگەندە:
— توقتات! — دەگەن اششى ايقاي مىلتىق اتىلعانداي بولىپ ەستىلدى.
بۇل بروننيكوۆ ەكەن. اينالىپ جۇرەتىن شەڭبەردەن شىعىپ كەتىپتى. باسقالارى دا سونىڭ سوڭىنان كىسەندەرىن سالدىرلاتىپ، بەرى قاراي بەتتەپ كەلەدى.
نادزيراتەل ءوزىنىڭ قاتەسىن ەندى ءتۇسىندى. تۇتقىنداردان كوز ايىرىپ، جۇدىرىقتاي بالامەن الىسىپ كەتكەنى ابەس بولعان. دەرەۋ تۇراردى قويا بەرە سالىپ، مىلتىعىنا جارماستى.
— قايت! كەيىن! — دەپ قىرىلدادى نادزيراتەل.
ءبىراق تۇتقىندار بۇعان ءتونىپ كەلە جاتتى. كىسەندەر داۋىسى قاتتىراق، قاھارلىراق ەستىلەدى. ءبىر ىرعاقپەن گۇرس-گۇرس ەتەدى.
نادزيراتەل امالسىز ارتقا شەگىنشەكتەدى. مىلتىعىن كەزەندى.
— بروننيكوۆ! اتامىن! پاتشا اتىمەن انت ەتەمىن! اتامىن!
بروننيكوۆتىڭ جيرەن قابا ساقالى مەن جالقىن سارى شاشىن كوكتەمنىڭ جەلى ۇيپالادى.
— بروننيكوۆ! تاعى ەسكەرتەمىن! «قاندى جەكسەنبىنى» ساعىنىپ قالدىڭ با؟ قانىندى سۋداي شاشامىن! توقتا!
كىسەندەر داۋىسى گۇرس-گۇرس ەتەدى.
پەتەربۋرگتەگى «قاندى جەكسەنبىگە» قاتىسىپ، الىستاعى قازاق دالاسىنا ايدالىپ، ۆەرنىي تۇرمەسىنە قامالعان الەكساندر بروننيكوۆ نادزيراتەلمەن بەتپە-بەت كەلىپ:
— بالانى قورلاۋشى بولما، ايۋان! — دەدى.
— سەن اۋەلى ونىڭ كىمنىڭ بالاسى ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ قىرىلدادى مىلتىق كەزەنگەن نادزيراتەل.
— كىمنىڭ بالاسى بولسا، ونىڭ بالاسى بولسىن. ايتەۋىر ادامنىڭ بالاسى. قورلاما ونى!
— جوق سەن بىلمەيسىڭ. ول رىسقۇلدىڭ بالاسى. ەڭ ءقادىرلى بولىستى ولتىرگەن. جوعارى مارتەبەلى گۋبەرناتور جاقسى كورەتىن بولىستى اتىپ ولتىرگەن! ەندى ءبىلدىڭ بە!
— ءبىلدىم.
— بىلسەڭ ورنىڭا بار! شەڭبەردەن شىعۋشى بولما! ايتپەسە، رىسقۇل قۇساپ ءبىر مەزگىل تازا اۋاعا سەرۋەنگە دە شىقپايتىن بولاسىڭ.
بروننيكوۆ نادزيراتەلدىڭ يىعىنان اسا قاراپ، قۇلاعان اربانىڭ قاسىندا قالشيىپ قالعان بالادان:
— اتىڭ كىم؟ — دەپ ايقايلاپ سۇرادى.
— تۇرار.
— تۇرار. دەمەك، تۇرار رىسقۇلوۆ.
كىسەندەر ءۇنى شەڭبەرگە قاراي ىعىسا بەردى.
***
اتقورانى تازالاپ بولعان سوڭ بالا پريحودكو مىرزانىڭ ۇيىنە ەكى ۇلكەن شەلەكپەن سۋ تاسيدى. تۇرار جۇمىستىڭ نەبىر اۋىرىنا شىداپ باعار-اق،ءبىراق وسى سۋ تاسىعانى قاتتى قاجىتادى. ەكى ءيىنىن قارا جەرگە تارتىپ، قارىن ءۇزىپ جىبەرە جازدايدى. قاتپاعان بۋىن، قاتايماعان سۇيەك بۇزىق بالالار يگەن ءسامبى شىبىقتاي مايىسادى.
سودان سوڭ كەسپەك بورەنەلەردى ۇساقتاپ، وتىن جارادى. ءسويتىپ جۇرگەندە وقۋدان بالالار قايتاتىن ۋاقىت بولادى. تۇرار قوس جيرەندى پاۋەسكەگە جەگىپ جولعا شىعادى...
رىسقۇل تۇراردىڭ قالجىراعانىن بىلەدى. ءبىراق، وتكەن تۇندە ءوڭى سىنىق، ءبىر ءتۇرلى قاجىپ كەلدى، ءارى كەش ورالدى. تۇرار، نادزيراتەلدەن، اركاشادان كورگەن قورلىقتارىن اكەسىنە ايتقان جوق. ونسىز دا ىشىندە جالىن قايناپ جاتقان ادامدى كۇيدىرە بەرمەيىن دەدى. باسى جەرگە تيىسىمەن تۇياق سەرىپپەي، سىلەيىپ ۇيىقتاپ قالدى. اكەسى ۇيىقتاپ جاتقان بالانى باسىنان سيپاپ، ماڭدايىنان يىسكەلەدى. تۇراردىڭ وياۋ كەزىندە بۇل سەزىمدى بىلدىرمەۋگە تىرىسادى. ءبىراق بالا ءبارىن دە سەزەدى. ادامدا، اسىرەسە كوكىرەگى وياۋ ادامدا سيرەك كەزدەسەتىن «التىنشى سەزىم» دەيتىن قاسيەت وسى قارشاداي قارا بالادا وتە كۇشتى جەتىلگەن ءتارىزدى ەدى.
— ويان، تۇرار! — دەپ يىعىنان تارتقىلادى. رىسقۇل بالانى. — ويان! تاڭ اتىپ كەلەدى. سەن تىڭدا. ءالى اڭگىمە بىتكەن جوق قوي.
تۇرار ۇيقىسىنان ويانعان، ءبىراق كوزى جۇمۋلى. جۇدىرىعىمەن كوزىن ۋقالاپ اشىپ، باسىن كوتەرەدى:
— تىڭداپ وتىرمىن، كوكە...
VIII
ءسويتىپ، بەردىقۇل سوققىعا جىعىلدى. ءال ۇستىندەگى اعاسىن جەتى تۇندە ايدالاعا تاستاپ كەتە الماي، رىسقۇل:
— داۋىلباي! اتاڭا نالەت ءىشىڭدى جارىپ، ىشەگىڭدى يتكە تاستاماسام، — دەپ ايقايلادى. سودان بەردىقۇلدىڭ بەبەۋلەگەنىنە قاراماستان جەردەن بالاشا كوتەرىپ، اي باتقان تاس قاراڭعى تۇندە اۋىلىنا الىپ كەلە جاتتى. ءوز كۇشىنە ءوزى تاڭ قالدى. اعاسى شىداي الماي، شىرقىراپ قينالعاندا عانا ءبىر تۇبىرتەك تومارعا تۇرتىنەكتەپ كەلىپ وتىرىپ، تىنىس الدى. ءبىراق جارالىنى جەرگە قويماستان قوس قولداپ، الدىنا الىپ وتىردى. اۋرۋ ادام ءبىر ساتتە ءالسىز قولىمەن ءىنىسىن موينىنان قۇشاقتاپ، ءىرى باسىن ءيىپ كەلىپ ءوزىنىڭ بەتىنە تاقادى. رىسقۇل سوندا اعاسىنىن بەتىنە بەتىن باسىپ وتىرىپ، جىپ-جىلى جاستىڭ جىلجىپ اققانىن سەزدى.
— رىسقۇل-اۋ، ءولتىردى عوي مەنى يتتەر! — دەدى اعاسى ىڭىرسىپ. — ەندى كۇندەرىڭ نە بولادى؟
سوندا رىسقۇلدىڭ يگەن ساداقتاي تىرسىلداعان جۇيكەسى سۋعا سالعان تاسپاداي ءجىبىپ، كوڭىلى بوساپ، اعىل-تەگىل اڭىراپ ءبىر جىلادى دەيسىڭ. اعاسىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ، قانى قاشقان بەتىنە بەتىن ۇيكەپ، ءىشى-باۋىرى مىلجا-مىلجا ەلجىرەپ، قاراپ وتىرىپ قالجىراپ، قاۋقارى كەتىپ قالدى.
دۇنيە سەلت ەتپەگەن ءبىر ءسىلتى تىنىشتىق ورناعان كەز ەدى. رىسقۇلدىڭ داۋىسىنان شوشىپ ويانىپ كەتكەندەي-اق، شىلدەقوڭىز شىر ەتە قالىپ، ءبىراۋىقتان كەيىن شەكسىز، توقتاۋسىز، ۇزاق مۇڭدى ۇنگە باستى. تاۋ باسىنان قۇمالاقتاي تاس قۇلاسا بىرتە-بىرتە ءبىر كوشكىن قوسا قۇلايتىنى سياقتى، جالعىز قوڭىزدىڭ ۇنىنە ءتۇن دۇنيەسى جامىراي دىبىس بەرىپ، «نە بولدى؟ نە بولدى؟» — دەسىپ جاتقانداي ەكەن. جىلقىشى قۇستىڭ ىسقىرىپ قالعانى، ۇكىنىڭ ۇھىلەگەنى، كولباقالاردىڭ كەنەت ويانىپ كەتىپ بايبالام سالعانى، وقىستان اۋىلعا يت-قۇس تيگەندەي، بار يت اتاۋلى جابىلا شۋىلداعانى ادامنىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزعانداي ەدى.
— كوكە، نە قىلدىق ءبىز؟ قاي پەيىلىمىزدەن تاپتىق؟ — دەدى رىسقۇل ەگىلىپ.
— جىلاما، — دەدى اعاسى الدەن ۋاقىتتان كەيىن ارەڭ ءۇن قاتىپ، ەرنى عانا قىبىرلاپ. — جىلاما. كوزدىڭ جاسى ءالى كەرەك بولادى. سۋ...
«بۇل وتىرىپ قالعانىم قالاي؟ ءبىر ادىم بولسا دا جىلجي بەرمەي»، — دەپ رىسقۇل ورنىنان تۇرا بەرمەكشى ەدى، ەكى تىزەسى بۇگىلىپ كەتىپ، قايتا وتىردى. تۇلا بويدان ءال كەتىپ، اۋرۋدان تۇرعان ادامداي قالت-قۇلت ەتىپ قالىپتى.
— سۋ... — دەپ سىبىرلادى بەردىقۇل. — سۋ...
جاڭا ءبىر ازىردە بەت-اۋزى ولىكتەي ساپ-سالقىن ەدى، ەندى الاۋلاپ اكەتىپ بارادى ەكەن. رىسقۇل سىلكىنىپ قايتا تۇردى. ءتاي-تاي باسىپ، بىر-ەكى اتتادى. قايراڭداپ قالعان قالپىنان قاتايىپ، وزىنە ءوزى يە بولىپ، الدىنداعى ۇلكەن ادام ەمەس، بالا كوتەرگەندەي جەڭىلەيىپ، تەز-تەز ادىمداپ، اۋىلعا اسىعا جونەلدى.
* * *
باتىر بايىمايدى دەگەن. جارىقتىق الىمبەك باتىر جالعىز اتتى كەدەي ەكەن. قوقان شاپقىنشىلىعى كەزىندە جاۋعا اتتانىپ، الىمبەك باتىر اتانعان كەزدە ەسىگىنىڭ الدىندا تىشقاق لاعى دا بولماپتى.
الەكەڭ قارتايىڭقىراعان كەز ەكەن. ەل شەتىنە قوقان ءتيىپ، جاعاعا قولدى سالعان كەزدە، جايشىلىقتا تارىداي شاشىراپ جاتقان جالپاق ەل، قيىنشىلىقتا قول ۇستاسىپ، تىزە قوسىپ اتقا قونىپ، اشەيىندە ءىلتيفاتقا ىلىنە بەرمەيتىن باتىرلاردى ىزدەپتى. الاتاۋ مەن قاراتاۋدىڭ اراسىندا جاتقان تۇلكىباسقا اۋليە-اتا جاعىنان بايزاق داتقا باستاعان ءبىر توپ كىسى كەلىپ:
— وۋ، الىمبەك باتىردىڭ ءۇيى قايدا؟ — دەيدى ەكەن.
— الىمبەك باتىردىڭ ءۇيى اناۋ، — دەپ اۋىل ادامدارى شەتتەۋ، ءبىر قاراشا ءۇيدى كورسەتىپتى. اتتىڭ باسىن الگى توزىق ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا تىرەپ تۇرىپ:
— كىم بار-اۋ؟ — دەسە كەرەك.
ۇيدەن بۇتىندا تەرى شالبارى، يىنىنە ىلە سالعان كونە بەشپەتى بار ءبىر شال بەت-اۋزىنىڭ تەرىن جەڭىمەن سۇرتە-مۇرتە شىعا كەلىپ:
— ءبىز بارمىز، — دەيدى.
— بىزگە الىمبەك باتىر كەرەك، — دەيدى الگىلەر مۇنى تانىماي.
— الىمبەك باتىر مەنمىن، — دەپتى الەكەڭ. جولاۋشىلاردىڭ كوڭىلى تولماي، توسىلىپ قالعانىن بايقاعان قارت سوندا:
— تۇزدە جۇرسەم باتىرمىن،
ۇيگە كەلسەم پاقىرمىن.
قاتىن اۋرۋ، بالا جاس.
تارى ءتۇيىپ جاتىرمىن، —
دەگەن عوي.
جولاۋشى جاۋىنگەرلەر الەكەڭنىڭ سوزىنە توقتاپ، اتتارىنان ءتۇسىپ، سۋسىن ءىشىپ، جاۋعا الىمبەك باتىرمەن بىرگە اتتانعان ەكەن.
...باتىر بابانىڭ كوزى بولىپ سودان الىمبەكتىڭ جالعىز بايلىعى — كۇمىس ەر-توقىمى قالعان. ەرەۋىل ات قارتايىپ، اياعىنان قالىپ ولگەن. كۇمىس ەر-توقىمنان باسقا مۇرا بولماپتى. ونى جىلقايدار قۇرىم كيىزگە وراپ، كەبەجەگە تىعىپ ساقتايدى ەكەن. ءوزى ومىرىندە ات ۇستىنە كۇمىس ەردى سالماپتى. كۇمىس ەردى ەرلىكتىڭ، ەلدىكتىڭ، ءدۇبىرلى كۇندەردىڭ بەلگىسىندەي كيەلى زات ەسەبىندە ساقتاپتى. ول جوعالسا — از اۋىلدى بالە-جالادان ساقتاپ جۇرگەن ارۋاق اداسىپ قالاتىنداي كورىنۋشى ەدى. الساي اۋىلىنىڭ ەندىگى الىمبەگى، قورعانى، تىرەگى سول كۇمىس ەر سياقتى بولاتىن دا تۇراتىن.
ءسويتىپ جۇرگەندە داۋىلبايدىڭ ۇيىنە ءبىر كۇنى شىمكەنتتەن وياز كەلىپ ءتۇستى. داۋىلباي ۇلىققا جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولدى. قازاق بالاسىنىڭ الدىندا ءيىلىپ كورمەگەن باسى ويازدىڭ اياعىنىڭ استىنا قايتا-قايتا دومالاپ تۇسە جازدادى. داۋىلباي ويازعا ءداۋ-بابانىڭ كۇمىسباستاۋ اڭعارىندا جاتقان جىلقىسىن كورسەتىپ، ىشىنەن قالاعانىن تاڭداپ ءمىنۋدى ءوتىندى. وياز كوزى تۇنىپ، بىرىنەن ءبىرى وتكەن سىلاڭ سايگۇلىكتەردى كورىپ ەسى شىقتى. اقىرى، موينى قۇرىقتاي، شوقتىعى قول سوزىم قاراقاسقا اقالتەكە تەكتەس ايعىردى كورسەتىپ:
— حوروش، ساتانا، حوروش! — دەدى.
داۋىلباي جىگىتتەرىنە ىمداپ قالىپ ەدى، قاراقاسقا ءبىر ساتتەن كەيىن ۇزىن موينىنا تۇسكەن قۇرىقتان قۇتىلا الماي، اسپانعا شاپشىدى.
«سىي قىلساڭ — سىپىرا قىل» دەگەن. بۇل ايعىردى موينىنا شىلبىر سالىپ جەتەكتەتىپ جىبەرمەي، ەر-توقىم، جۇگەنى، ومىلدىرىك، قۇيىسقانى، بار ابزەلىمەن كولدەنەڭ تارتقانىم دۇرىس بولار» دەگەن داۋىلباي مىرزا. انە سوندا بارىپ ونىڭ ەسىنە باياعىدا وتكەن الىمبەك باتىردىڭ كۇمىس ەر-توقىمى ساپ ەتە ءتۇسىپ ەدى. قاقتاعان اق كۇمىسپەن قاپتالعان ەر-توقىمسىز قاراقاسقانىڭ ءسانى كەلمەيتىنىن ءبىلدى. قولعا تۇسە بەرمەيتىن ۇلىقتى قۇداي ءوزى ايداپ كەلىپ تۇرعاندا ەسىنەن كەتپەستەي ەتىپ ريزا قىلماسا داۋىلباي بولىس سايلاۋىندا نە بولماق.
باسقا بىرەۋ بولسا داۋىلباي كۇمىس ەردى تارتىپ الار ەدى. بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان. الىمبەك باتىردىڭ تۇقىمىنا تىكتەپ كەلە الماس. قيالاي تارتىپ، اراعا كىسى سالدى. وتكەنىنە كوپ جىل وتسە دە، باتىر بابانىڭ سۇسى وڭمەنگە ءالى دە قادالارداي. ۇستىڭگى ەرنىمەن كوك تىرەپ، استىڭعى ەرنىمەن جەر تىرەپ، قانشا داۋىرلەپ تۇرسا دا داۋىلباي الىس ارۋاقتىڭ ايبىنىنان سەسكەنەر.
داۋىلباي قىزمەتشىسى ساقان پالۋاندى شاقىرىپ الىپ قاتتى تاپسىردى.
— بەردىقۇلعا ايت. كۇمىس ەردى بەرە تۇرسىن. ۇلىق ءبىراز كۇن قۇماردان شىققان سوڭ قايتىپ بەرەدى دە. ۇقتىڭ با-ەي، ساقان؟!
— قۇپ، بايەكە! — پالۋان داۋىلبايدىڭ شەگىر كوزىنىڭ ۇشقىنىنا شىداي الماي، تومەن قاراپ، باسىن ءيدى.
— تۋىسقانىڭ عوي. كوندىر. ۇلىق دەگەندە ەلدىگىن ويلاسىن. نامىسىمىز ءبىر، — دەپ قايرادى داۋىلباي. ساقان پالۋان الساي ەدى. سوعان ادەيى تىرەپ، تۋىسقاندىعىن بۇلداپ ايتقان-دى.
داۋىلباي جيرەن قابا ساقالدى، دومالاق ءجۇزدى، شەگىر كوز، سارى كىسى. بەتىنەن شەرتىپ جىبەرسەڭ قان شاپشىرداي البىراپ تۇرار ەدى. كەرتپەك مۇرنىنىڭ تاناۋى دەلديىڭكىرەپ، ۇدايى كەكەسىن كۇلكىنىڭ تابى ءبىلىنىپ قالار، ءجۇزى جىلى كورىنگەنمەن، سول ءبىر مىسقىل كۇلكى مەن شەگىر كوزدىڭ ىزعارى ارقاندى اياز قارىعانداي ءوتىپ كەتۋشى ەدى. شەگىر كوزدە ىزعار، ەزۋدە — كۇلكى، بەت-جۇزىنەن نۇر شاشىراپ تۇرسا دا، بۇكىل ءپىشىن سىرەسپەلەۋ بولاتىن. سودان با، كىم بىلگەن، داۋىلبايدىڭ قوس شەكەسى ۇدايى قۇرىسىپ، قۇرساۋ قىسقانداي اۋىراتىن-دى.
ساقان پالۋان ءبىر ساتتە الساي ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، كۇمىس ەر بۇكىل السايدىڭ كيەلى اۋليەسىندەي ەكەنىن ويلاپ قالدى. شابارمانىنىڭ قوبالجۋلى كوڭىلىن تانىپ قويىپ، داۋىلباي:
— نەعىپ تۇرسىڭ؟! — دەدى. داۋىسى مىلتىق اتىلعانداي كەلتە، ءام شىمىر شىقتى. پالۋاننىڭ زور دەنەسى سەلك ەتتى. ءلام دەمەي، كىلت بۇرىلىپ جۇرە بەردى. وزىمەن سالىستىرعاندا تورعايداي عانا ادامنىڭ ايقايىنا سەلك ەتە قالعانىنا قورلانىپ كەلەدى.
«كاپىردىڭ باسى شاقشاداي، — دەدى وزىمەن-وزى سويلەسىپ. — مىنا قولمەن ءبىر مىجىپ جىبەرسەم، ميى بىرت ەتە قالار ەدى».
جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، توبىلعى قامشىنىڭ جۇمىر باسىن قىسىپ-قىسىپ قالدى. قانشا كۇشتى بولسا دا، قايتا ساۋساقتارىن اۋىرتىپ الدى. توبىلعى — داۋىلبايدىڭ باسى ەمەس.
داۋىلبايدان كۇشتى بولا تۇرا، وعان نەگە باعىنىشتى ەكەنىن دە ويلادى ساقان پالۋان. «كاپىردىڭ كوزى جامان، — دەدى وزىنە ءوزى جاۋاپ قاتىپ. — جابايى مىسىقتىڭ كوزىندەي. بەت قاراتپايدى». ويى ودان ارتىققا بارا المادى. بۇلاي قاراساڭ بۇل مىقتى. داۋىلباي ءالسىز. ال بۇلاي قاراساڭ داۋىلباي مىقتى، بۇل ءالسىز. تۇسىنىكسىز دۇنيە. جۇمباعى كوپ. بۇل دۇنيەدە جۇمباق شەشكىشتەر عانا ولجالى. داۋىلباي سونداي بولار.
* * *
ساقان پالۋان ءاستىن-ۇستىن سويلەيتىن، اردىڭ-گۇردىڭ اپەرباقانداۋ قۋ ادەتىن بۇل جولى دا جاسادى.
— كۇمىس ەر سەنى مەن مەنىڭ نە تەڭىم. ەندى بىزدەن الىمبەك باتىر شىعادى دەپ وتىرسىڭ با، قاسارىسقاندا. ونان دا بەر دە قۇتىل، — دەيدى باياعى توبىلعى ساپتى قامشىمەن بوستەكتى سالىپ-سالىپ قالىپ.
بەردىقۇلدان باسقا بىرەۋ بولسا، اشۋعا بۋلىعىپ، وكپەسى اۋزىنا تىعىلىپ القىنار ەدى. مىناۋ مىرس ەتتى دە قويدى. باسىنان تەرى تەلپەگىن الىپ، ۇستارامەن سىپىرىلعان كوگەرىس شاشىن سيپادى. جازىق ماڭدايى جيىرىلىپ، قاتپار-قاتپار، قاراوزەكتەي سىزاتتار پايدا بولدى.
كەش بولىپ بارا جاتقان كەز ەدى. كۇن ساز-توبەدەن ءارى اۋناپ تۇسكەندە، شىعىستاعى قۇلاننىڭ ءۇستىن ءورت شالىپ قارا شوقىلار بالقىپ بارا جاتقانداي كورىندى. ىلەزدە تابى باسىلىپ، الگى شوقىلار قايتادان قاراۋىتىپ، سوستيىپ-سوستيىپ تۇرىستى.
الساي اۋىلىنىڭ جەروشاقتارىنان وت جىلتىلدادى. كوگەندە بۇرشاعىنا بۋىنعان لاق باقىردى. قاراقويىن بويىنان شىمشىق قورىعان بالالاردىڭ تۇڭكەلەرى قاڭعىرلاپ، «پو-پولاعان» داۋىستارى ىرگەدەن شىققانداي ەستىلىپ تۇردى.
جىرتىق كۇركەنىڭ الدىندا، دالادا بوستەك ۇستىندە وتىرعان بەردىقۇل مىنا ادەمى كەشتىڭ سان قۇبىلما داۋىسىن قۇلاعى قالت جىبەرمەي، ءۇن قاتپاي قالعىپ كەتكەن سياقتى ەدى. مامىرلىقتى ساقان پالۋان بۇزدى.
— ەي، بەردىقۇل، ەلەمەي وتىرسىڭ با؟ ەر قايدا؟ — دەدى.
بەردىقۇل تاعى دا مىرس ەتتى. قىسقا مۇرتىن شيراتپاق بولدى.
— ساقا، بولمايدى عوي، — دەدى.
ساقان پالۋان قاراقۇرت شاققانداي شاڭق ەتە قالدى.
— نە! نەگە بولمايد؟! — قامشىمەن بوستەكتىڭ شەتىن تاعى ءبىر سالىپ قالىپ ەدى، شاڭى بۇرق ەتتى. وشاق باسىندا تەزەك قالاپ وتىرعان بەردىقۇلدىڭ كەلىنشەگى قاتشاگۇل دە قامشى ءدال ءوز جون-ارقاسىن وسىپ وتكەندەي، ورنىنان ىرشىپ ءتۇستى. تەك وشاقتاعى وت قانا جەل شالىقتاعانداي بولماي، ەشتەڭەدەن سەسكەنبەي، مازداپ، ءتۇن تۇسكەن سايىن ءتۇسى نۇرلانىپ، لالا قىزىل تاستاي قۇلپىرا بەردى.
— اعايىن دەپ سەن ىنجىققا اقىلىمدى ايتىپ وتىرسام، — دەدى ساقا پالۋان.
وسىنداي مامىر كەش پەن بارقىراعان باسبۇزار داۋىس ۇيلەسپەيدى-اق. كەشكى تىمىق دۇنيە تاعى ەلىكتەي ەلەڭدەپ، ۇركەكتەپ تۇر. ساقان پالۋان تاعى ءبىر ايقايلاسا تۇرا كەپ تۇرىلە قاشاتىنداي مىنا ءتۇن.
— قارا باسىپ، قاراقويىننان قۋىلايىن دەپ وتىرسىڭ عوي، وڭشەڭ شىرىك. الىمبەك بابامنان ساداعا كەتكىر، تۇگە! داۋىلباي جىنى كەلسە، قاراقويىننان ايداپ شىعادى، سوندا نە مۇراتقا جەتەسىڭ، كىمنىڭ ارتىنا بارىپ كىرەسىڭ؟! ات ءمىنىپ تويعا بارىپ، ءسان تۇزەپ جاتقان سەن جوق، نەعىلاسىڭ سول ەر-توقىمدى جامان جۇگىنە قوسا جيىپ قويىپ؟!
قاراڭعىلىقتىڭ اراسىنا، سۋ تۇبىنەن سۋىرىلىپ شىققانداي سۇيرەتىلىپ بىرەۋ كەلە جاتتى. ءۇيۋلى تەزەكتىڭ جانىنا يىعىنداعى كەتپەندى سىلق تاستاي سالىپ، شاڭ-شۇڭ داۋىس شىققان جەرگە جاقىنداپ بارىپ:
— اسسالاۋماعاليكۋم؟ بۇل قايسىڭ بارقىراپ وتىرعان؟ — دەدى تىكەسىنەن تىك تۇرىپ. كىم ەكەنىن بىلە تۇرا ادەيى سۇراعانداي.
ساقان پالۋان قوپارىلا بۇرىلىپ قاراپ:
— ءاي، سەن قاشاننان بەرى مەنى تانىماي قاپ ەڭ، رىسقۇل! — دەدى.
— تانىمادىق، — دەدى رىسقۇل ساسپاي.
— تانىماساڭ تانىماي قالعان شىعارسىڭ. كوزىڭنىڭ ەتى وسكەن شىعار. مەنى بولىس جىبەردى. نە كۇمىس ەر-توقىمدى بەرسىن، نە قاراقويىندى قايتارسىن دەيدى. مىنا مىرجىق اعاش ۇستاۋعا كەلمەي مورىعان كەسەكتەي ۇگىتىلىپ وتىر. جارىتىمدى جاۋابى جوق. ءجون-جورىق بىلەتىن جىگىت ەدىڭ، سەن نە دەيسىڭ، رىسقۇل؟
— كۇمىس ەر بەرىلمەيدى، — دەدى رىسقۇل جاي عانا. اسىقپاي-اپتىقپاي ايتقانىنىڭ سالماعى اقىرعاننان ارتىق ەدى. — كۇمىس ەردى الىمبەك باباممەن بىرگە كومۋلى جاتىر دەپ ەسەپتەڭىز. ال بابامنىڭ كورىن اشىپ، ارۋاقتان تارتىپ الام دەسەڭىز — ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. قاراقويىن — قۇدايدىڭ جەرى. داۋىلبايدىڭ جەرى ەمەس. قۇدايدىڭ قۋ دالاسى ادام بالاسىنىڭ بارىنە ورتاق.
قاراڭعىدان قاراڭداپ تاعى بىرەۋ كورىندى. وتىرعاندارعا سالەم بەرگەن جوق. وقشيىپ ءبىراۋىق قاراپ تۇردى دا، ۇيگە كىرىپ كەتتى. بۇل جىلقايداردىڭ كىشى بالاسى مولدابەك ەدى. تارى قورىپ كەلگەن بەتى. اعايىندى ۇشەۋىنىڭ باسى قوسىلعاننان قايمىقتى ما، جوق الدە، ءارۋاقتىڭ اتى اتالعان سوڭ تايقىدى ما، ايتەۋىر ساقان پالۋان ءبىرىنشى رەت ايقايلاماي-اقىرماي، سابىر ساقتاپ، ءتىپتى سىبىرلاپ سويلەدى:
— قاراعىم، رىسقۇل-اۋ، ءارۋاقتى مەن قۇرمەتتەمەيدى دەيسىڭ بە؟ بولىستىڭ بۇيرىعى. ۇيىنە وياز كەلىپ جاتىر. سولارعا ەل ەكەنىمىزدى تانىتايىق. ريزا قىلىپ اتتاندىرايىق دەيدى. وياز ريزا بولسا، الىمبەك اتامنىڭ اۋلەتى دە جامان بولمايدى، — دەيدى.
جەروشاقتاعى وت قارا قازاننىڭ جەلكەسىنەن سىتىلىپ شىعىپ، قامالاپ تۇرعان قاراڭعىلىقتىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرمەي، قازاندى قورىپ تۇرعانداي. قارا قازان — قارا شاڭىراقتىڭ قازىعى عوي. قازان بوساسا — شاڭىراق شايقالماق. قازاندى قاراڭعى زۇلماتتان قىزعىشتاي قورىعان وتتان اينالىپ، ساداعاسى كەتكىڭ كەلەدى. ءسىرا، باياعى بابالار وتقا بەكەر تابىنباعان.
وت ساۋلەسى جەتكەن جەردەن شالبارى اعاراڭداپ، اياعىنا كەبىس ىلگەن بىرەۋدىڭ اۋەلى بەلىنەن تومەن جاعى كورىنىپ، بىرتە-بىرتە كەۋدە جاعى دا كوزگە شالىندى. احات كورشى ەكەن. قاقىرىنىپ قويىپ، بەلگى بەرە كەلدى. وشاق باسىندا، قازان قاراپ، وت تۇزەپ وتىرعان قاتشاگۇل كەلىنى سىلدىر ەتكىزىپ كوسەۋدى تاستاي سالىپ، ۇشىپ تۇرىپ، قايناعاسىنا سالەم قىلدى.
— كوپ جاسا، شىراعىم — دەدى احات. كىشكەنە شوقشا ساقالى بار، كەڭ كەۋدەلى، ەكى يىعى ەكى كىسى مىنگەندەي، كوزىندە وتى بار، شوڭ مۇرىن، ات جاقتى كەسەك تۇلعالى كىسى قىرىقتار شاماسىندا كورىندى. ساقان پالۋانمەن قاتار ەدى، قالجىڭداپ:
— و، ءداۋ، جاراعان بۋراداي بۇرقىراپ نەعىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى. — ەل تىنىش پا؟ بولىس اۋىلىندا نە بوپ جاتىر؟ وياز كەلدى دەپ ەدى؟ — دەدى.
جايشىلىقتا بولسا ساقان پالۋان احاتتىڭ بۇل قوتىر سوزىنە لايىق جاۋاپ بەرىپ ءبىر شايناسار ەدى، ءدال ءقازىر رەتى كەلمەدى. احات وسى اۋىلدىڭ سىيلى ادامى. بۇعان ءبارى دە جەز سىمداي جۇمساق يىلەدى. مىنا الىمبەكتىڭ بىربەتكەي قارسى بۇتاق سياقتى قاسقىر نەمەرەلەرىن وسى احات الاقانىنا سالىپ ساز بالشىقتاي جۇمسارتا الادى. ەندەشە ونىمەن ءقازىر شايناسۋدىڭ ورنى جوق. و باستا بۇل شارۋاعا وسى احاتتى ارالاستىرۋ كەرەك ەدى. ءالى دە بولسا كەش ەمەس.
— ەي، احات، — دەدى ساقان پالۋان گۇرىلدەك داۋىسىن جايىراق شىعارۋعا تىرىسىپ. — مەنى بولىس جۇمساپ وتىر. وياز كەلىپ جاتىر. سوعان كۇمىس ەردىڭ مايىن بەرە تۇرسىن دەيدى. وياز ءبىراز سەرۋەندەپ، قۇماردان شىققان سوڭ قايتىپ مەن ءوز قولىممەن اكەپ بەرەمىن. سوعان مىنا ىنىلەرىڭ كونبەي وتىر. ايتساڭشى اقىلىڭدى. داۋىلبايمەن قىرعيقاباق بولعاننان از عانا السايعا وڭاي تيمەس. قۇداي اقىڭا، ءتۇن جامىلىپ وتىرمىن عوي، ءوز قولىڭدى ءوزىن كەسە المايدى ەكەنسىڭ. مەن ءوزىم دەپ ايتىپ وتىرمىن سەندەرگە. مەن دە وسى السايدىڭ ءبىر بالاسىمىن عوي.
— سەن بە؟ — دەدى احات ۇپ-ۇزىن سۇق ساۋساعىمەن ساقان پالۋاننىڭ كوزىن شۇقىپ الا جازداپ. — سەن السايسىڭ با؟ السايدان الاستالعىر. نە بەتىڭمەن اۋزىڭ بارىپ ايتىپ وتىرسىڭ باتىردىڭ كۇمىس ەرىن! الساي ەكەنىڭ راس بولسا، سول كۇمىس ەر السايىڭنىڭ ءپىرى ەمەس پە، كيەلى تۋى ەمەس پە؟ ونى ويازدىڭ استىنا ءقايتىپ سالاسىڭ قولىڭ بارىپ؟ السايمىن دەيدى، السايدان الاس كەتكىر. شىرىگەن جۇمىرتقاسىڭ دا سەن، نامىسى جوق...
— جەتتى! — دەپ ساقان پالۋان اقىرىپ قالدى. وشاقتان اۋلاق، وتتىڭ كۇڭگىرت ساۋلەسى قاراڭ-قۇراڭ جەتكەن جەردە جاتقان قارا ەسەكتىڭ قودىعى الگى اقىرعان داۋىستان شوشىپ، ورنىنان تىرسەگى ءدىر-دىر ەتىپ اتىپ تۇردى. شاۋىلدەپ يتتەر ءۇردى. قاراپتان قاراپ تۇرىپ، ءجونسىز-جورىقسىز سيىر موڭىرەدى. ىڭىرسىپ بۇزاۋى ءۇن قاتقاندا عانا زەڭگى-بابا قايتادان كۇيىس قايىرىپ، پىس ەتىپ ءبىر كۇرسىنىپ، تىنشىدى.
— اتاڭا نالەت، اقىماقتار! — دەدى ساقان پالۋان ورنىنان قامشىنىڭ سابىنا سۇيەنىپ تۇرا بەرىپ. — ءسىڭىرى شىققان كىلەڭ قۋ سيراق! ەل دەيدى مۇنى، ەل بولماي ەبەلەك بوپ ۇشىپ كەتكىر. كۇمىس ەر سەنىڭ نە تەڭىڭ، وڭشەڭ سورلى. قۋ اعاشىن قۇشاقتاپ جاتىڭدار. قاپ، بالەم! تۇرا تۇر! اياعىما ەرتەڭ وزدەرىڭ كەلىپ جىعىلاسىڭدار. جىعىلتار بولىس. جاقسىلىقتى بىلمەگەن وڭشەڭ توبىر. قاراقويىننان ايداپ شىقسا، قاڭعىپ كەتەرسىڭ، تۇگە!
پالۋان بەلدەۋدەگى اتتىڭ شىلبىرىن دار-دار ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى، قۇرىم كيىز شىداماي ىدىراپ الا جونەلدى. اۋىر دەنەسىمەن اۋناپ كەسپەلتەك جۋان قارا اتقا تەز ءمىندى.
قاراشا ءۇيدىڭ الدىنداعىلار تىپ-تىنىش تىڭ تىڭداعانداي ءۇنسىز وتىرىپ قالعان. قارا اتتىڭ تاپىراق شابىسىنان شىققان ءدۇبىر ەداۋىر زاماننان كەيىن بارىپ باسىلدى. شاپقان اتقا شاۋىلدەي قوسىلعان داراقى يتتەردىڭ ماڭقىلى دا تيىلدى. تەك جاڭا تاۋعا قاراي پالۋان تاسىرلاتا شاپقان كەزدە، ۇزەڭگىسىنە جارماسا جارىسقان ءبىر توبەتتى ساقان قامشىمەن قاق تۇمسىقتان سالىپ جىبەرسە كەرەك: «قاڭق» ەتىپ قالىپ ەدى، سول باراق توبەت اندا-ساندا ءالى قاڭسىلاپ قويىپ جاتىر. اينالا توڭىرەك ءزىل تارتقان تىنىشتىق قۇشاعىندا. الگى ءداۋ ايامايتىنىن ايتىپ كەتتى. اركىم ويلانىپ قالدى. ەرتەڭگى كۇن كۇدىككە تولى. جۇرەگى تۇسكىر سۋىلدايدى. وشاقتاعى وت السىرەپ، ويناعان شوقتان اجار تايدى. قاراڭعىلىقتىڭ كوكىرەگىنەن يتەرىپ جىبەرمەي تۇرعان جارىق تىرەۋ جالپ ەتىپ قۇلاعانداي كورىندى. قاراڭعىلىق قاماپ تۇرعاندا بارىپ، قاتشاگۇل ۇيدەن ولەگىزگەن ماي شامدى تۇتاتىپ، ەسىك الدىنداعىلاردى كەشكى اسقا شاقىردى.
ءۇيدىڭ كەرەگەلەرى دۇنيەنىڭ وزىندەي كوپتى كورگەن كونە ەدى. داۋىل دا جىققان، جاۋىن دا سىڭگەن. جوساسى كەتىپ، كادىمگىدەي قارايعان. تۇيەنىڭ تەرىسىن ءتىلىپ تۇيگەن كوگى تاستاي قاتىپ و دا قارايعان. كىم بىلگەن، ءار جەرىندە جوسا بوياۋ قىزعىلتىم-قىزعىلتىم بوپ ساقتالعان دا شىعار. ءبىراق ءۇيدىڭ ءىشى كۇڭگىرت، سودان دا قارا بوياۋ باسىم. قۋىس قۇلاق تۇڭكەگە توڭ ماي سالىپ ماقتادان ەسكەن بىلتەنىڭ ءبىر ۇشىن سول مايعا باتىرىپ، ءبىر ۇشىنا وت تۇتاتىپ قويعان.
ۇيدە وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ كوز توقتاتارى سول مايشام. اعاش كەلىنى توڭكەرىپ، سونىڭ ۇستىنە ءۇيدىڭ ورتاسىنا قويىپتى. ورتادا بەينەبىر اۋرۋ ادام وتىرعانداي، ادامدار اينالا قورشاپ سونىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ءۇزىلىپ كەتپەسە ەكەن دەپ جالبارىنىپ جاتقانداي.
قاتشاگۇل بەرگەن كەسپە كوجەنى ءبارى ءبىر قارا شارادان اينالا وتىرىپ ءىشىپ بولعان سوڭ، احات بەتىن سيپاپ باتا قىلدى. داستارقان جيىلدى.
— تارىنىڭ ەندى ءبىر سۋى قالدى، — دەدى احات. — ءدان تارتىپ، بولىپ-اق تۇر، ەندى ءبىر سۋ ىشسە، قۇداي بەرەيىن-اق دەپ تۇر. ال سۋ ىشپەسە، قايدام، كۇيىپ كەتەر ءتۇرى بار. شينايا بوپ قالار.
— مىنا داۋىلبايدىڭ اۋپىلدەكتەرى انا جولعىداي تاعى دا يتشە شۋىلدار. ءجوندى سۋ ىشكىزەدى دەيسىڭ بە، — دەپ رىسقۇل ارت جاعىنا بۇرىلىپ شىرت تۇكىردى. — ونىڭ ۇستىنە مىنا ءبىر كۇمىس ەر دەگەندى تاعى شىعاردى. وتكەن جولى دا وسى ەر-توقىمدى قالاعان، بىلتىر دا اراعا كىسى سالعان. ۇمىتپايدى-اق ەكەن، ءدايىس!
— ە، بۇل ۇمىتپايدى، — دەپ كۇرسىندى احات قوس الاقانىن بىر-بىرىنە ۇيكەپ جۇرەسىنەن بۇك ءتۇسىپ. — بۇل جامان. بۋىنسىز جەردەن پىشاق سالادى. كەشەگى قوقان زامانىندا سارتتاردىڭ بەگىمەن قوسىلىپ سورۋشى ەدى بۇنىڭ اكەسى ەلدى، ەندى بۇل ورىستىڭ ويازىمەن قوسىلىپ ويسىراتىپ بارادى. كوپ اسقانعا — ءبىر توسقان دەۋشى ەدى، بۇلارعا داۋا جوق ەكەن دە، قىزتالاق. ءبىراق سۋ سۇراماسقا امال جوق، باتىردىڭ ەر-توقىمىن بەرە المايمىز. سونداي تۇيىققا تىرەلىپ تۇرمىز عوي.
— اۋ، بۇل نە ءوزى! — دەپ رىسقۇل احاتقا قاراي سىلكىنە بۇرىلعان كەزدە مايشام شالىقتاپ ءسونىپ قالا جازدادى. — جەر داۋىلبايدىكى، سۋ داۋىلبايدىكى، شابىندىق تا داۋىلبايدىكى. ال سوندا اسپانداعى قۇدايدىڭ جاڭبىرى دا داۋىلبايدىكى مە؟ جاۋىن دا جاۋماي قويدى قاساقانا. سۋ سۇراماي-اق، جاڭبىرمەن ءپىسىپ كەتەر ەدى بۇل تارىسى تۇسكىر.
— جەتى كۇن جاۋعان جاڭبىردان جەلدىرىپ ەتكەن سۋ جاقسى دەگەن. — احات رىسقۇلدىڭ اپتىعىن باسا سويلەدى. — سۋارماي بولمايدى. سوندا استىعىڭ — استىق، ايتپەسە — اشتىق. وسى ەكى-ۇش كۇننەن قالماي، قىرعي كەلگەنشە سۋ سالۋ كەرەك.
— سۋارساق-سۋارامىز. كورمەي جۇرگەن قۇقايىمىز با؟ ازار بولسا، تاعى دا جاعا جىرتىسارمىز. وتكەن جولعى سۋدا دا جۇلقىسقانبىز. ءاي، وسى تارى دەگەن بالەنىڭ قايدان شىققانىن قايدام. قۇداي مال بەرمەگەن سوڭ جەر ەمىپ قازاق جارىعان ەمەس. جەرگە تەلمىرۋ سايرامداعى سارتتارعا جاراسادى. بىزگە نە جوق وسى. قولىما بىلتە مىلتىق الىپ، تاۋدان كيىك اۋلاسام، وسى ءبىر اۋىلدى اسىرار ەدىم. سۋ-سۋ دەپ قىرقىسادى دا جاتادى. — رىسقۇل شىداماي ورنىنان تۇرىپ كەتكەندە مۇلگىپ تۇرعان مايشام تاعى دا شالقىدى.
رىسقۇلدىڭ الپامسا كولەڭكەسى ءۇيدىڭ جارتى قاناتىن الىپ كەتتى. بوساعا جاقتان كەرەگەنىڭ باسىنا ىلگەن ۇرگەن قارىن قالباڭدادى. قاراكوبەڭ اراسىنان اۋىلداس اعايىننىڭ جالاڭ بۇت بالالارىنىڭ بوربايلارى كورىنەدى. قۋىرعان جۇگەرىنى كويلەگىنىڭ ەتەگىنە سالىپ الىپ قىتىرلاتىپ جەپ وتىر.
— مىنا بايعۇستار قىزىل كورمەگەلى قاشان. قاپ، ەرتەڭ تاۋعا كەتىپ ءبىر كيىك قۇلاتىپ كەلمەسەم...
— ەرتەڭ تارى سۋارۋ كەرەك، كيىگىڭدى قويا تۇر، قاراق، — دەدى احات، — ءالدى-الدى جىگىتتەر جۇرمەسە، الگى دويىر نەمە كەسىر بولادى. كىجىنىپ كەتتى عوي. ءجا، ونىڭ ءبىر ءجونى بولار. كانە، دومبىرا قايدا؟
قاتشاگۇل ۇشىپ بارىپ ەسكى كەبەجەنىڭ ارتىندا تۇرعان قالاقشا قارا دومبىرانى الىپ بەردى. دومبىرا اۋەلى ۇشاتىن دۋاداقتاي ەبەدەيسىز ارمانداپ الدى دا، ءبىر سىدىرعى شەرتپە جورتاققا كوشتى. احات تاماعىن كەنەپ، بىرەر رەت جوتكىرىنىپ قويدى. شاپانىن يىعىنا تارتىڭقىراپ جاپتى. جۇگەرى قىتىرلاتىپ وتىرعان بالالار دا تىنا قالدى.
— دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
ب ا ق تايسا ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
كۇنىنە توقسان توعىز بالە كورسەڭ، ءالۋ-اي!
سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان.
دۇنيە داستان
اۋەلى-اق باستان
اقىلدى دۇشپان جاقسى
اقىماق دوستان، ءالۋ-اي!
— وي، سورلى-اي، راس قوي، — دەدى رىسقۇل ورنىنا قايتادان كەلىپ وتىرىپ.
جاپالاق جالپىلدايدى جار باسىندا،
نەمەنە جوقتىڭ كۇنى بار قاسىندا.
دوس بولىپ قاس بولعاننان ساقتا، قۇداي
قاسقىر دا قاستىق قىلماس جولداسىنا، ءالۋ-اي!
قوڭىر قاز، ۇيرەك،
قاناتىن سۇيرەپ،
بۇل جالعان وتەر-كەتەر
وي-دەپ، بۇي-دەپ، ءالۋ-اي!..
— ءاي، اينالايىن، كوكەم-اي، مىناۋىڭ الگى ءيتتىڭ ءوزى عوي! داۋىلبايدىڭ قولشوقپارى. — رىسقۇل ايىزى قانىپ، ءاندى راحاتتانا تىڭدادى. — مىناۋىڭ بۇرىنعى ايتقاندارىڭنان باسقا عوي.
احات اسىقپاي قوڭىر داۋىسپەن، باپپەن ايتىپ وتىر. شەرتپەكتىڭ ءۇنى وعان قوسىلىپ و دا ادامشا اڭىرايدى.
جابىنى جاۋعا مىنبە جالدى ەكەن دەپ
جامانمەن جولداس بولما مالدى ەكەن دەپ، ءالۋ-اي.
بالاسىن قازاناتتىڭ باقپاي قويما
جەم ءتۇسىپ اياعىنان قالدى ەكەن دەپ، ءالۋ-اي!
اشىركۇل، زەينەپ.
وتىرمىن سويلەپ.
بۇل داۋرەن وتەر-كەتەر
وي-دەپ، بۇي-دەپ، ءالۋ-اي!..
بۇل انگە ءداۋ-بابادان اسا سوققان الاتاۋدىڭ كەشكى سامالى قوسىلدى. اركىم-اق قازاناتتىڭ كىم ەكەنىن جوبالاپ وتىر. ول كەشەگى وتكەن الىمبەك باتىر. جاعاسىن جاۋعا جىرتتىرماعان، قانشا سۇراپىل سوقسا دا باسى جەرگە يىلمەگەن زاۋ بايتەرەك. ءبىراق سوندا اياعىنا جەم تۇسكەن كىم؟ نە دەپ وتىر مىنا احات؟
— جەم تۇسكەندى كورسەتەرمىن ءالى مەن ولارعا! — دەپ رىسقۇل ەسىك جاققا قارادى. — قۇداي داۋىلبايعا الاقانىمدى جايدىرماي-اق قويسىن. قازاناتتىڭ بالاسىن داۋىلباي باقپاي-اق قويسىن. داۋىلبايدى قويشى، ول الساي ەمەس قوي. قۇداي ۇرعاندا ءوز جاقىنىمىزدى ۇردى عوي. ساقاندى ايتام. قاسقىر دا ءوز ۇيالاسىنا قاستىق قىلمايدى ەكەن. ال مۇنىكى نە؟ سىرتتا قاتشاگۇل قازاننىڭ ءتۇبىن قىرىپ، جۋىندىسىن يتكە قۇيىپ ءجۇر. توبەدەن، اسپان تۇندىگىنە تاعىپ تاستاعان اسىل تاستاي جىلتىراپ جۇلدىزدار كورىنە باستاعان. ءداۋ-بابانىڭ توبەسىنەن ءبىر جۇلدىز اققان بويدا اعىپ وتىرىپ كۇنشىعىس-تەرىستىكتەگى قۇلاننىڭ ۇستىنە بارىپ قۇلادى. قاتشاگۇل:
— ءبىسمىللا، ءبىسمىللا، — دەدى.
كورشى ۇيدەن كوك توبەت ۇلىدى، جۇلدىز اققاندا يت ۇليتىنى نەسى ەكەن؟
IX
كامەرانىڭ قۇلپى ادەتتەگىدەن ەرتە سالدىرلادى. تۇرار كەشىرەك كەلۋشى ەدى. رىسقۇل الدەنەدەن سەكەم العانداي ەكى كوزى ەسىككە قادالدى. نادزيراتەل تۇراردىڭ ورنىنا ەڭگەزەردەي، ۇزىن بويلى بىرەۋدى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن يتەرىپ كىرگىزدى.
— سەنىڭ تىلەگەنىڭ وسى بولسا — جەتتىڭ مۇراتىڭا. جات جابىسىپ تاس ەدەندە! — نادزيراتەل تەمىر ەسىكتى ساقىرلاتا قۇلىپتاپ بولىپ، كوزدەي تەسىكتەن سىعالاپ ءبىراۋىق قاراپ تۇردى دا كەتىپ قالدى.
رىسقۇل اڭ-تاڭ. ونىڭ تۇككە تۇسىنبەي تۇرعانىن سەزگەن قوناق:
— زدراۆستۆۋيتە! — دەپ قولىن ۇسىندى. رىسقۇل پالۋاندىقپەن اتى شىققان-اق ازامات ەدى، مىنانىڭ كۇرەكتەي قولى رىسقۇلدىڭ قولىن كومىپ كەتتى.
«بۇل ادەيى سىر تارتپاق ءۇشىن جىبەرىپ وتىرعان جانسىزى بولدى عوي، ءسىرا».
رىسقۇلدى تەرگەۋگە ءجيى الىپ باراتىن. سۇراقتى كوزىلدىرىك كيگەن ءبىر ارىق ورىس الۋشى ەدى. جىڭىشكە اۋرۋعا ۇشىراعان ادامداي ىلميگەن بىرەۋ. ءسىرا، كوپ ءومىر سۇرمەسىنە كوزى جەتكەن سوڭ اشىنىپ، اشۋىن تۇتقىنداردان العىسى كەلە مە، سورلى، ايتەۋىر ازاپقا سالاتىن. سوندا رىسقۇلدان:
— سەنىڭ سەرىكتەرىڭ كىم؟
— بولىستى ءولتىرۋدى ساعان كىم تاپسىردى؟
— پاتشاعا ءتىل تيگىزگەنىڭ راس پا؟ — تاعىسىن تاعىلار. ۇدايى سۇرايتىنى سول. رىسقۇلدىڭ ايتاتىنى ۇدايى ءبىر جاۋاپ. اقىرى تەرگەۋشى شىداي الماي جوتەلگە بۋىنىپ ءولىپ قالا جازداپ قيقىلدايدى دا، ايداۋىل رىسقۇلدى كامەراسىنا اكەلىپ تىعادى. «ەشقانداي امال تاپپاعان سوڭ مىنا جانسىزىن جىبەرىپ وتىر ەندى».
رىسقۇل شاقىرىلماعان قوناقتان بويىن اۋلاق ۇستادى. اناۋ مۇنى اڭگىمەگە شاقىرىپ، ءسوز تارتىپ كورىپ ەدى، رىسقۇل ونىڭ ايتقان ورىسشاسىن تۇسىنبەگەن بولىپ، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى دە، بەزەرىپ قالدى.
— مەنىڭ اتىم — الەكساندر، — دەدى ۇزىن بويلى، جيرەن ساقال. — الەكساندر بروننيكوۆ. بۇرىن جالپى كامەرادا ەدىك. ەندى سەن جالعىزسىراماسىن دەپ وسىندا جىبەردى. ال سەن بولساڭ قۋانبايسىڭ، بۇل قالاي؟
— بىلمەيدى، — دەپ كۇڭك ەتتى دە، رىسقۇل موينىن ىشىنە تىعىپ، بەشپەتىنىڭ جاعاسىمەن بەتىن بۇركەپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى. تۇراردىڭ كەلۋىن كۇتىپ، ساق جاتتى. دالىزدە تىرس ەتكەن دىبىس شىقسا، باسىن جەردەن جۇلىپ الىپ تىڭ تىڭدادى. ءبىراق بۇگىن دە تۇرار كەشىكتى.
«ءوزى ارت ايلانبايتىن زىندانعا ماۋىزداي قىلىپ مىنانى قاماعانى نەسى؟ بالامىز ەكەۋمىزگە جەتپەيتىن جەردىڭ بۇل قاي جاعىنا جاتادى؟ ونسىز دا تىنىسى تار. ەسىك اشىلعانشا قايراندا قالعان بالىق قۇساپ اۋزىمىزدى اشىپ، القىنىپ شىعامىز. ەندى تىم كەلىستىك قوي. قانشا كۇنگە جىبەرىلگەن قۋ بۇل؟ و، كوكىرەگىن قۇرت جەگەن زالىم كوكساۋ!»
تەمىر توسەكتىڭ تاقتايلارى ويناقشىپ، قۇلاي بەرەتىن بولعان سوڭ، رىسقۇل سول ەكى تاقتايدى تاس ەدەنگە توسەپ، سونىڭ ۇستىندە وتىراتىن. تاقتايسىز كويكا قۇر بوسقا ورىن الىپ تۇرادى. بروننيكوۆ اۋەلى سونىڭ تەمىر جاقتاۋىنا شوقيىپ قانا وتىردى. سالماق سالۋعا سەسكەندى، قيساڭ ەتە تۇسە مە دەپ ويلادى. ونسىز دا شاباقتارى مايىسىپ، قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان نەمە ەكەن.
جالعىز تەرەزە — شەل باسقان كوزدەي، مۇنارتا بەردى. كۇن باتىپ، كوز بايلانعان كەز شىعار. تەرەزە سىرتىنان ارى-بەرى اينالشىقتاپ جۇرگەن نادزيراتەلدىڭ ەتىگىنىڭ ەلەسى قۇساپ ءبىر كولەڭكە قاراڭ-قۇراڭ ەتەدى.
بروننيكوۆ مىنا قۇدىق سياقتى تاس قۋىستى كورىپ، بۇرىنعى جاتقان جەرىم مۇنىڭ قاسىندا كەڭ ساراي ەكەن توي دەپ قالدى. دەمەك، — دەدى ول، — مىنا جاتقان قازاقتىڭ جازاسى بىزدىكىنەن دە اۋىر بولعانى ما؟
— ەي، دوس، — دەدى ول داۋىسىن جۇمساعىراق شىعارۋعا تىرىسىپ، — نە ءۇشىن جاتىرسىڭ؟
رىسقۇل ۇندەمەدى.
— نە ءۇشىن قامالدىڭ دەيمىن؟
رىسقۇل بۇعان بۇرىلىپ قاراپ ەدى، ەكى كوزىنەن ەكى قانجار اتىلىپ شىعاتىنداي سۇپ-سۋىق ەكەن. بروننيكوۆكە جەپ جىبەرەردەي، كىرپىك قاقپاي ءبىر ءسات قاراپ تۇردى دا، قايتادان بۇك ءتۇسىپ، جاتىپ قالدى.
ەندى بروننيكوۆ ساسايىن دەدى. «الدا يتتەر-اي، تۇرمەنىڭ باستىقتارى مەنى جازالاعانداعى ءتۇرى-اۋ. نادزيراتەلمەن ەگەس ءۇشىن. مىنا جاتقان ءبىر باسكەسەر شىعار. مەنى مەرتىكتىرۋ ءۇشىن وسىنىڭ ۇستىنە ادەيى اكەلىپ تىقتى-اۋ. توبەلەسسە، وڭاي بەرىلە قويماسپىن. ءبىراق ۇيىقتاپ كەتسەم — قاستاندىق جاسار دا. ساق بول، الەكساندر».
بروننيكوۆ وتىرۋدىڭ ىڭعايىن تاپپاي، تار قۋىردا تىكەسىنەن تىك تۇردى دا قالدى.
«نامازدىگەردىڭ كولەڭكەسى قۇساعان نەمە ەكەن، — دەدى رىسقۇل ىشىنەن. — تىرسەگىنەن ۇرىپ قۇلاتار ما ەدى. توبەدەن تونگەنى نەسى؟»
دالىزدەن نادزيراتەلدىڭ ەتىگىنىڭ تاقاسى تارسىلدايدى. تاس ەدەنگە تيگەندە تاقادى ەتىك تابىتتىڭ قاقپاعىنا شەگە قاعىپ جاتقانداي ساق-ساق ەتەدى. تامۇقتىڭ ەسىگىن تورىپ جۇرگەن ازىرەيىلدەي؛ الگى دىبىس شاق-شاق ەتىپ ميىڭدى شاعىپ جاتقانداي، ەرىكسىز تۇلا بويىڭ جيىرىلىپ، ازا كوڭىلدى قازا قىلادى.
— ە، تاۋبە، — دەدى رىسقۇل داۋىستاپ.
مۇنىسى، ءسىرا، تاعى ءبىر كۇن ءوتتى، — دەگەنى شىعار. ول:
— «ە، تاۋبە» — دەگەندە، بروننيكوۆ، ەلەڭ ەتە قالدى. «مىناۋىڭ وڭاي ەمەس، — دەدى ىشىنەن، — جەتىسۋدىڭ گۋبەرناتورىن ايتىپ وتىر عوي».
— تاۋبەنى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
رىسقۇل تۇككە تۇسىنبەي وعان باعجيا ءبىر قارادى دا، قايتادان جانتايا كەتتى.
— ە، تاۋبە، — تاعى دا.
— گەنەرال فون تاۋبە سەنىڭ دوسىڭ با، جوق الدە سوعان ارىز ايتايىن دەپ پە ەدىڭ؟
— ءاي، وتتاما! — دەدى رىسقۇل باسىن جەردەن جۇلىپ الىپ، مەنى مازاقتاپ وتىر دەپ ويلاپ.
نادزيراتەل كوزدەي تەسىكتىڭ قاقپاعىن كوتەرىپ، سىعالاپ ىشكە قارادى. كامەرانىڭ ورتاسىندا دىڭگەكتەي بولىپ ءالى تۇرعان بروننيكوۆتى، ەدەندە بۇك ءتۇسىپ جاتقان رىسقۇلدى كوردى. ىشىنەن ريزا بولدى. دەمەك، ەكەۋىنىڭ تۇزى جاراسپاعان. بۇل ەكەۋىنىڭ تىستەسكەنى كەرەك. بىر-بىرىمەن قىرقىسقانى كەرەك. ەكى تۇتقىندى اتىستىرىپ قويسا، نادزيراتەلدىڭ جۇمىسى جەڭىل بولادى. ءبىرىن ءبىرى اشكەرەلەپ وتىرادى. بۇلاردىڭ اۋىز جالاسىپ كەتكەنى جامان. قۇداي سودان ساقتاسىن.
كوزدەي تەسىكتىڭ قاقپاعى سىرت ەتىپ قايتا جابىلدى. تەمىر تاقالى ەتىكتىڭ جان-جۇيكەنى جانىشتاعان دىبىسى الىستاپ بارا جاتتى.
كامەرانىڭ تەرەزەسىنەن ەندى مۇنار دا كوشتى. سىرتقى قاراۋىلدىڭ ەتىگى دە قاراڭدامايدى. ەدەندە جاتقان قازاقتىڭ دا بەت-جۇزى كورىنبەيدى. توبەسى جوق زىنداننىڭ تۇبىندە تۇرعاندا — ادام اقىلىنان اداسپاي، جىگەرىن جوعالتپاي، ساناسى مۇنارلانباي قالۋى قيىن دا شىعار. سونداي ءبىر وپپاعا ءتۇسىپ كەتپەستىڭ امالىن ويلاپ، بروننيكوۆ الىستاعى قارت اناسىن، ءۇش بالا مەن تانياسىن ەلەستەن ىزدەدى. ولاردان جىلدىڭ باسىندا ايىرىلىپ ەدى، ەندى، مىنە، جاز ورتاسى. تاعدىر مۇنى دۇنيەنىڭ ءبىر قيىرىنا اكەلىپ تاستادى. قارا داۋىل ونى وسىنشاما الىسقا ۇشىرىپ اكەتەر دەپ كىم ويلاعان. ەندى ەلگە ورالۋ دەگەن ءۇمىت تەك قيالىندا جىلت-جىلت ەتۋشى ەدى، ال بۇگىن كۇندىزگى سوقتىعىستان كەيىن تۇتقىندىق مەرزىم ۇلعايا تۇسپەسە، كەمىمەك ەمەس.
«قايداعى ءبىر قازاقتىڭ قورا تازالاعان بالاسىنا نەسىنە اراشاشى بولا قالدىم؟ — دەپ ءبىر ويلاپ، ول رايدان تەز قايتتى: — ادىلەتسىزدىك تاسىراڭداعان جەردە مەن بەيتاراپ تۇرا الماسپىن. ءبىزدىڭ و باستاعى ۇراننىڭ ءوزى ادىلەتسىزدىككە قارسى كوتەرىلگەن جوق پا؟ سودىرلى سويقاندى كورە تۇرا كوز جۇمسام، سورلى بولعانىم ەمەس پە؟».
كۇندىزگى قازاق بالاسى مىنا تاستاي قاراڭعىدا كوز الدىنا كەلدى. بالعىن قانات بالاپاندى قاراقۇس شۇيگەلى ءتونىپ بارعان كەز. جۇدىرىعىن ءتۇيىپ العان قارا بالا. «اي، ءوزى دە جۇرەك جۇتقان ەكەن. تيتتەي بولىپ، ەڭگەزەردەي الپاۋىتتى يتەرىپ جىبەردى-اۋ. سول سوندا الگى ءبىر ءتۇپ قىزعالداقتى نادزيراتەل تاپتاپ كەتپەسىن دەپ ىشقىندى-اۋ.
اپىر-اي، سول ءبىر عانا قىزعالداق ءۇشىن شىرىلداپ، الباستىمەن الىسقاندا، سونداي سۇڭقار تەكتى بالاعا مەن نەگە ارا تۇسە الماسقا؟».
وسى ءبىر ويدان بروننيكوۆ يىعىنان ءزىل قارا تاس تۇسكەندەي جەڭىلەيىپ قالدى. كامەراعا قامالۋدىڭ وكىنىشى وشەيىن دەدى. مىنا ەدەندە جاتقان قاھارلى قازاق تا سونشالىقتى قورقىنىشتى ەمەس سياقتاندى. ءالى دە بولسا، ءتىل قاتىپ، كوڭىلىن تاۋىپ، ءسوز باستاۋ كەرەك دەپ ويلادى. «تىپتەن بولماي بارا جاتسا، ونى كورىپ الارمىن»، — دەدى.
كەنەت بالتىرىنىڭ شىم-شىم ەتە قالعانىن سەزدى. «بۇل لاعنەت اتقىر مۇنداي تاس قاپاستا قايدان ءجۇر؟» — دەپ تاڭ قالدى قاندالا شاققان بالتىرىن قاسىماق بولىپ ەڭكەيە بەرىپ.
قانسورعىشتار قاراڭعى بولدى — شابۋىلعا شىققان-دى...
بالتىرىن قاسىماق بولىپ بروننيكوۆ ەڭكەيە بەرگەندە، جانتايىپ جاتقان رىسقۇل ورنىنان بارىسشا اتىپ تۇردى. انانىڭ ءاربىر قيمىلىن اڭدىپ-اق جاتقان ەكەن. قاراڭعىدا دا كورە بەرەتىن قاسيەتىن كامەرا جويا الماپتى. ايسىز تاستاي قاراڭعى تۇندەردە جىلقى باعىپ وسكەن رىسقۇلدا ۇكى تەكتەس قۇستاردىڭ كورگىشتىگى بار ەدى.
بروننيكوۆ ساسىپ قالىپ:
— كلوپ، كلوپ، — دەدى.
ونىسىنا رىسقۇل تۇسىنبەدى. بۇل تۇسىنىسپەۋشىلىك نەگە اپارىپ سوعارى بەلگىسىز ەدى، دالىزدەن تىقىر ەستىلدى. رىسقۇل قۇلاق تۇرە قالدى.
— تۇرار، — دەدى ول ىشىنەن تاستاي قاراڭعىدا.
سارت-سۇرت ەتىپ ەسىك اشىلدى. نادزيراتەل ىشكە بالانى كىرگىزدى دە، فوناردىڭ ولەگىزگەن ساۋلەسىمەن كامەرانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن تىنتكىلەپ شىقتى. ورتادا سوستيىسىپ تۇرعان ەكى تۇتقىندى كورىپ، كوڭىلى تولعانداي، ءبىر جوتكىرىنىپ قويىپ، ەسىكتى قايتا قۇلىپتادى.
«بۇل قالاي؟» — دەگەندەي — بالا بوساعادا تۇرىپ قالدى. اكەسىنىڭ قاسىنداعى قابا ساقالدى فوناردىڭ بولىمسىز جارىعىنان شىرامىتقانداي عانا بولدى. «شىننان سول ما؟ ماعان اراشا تۇسكەن ادام با؟».
بروننيكوۆ بالانىڭ ءجۇزىن جىعا تانىماسا دا، كۇندىزگى باتىرىنىڭ ءدال ءوزى ەكەنىن بىردەن ءبىلدى. قۋانعاننان داۋىستاپ، ورىسشالاپ:
— ەتو تى؟! — دەدى.
— ءيايا، مەن، — تۇرار دا ورىسشا جاۋاپ قاتىپ. — مۇندا قالاي كەلىپ قالدىڭىز؟ ءا، تۇسىنىكتى، تۇسىنىكتى. ايتپاي-اق قويىڭىز. ماعان بولا باسىڭىزعا بالە تىلەپ الدىڭىز عوي. كىنالىمىن مەن.
«تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن»، — دەپ رىسقۇل تۇر.
— وۋ، مۇنىڭ كىم، تۇرار؟ ناعاشىڭ كەلگەندەي شۇيىركەلەسە كەتتىڭ.
— بۇل جاقسى ادام، كوكە، — دەپ تۇرار كۇندىزگى بولعان جاعدايدى باستان-اياق ايتىپ شىقتى.
— قايدان بىلەيىن، ماعان ادەيى جىبەرگەن جانسىزى ما دەپ قالدىم. مىڭ دا ءبىر راقمەت، تامىر، — دەپ رىسقۇل قاراڭعىدا بروننيكوۆتىڭ قولىن سيپالاپ تاۋىپ الىپ، قاتتى قىستى. — بۇل ورىستاردىڭ ىشىندە دە نەبىر ازاماتتارى بار-اۋ، شىركىن! قاراشى، قورىقپاي نادزيراتەلدىڭ وزىنە قارسى شىعۋىن.
ەندى رىسقۇل جاڭا «تامىرىنا» تاقتايدان ورىن بەردى. تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، اياعى تالعان بروننيكوۆ، ءسىرا ءبىر ءتورت قاباتتاپ سالعان توسەنىشتىڭ ۇستىنە وتىرعانداي، راحاتتانىپ جايعاسا بەردى دە:
— حوروشو، — دەدى.
— تاپقان ەكەنسىڭ، قاروشونى، — دەپ كۇلدى رىسقۇل. ورىستىڭ «حوروشوسىن» ول ءتۇسىنۋشى ەدى. — «قارا تاس ۇيقىڭ كەلسە بولار مامىق»، — دەگەن وسى، تامىر، شىدا!
— چتو ون گوۆوريت؟ — دەپ سۇرادى بروننيكوۆ تۇراردان. تۇرار ءتۇسىندىرىپ بەردى.
— اكەڭ شىنىندا دا باتىر ەكەن، — دەدى بروننيكوۆ. — سەن كۇندىز نادزيراتەل ايتقانداي، ءبانديتتىڭ بالاسى ەمەس، باتىردىڭ بالاسى ەكەنسىڭ.
— نە دەيدى! — دەدى رىسقۇل.
تۇرار قازاقشالادى.
«مەن سياقتى ساياسي تۇتقىنعا، «قاندى جەكسەنبىنىڭ» سويقانىن كورگەن ادامعا جىگەر بەرىپ تۇرعان بۇل، ءسىرا، وڭاي قازاق ەمەس شىعار».
— كانە، تانىس بولايىق: مەنىڭ اتىم الەكساندر بروننيكوۆ. سەنىڭ شە؟ — دەدى قابا ساقال تۇرارعا قاراپ.
مەنىڭ اتىم — تۇرار. اكەمنىڭ اتى — رىسقۇل. كۇندىز ايتتىم عوي.
— رىس-كۋل، — دەپ بۋىنعا ءبولىپ سوزىپ ايتتى بروننيكوۆ. — رىسقۇل. ال مۇندا قانداي جاعدايمەن كەلىپ قالدىڭدار؟
— نە دەيدى؟ — دەدى رىسقۇل.
— مۇندا نە ءۇشىن وتىرسىڭدار دەيدى.
— ە، ول ۇزاق حيكايا دە، — دەپ رىسقۇل قيسايا كەتتى.
— ە، ول ۇزاق اڭگىمە، — دەدى تۇرار بروننيكوۆكە.
— تۇسىنىكتى، — دەپ الەكساندر بالانىڭ يىعىن سيپالاپ تاۋىپ الىپ، ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى. — ۋاقىت كوپ، قۇدايعا شۇكىر جاتا-جاستانىپ اسىقپاي تىڭداپ الارمىن. ال ەندى مىنا قاندالانى قايتتىك؟ مەنى بۋىپ بارا جاتىر. ءسىرا، جاتىرقاعانى ما؟ سەندەرگە تيمەيدى-اۋ دەيمىن وزدەرى؟
— نە دەيدى؟ — دەدى رىسقۇل.
— اشەيىن قاندالانى ايتادى. بۋىپ بارا جاتىر دەيدى.
— سورلىنىڭ قانى ءتاتتى شىعار، — دەپ رىسقۇل مىرس ەتتى. — تالانىپ كورمەگەن ەكەن ءالى. ايت وعان تالانعاننىڭ كوكەسى قانداي بولاتىنىن. ءاي، تامىر...
رىسقۇل بروننيكوۆتىڭ تىزەسىنە قولىن سالدى. «ءوزىنىڭ اياعى دا بۋرانىڭ سانىڭداي ەكەن-اۋ»، — دەدى ىشىنەن.
— ءاي، تامىر! سەن قاندالاعا وكپەلەمە. قاندالا دەگەن نە ول! اتجالماندى ايت. اتجالمانعا تالاتقان جوق پا سەنى؟
— چتو ون گوۆوريت؟
تۇرار ورىسشالاپ بەردى.
— نەت-نەت! — دەپ تۇلا بويى تىتىركەنگەندەي بولدى بروننيكوۆتىڭ.
— ءا، ەندەشە تىڭدا. مىنا مەنى وسى كامەراعا اكەلىپ تىققاننان كەيىن ءبىر اپتادان سوڭ ءۇش اتجالمان اكەلىپ قويا بەردى. ۇشەۋىن دە ابدەن اشىقتىرىپ، جالاڭداتىپ قويعان ەكەن، ارامدار. ەسىندە بولسىن، تامىر، دۇنيەدە اش اتجالماننان اش قاسقىر الدەقايدا ارتىق. تالاپ جەي باستاعان كەزدە شىبىن جانىن شىرىلداپ، كىرەرگە تەسىك تاپپاي سورلايسىڭ. ۇستايىن دەسەم ۇستاتپايدى. ۇرايىن دەسەم — تاياق جوق. ەكى قول، ەكى اياعىڭدى قاشانعا دەيىن ەربەڭدەتەسىڭ؟ ءبىراق مەن قۇلىعىمدى اسىردىم، اتاسىنا نالەت. وتىرىك ولگەن بولىپ، تىرپ ەتپەي قالام. سول كەزدە اتجالمان، اتاڭا نالەت، اياعىڭدى قامسىز قارپي باستايدى. شاپ بەرىپ ۇستاپ الامىن، قولىمدى تالاپ، قانىن سۋداي اعىزادى. ءبىر مىجىپ قالسام — جانى شيق دەپ شىعاد تا كەتەدى. انە، تامىر، سونداي دا بولعان. قۇداي باسىڭا سالماي-اق قويسىن. كۇندىز كورسەتەمىن، تامىر، اتجالمان سالعان تىرتىقتاردى.
— دا، حۋجە نە پريدۋماەش، — دەدى بروننيكوۆ تۇراردىڭ اۋدارماسىنان كەيىن — ال، تۇرار، سەن ازامات ەكەنسىڭ. ورىسشانى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟
— وسى تۇرمەدە. پريحودكو مىرزانىڭ بالالارىنان، تۇتقىنداردان، نادزيراتەلدەردەن.
— كىتاپ وقىپ، جازۋ جازا الاسىڭ با؟
— ازداپ. پريحودكو مىرزانىڭ ناتاشا دەگەن قىزى كومەكتەسەدى. ال اركاشا دەگەن ۇلى مەنىمەن قاس.
— قالاي بولۋشى ەدى؟ سويلەگەندەرىن ەسىتەمىن توي. ايتالىق، كۇندىز ءوزىڭىز كورگەن نادزيراتەلدىڭ ءسوزىن قالاي ۇمىتارسىڭ...
— ا، كۇندىزگى مە؟ ە، ول بەيشارا عوي. سەن بىلەسىڭ بە؟ ونىڭ ءوزى دە تۇتقىن. ءبىراق نادزيراتەل ەتىپ قويعان. ەگەر قىزمەتىن نەعۇرلىم قاتال جۇرگىزسە، سوعۇرلىم ونىڭ ەڭبەگى باعالانىپ، جازا مەرزىمى قىسقارادى. تۇرمەدەن ەرتە بوساتىلادى. ال، كەيبىرەۋلەرى بوستاندىق العاننان كەيىن دە ءوز ەرىكتەرىمەن تۇرمە قىزمەتىندە قالا بەرەدى. كۇندىزگى ەكەۋمىزدىڭ دوسىمىز ءدال سونداي سورلى. ءجا، ونى قويالىق... سەنىڭ وقۋىڭدى قالاي ەتسەك ەكەن؟ سەن كوپ نارسە بىلۋگە ءتيىسسىڭ، باۋىرىم. سەن بىلۋگە ءتيىسسىڭ. ۇقتىڭ با؟ كوپ، كوپ ءبىلۋىڭ كەرەك سەنىڭ!
* * *
بۇل جولى ەسىكتىڭ ءوزى ەمەس، ادامنىڭ باسى سيار-سيماس كەسپەگى اشىلدى. تۇتقىنعا تاماق بەرۋ ءۇشىن ادەيى ىستەپ قويعان.
— ءما، مىنا اتاۋىڭدى ال! — دەگەن زەكىمە داۋىس ەستىلدى. — بالاڭ ەكەۋىڭە. ال اناۋ مەيمانعا بۇگىن كەشكى اس بەرىلمەسىن دەگەن بۇيرىق بار. قۇرمەتتى قوناعىڭ عوي، رىسقۇل، مۇمكىن ءوز سىباعاڭدى بەرەرسىڭ وعان. حي-حي!
نادزيراتەل قيقىلداپ كۇلىپ، ءسىرا، تاۋىپ ايتتىم-اۋ دەگەن بولار، ءوز سوزىنە ءماز بولىپ كەتە باردى. جۇدىرىقتاي قارا نان مەن ءبىر وجاۋ سىلدىر سورپا ەكەن. نانى جەلىم سياقتى، ءسىرا، قارا بيدايدىڭ ۇنىنا بۇرشاق، ارپا ۇنىن ارالاستىرعان-اۋ، ايتەۋىر قۇداي كەسىر قىلماسىن، سۇيكىمسىز-اق. ىشىنە كۇشالا وراپ يتكە تاستايتىن قامىر سياقتى.
— كەل، تامىر، — رىسقۇل قاراڭعىدا تۇرتىنەكتەپ، كوتەلوكتى ورتاعا قويىپ. بىلجىر قارا ناندى ۇشكە ءبولىپ، الدىمەن بروننيكوۆكە ۇسىندى.
— جوق، راقمەت، — دەپ بروننيكوۆ باس تارتتى.
رىسقۇل ونىڭ الاقانىن زورلاعانداي مىتىپ اشىپ، ناندى ۇستاتا سالدى.
— ءما، تۇرار، — دەدى قاراڭعىدا بالاسىنىن قولىن سيپالاپ ىزدەپ.
— مەن جەمەيمىن، كوكە، الگىندە مىرزانىڭ كۋحنياسىندا تاماقتانعانمىن. اسپازشىسى جاقسى كىسى. ءوزىڭ جەشى، كوكە.
— سەن سىپايىلىقتى نەعىلاسىڭ. جۇتقان — جۇتاماس، ءما، جەپ ال، قارنىن اشادى، — دەپ اكەسى جىك-جاپار بولدى.
تۇراردىڭ توق ەكەنى راس ەدى. ناتاشا ەكەۋى ءبىر ساعاتتاي وتىرىپ، الىپپەنى ەجەلەگەن سوڭ، مىرزانىڭ قىزى ونى اس ۇيگە ەرتىپ بارىپ، تاماق بەرگىزگەن. پريحودكونىڭ باسقا قىزمەتكەرلەرى وسەك-اياڭ، قۇقاڭ-سۇقاڭمەن شارۋاسى جوق، تىرشىلىگىنە مىعىم بالانى اياپ، جاقسى كورىپ كەتكەن. بارى بولسا ءبولىسىپ، جاندارى قالمايتىن.
— راقمەت سەندەرگە، — دەدى بروننيكوۆ ءبىرتۇرلى تەبىرەنگەندەي، تولقىندى ۇنمەن. — ءدام-تۇز ءۇشىن، قوناقجايلىلىق ءۇشىن راقمەت. الگى اقىماق تا ماعان ادەيى تاماق بەرمەي، سەندەر مەنەن اسىن قىزعانسىن دەپ، ادەيى ساسىق ساياسات ىستەپ وتىر. ولاردىڭ ارام ويىن ويرانداعاندارىڭ ءۇشىن راقمەت.
قاراڭعىدا سيپالاپ، بالانى تاۋىپ الدى. باسىن سيپالادى. بروننيكوۆتىڭ قيمىلىن بايقاپ، رىسقۇل دا قولىمەن بالاسىن ىزدەدى. تۇراردىڭ باسىن سيپالاي بەرىپ، بروننيكوۆتىڭ قولىنا قولى ءتيدى. بروننيكوۆ كوكپارشىنىڭ ەمەننىڭ بەزىندەي قاتتى قولىن قىسىپ-قىسىپ قويدى. مۇنىسى ءوز ريزالىعىن، دوس پەيىلىن تانىتقانى ەدى.
— شاشى ءوسىپ كەتىپتى، — دەدى رىسقۇل بالاسىنىڭ باسىن الاقانىمەن ايمالاپ. — ۇستارا جوق. ۇدايى ءوزىم الىپ بەرۋشى ەدىم. ەندى ۇستارا جوق. تۇرمەدە ۇستارا ۇستاتپايدى.
تۇرار اكەسىنىڭ الاتىنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، بويى ەرىكسىز تىتىركەندى. رىسقۇل تۇراردىڭ شاشىن سابىنداپ جىبىتپەي-اق، قۇرعاقتاي قىرار ەدى. بالانىڭ باسىن جۇرەلەپ وتىرىپ ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا قىسىپ الاتىن. بالا:
— كوكە، اۋىرتتىڭ عوي، جىبىتەيىنشى، — دەسە:
— شىدا! جىگىت تە وسىنى ءسوز دەي مە ەكەن؟ باياعىدا ءبىز بالا كەزىمىزدە شاشىمىزدى شالدار قويدىڭ قابىرعاسىمەن قىراتىن. سوعان دا شىداۋشى ەدىك، — دەپ قايرايدى. تۇراردىڭ كوزىنەن ىتقىپ-ىتقىپ جاس شىعادى. ءبىراق دىمىن شىعارمايدى. ءتوزىپ باعادى.
— الىمبەك اتاسىنداي باتىر عوي، — دەپ رىسقۇل ماقتاپ قويادى. بالا سوعان ءماز.
الىمبەكتەي بولۋ — بالانىڭ ەجەلگى ارمانى. ەركەلەتۋگە، ماقتاۋعا ساراڭ رىسقۇل ءوزىن الىمبەك سىندى باتىر باباسىنا بالاعانعا تۇراردىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي بوپ ەداۋىر مارقايىپ قالدى.
شاشىنىڭ ءوسىپ كەتكەنى دە راس ەدى. تيىن جيناپ، ءشوپ بازارداعى شاشتارازعا بارىپ الدىرايىن دەسە پريحودكو مىرزا:
— الدىرما! — دەپ تىيىپ تاستادى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا تۇرار تۇسىنبەپ ەدى. ال اكەسى قينالىپ وتىر. بالانىڭ قاسارىسقان قايراتتى، كيىزدەي قالىڭ شاشىن توبىلعىداي قاتتى ساۋساقتارىمەن سيپالاپ وتىر.
بروننيكوۆتى قاندالا بۋا تۇسەدى. رىسقۇل مەن تۇراردى دا شاعادى. ايتكەنمەن، جاڭا كەلگەن كىسىنىڭ قانىن تاڭسىق كورگەندەي تالايدى. بروننيكوۆ:
— تۇپ-تۇتاس تاس كامەرانىڭ بۇل قاندالا قاي جەرىنەن شىعادى، — دەپ تاڭ قالادى. ەكى قولى تىنىم تاپپاي ءۇستى-باسىن قاسيدى.
— قانسورعىش حايۋاندى قايدان شىعادى دەرىڭ بار ما، — دەيدى رىسقۇل تۇراردىڭ اۋدارماسىنان كەيىن. — ءالى ۇيرەنەسىڭ. ادام ۇيرەنبەيتىن نارسە جوق. شىدا! سەن ءوزىڭ پەتەربوردان كەلسەڭ اقسۇيەكتىڭ تۇقىمى شىعارسىڭ، قاندالا كورمەگەن. ال مىنا ءبىز قاندالا دەگەن تامىرمەن جورگەگىمىزدەن تانىسپىز.
بروننيكوۆ كۇلدى.
— مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەرەك. ۇلگىرەرمىز ءالى. مەزگىل مول. نە بىتىرەمىز اقىرى. ال ءقازىر ۇيىقتايىق. بالاقاي دا تاڭەرتەڭ تۇرادى ەكەن.
ءبىراق بروننيكوۆتىڭ كوپكە دەيىن كوزى ىلىنبەدى. قاندالا ءۇستى-باسىن ءىسىندىرىپ جىبەرگەن. دەنەسى دۋىلداپ، تۇلىپ بولىپ كەتكەندەي. ءبىراق ۇيقى دا ارسىز، كىرپىگى ايقاسىپ، ۇيقى شىركىن ونى الىستاعى پەتەربۋرگكە الديلەپ الىپ بارا جاتادى.
كوز شىرىمىن الار-الماس، رىسقۇل بالاسىن يىعىنان جۇلمالاپ:
— ويان، تۇرار! نادزيراتەل كەلگەنشە تاعى تىڭداپ ال! — دەدى.
X
ميزام ۇشقان جىلى كۇزدىڭ كۇنى ەدى. ءتونىپ تۇرعان تاجال جوق. اسپان اشىق، اسپان جاۋدىرەگەن جاس بالانىڭ كوزىندەي ادەمى-اق. توڭىرەك بالە-جالادان جىراق سياقتى. تەك اۋەدە بودەنە اڭدىعان قىرعيلار عانا قانجار قاناتتارىن كەيدە جايىپ، كەيدە جاسىرىپ، جەم ىزدەپ ءجۇر.
وسىنداي بەيبىت كۇننىڭ بىرىندە الساي-سالىكتى تۇلەن تۇرتكەندەي تۇگەل ۇدەرە كوتەرىلىپ، داۋىلباي اۋىلىنا اتتانعان.
الگى اتتىلى-جاياۋلى دۇرمەك اۋىلدىڭ ۇستىندە. شاڭكە بۇلاقتىڭ باسىنداعى زيراتتىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتتى. توپىراق دىمى ءالى كەپپەگەن جاس تومپەشىكتىڭ جانىنا جەتكەندە ءبارى دە وشارىلا بەردى. كەشە عانا ءتىرى جۇرگەن جان. ءۇپ ەتكەن تىرشىلىگىن ۇمىتپەن الداندىرىپ، اق تىلەك قانا ايتىپ جۇرگەن ادام ەدى. بۇل يتشە ىرىلداسقان سۇم دۇنيەدە بەردىقۇل دەگەن ادام ەشۋاقىتتا بولماعانداي، توبەشىك موپ-موماقان. تىرشىلىكتە يەسى قانداي مومىن بولسا، مولاسى دا جۇپ-جۋاس.
رىسقۇل اتتان قۇلاي ءتۇسىپ، اعاسىنىڭ ءقابىرى الدىندا تىزەسىن بۇگىپ، شوكەلەپ جىعىلا كەتتى. قۇران بىلمەۋشى ەدى، دۇعا وقي المادى. وتىردى، وتىردى، اقىرى:
— كوكە-اۋ! نە جازدىق، نە بولدىق؟ ەندى نە ىستەيمىز، ايتساڭشى! — دەپ تومپەشىكتى قۇشاقتاي قۇلادى. توپىراق جىپ-جىلى ەكەن، بەتىنەن بەردىقۇل سۇيگەندەي تۇلا بويى ءدىر ەتتى. تەك توپىراق بەينەسىنە ەنىپ كەتكەنى بولماسا، اعاسى ءتىرى سياقتى. ءوز قولىمەن كومسە دە، كوڭىلى سۋىماعان كوكىرەگى قۇرعىر الدەنەدەن ۇمىتكەر.
بىرەۋ كەلىپ، قولتىعىنان كوتەردى.
— سەن بورداي توزساڭ، باسقامىز نە بولامىز! تۇر بىلاي! از اتانىڭ بالاسى جالعىز قىران ءوزىڭ بە دەپ جۇرگەندە، نە مىناۋىڭ؟
بۇل احات ەدى. جاسى ۇلعايعان، ءبىراق جۇزىنەن شىراي، كوزىنەن نۇر تايماعان، بۋرىل ساقال احات رىسقۇلدى تىزەسىنەن باسىپ ءوز جانىنا وتىرعىزدى. كونەتوز قارا بارقىت تاقياسىن باسا كيىپ الدى. سونان سوڭ دۇعا وقىدى.
ءبارى باتا قىلدى. الدەكىم داۋىستاپ ەدى، احات اقىرىن عانا:
— قوي، — دەدى. — سەن جىلاعانمەن بەردىقۇل قايتىپ تۇرمايدى. كوز جاسىنان ولگەندەر قايتىپ تىرىلەر بولسا، الىمبەك باتىردى، كەشەگى سوقىر باتىردى ءتىرىلتىپ الماس پا ەدىك؟! سوندا بىزگە جۋاندار جۋاندىعىن قىلماس ەدى. امال نە؟! جىلاما. بارايىق بولىسقا. ءجون ايتىسىپ، قۇن سۇرايىق. ونىڭ الدىندا سۋعا تۇسكەن كەسەكتەي ءمۇجىلىپ، توزىپ تۇرعانىمىز كەلىسپەيدى. از اتانىڭ بالاسى بولساق تا، ازبايىق. ازعا ايبىن كەرەك. ايبىنى جوقتى اناۋ دا، مىناۋ دا اينالدىرا بەرەدى، تالكەك ەتەدى. جۇبىمىزدى جازباي بارىپ، جاۋاپ الايىق. نە دەيدى — بولىس ءوزى بىلەدى. ارعى جاعىن كورە جاتارمىز.
بولىستىڭ اۋىلى توسكەيدە. ەلدىڭ جاتقان-تۇرعانىن الاقانداعىداي كورىپ-بىلىپ وتىرۋ ءۇشىن بولىس قونىستى ورلەۋدەن ادەيى تىككىزگەن سياقتى.
تال-داراقتىڭ سارعايا باستاعان جاپىراقتارىن توزاڭ تۇتقان. كۇز دە بولسا كۇن ىسسى. كوبەلەكتەردىڭ ءوزى ىستىقتان، ىڭقىلداپ، ءشوپ باسىندا ارەڭ وتىر. جولدا كەلە جاتقان ادامداردان سەسكەنىپ جالباڭ ەتىپ ۇركىپ ۇشسا دا، لەزدە جالپ ەتىپ بارىپ قايتا قونادى. تەك قارلىعاشتار عانا اششى كۇندى ەلەڭ قىلماي كونەتوزداۋ بولا باستاعان كوگىلدىر اسپاندا قايقاڭداپ ۇشىپ، قالىقتاپ ءجۇر.
رىسقۇل باعانادان بەرى بايقاپ كەلەدى: ءبىر ۇيا قارلىعاش بۇلارمەن قاپتالداي قاباتتاسىپ، ىلەستى دە وتىردى. مۇنى كانىگى اڭشى رىسقۇلدىڭ ءجىتى كوزى عانا شالدى. باسقالار ءمان بەرگەن جوق. قارلىعاشتار جابىلىپ كەلىپ قارالى توپقا قۇس تىلىندە شيقىلداپ كوڭىل ايتقانداي. قارلىعاش جونىندە ادام نە بىلەدى؟ ۇشىپ جۇرگەن كوپ ماقۇلىقتىڭ ءبىرى دەي مە؟ ونىڭ باسقا قۇستاردىڭ بارىنەن بولە جارىلىپ، ادامدارمەن جاقىنداسىپ، ادام مەكەنىنە ۇيا سالاتىنىندا نە سىر بار؟ ۇياسىن وزگە قۇستار قۇساماي بالشىق پەن قىل ارالاستىرا ءورىپ، بەكەم جاساي الاتىنىندا نە ءمان بار؟ بالاپاندارىن قۇلاپ كەتپەسىن دەپ اياعىنان تۇزاقتاپ قويۋدى قايدان بىلەدى؟ دەمەك، ول ادام جان-كۇيىن بىلمەيدى، تۇسىنبەيدى دەپ ايتا الامىز با؟ وسى كەلە جاتقانىندا مىنا السايلاردىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسپاسىنا كىم كەپىل؟
قۇس ەكەش قۇس تا مەيىرلى. ال ادام ادامدى ولتىرە الادى.
ايتسە دە، قازىرگى كانىگى اڭشى قارلىعاشتار — ادامداردىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسۋدان گورى ءوز قۇلقىن قامىن ويلاپ كەلە جاتقانىن دا سەزىپ ەدى. ءشوپ باسقان قارا جولدىڭ ۇستىمەن جۇرگەن جۇرتتان ۇرىككەن شەگىرتكەلەر ىرشىپ-ىرشىپ جيەككە شىعا بەرگەندە قارلىعاشتار قاقشىپ الىپ كەتىپ جاتقانىن رىسقۇل عانا اڭعارىپ كەلەدى.
«قارلىعاش، سەن دە جىرتقىشسىڭ. مىنا مەن دە جىرتقىشپىن. تالاي اڭنىڭ قانىن توكتىم. ءبىراق ءبىزدىڭ جىرتقىشتىعىمىز قۇداي-تاعالانىڭ قۇدىرەتىنەن اتتاپ وتپەيدى. جاراتىلىستىڭ ءوزى سولاي جازىپ قويعان. مەن ارقار اتسام: «ە، جانۋار، سەنىڭ جازىعىڭ جوق، اش وتىرعان ادامداردىڭ ازىعى جوق»، — دەپ اتامىن. ال، قارلىعاش، سەن بولساڭ ۇياداعى بالاپانىڭدى اسىرايسىڭ. ءبىراق، ادامدى ادام ولتىرگەنىڭ نە دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى؟ قارلىعاش قارلىعاشتى ءسىرا دا ولتىرمەس. كەشە عوي احات ايتتى: «قاسقىر دا قاستىق قىلماس جولداسىنا» دەپ. سوندا ادام بالاسى ءبىرىن-بىرى قابىرعاسىن كۇيرەتىپ، وكپە-باۋىرىن ەزىپ جىبەرە الادى ەكەن. نەگە بۇلاي؟ قۇداي-اۋ، نەگە بۇلاي؟ بولىسىمىز داۋىلباي دا — سالىك، ونىڭ سويىل سوعار قاراقشىسى ساقان دا — سالىك، ءبىز دە — سالىك. ءبارىمىز شىلمەمبەت شىمىردان تارادىق. دۋلاتتىڭ دۋانىنانبىز. دومالاق انانىڭ قۇرساعىنانبىز. و، اۋليە انامىز! سەنەن دە ادام ولتىرگىشتەر تۋعان ەكەن دە. جاۋ ەمەس، جات ەمەس، تۋعان باۋىرىن ولىمگە قيعان قانداي زالىمدىق! سوندا اعايىن اراسى بەرىك بولماعانى عوي. قاراپ تۇرساڭ، اتا-اتا ءبىر جاق ەمەس، بارلار، اتقامىنەرلەر ءبىر جاق. باي — بايعا، ساي — سايعا قۇيار دەگەن وسى ەكەن».
ۇستىندەگى يەسىنىڭ قالىڭ ويعا كەتكەنىن سەزگەندەي جيرەن ات اسىقپاستان ءبىر-بىر باسىپ كەلە جاتىر ەدى، رىسقۇل اۋىر كۇرسىنىپ، باسىن كوتەرىپ العاندا، استىنداعى اتى دا اتىرىلىپ كەتە جازداپ، تىزگىندى بوسات دەگەندەي موينىن ساداقتاي ءيىپ، شىرەنە بەردى. تومپاڭداعان تورى اتقا ءمىنىپ كەلە جاتقان احات رىسقۇلعا جاناي ءتۇسىپ.
— ەسىڭدە بولسىن! قىزبالىققا سالىپ جۇرمە. قۇر اشۋمەن الىسقا شاپپايسىڭ. ارىستاي ازاماتىمىزدى سۇلاتىپ تاستاعاندا كەۋدەمىزدى ىزا كەرنەمەسە، ونداي كەۋدەگە سابان تىعىپ، تۇلىپ قىلعان ارتىق. ءبىراق ىزانى دا اقىلعا جەڭدىرسەك كەرەك. بولىستىڭ، اناۋ شىمكەنتتەن كەلىپ جاتقان ۇلىقتىڭ الدىندا كىسىلىك ساقتايىق، — دەدى.
رىسقۇل ۇندەگەن جوق، ەكى كوزى تەسىلىپ توسكەيگە قارادى. بولىس اۋىلى سالتاناتتى شاھارداي اسپانداپ تۇر ەكەن.
* * *
ارقاسىن تاۋعا تىرەپ تۇرعان اق وردانىڭ ەسىگى ءتۇرۋلى ەدى. ساسكەلىك سارى قىمىز ءىشىپ وتىرعان داۋىلبايدىڭ شەگىر كوزى تومەننەن كەلە جاتقان شۇبىرىندىنى شالىپ قالدى. قاسىنداعى مارتەبەلى قوناعى سالقىن قىمىزعا شالا ماس بولعان كەز. داۋىلباي سىرتقا شاڭق ەتتى:
— ساقان!
ءۇي يەسىنىڭ وقىس داۋىسىنان ورىس ۇلىق سەلك ەتتى. «وي، وسىلاردىڭ تاعىلىعى-اي»، — دەدى.
ساقان بيىك ماڭدايشانىڭ وزىنەن ەكى بۇكتەلىپ ىشكە كىردى.
— ءلاپپاي، تاقسىر.
— سوناۋ كەلە جاتقان كىمدەر؟ — داۋىلباي جاۋابىن كۇتپەستەن: — كىم دە بولسا، قايتار! ءقازىر ارىز-قۇرىز تىڭدار ۋاقىت ەمەس. اۋىلدا ۇلكەن ۇلىق جاتىر. توپىرلاماسىن.
— كىم بولۋشى ەد، رىسقۇل بۇزىق تا، — دەپ كۇڭك ەتىپ ساقان شىعا بەردى. شىعىپ بارا جاتىپ ماڭدايشاعا باسىن تارس سوعىپ الىپ، قولىمەن ماڭدايىن تىجىرىنا سيپالادى.
— ەسالاڭ، — دەدى داۋىلباي دا قوسا كۇلىپ. — وسى ۇيگە كۇنىنە ءجۇز كىرىپ، ءجۇز شىعادى. ىلعي ماڭدايىن ۇرىپ الادى. ادام دەگەن ماڭدايىنا بىر-ەكى رەت سوققى تيگەن سوڭ ۇيرەنبەي مە ەكەن قالاي شىعۋدى!
— سىزدەرشە نە دەۋشى ەدى؟ — دەپ ۇلىق شيقىلداپ كۇلە بەردى. — الگى، تۇيەنىڭ ۇلكەنى كوپىردەن تاياق جەيدى...
— ءيا، مىرزا، ءدال تاۋىپ ايتتىڭىز. سول تۇيە وسى. بويى ۇزىن، اقىلى قىسقا. ءبىراق ادال، بايعۇس.
— مىنە، مىنە، — دەدى ۇلىق كۇلگەنىن قويىپ، جاستىقتان شىنتاعىن الىپ، قولىمەن جەر تىرەپ كوتەرىلە بەرىپ. — ادال قىزمەتكەر كەرەك. قىزمەتكەرلەردىڭ ءبارى ادال بولسا، مەملەكەت ءۇشىن، ۇلى دەرجاۆا ءۇشىن ەش ءقاۋىپ جوق.
— وتە دۇرىس ايتاسىز، جوعارى مارتەبەلى مىرزا. وتە تاۋىپ ايتىلعان ءسوز.
بولىس ءوزىنىڭ ءسوزىن قوستاپ، قوشامەتتەپ وتىرعانمەن، كوڭىلى الاڭ، نازارى باسقا جاقتا ەكەنىن ۇلىق اڭعارىپ قالدى.
«بۇل ازياتتار سەنى ماقتاپ وتىرىپ، ماقتامەن باۋىزداپ جىبەرۋى دە مۇمكىن».
داۋىلبايدىڭ اق ورداسى ءوليمپتىڭ تورىندەگى قۇدايلاردىڭ تريبۋناسى ءتارىزدى. تومەندە گلادياتورلار سوعىسى. ساقان پالۋان ءداۋ قارا ايعىرعا ءمىنىپ، ىلديدان كەلە جاتقان توبىرعا توپانداتىپ جەتىپ بارعان.
— قايىرشى قۇساپ قايدا شۇباپ بارا جاتىرسىڭدار! وردادا وياز جاتىر. مىنا تاسىراڭباي تاعى تۇرلەرىڭمەن ۇلىقتى شوشىناسىڭدار. قايت! قايت دەگەندە — قايت! — قارا ايعىردى ومىراۋلاتىپ، دوداعا كىرەتىن كوكپارشىداي اتتى قامشىلاپ-قامشىلاپ، اقيلاندىرىپ، اۋىزدىقپەن الىستىرىپ قويدى. قارا ايعىر باسىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ىقتاعان جۇرت ىعىسىپ، جاپىرىلا جول شەتىنە شىقتى.
— ءاي، قودار، — دەدى احات ايىلىن جيماي. — اكىرەڭدەمەي ءبىزدى داۋىلبايدىڭ الدىنا الىپ بار. ورىس ۇلىقتى دا كورەيىك. وعان دا ارىز ايتايىق.
— ۇلىقشىلىن. ۇلىقتا نەڭ بار؟
— نەمىز جوق ۇلىقتا؟! داۋىلباي ارىستاي ازاماتىمىزدى ۇرىپ ولتىرتكىزىپ وتىر. ىزدەۋسىز-سۇراۋسىز سورلى ەمەس، قۇنىمىز بار.
قارا ايعىر اۋىزدىقپەن الىسا-الىسا اۋزىنان كوبىگى بۇرقىرادى. اۋىزدىقپەن الىسپايىن دەسە ۇستىڭدەگى ادام قامشىلاپ تۇر. قامشىلاپ الادى دا، تاعى تىزگىندى تارتادى. قامشى سالعان سوڭ اتتىڭ باسىن قويا بەرسە بولماي ما؟ تىزگىندى شىرەنە تارتادى ەكەنسىڭ، قامشىلاپ نەڭ بار؟ ات بايعۇستا ءتىل بولسا ايتار ەدى، ءتىل جوق. تەك اقيلانىپ، كوزى شاراسىنان شىتىناپ شىعىپ، اۋىزدىق جىرعان ەزۋى ىرسيىپ، اق كوبىك شاشىرايدى.
— ىزدەيتىن-سۇرايتىن سوندا سەندەرسىڭدەر مە؟ — دەدى ساقان كەكەسىن كۇلكىمەن. — ميدى اشىتپاي قايت تۇگە! ولگەن ادام — ءولدى! ونى داۋىلباي ۇرىپ ولتىرگەن جوق. بولىسقا جالا جاپقانىڭ ءۇشىن الدىمەن ءوزىڭ بالەگە قالاسىڭ. يتجەككەن كەتەيىن دەپ جۇرمەسەڭ اۋزىڭدى جاپ، اۋلىڭا قايت!
— وي، قودار يت، — دەپ باعانادان بەرى ۇندەمەي تۇرعان رىسقۇل سوزگە ارالاستى. استىنداعى الدى بيىك، جالى سۇيىق، سيداڭ تورى اتتى جاي تەبىنىپ ساقانعا تاياپ كەلدى. — احات سەنىڭ اعاڭ بولاد. نەگە ات ۇستىندە تۇرىپ اقيلاناسىڭ، كورگەنسىز. مىنا قارالى اۋىل تۇر الدىندا. نادان بولماساڭ، ارۋاق اتقىر بولماساڭ، كوڭىل ايتپايمىسىڭ!
ساقان قانشا پالۋان بولسا دا رىسقۇل اڭشىدان سەسكەنەدى. ءقازىر نە ايتارىن بىلمەي تۇقشيىپ قالدى. ءبىراق بەتباقتىققا سالىپ، ومىراۋمەن الماق بولىپ، بارىلداي جونەلدى:
— ولسە — قۇدايدىڭ ءىسى. اجالى جەتسە — ەشكىم دە قالمايدى. مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن. بولىس قايتسىن دەپ جاتىر. قايتسىن دەگەن سوڭ قايتىڭدار! — ساقان اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ، ولەر مە كۇيگە ءتۇستى.
سۇيىق جال تورى اياعىن كيىك بيلەگەندەي ءبىر-بىر باسىپ قارا ايعىردىڭ قاسىنا تايانا بەرگەنى سول ەدى، رىسقۇلدىڭ وڭ قولى سىلتەگەن قىلىشتاي سارت ەتىپ، ساقان پالۋاننىڭ جاعاسىنا قونا كەتتى. سۇيىق جال تورىنى تەبىنىپ كەپ قالعاندا جانۋار تاستان سەكىرگەن ەلىك قۇساپ، ەسىك پەن توردەي جەرگە ءبىر-اق ىرعىدى. مۇنداي ناجاعاي قيمىل كۇتپەگەن ساقان اتتان، بورپىلداق توپىراقتىڭ ۇستىنە قالاي توڭكەرىلىپ بۇرق ەتە تۇسكەنىن تۇسىنبەي دە قالدى. ەسەڭگىرەپ، بەت-اۋزىنىڭ توپىراعىن دا سۇرتە الماي ءبىراز وتىردى. ساسقانىنان:
— قىزىڭدى... قىزىڭدى، — دەي بەردى.
— قىزدان ساداعا كەت، قىزدان ساداعا كەتكىر، — دەپ رىسقۇل ونىڭ بەتىنە ءبىر تۇكىردى. قارا ات ويقاستاپ، تىزگىنىنە شالىنىپ، اۋىل سىرتىنداعى جىلقىعا قاراي، ۇستىندەگى ەر-توقىمىمەن شاۋىپ كەتىپ بارا جاتتى.
ءومىرى جاۋىرىنى جەرگە ءتيىپ كورمەگەن ساقان پالۋان توپىراققا اۋناپ ايمانداي بولىپ تۇرەگەلدى. ساقان باياعى سوقىر باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى ەدى، كۇشتىلىگى تارتقان، اقىلدان قۇداي كەمتار قىلىپ قويعان. ءوز ەمشەكتەستەرىنە قارسى قارا ايعىرعا مىنە شاۋىپ، بولىستىڭ بۇيرىعىن ورىندايمىن دەپ، ماسقارا بولدى.
— وڭشەڭ سورلى، — دەدى ول تۇرەگەلىپ ەسىن جيعان سوڭ ءوز تۋىستارىنا كەكەسىن زىلمەن كوز تاستاپ: — اجالدى قارعا وڭشەڭ. بۇركىتپەن اجالدى قارعا وينايدى دەۋشى ەدى. ال، بار بولىسقا! بارا عوي. ءبارىڭدى پاتشانىڭ سولداتتارى اتىپ ءولتىرسىن. مەنىڭ جانىم اشىپ، ءوزىم دەپ، سەندەردى وقتان امان الىپ قالماقشى بولعانىما سەنبەدىڭدەر. ال، بارا عوي، كورەيىن قارىق بولعانىڭدى.
احات ويلانىپ قالدى.
— وسى قودار ءبىلىپ ايتسا دا، بىلمەي ايتسا دا ءبىر شىندىقتى شىعارىپ تۇر. اشۋ ۇستىندە اعىلىپ، از اۋىل تۇگەل شىعىپپىز. وسىمىز ابەس ەمەس پە ەكەن. داۋعا بارساڭ — ءبىرىڭ بار. جاۋعا بارساڭ — ءبارىڭ بار دەگەن. باسقالارىڭ توسا تۇر، وسى مەن-اق بارايىن بولىسقا. ايتىپ كورەيىن. ءتىلىم جەتسە تىڭداسا ۇلىققا شاعىنايىن. نە دەيسىڭدەر، اعايىن؟
رىسقۇل الگى ءبىر ايقاستان كەيىن ءالى ءوزىن بيلەي الماي، اياز قىسقان ادامداي قالشىلداپ تۇر ەكەن:
— ولگەن مەنىڭ اعام، ولتىرتكەن داۋىلباي. مەن بارماعاندا كىم باراد؟! سىزگە مەن ىلەسپەي بولمايدى، احا!
* * *
وسىنىڭ ءبارىن وليمپتەن كورىپ وتىرعان وياز:
— بۇل نە؟ — دەدى.
— بۇل قازاق اۋىلدارىنىڭ اراسىنداعى اراز-قۇراز، ۇيرەنشىكتى دۇنيە، نازار سالماي-اق قويىڭىز، جوعارى مارتەبەلى مىرزا، — دەپ داۋىلباي شەگىر كوزىنىڭ اشۋىن تۇنشىقتىرماققا تىرىسىپ، كۇلىمسىرەپ.
ايتسە دە ءوزى «ءيا، ءپىرىم» دەپ ەكى ۇمتىلىپ ورنىنان تۇردى.
— ايىپ ەتپەڭىز، مىرزا، مەن ءسال شارۋامەن شىعىپ كەلەيىن، — دەپ ويازعا قاراپ بۇگىلىڭكىرەپ تۇرىپ قالعان. وياز «بارا بەر» دەگەندەي ءپىشىن تانىتقان سوڭ اتىلىپ سىرتقا شىعىپ بايبىشەگە:
— وردانىڭ وراما ەسىگىن ءتۇسىرىپ، تۇندىگىن اش! — دەپ بۇيىردى. اۋىلداعى ەركەك اتاۋلى اتقا قونسىن دەپ جارلىق ايتتى. ويازعا ەرە كەلگەن ەكى سولداتقا دا ەسكەرتىپ:
— ءقازىر قايىرشى قازاقتار كەلىپ مازانى السا، مىلتىق كورسەتىپ قورقىتىپ جىبەرىڭدەر، — دەپ قويدى.
مۇرتتارىن شيراتقان دوعال سولداتتار وزدەرىنە ءوتىنىش بولعانىنا داليىپ:
— مى يم پوكاجەم كۋزكينۋ مات، — دەپ قوقيلاندى.
كوگەندەگى قوزى-لاق بۇرشاعىنان بوسانىپ، اۋىل سىرتىنا بەتتەگەن. جەلىدەگى قۇلىندار شىڭگىرلەپ، ەنەلەرىن شاقىرىپ، نوقتامەن الىسىپ، كەيبىرەۋى قازىققا ورالىپ قالىپ جاتقان. بيە ساۋىپ، جەلى باسىندا جۇرگەن مالشىلاردى داۋىلباي قولىنا سويىل بەرىپ، ۇرىسقا دايىنداپ قويدى.
اق وردانىڭ كۇندىككە اشىق تۇرعان ەسىگى كەنەت جابىلىپ قالعانى، تۇندىك اشىلىپ، وندا تۇپ-تۋرا ءوزىنىڭ قاسقا باسىنا شاقشيىپ كۇن تۇسكەنى، ءۇي سىرتىندا دان-دۇڭ، ايقاي-ۇيقاي كوبەيگەنى ويازدى تاڭ قالدىردى. قىمىزدىڭ ارا-اراسىندا ارالاستىرىپ الىپ وتىرعان فرانسۋز كونياگى جىلىكتىڭ مايىنداي شىنى، شىمىر بولاتىن. سوعان دا بالقىپ وتىرعان ۇلىق مىنا سىردى تۇسىنە الماي دال. كەنەت بويىن قورقىنىش بيلەدى. الگى تومەندە توپىرلاپ كورىنگەن توبىر كادىمگى كوتەرىلىسشىلەر بولىپ جۇرمەسىن. بۇل شەتسىز-شەكسىز جۇمباق دالادان ءتۇرلى قۇقايدى كۇتۋگە بولادى. «قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن حالىق» تارپاڭ مىنەز تانىتىپ جۇرمەسىن. جانە باسقا ۋاقىتتا ەمەس، ءدال ءوزىنىڭ مارتەبەلى مەيمان بولىپ جاتقان شاعىندا شاتاق شىقسا، ول حابار گۋبەرناتورعا جەتسە — جايلى تيمەس. گۋبەرناتور ۋەزد باستىعىنا ونسىز دا تيىسەرگە جەلەۋ تاپپاي جۇرگەن جان. ويازعا قارسى بۋنت شىعىپتى دەگەن قاڭقۋ — شانشۋدان جامان.
وياز بوگومولوۆ اۋەلى قاسقا باسىن تۇندىكتەن تۇسكەن كۇننەن قورعالاپ، سىرعاناق، سۋسىما ءشايى كورپەنىڭ ۇستىندە بوكسەسىمەن جىلجىپ، تومەنىرەك سىرعىپ وتىردى. ونان سوڭ، جامان ايتپاي جاقسى جوق، وزىنە قاستاندىق بولا قالسا، قورعانىشى بار ەكەنى ەسىنە ءتۇستى.
— ەگوركا! — دەپ داۋىستادى.
سىرتتا: «ءتۇرت، سايتان!» — دەپ سويقان تىلەپ تۇرعان كازاك-ورىس:
— سلۋشايۋس ۆاشە ۆىسوكوبلاگوروديە! — دەپ ۇيگە تۇرا ءجۇرىپ ەدى، كيىز ءۇيدىڭ وراما ەسىگىن تۇرتىنەكتەپ اشا المادى. شولاق ويىنا وسى باس ۇرماڭدار ويازدى ادەيى قاماپ قويعان جوق پا دەگەن كۇدىك كىردى. شتىكپەن كيىز ەسىكتى بىر-ەكى پىسكىلەپ تە جىبەردى. جىلاننىڭ تىلىندەي بولىپ جالاڭ-جالاڭ ەتكەن شتىكتى كورىپ وياز ودان بەتەر سەزىكتەندى. سوعىس ءجۇرىپ جاتقانداي كورىندى. تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرىپ كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان ريەۆولۆەرىنە جارماستى. سىرتتان كازاك-ورىس:
— ۆاشە ۆىسوكوبلاگوروديە، ءسىزدى مىنا باسۋرماندار قاماپ قويسا كەرەك، ەسىك اشىلمايدى، — دەدى.
— اقىماق، ۋپراۆيتەلدى شاقىر! — دەپ شاڭق ەتتى ۇلىق.
كازاك-ورىس بولىستى ىزدەپ جونەلدى. داۋىلباي اۋىلداعى مالشى-جالشىنى جايداق اتقا قوندىرىپ، الساي توبىنىڭ الدىن وراپ جاتىر ەدى. قازاق-ورىستىڭ سۇستى تۇرىنەن شوشىپ قالدى. ادەپسىز سولدات شتىكتى مىلتىعىن سەرپي ۇستاپ، وياز وتىرعان جابىق وردانى نۇسقاپ:
— ايدا، ايدا! — دەپ زەكىدى. داۋىلباي ءوز ادامدارىنا:
— انا اقىماق السايدىڭ الدىنان شىعىپ، اۋىلىنا قايتارىڭدار. مەنى وياز شاقىرىپ جاتىر، — دەپ جۋان قاراگەر اتتىڭ باسىن بۇردى.
اتقا مىنسە ەسىرىپ كەتەتىن قايران قازاق قيقۋلاپ ىلديعا شابا جونەلگەن. ات تاڭداپ لاپ قويعان قولدى كورىپ، رىسقۇل قاق سويىلىن وڭتايلادى. اعايىندارىنا:
— اتتى مەن جاياۋ سوعىسا الماس. شەگىنە تۇرىڭدار. بۇلارعا بەيبىت سويلەسۋ مۇمكىن ەمەس. قاراپتان قاراپ تۇرىپ قىرىلمايىق، — دەدى.
— شىراعىم، وسى جانجالعا كىرىسپەي-اق قويساڭ قايتەدى، — دەدى احات.
— ە، احا-اي، بۇلار بۇقساڭ سۇعا بەرەدى، قايتەسىز مەنى بوگەپ.
مەن ءبىر قانى قارايعان اداممىن، — بيىك تورىنى ءبىر-اق سەكىرتىپ، وردالى اۋىلدان شىققان تۇيدەك شاڭعا جۇلدىزداي اعا جونەلدى. ولارمەن جاناسقانشا كوك اق قالپاعىن عانا باسا كيىپ ۇلگەردى.
داۋىلباي اتتاندىرعان قول التى سويىل ەدى. مالشىلار، قىزمەتشىلەر بولاتىن. رىسقۇل ءبارىن دە تانيدى. ءبارى تۋىسقان. بۇلاردىڭ قانىن توككەننەن تۇسەر پايدا جوق. «قاسقىر دا قاستىق قىلماس جولداسىنا». ەڭ الدىمەن ەسكى شەكپەنىنىڭ ەكى ەتەگى ەكى شالعايعا كەتىپ، دالاق-دالاق شاۋىپ كەلە جاتقان جىلقىشى كەنجە ەكەن. قولىڭداعى قۇرىقتى ءدال ءبىر اساۋعا سالاتىنداي كۇنى بۇرىن سوزىپ ۇستاپ الىپتى. رىسقۇل ونىڭ قۇرىعىن جۇلىپ الىپ، جامان تىماعىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، وتە بەردى... كەنجە: «و، اكەڭدى»، — دەپ كوزى تۇك كورمەي، اتتىڭ باسىمەن الىسىپ اۋرە بولىپ كەتتى. تىزگىن تارتىپ، تىماعىن تۇزەپ كيىپ، جان-جاعىنا قاراسا ءوزىنىڭ قارۋلاستارى تۇگەل سويىل-شوقپاردان ايرىلىپ، تىماقتارى كوزدەرىنە ءتۇسىپ قالعان ەكەن. كەنجە تاعى دا: «و، اكەڭدى...» — دەدى. كىمدى بوقتاعانىن ءوزى دە بىلمەيدى.
رىسقۇل بۇل كەزدە جەكە شاۋىپ، داۋىلبايدىڭ اق ورداسىنا جەتىپ تە كەلگەن. جانعا شىداس بەرمەي بۇزىپ-جارىپ باسىنعان سالت اتتىنى قازاق-ورىستار قالاي قارسى الارىن بىلمەي ساسقان. اتۋ كەرەك پە، بولماسا مىلتىقتى اسپانعا اتىپ قورقىتۋ كەرەك پە؟
بۇل كەزدە وردانىڭ ەسىگى اشىلىپ، وياز بولىسپەن قاتار تابالدىرىقتا تۇرعان. ءبىر كازاك-ورىس:
— جوعارى مارتەبەلى مىرزام، نە بۇيىراسىز، اتايىق پا؟ — دەدى.
— اتپا! — دەدى وياز. ول الگىندە رىسقۇلدىڭ التى اتتىنى تىماقتارىن تۇمسىقتارىنا قاپتاپ كەتكەنىن كورىپ قىزىققان.
— مۇنداي قىزىقتى ەش جەردەن كورە الماسسىڭ، — دەپ ءسۇيسىندى، — اتۋعا بولمايدى. ەگەر ءوزى جاماندىق ويلاسا عانا اتىڭدار.
شىن اجالىڭ جەتپەسە، قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا ولمەيسىڭ. ايتپەسە، الگى كەزدە رىسقۇلدى ۇردا-جىق ءبىر سولدات كوزدەپ تۇرىپ باسىپ سالسا — ءبىتىپ جاتىر. باتىر — ءبىر وقتىق. قوي بوعىنداي قورعاسىن اڭگىمەنى ءتامامداماق. ءبىراق رىسقۇلدىڭ ءالى تالقانى تاۋسىلماعان شىعار، ءالى كورەتىن جارىق ساۋلەسى، تاتاتىن ءدام-تۇزى بار شىعار، — وياز الگىندەي «اتپا!» — دەدى.
داۋىلباي ىشىنەن وكىنىپ قالدى. كەدەي اۋىلدىڭ باس كوتەرەرى دە، باسبۇزارى دا، از اتانىڭ بالاسى جالعىز قىران وسى رىسقۇل.
مۇنىڭ كوزىن قۇرتسا، باسقاسى يلەۋگە وڭاي. يلەۋگە كەلمەيتىن شەلدى پۇشپاق وسى. كازاك-ورىستىڭ قولىمەن قايتپاس ساپارعا اتتاندىرىپ جىبەرگەندە، وڭدى بولار ەدى. ەرتەڭ ەل-جۇرتقا، بي مەن سوتقا: «ە، ول بۇزىق ۇلىققا، اق پاتشانىڭ ايتۋلى ادامىنا قاستاندىق ويلاپ، سودان قازا تاپتى»، — دەۋگە جەڭىل-اق ەدى. ءبىراق مىلتىق اتىلمادى.
ويازدىڭ دا ءوز ەسەبى بار. بىرىنشىدەن، رىسقۇلدىڭ ەرلىگىنە شىن ءسۇيسىندى. ۇلى قولباسشىلاردىڭ شىن ەرلىكتى باعالاپ جاۋى دا بولسا جارىلقاعانىن وياز تالاي وقىعان، ەستىگەن. مادەنيەتتى، زيالى قاۋىمنىڭ وكىلى رەتىندە ول مۇنداي جومارت مىنەز كورسەتۋدى وزىنە مارتەبە سانايدى.
ەكىنشىدەن، ءوزى سىيلى قوناق بولىپ جاتقان جەردە كىسى ءولىمى كەزدەسىپ، قان توگىلگەنى ءقايبىر جاقسىلىق دەيسىڭ. كۇنى ەرتەڭ شىمكەنتكە اتتانادى. امان بولسا، مىنا بولىس رىسقۇلعا اقىسىن جىبەرمەس. بۇلاردى كازاك-ورىستىڭ قولىمەن اتقاننان گورى ءبىرىنىڭ قولىمەن ءبىرىن باۋىزداتىپ، وزدەرىمەن وزدەرىن قىزىل شەكە ەتىپ قويىپ، قىزىعىنا قاراپ وتىرۋ الدەقايدا ءتيىمدى.
بۇل كەزدە رىسقۇل وق بويى جەرگە جەتىپ، اتىنان ءتۇستى. قايىڭ سويىل مەن بىلتەلى مىلتىقتى ەردىڭ قاسىنا ءىلۋلى قالدىردى. تورىنى جەتەكتەگەن بويى اق ورداعا بەتتەدى.
ادەتتە داۋىلبايدىڭ اۋىلىنا ۇلىقتان وزگە ەشكىم اتپەن كىرمەيدى. اۋىل سىرتىنان اۋلاقتا كولىكتەن ءتۇسىپ، جاياۋ كەلەدى. بۇل بۇلجىماس قاتال ءتارتىپ. ونى ەشكىم بۇزىپ كورگەن ەمەس. تۇڭعىش بۇزىپ تۇرعان رىسقۇل. ونىڭ ءوزى دە، اۋىلعا كولىكپەن كىرۋىن كىرگەنمەن وردا الدىندا اتتان ءتۇستى. ءالى كۇنگە دەيىن ون التى قانات وردانىڭ بەلدەۋىنە ەشكىم ات بايلاپ كورگەن ەمەس. رىسقۇل مىنا سيىقسىز تورى اتىن اناۋ اۋلاقتاعى ماماعاشقا بايلاپ قويىپ كەلۋى كەرەك ەدى. ونى ىستەمەدى. جالسىز تورىنى ىڭعايلاپ، جەتەككە الدى. فاەتونعا كىلەڭ جال-قۇيرىعى توگىلگەن ءساندى جىلقى جەكتىرەتىن وياز مىنا جال-قۇيرىقسىز سيديعان، جيراف تارىزدەس ايۋانعا كوپ تاڭ قالدى.
— امان، وياز مىرزا، — دەدى رىسقۇل. — اسسالاۋمالەيكۇم، بولىس-ەكە!
بولىس ءلام دەگەن جوق. وياز:
— زدراۆستۆۋي، باتىر! — دەپ التىن ساقينالى قولىن ۇسىندى.
رىسقۇل بۇل قۇرمەتتى كۇتپەپ ەدى، شىلبىردى بىلەگىنە ىلە سالىپ، ويازدىڭ قولىن قوس قولداپ الدى.
— مىناۋ ات پا، جيراف پا؟ — دەپ سۇرادى وياز: ءتىلماش اۋداردى.
— كەدەيدىڭ اتى عوي، وياز مىرزا.
— كەدەيدىڭ ءبارى مۇنداي ات مىنە بەرسە جامان ەمەس، — دەپ مىسقىلدادى وياز.
«مەنىمەن قاشانعى تاجىكەلەسە بەرەر دەيسىڭ. ۋاقىت وزدىرماي، كەلگەن شارۋامدى ايتىپ قالايىن».
— وياز مىرزا، سىزگە، بولىس-ەكە، سىزگە ايتايىن دەگەن ءبىر اۋىز ارىزىم بار.
— نە دەپ تۇر؟ — دەدى وياز ءتىلماشقا.
— ارىز ايتپاقشى.
— ايتسىن.
— ايت، — دەدى ءتىلماش.
— ايتسام، وياز مىرزا، مەنىڭ تۋعان اعام بەردىقۇلدى بولىستىڭ ادامدارى ۇرىپ ءولتىردى. تارى سۋعارىپ جۇرگەن جەرىندە. تەپكىلەپ ءتورت قابىرعاسىن سىندىرىپ، وكپە-باۋىرىن ەزگىلەپ، قۇلاققا شىممەن باستىرىپ كەتىپتى. ۇيگە جەتتى — جان تاپسىردى.
— مەنىڭ ادامدارىم ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ بولىس شەگىر كوزىن رىسقۇلعا قاداي قالدى. جالپاق مۇرنىنىڭ تاناۋى ءبىر دەلديىپ، ءبىر قۋسىرىلدى.
— بولىس-ەكە، بوتەن جاۋ جوق. سۋدى بۇرىپ الدى دەپ ىستەگەن قياناتتارىڭ.
— اتىن اتا سول ادامنىڭ!
— مەن جەتكەنشە كەتىپ قالىپتى. قۇلاققا باستىرىپ كەتكەن جەرىنەن ءوزىم سۋىرىپ الدىم عوي اعامدى. ءتۇن قارانعىسى ەدى. اۋرۋدى تاستاپ، ارتتارىنان قۋا المادىم. ءبىر قۇداي كورىپ تۇر عوي، ءسىزدىڭ توبەتتەردەن باسقا ەشكىم تالاعان جوق بەردىقۇلدى.
داۋىلباي كەنەت ويازعا بار دەنەسىمەن بۇرىلىپ، بۇگىلىڭكىرەپ تۇرىپ:
— مىرزا، بۇل بۇزىقتىڭ ساندىراعىن تىڭداپ، كۇندە تۇرىپ قالدىڭىز-اۋ. ۇيگە كىرسەك قايتەدى؟ — دەدى.
وياز ويلاندى. «كىسى ءولىمىنىڭ داۋى بولسا، وعان ارالاسىپ باس قاتىرىپ جاتۋدىڭ كەرەگى دە شامالى. بۇل كيرگيزداردىڭ وزدەرىنىڭ بيلەر سوتى بار. سول شەشە جاتار...».
بولىس ويازدىڭ جاۋابىن كۇتىپ تۇرماي، وردانىڭ وقالى ەسىگىن ءبىر شەتىنەن تۇرە بەردى. وياز رىسقۇلعا قاراپ پاقىرسىنىپ، مەنەن كىنا جوق، مىنە، مىناۋ بولماي تۇرعان دەگەندەي ءپىشىن تانىتىپ، بولىسقا قارادى. ءسويتتى دە ەڭكەيىپ ۇيگە كىرە بەردى.
— وياز مىرزا، مەن سىزگە ارىزداندىم عوي! — دەپ رىسقۇل ەنتەلەي بەرىپ ەدى، الدىن داۋىلباي، ەكى قازاق-ورىس، ءتىلماش، بۇل كەزدە اۋىلعا شويناڭداپ جاياۋ جەتكەن ساقان ءبارى كەس-كەستەي قالدى.
— جانىڭ باردا جوعال! — دەدى داۋىلباي ىسىلداپ. — جاقسىلىقپەن كەتپەسەڭ، ءقازىر قاماتىپ، باسىڭدى يتجەككەندە شىرىتتىرەمىن. كىمدى باسىنىپ كەلدىڭ مۇندا؟ ويازبەن تىلدەسكىشىن مۇنىڭ. نەمەنە، ۇلىق سەنىڭ ەرمەگىڭ بە؟ ارىز ايتساڭ وسى ەلدىڭ ءبيى قۇرىپ قالىپ پا؟!
— وۋ، بولىس، مەن ادامىم ءولىپ، قۇزىم قۇلاپ، تاۋىم جىعىلىپ كەلىپ تۇرعان جوقپىن با؟! وۋ، بولىستىعىڭدى بىلاي قويعاندا، ءبىر ەلدىڭ، ءبىر اتانىڭ بالاسى ەمەس پە ەدىك؟ سەن دە سالىك، سەن ولتىرتكەن بەردىقۇل دا سالىك. مەن قايعىرسام، سەنىن دە قايعىڭ ەمەس پە؟ نە دەپ تۇرسىڭ!
— اتاما سالىكتىڭ اتىن! — دەدى بولىس شەگىر كوزىن ەجىرەيتىپ. — سەن سالىكتىڭ شىرىگەن جۇمىرتقاسى. سالىكتىڭ باسقا بالاسىنىڭ بالە-جالاسى سەندەرمەن بىرگە كەتسىن!
رىسقۇل تىزگىندى تارتىپ قالسا كەرەك، تورى اتتىڭ باسى كەگجەڭ-كەگجەڭ ەتىپ كەتتى.
— ە، ءبىلدىم، بولىس. بۇل السايدىڭ بالالارى مالىمدى باقپادى، ەگىنىمدى ەكپەدى، وتىممەن كىرىپ، كۇلىممەن شىقپادى، ەركىمە جۇرمەدى، — دەپ تۇرسىڭ عوي. سەنىڭ دەگەنىڭ بولماسا — ول شىرىگەن جۇمىرتقا ەكەن عوي. سول ءۇشىن دە بەردىقۇلدىڭ قانىن توكتىڭ، قاپىدا قالدىردىڭ. مۇنىڭدى ەكى دۇنيەدە كەشە الماسپىن، داۋىلباي! قانعا قان. كەك الماسام، اعامنىڭ شەيىت كەتكەن جانى انا دۇنيەدە جاي تابا الماس. ەندىگى قالعان ءومىرىم سەنەن كەك الۋمەن بولسىن!
— و، نايساپ... — دەپ ساقان پالۋان تۇرا ۇمتىلعان. بەت-اۋزى توپىراق، ىزا بۋعان. — بولىسقا ءتىل تيگىزۋىن.
رىسقۇل ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى. كوز ىلەسپەي تورى اتقا قارعىپ ءمىندى.
— ە، سورلى مالاي، — دەدى ەندى اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ. — سەن ولگەندە مىنا بولىس باسىڭا كوك تاس قويار. اسىراندى توبەت. اۋپىلدەتىپ قويعانى-اي سەنى داۋىلبايدىڭ. ءوز ۇيالاسىن ءوزى قاپقان سورلى. كوزىڭ ءبىر اشىلمادى عوي!
بۇل كەزدە احات باستاعان السايلار كەلىپ جەتكەن. بولىس سولاردىڭ سالەمىن المادى. ساقانعا:
— الاستا اۋىلدان! — دەدى دە ورداعا كىرىپ كەتتى.
رىسقۇل شىداي الماي قايىڭ سويىلمەن اق وردانىڭ ماڭداي تۇسىن قۇلاشتاپ تۇرىپ ءبىر سالىپ قالدى. قۇبا تالدان قيىلعان ۋىقتار سىقىرلاپ بارىپ سىنىپ ءتۇستى.
ىشتە وياز ساناپ وتىر ەكەن:
— ءبىر ۇرعاننان تورتەۋىن سىندىردى، — دەدى سۇيسىنگەندەي بولىپ. — ءسىرا، اعاسىنىڭ ءتورت قابىرعاسى ءۇشىن شىعار.
كازاك-ورىستار مىلتىق كوتەردى. اسپانعا قاراي اتىپ-اتىپ جىبەردى. ىشتەن وياز ايقايلادى:
— اتپاڭدار، وڭباعاندار!
— اشەيىن، قورىقسىن دەپ اسپانعا اتتىق، — دەدى سولداتتار.
ايتسا ايتقانداي، السايلار سەسكەنىپ، شەگىنشەكتەي بەردى. ات ۇستىندە رىسقۇل بىلتەلى مىلتىعىن تاقىمىنان سۋىردى. «اتتەڭ، انا سولداتتىڭ قولىنداعى مىلتىق مەندە بولار ما ەدى»، — دەپ ارماندادى. قاپەلىمدە ويىندا ءبىر سوتقار وت لاپ ەتە قالدى. تاۋەكەل دەپ تورىنى تەبىنىپ تە جىبەردى. تورى سوندا شەگىرتكەدەي ىرشىپ ءتۇستى. رىسقۇل سولداتتاردىڭ تۇسىنان جۇلدىزداي اعىپ ءوتىپ، مىلتىقتارىن جۇلىپ-جۇلىپ الىپ، جۇرە بەردى.
وردانى ۇرەي قالشىلداتتى. داۋىلباي ەندى شىنداپ قورىقتى. زارەسى ءزار تۇبىنە كەتتى. شىر شىناي سەزدىڭ الدىندا ءدال مىنانداي سويقانعا سوقتىعارىن كىم بىلگەن؟! مىلتىق اتاۋلى رىسقۇلدىڭ تاقىمىندا. ويازدىڭ جالعىز بەساتارى بار. ءبىراق ءبىر قورىقپاعان كىسى سول بولدى. ول جاقسى ويىن كورگەن ادامداي كوڭىلدى. بەساتارىن قابىنا سالىپ قويدى. ۇلىقتىڭ بۇل سابىرلىلىعى بولىسقا ۇنايدى. ءبىراق كوكىرەگى قۇرعىردان سايلاۋ كەتپەيدى. اۋىلىندا مارتەبەلى مەيمان بولىپ جاتقانىمدا بۇزىقتارىنا باسىندىرىپ قويدى دەپ ەرتەڭ داۋىلبايدى ساز بالشىققا وتىرعىزباسا ءقايتسىن. وياز بولسا:
— ءاي، كوزسىز تەنتەك. ۇناتامىن وسىندايلاردى. ەگەر كيرگيزداردىڭ ءبارى وسىنداي كەلسە، ءسىز بەن ءبىزدىڭ ءحالىمىز مۇشكىل بولار ەدى، ۋپراۆيتەل مىرزا، — دەپ داۋىلبايعا قارادى. — ءبىراق ءسىز بەن ءبىزدىڭ باعىمىزعا، ول جالعىز.
— قايدان جالعىز، مىرزا، رىسقۇل سياقتى بۇزىقتار تولىپ جاتىر. احات دەگەن، ءۇسىپ، قورعان، ماحان، شىنىبەك، جۋانىش دەگەن قىزىلكوز قۇداي اتقاندار بار. الگى جاۋىز الىپ كەتكەن مىلتىقتار ولاردىڭ قولىنا تيسە، ءبىزدىڭ ورداعا ءقاۋىپ كوپ. بىرىنشىدەن، مىرزا، مۇنداي بەيباستاقتىڭ بولعانىن كەشىرىڭىز. ەكىنشىدەن، بىزگە اسكەر جىبەرىڭىز. الگى باسبۇزارلاردى ۇستاتىپ، اۋىزدىقتاماسا، بۇل جامان حالىق.
وياز قارقىلداپ كۇلىپ، بولىستىڭ ارقاسىنان قاقتى. ىشىنەن: «يمپەريا ءۇشىن داۋىلبايلار بولعانى قانداي باقىت! شەن ءۇشىن، ءوز قاراباسىنىڭ قامى ءۇشىن، قانى ءبىر تۋىسىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەرەدى. جوق، داۋىلبايدى بولىستىقتان تۇسىرۋگە بولمايدى»، — دەپ قويدى. — ال داۋىستاپ تۇرىپ ايتقانى:
— ءسىز وتە ساقسىز، داۋەلباي تايتەلييەۆيچ. ول دۇرىس. ساق بولۋ كەرەك. ال ءدال ءقازىر شىمكەنتتەن اسكەر شاقىرىپ، ابىگەر بولاتىنداي ويران وقيعا جوق. اسكەر شاقىرىپ، سوعىس جۇرگىزىپتى دەگەن داقبىرتى قانداي جامان. سايلاۋ الدىندا ونداي دابىرا سىزگە ءتيىمدى ەمەس. داۋەلباي تايتەلييەۆيچ. ءسىزدىڭ ءوز جىگىتتەرىڭىز-اق تىندىراتىن شارۋا. كەلىسىڭىزدەر، كەلىسىڭىزدەر، تۋىسقانسىزدار. البەتتە، الگى باتىر كيرگيزدىڭ ارەكەتىن اق پاتشاعا، ونىڭ جەرگىلىكتى اكىمدەرىنە قارسى قيمىل دەپ تانىپ، جازا قولدانۋعا ابدەن بولادى...
— ە، مىرزا، مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم سول عوي. اق پاتشانىڭ سىزدەي ۇلىعىنا مەنىڭ وردامدا كورسەتكەن بۇل قورلىعى جازاسىز قالسىن دەگەنىڭىزگە تۇسىنە الماي وتىر ەدىم.
— دەگەنمەن شۋ شىقپايتىن جاعىن ويلاڭىز. ۇركەردەي كيرگيزدارعا شاماڭىز جەتەدى دەپ ويلايمىن. ءبىراق الگى جيراف سياقتى اتى باردىڭ ءبىر ءوزى-اق التى-جەتى ادامدى اتتان قۇلاتىپ، ەكى بىردەي سولداتتىڭ قارۋىن تارتىپ اكەتتى. گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ جورىقتارىنا قاتىسقان كانىگى سولداتتاردىڭ مۇنداي اشىق اۋىزدىعىنا تاڭدانباسقا لاج جوق. ال الگى باتىر كيرگيزدىڭ قيمىلىنا سۇيسىنبەسكە تاعى لاج جوق. سۇمدىق! بۇل ءۇشىن قالاي كونياك الماسقا.
كونياك قاعىسقاننان كەيىن وياز ءوزىنىڭ شىمكەنتكە قايتاتىنىن ايتتى. ءبىراز كۇن قىمىز ءىشىپ، تازا اۋا، سالقىن سامالدا بولىپ، شىنجاۋ دەنساۋلىعى ەداۋىر دۇرىستالىپ قالعانىن ايتتى.
— مەن كوپ جەر كوردىم، ءبىراق ءدال بۇل كۇمىسباستاۋداي جەر كورمەدىم، داۋەلباي تايتەلييەۆيچ، — دەدى وياز شىن نيەتىمەن. — شۆەيساريا دەسە بولعانداي.
بۇل حابارعا داۋىلباي قاپالاندى. ءالى دە بولا تۇرمادىڭىز با، جايلاۋعا شىعىپ، نەبىر تاماشا كورەر ەدىڭىز؟ نەدەن كەنەت اتتانباقشىسىز؟ الدە الگىبىر بەيباستاق ءىس ءسىزدى رەنجىتتى مە؟ — دەپ بايەك بولدى.
وياز ريزالىعىن ءبىلدىردى. مەملەكەتتىك ءمانى بار كوپ ىستەر كۇتىپ تۇر شىمكەنتتە. تىرشىلىك بولسا تاعى كەلەر. جەر اراسى جاقىن. جاقسى اتقا ءبىر-اق كۇندىك جول. ەندى شاقىرتپاي-اق كەلەدى. ويتكەنى تۇلكىباسقا وياز عاشىق بولىپ قالدى. ال الگى جيراف مىنگەن كيرگيزدىڭ ءىسىن بولىس بيلەر ارقىلى ءوزى شەشسىن. ءتىپتى ءىس ناسىرعا شاۋىپ، دۇنيە ءبۇلىنىپ بارا جاتسا، شىمكەنت الىس ەمەس قوي، حابارلاسسىن بولىس. وياز اسكەر بولۋگە دايىن. اق پاتشانىڭ ادال قىزمەتشىسى داۋەلباي تايتەلييەۆيچ سىندى ارداقتى ادامداردى وياز ءاردايىم قامقورلىققا الادى. ءدام-تۇزىڭا، ىقىلاسىڭا راقمەت!
* * *
ۇلىقتى داۋىلباي سازتوبەگە دەيىن شىعارىپ سالدى. قوڭىراۋلارى كۇمبىرلەپ كۇيمەلەر كورگەن تۇستەي لەزدە عايىپ بولدى. داۋىلباي اتتان ءتۇسىپ، ويازبەن قۇشاقتاسىپ، قوشتاسقان جەردە ءالى تۇر. ۇلىقتىڭ قۇشىپ تۇرىپ، ارقاسىنان قاققانى ءالىن الىپ قويعانداي، ورنىنان قوزعالار ەمەس. شالا ماس. ءبارى شالا. كوڭىل الا. وياز كۇلىپ اتتانسا دا، داۋىلبايدىڭ كۇدىگى جانىن جەۋلى. الگى الساي سويقانى بولىسقا قاتتى سوققى بولدى. وياز مادەنيەتتى، زيالى كىسى. سىپايى مىنەزبەن ءبارىن جۋىپ-شايىپ سىر بىلدىرمەي كەتتى. ال ءبىراق ىشىنەن نە دەپ كەتتى. ەل باسقارا المايتىن، حالىقتى ۋىسىندا ۇستاپ وتىرا المايتىن بولىمسىز بولىس ەكەن دەپ بارا جاتقان جوق پا؟ قول استىنداعى باعىنىشتىلارى باسىنىپ، بولىسىن سىيلامايدى ەكەن دەپ بارا جاتقان جوق پا؟ تاپا-تال تۇستە اق وردانى سولقىلداتىپ، ماڭدايىن ءتۇسىرىپ، ۋىقتارىن سىندىرىپ كەتكەنى اناۋ. شىن مانىندە ماڭدايى جارىلعان كيىز ءۇي ەمەس، داۋىلبايدىڭ ءوزى شىعار. ەل قۇلاعى ەلۋ، بولىستىڭ اق ورداسىن تال تۇستە ات ويناقتاتىپ، ءبىر كەدەي سابالاپ كەتىپتى دەگەن سىبىس جەر-جەرگە جايىلىپ كەتسە، سول جامان. سۇيەككە تاڭبا. ماسقارا تاڭبا. قاپ، يت الساي! جەر باسىپ جۇرسەم ەندىگى ءىسىم سەنىمەن بولسىن. قوڭىز تەرگىزىپ جەگىزىپ، قاڭعىرتىپ جىبەرمەسەم، داۋىلباي اتىم ءوشسىن! ءۇرىم-بۇتاعىڭا دەيىن قان قاقساتارمىن سەن السايدى. اشىققان يت اياعىمدى كەلىپ جالايسىڭ ءالى! ال مەن سەن سۇمداردى اش بورىدەي ۇلىتا الامىن. ءوزىڭ كەلەسىڭ... ءتورت اياقتاپ، جەر باۋىرلاپ، جورعالاپ جەتەسىڭ!
انتتان سوڭ اقىلى جيىلعانداي داۋىلباي سەلك ەتىپ، جان-جاعىنا قارادى. نوكەرلەرى كۇتىپ تۇر ەكەن. قارنى جۋان قاراگەر اتقا ەكى جىگىت ەكى قولتىعىنان كوتەرىپ مىنگىزدى. ات ۇستىنەن دۇنيە ايقىنىراق كورىنەدى. سازتوبەگە قوقان حاندىعى كەزىندە كەلىپ قونىستانعان ديقانداردىڭ باۋ-باقشاسى ماۋەلەپ تۇر ەكەن. شابدالىسى، الماسى ءبارى توگىلىپ، اعاش باسى ءيىلىپ، كوزدىڭ جاۋىن العانداي. اتاش جاپىراقتارىن توزاڭ تۇتقان. جاۋىن جاۋماي، تامشى تامباي تۇر. جۇگەرىنىڭ بالاعى سارعايىپ، جاپىراعى قۋسىرىلىپ بوزاڭ تارتىپتى. قاپ-قارا ديقان باسىنا شالما بايلاپ، بالاعىن ءتۇرىپ، ءداۋ كەتپەنمەن ءبىر قاسىق سۋدى قاقپالاپ، جەتەلەپ، شولدەگەن جۇگەرىگە الىپ بارادى. داۋىلبايدىڭ ەسىنە السايلاردىڭ تارىسى ءتۇستى. وسى سۋ ءۇشىن سوققىعا جىعىلعان بەردىقۇل كوز الدىنا تۇرا قالدى. ءبىر ءسات ونىڭ ولىمىنە ءوزى كىنالى ەكەنىن ىشتەي مويىنداعانداي دا بولدى. سۋ ازابىن تارتقان مىنا ديقاندى كورىپ، السايلاردىڭ ءحالىن تۇسىنگەندەي دە بولدى. ءبىراق بۇل ءبىر ساتتىك وسالدىق ەدى. داۋىلباي ەمەشەگى ەزىلگىش، بور مىنەز، جاسىعىشتان ەمەس. قايتادان قارا تاستاي قاسارىپ الدى. ەندى وسىدان كۇمىسباستاۋعا جەتىپ، الساي اۋىلىنان ءوش العانشا كوڭىلى جاي تاپپايتىنىن سەزدى. قارنى جۋان قارا تەرگە قامشى باستى. نوكەرلەر ۇندەمەستەن سوڭىنان ەردى. بولىستىڭ قارا تەرى ارقان بويى الدا كەلەدى.
* * *
السايلار ءارى-سارى، قىرعىزباي ايتتى:
— وسى جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن قاتتى باستىق قوي دەيمىن. قۇداي ايتەۋىر ارتىن قايىرلى قىلسىن.
— ول جاتقان جىلان ەمەس، شاققان جىلان ەدى عوي. ۇمىتتىڭ با، ارىسىمىز قايدا! — دەپ ءۇسىپ سىلكىندى.
قىرعىزباي سوقىر باتىردىڭ بالاسى ەدى عوي. ءبىراق سوقىرعا تارتپاعان، تايعاقتاۋ مىنەز تانىتا بەرەدى. قيىنشىلىق كورسە دەمدە كۇيرەپ، كۇيزەلىپ قالادى. دەنەسى مول، كوزى الاقانداي، ءىرى كىسى بولسا دا قوپالاقتاۋ. ساقالى جەلكىلدەك، كەۋدەسىنە تۇسەدى. دۇنيەدە جىلاننان قاتتى قورقادى. جىلان الىپ جۇرسە ونى بالا دا قورقىتىپ، ايتقانىن ىستەتە الادى.
ءۇسىپ كەرىسىنشە شاعىن كىسى ەدى. جاسىنا قاراماي شاشى ەرتە اعارىپ كەتكەن. ەكى قولى قالتىراۋىق ەدى. كەلىندەرى ونى سىرتىنان قالتىراۋىق قايناعا دەر ەدى. ءبىراق شاقار. سويلەگەندە تىستەنىپ سويلەيدى. اشۋعا بۋلىققاندا سويلەي الماي كۇرە تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، موينى ءىسىنىپ، بەت-اۋزى قىپ-قىزىل بوپ كەتەدى.
— تاس تۇسسە تالايىمىزدان. تاۋەكەل. بولار ءىس بولدى. مەن ءوزىم رىسقۇلدى كىنالامايمىن، — دەپ شىنىبەك شىقتى. الاسا بويلى، كوسە كىسى. كوزى ەجىرىكتەۋ، ءسال مۇرنىنان سويلەيتىنى بار. جاس كەزىندە مۇرنىنا سامال ءتۇسىپ، وسى رىسقۇل تاۋدان ايۋ اتىپ اكەلىپ، سونىڭ ءوتىن ءىشىپ جازىلعان. ايتپەسە، جامان اۋرۋ ساڭكيتىپ كەتەر ەكەن. مۇمكىن، سودان بولار، شىنىبەك رىسقۇلدان شىعاردا جانى باسقا، ايتپەسە دۇرىس پا، بۇرىس پا — ول جاعىنا ءمان بەرىپ جاتپاي، رىسقۇل جاعىن جاقتايدى.
مۇندا كوپ سويلەمەيتىن، ۇرىسساڭ رەنجۋ بىلمەيتىن، قاجۋ بىلمەيتىن ناعىز نار قورعان عوي. ۇزىن بويلى، اققۇباشا اجارلى جىگىت. قياق مۇرتى قاپ-قارا، كوزى نۇرلى، ءداۋ مۇرىن، قيسسا باتىرلارىن ەسكە سالاتىن ەرەكشە جان. وسى تۇرىمەن ءبىر ەلگە سۇلتان بولىپ وتىراتىن ادام. ءبىراق بىرەۋگە بيلىك ايتىپ كورمەگەن. ول تەك ايتقاندى ورىنداۋدى بىلەدى. السايدىڭ ۇلكەن-كىشىسىنىڭ ق ۇلى سول. ءبارىنىڭ تىرلىگىن ىستەيدى. تەمىر ۇستا. اعاش ۇستا. الساي بىتكەننىڭ ىدىس-اياعى، كەتپەن-كۇرەگى، قۇرال-سايمانى تۇگەل سونىڭ موينىندا. بىرىنە جوق دەمەس. قاباق شىتپاس. قۇداي وسىنداي ادامدى جارىلقاسا جاراسار ەدى، ءبىراق ەسىگىنىڭ الدىندا تىشقاق لاعى جوق جالعىز، ەسەكتەي كوك توبەتى بار.
مىنا توتەنشە جيىندا احات ودان:
— قورعان، سەن نە ايتاسىڭ؟ — دەپ سۇراعاندا، قورعاننىڭ بار ايتقانى:
— مەن ورىس سولداتتارىنىڭ مىلتىعىنداي مىلتىق سوعا الاتىن سياقتىمىن، — دەدى.
مەن توبەلەسكە دايىنمىن دەگەن ءسوزى. قورعان باسقاشا سويلەمەس. تەك قاتىنى كۇڭەيلەۋ، ءارى بالا تاپپاعان. قۇدايدىڭ ءبىر قيماعانى سول. ساقاۋ قاتىننىڭ ءتىلى شايانداي. مىنەزى اۋىر مومىن ادامدى بالپىلداپ مازالاۋمەن بولادى.
— شويلى كىشىنىڭ جۇمىشىن ىستەگەنشە، وجىمىشكە ءبىر پىشاق ىشتەپ اكەلشەڭ قايتەدى. پىشاققا دا جايىمادىق، — دەيدى دە وتىرادى.
سوندا قورعان ءوز ۇيىنە ارناپ پىشاق سوقپايدى ەمەس. ىستەپ اكەلگەن پىشاقتى قاتىنى جوعالتىپ جىبەرەدى. كۇلمەن بىرگە بايقاماي شىعارىپ تاستايدى. نەمەسە، ۇيلەرىنە بىرەۋ كەلسە، «كۇيەۋىڭ ۇستا عوي، مىنا پىشاعىڭدى مەن الايىنشى»، — دەپ قالاپ اكەتەدى.
— قور بولعان قورعان، — دەيدى ونى ەسىركەگەن جۇرت. وسى احاتتار تالاي رەت: «قۇتىلسايشى سول ساقاۋدان. قۋ باس قالاسىڭ با؟ ەلمىز عوي، كوپتەپ، كومەكتەسىپ، قۇدا ءتۇسىپ، باسقا ءبىر شۇيكەباس الىپ بەرەيىك»، — دەگەن. كونبەيدى.
— كىشكەنتايىنان قوسىلىپ ەدى، ماعان. كوزىنىڭ جاسىنان، وبالىنان قورقام پالەنىڭ. نە عىلاسىڭدار، جۇرە بەرسىن، — دەيدى قورعان. — قۇداي بەرمەيىن دەسە، قانشا قاتىن العانىڭمەن بالا بەرمەيدى.
— نە بولسا دا، بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى، — دەدى احات. — داۋىلباي ءبىزدى شابادى — ول انىق. داۋىلبايدىڭ قولىنا ءبىر بالە قىلىپ، شىداس بەرەرمىز. مەنىڭ قورقاتىنىم: شىمكەنتتەن اسكەر شىقپاسا. وندا قۇرىدىق.
— قۇرىماسقا قارۋ سوعامىز، — دەدى قورعان.
— الساي جيىرما ءتۇتىن. پاتشانىڭ اسكەرى — تۇمەن. الىسا المايسىڭ.
— سوندا امال نە؟
— امال — اقىرىن باعايىق. ءىس قيىنعا اينالسا — كوشەمىز.
— قايدا؟
— اۋليە-اتا جاققا.
— اتا-بابانىڭ جەرىن تاستاپ پا؟!
— ءيا. اتا-بابانىڭ جەرىنە سىيىسپادىق ەمەس پە؟ دايىن بولىڭدار.
السايلار كۇتكەندەي داۋىلباي اۋىلدى شاپپادى. ول قۇرىعىن باسقاشا سىلتەدى.
الساي اۋىلى بولىستىڭ شابۋىلىنا دايىندالىپ، بەسىكتەگى بالاسى مەن بەلى بۇگىلگەن شال-كەمپىرىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى قولدارىنا قارۋ الدى. سولداتتاردان تارتىپ العان قوس ۆينتوۆكا، بىرنەشە ءشيتتى مىلتىق، قالعانى ساداق، سويىل، شوقپار، كۇرەك، كەتپەن، ايىرعا دەيىن قولدارىنا الدى.
ماۋجىراعان ادەمى كەش كەلدى. مال ورىستەن قايتتى. ءداۋ-بابانىڭ سامالى جىبەكتەي ەسىپ، نۋ تەرەكتەردىڭ جاپىراقتارى جامىراپ، ەنەسىن ىزدەگەن جەتىم قوزى جەكە ماڭىراپ، ءالسىن-السىن اۋپىلدەپ يتتەر ءۇرىپ قويادى.
بۇگىن تارىنى شىمشىقتان ايەلدەر قورىدى. تارىنىڭ تۇمسىعى قىزارىپ، باسى ءيىلىپ، ءيىسىپ قالعان. قۇداي قالاسا ەندى ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى وراق سالامىز دەپ وتىرعان. تارى قورىعان ايەلدەر دە اۋىلعا قايتتى. قاراقويىننىڭ ەگىنى باتقان كۇننىڭ ساۋلەسىمەن ويناپ، التىن دارياسىنداي قۇلپىرىپ، سىناپتاي تولىقسىپ، شالقىپ جاتتى. جاۋ شىمشىق ۇياسىنا قوناقتاعان. تورعايدىڭ جاۋى ادامنىڭ جاۋىنان الدەقايدا ءادىل. كۇن باتتى، ۇياسىنا قونادى. تارىعا ءوش بوپ جاراتىلعان سورلى و دا ءبىر. تەك سەرىگىن ىزدەگەن بودەنە عانا كەشكى تىمىقتا بىتپىلدىقتاپ، ۇزدىگىپ، ءۇزىلىپ كەتە جازداپ قاقسايدى.
مۇنداي كەشتە قىز ۇزاتسا جاراسادى، كەلىن تۇسىرسە جاراسادى. شىلدەحانا شاقىرسا جاراسادى. مۇنداي مۇلگىگەن كەشتە ەرتەدەگى ەرلىك زاماندار تۋرالى قيسسا تىڭدار ما ەدى! نەمەسە اقسۇيەك ويناپ، التىباقان تەبەر مە ەدى! يتتە ىرىلداسىپ، جاڭا سويىلعان قۇنان قويدىڭ سۇيەگىنە تالاسىپ جاتسا عوي. كۇرپىلدەپ سابا پىسىلسە اندا-ساندا...
الساي اۋىلىندا ونىڭ ءبىرى جوق بۇگىن. قاتۋلى قاباق، قاتقىل ءۇن. ءتىپتى جاس بالالارى دا جىلامايدى. بالا بولۋدى ۇمىتىپ كەتكەندەي. نە يتتەرى ۇرمەيدى. سۇڭقيىسىپ، ادامدارعا ءبىر قاراپ، اۋلاققا ءبىر قاراپ، اڭتارىلىسىپ قالعان.
قاپ-قاراڭعى ايسىز ءتۇن ءتۇستى. بۇلتتاردى قىزعىلتىم نۇرعا مالعان كۇننىڭ اقىرعى ساۋلەسى ادەمى تۇستەي ادا بولدى. جان-جاقتان تاۋلار تۇكسيدى.
تەك شەتكى قارا كۇركەدەن ءبىر كەزدە: «ارماندا كەتكەن اسىلىم-اۋ، كىمگە دە بارىپ ايتامىن-اۋ، ويباي!» — دەپ بۋلىعا شىققان ءۇن ەستىلدى.
بەردىقۇلدىڭ جەسىرى. كىسىسى ولگەن ۇيدە ءبىر جەتى بويى وت جاعىلماس، ءتۇتىن تۇتەتىلمەس. ول ءۇيدىڭ قارالى جاڭدارىنا جاقىندارى، اعايىن-اۋىلداستارى اس ءپىسىرىپ اپارار. ال بۇگىن ءبىر عانا بەردىقۇلدىڭ ۇيىندە ەمەس، بۇكىل السايدىڭ جيىرما ءتۇتىنى بىردەي تۇتانبادى. مىنا تىمىرايعان ءتۇن كەڭ دۇنيەنى تارىلتىپ، جەر-جيھاندى جۇتىپ جىبەرىپ، كوگىلدىر كولدى، قىزىل مارجان تولقىعان ەگىن جايدى، تاكاپپار تاۋلاردى، جاسىل ايماقتاردى كوزدەن تاسالادى، قارا ءتۇن. قاراڭعى ءتۇن. تۇندە جورىققا قورقاۋلار شىعادى. ال، قاراڭعى تۇندە قارا كۇركەدەن جاس جەسىردىڭ جوقتاۋ ايتىپ جىلاعان ءۇنى ەستىلگەندە قانشا قورقاۋ بولسا دا، بۇل قارالى اۋىلعا ەشكىم شابا قويماس-اۋ. اۋىل قامدانىپ، قارسى الاتىنداي، داۋىلباي اۋىلدى شاپقان جوق. تەك قاراقويىنداعى تولقىپ ءپىسىپ تۇرعان تارىنى سول ءتۇنى جىلقىسىن قاپتاتىپ، تاپتادى دا كەتتى. جايقالعان ەگىن ورنىندا ءار جەرىندە ماساعى بار قاراقوشقىل توپىراق قانا قالدى.
السايلار جازانىڭ ءار ءتۇرىن كۇتكەن. مۇنى كۇتپەپ ەدى. ولار وياۋ-اق بولاتىن. تاۋدان قۇلاعان تاسقىن تاسىردى دا ەستىپ، ايقاسقا ءازىر تۇرعان. ءبىراق الگى تاسقىن اۋىلعا جەتپەي تومەن قۇلاپ ەدى. الساي حالقى داۋىلبايدىڭ سۇمدىعىن سوندا ءبىلدى.
— وي-باي، ول يتتەر ەگىنگە جىلقى قاپتاتتى، — دەدى الگى تاسقىننىڭ كەنەت بۇرىلىپ كەتكەن سىرىن ۇققان رىسقۇل.
— ءيا، ءسويتتى! — دەدى قورعان دا.
— ونان دا ءوزىمىزدى شاپساشى.
— اتتانايىق ءالى دە بولسا، — دەپ رىسقۇل جال-قۇيرىقسىز تورىمەن قاراقويىنعا قاراي اعىپ جونەلدى. باسقالار دا اتتىلى-جاياۋ ءبارى تارى جاققا جۇگىرگەن. ءبىر كەزدە ءتۇن ءىشىن كۇڭىرەنگەن مىلتىق داۋىسى كەرنەپ كەتتى. ورىس سولداتىنىڭ قولعا تۇسكەن ۆينتوۆكاسىنان اتىلعان وق داۋىسى اسپان قاقىراتقان نايزاعاي گۇرىلىندەي الاپات شىقتى.
* * *
دۇنيەدەگى ادەمى اۋەن — كۇزگى جانبىردىڭ اۋەنى. ولار شاقپاقتان اسقاندا جىپ-جىلى جاڭبىر جاۋدى. كوپتەن بەرى جەردىڭ تاندىرى قاتىپ، تاڭدايى كەۋىپ، تامباي تۇرعان جاڭبىر. وسىدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن جاۋسا، مۇمكىن سۋ ءۇشىن سويقان سوعىس بولماس پا ەدى. بەردىقۇل سويىلعا جىعىلماس پا ەدى.
جوق. داۋىلباي السايلاردى قاراقويىننان قالايدا قۋىپ شىعار ەدى. ول ءۇشىن ايلا كوپ. سۋ ءسوز ەمەس. سۋ جەتەدى. الاتاۋدان اعىپ جاتقان سۋدىڭ مولدىعىندا ەسەپ جوق. الدەقالاي الاتاۋدان قۇلاعان وزەندەر توقتاپ قالسا، ىلديدىڭ ىندىنى قۇرىپ، قۇم جامىلار ەدى. قۇم جاۋلاعان جەرلەردىڭ رەڭى قاشىپ، جاسىل جاپىراق اتاۋلى جوعالار ەدى. جاسىل جاپىراقسىز ءومىر نە؟!
اتىڭنان اينالايىن، اسقار تاۋ! باسىنداعى اق قار — اق سۇتتەي بار. ەل ەمەدى، جەر ەمەدى.
تاۋ بولماسا — اقسۋ قايدان شىعار ەدى؟ ارىس قايدان شىعار ەدى؟ تەرىس قايدان شىعار ەدى. تالاس پەن اسا قايدان شىعار ەدى؟
شۋ مەن ىلە قايدان شىعار ەدى...
* * *
ەل امان، جۇرت تىنىشتا شۇباعان كوش شاقپاق اسۋىنان ارى اۋناپ تۇسكەن كەزدە تۋىپ-وسكەن تۇلكىباس كوزدەن تاسا بولدى. وزىنەن بيىك تاۋ جوق سياقتى كورىنەتىن ءداۋ-بابا دا كورىنبەي قالدى. شاقپاقتىڭ قاقپاسى ارتتارىنان تارس جابىلعانداي بولدى. ەندى قاشان ول قاقپا قايتا اشىلماق؟ ەندى قاشان تۋعان جەر قۇشاعىن جايماق؟ شالدار كۇرسىنىپ، ايەلدەر اندا-ساندا داۋىستاپ، اڭىراپ-اڭىراپ الادى. ەتەك-جەڭ ءتۇرۋلى. بۇرىنعىداي كيمەشەكتەرى شۇباتىلىپ جەر سىزبايدى، كويلەكتىڭ ەتەگى ىشقىردا. الىس ساپارعا ىقشامدالعان، ايبىندى ءجۇرىس. تەك وقتىن-وقتىن وقىس ويباي ەستىلىپ قالادى. وندايدا شالدار:
— تەك! جاعىڭ قارىسىپ، ءوز باسىڭا كورىنگىر. جىلاما! — دەيدى.
شاقپاقتان قۇلاي بەرە الدارىنان اينالاسىن تاعى دا تاۋ قورشاعان جاسىل-سارى القاپ جاتتى.
الاتاۋ بۇ جاقتا بۇرىنعىدان دا بيىكتەي ءتۇستى. قاراتاۋ كەرىلگەن كەرەگەدەي ۇزارا بەردى. شاقپاقتان اۋناپ تۇستىك دەگەنى بولماسا تۇلكىباستان ايىرماسى از. اسپان سول اسپان، تاۋلار سول تاۋلار. ءشوبى دە سول، سۋى دا سول، تەك كەلە جاتقان كۇز سۇمبىلە لەبى ەرتە بىلىنەدى.
— و، جارىقتىق جۋالى! — دەدى احات.
— تۇگىن تارتساڭ توپىراعىنان ماي شىعادى. ءاسىل توپىراق. ناعىز ەگىنشىنىڭ قولى عوي، جارىقتىق اسان قايعى ايتىپتى دەيدى: «اتتەڭ، اتىمنىڭ ساۋىرىنا سىيمايسىڭ، جۋالى، ايتپەسە ارتىپ اكەتەر ەدىم»، — دەپ.
— وي، اۋليە-اي، ا، — دەدى ءبىر شال ەسەگىن تەبىنىپ قويىپ احاتپەن قاتارلاسا بەرىپ. — بۇل جەرگە دە كەلگەن ەكەن عوي اۋليە.
— ە، كەلگەندە قانداي. ول كىسى جۇرمەگەن، كورمەگەن جەر بار ما. ەل قامىن جەگەن ادام دا. ءشوبى شۇيگىن، سۋى بال، ءورىسى مول جەر ىزدەپتى عوي مال باققان قازاققا.
بالاپان ۇشىرعان قارلىعاشتار السايلاردىڭ كوشىنە ىلەسىپ ءبىراز جەرگە دەيىن ۇشىپ بارادى دا اڭ-تاڭ قالىپ، اڭتارىلىپ، قالىپ قويادى. ادامداردىڭ قۇس قۇساپ كۇزدە وڭتۇستىككە قاراي كوشپەي، تۋرا شىعىسقا تارتقانىنا تاڭ قالاتىن سياقتى. بۇل قارلىعاشتار دا بۇگىن-ەرتەڭ كوتەرىلىپ ۇشىپ، تۋعان جەرىن قيىپ تاستاپ وڭتۇستىك اسىپ كەتەدى. تۋعان جەرىن قيماسىنا امالى جوق: قاھارلى قىس قىلىشىن سۇيرەتىپ ءالى-اق كەلەدى.
داۋىلبايدىڭ قاھارى قىستان جامان. قىس وتەر، كوكتەم شىعار، قۇستار قايتىپ ورالار. ال داۋىلباي شە؟ ول وتكىنشى مە؟ بۇل دۇنيەنىڭ جۇزىندە وتكىنشى ەمەس كىم بار دەيسىڭ؟! ءبارى وتەدى، داۋىلباي دا وتەدى. قارا جەر قارانى دا، تورەنى دە، جارلىنى دا، بايدى دا بىردەي ەتەدى. ءبىر ولمەسە ەسكەندىر زۇلقارنايىن ولمەس ەدى. و دا كەتتى. توپىراق بولدى. كىم بىلەدى، سول توپىراقتان ءبىر بايعۇس بالشىق يلەپ، قىش قۇيعان شىعار... ال داۋىلباي كىم ەسكەندىردىڭ قاسىندا. ءيا، داۋىلباي كەتسە بولىستىققا تالاسىپ جالاڭداپ وتىرعان بالالارى بار ەمەس پە؟ الساي بىلەتىن داۋىلباي بالالارى قازىرگى بولىستان قاھارلىراق بولماسا، كەم ەمەس. داۋىلبايدان بۇرىن ونىڭ اكەسى تايتەلى وتكەن. قوقان حانىنىڭ داتقاسى ەدى. تايتەلىنىڭ اكەسى وڭعار و دا داتقا بولعان. الدە اللا تاعالانىڭ ادامنىڭ پەشەنەسىنە جازۋ جازىپ قوياتىنى راس بولدى ما ەكەن؟ داۋىلباي تۇقىمىنا قۇداي باي بولۋدى، اكىم بولۋدى، الساي تۇقىمىنا كەدەي بولۋدى، قۇل بولۋدى جازىپ قويدى ما ەكەن؟! اتادان بالاعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇرىق قۋالاي كەلە جاتقان پەشەنە بولسا، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى راس تا شىعار. الساي اۋىلى قىس قىزىلعا، جاز قىمىزعا جارىمايدى. تارى كوجەنىڭ ءوزى تابىلسا تاقىل-تۇقىل تارتا ىشەدى. ال داۋىلباي ءيتىنىڭ باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتادى.
رىسقۇل باسىن كوتەرىپ اسپانعا قارادى. الگى ءبىر ءتۇپسىز ويدىڭ تۇڭعيىعىنان شىعا الماس ەدى، سول ويىن اسپانداعى شاڭق ەتە قالعان ءبىر داۋىس ءبولىپ كەتتى. تاۋ بۇركىتىنىڭ سول شاڭقىلىن بۇل كوشتە رىسقۇلدان باسقا ەشكىم ەلەپ ەستىگەن دە جوق. تىم زاۋ بيىكتە جالعىز نوقات اعىپ بارا جاتىر ەكەن. بەتالىسى — اقسۋ-جاباعىلى. رىسقۇلدىڭ جۇرەگى سارت-سارت ەتە قالىپ، ارتىنشا اقىرىن سىزداپ بارىپ باسىلدى. الگى قىران مۇنى اسقار تاۋلارعا، جاسىل-الا ورمان، سارقىراما سۋلارعا شاقىرىپ كەتكەندەي ەدى. داۋىلباي جوق، پريستاۆى جوق، ويازى جوق. ساقان قاراقشىسى جوق، تارى ەكپەيتىن، سۋعا تالاسپايتىن ەركىن دۇنيەگە شاقىرىپ كەتتى. ارشالار اراسىنان پار-پار ەتىپ ۇلار ۇشقان، قۇزدىڭ قۇلار باسىندا قاراۋىل قاراپ تاۋتەكە تۇرعان، شاڭق ەتكەن قىران داۋىسىنان تاۋ جاڭعىرىققان قايران دا قايران دۇنيە!
XI
تەمىر ەسىكتىڭ قۇلپى سالدىرلادى. رىسقۇل ەلەڭ ەتىپ باسىن جەردەن كوتەرىپ الدى. قاراۋىل ىشكە تۇراردى كىرگىزىپ جىبەرىپ، ەسىكتى قايتا جاپتى.
كۇندە وسىلاي. بالا جۇمىستان قالجىراپ قايتادى. ونىڭ كەلۋىن اكەسى تىقىرشىپ كۇتىپ جاتادى. الدەنەگە ۇشىراپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنەدى. بالاسى امان-ەسەن ورالعان سايىن، ول ءبىر الىس ساپاردان، قيىن-قىستاۋ، قىرعىننان امان قايتقانداي، رىسقۇل قۋانىپ، قاباعى اشىلىپ قالادى.
— ا، تۇراركا، كەل، كەل، — دەيدى بروننيكوۆ تە كوڭىلدەنىپ. — كانە، جارىق دۇنيەدەن كەلدىڭ توي. نە بولىپ جاتىر جەر بەتىندە؟
تۇرار كورگەن، بىلگەنىن ايتادى. بالانىڭ ساراڭ حابارىنان سوڭ رىسقۇل كورشىسىنە بۇرىلىپ:
— ەي، ەسكەندىر، وسى سەنىڭ پەتەربوردان ەكەنىڭ راس بولسا، سەن مەترەيدى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— قاي مەترەي؟
— دميتريي دەگەنى، — دەپ تۇرار تۇسىندىرەدى.
— پەتەربۋرگتە كىم كوپ، دميتريي كوپ، قايسىسى كەرەك؟
— وۋ، وقىمىستى مەترەيدى ايتام. مەنىڭ دوسىم ول. الدىنعى جىلى مىنا تالعار شىڭىنا ەكەۋمىز شىعىپ قايتقانبىز. جاقسى ادام. سونداي دا نەبىر جاقسىلار بار-اۋ. اي، ادال ادام ەدى. الدىڭعى تۇرمەدە احات دەيتىن اعام ارقىلى حات جازعىزىپ ەدىم، جاۋاپ جوق. الدە مىنا اتاڭا نالەت نازىراتەل بەرگىزبەي، جاسىرىپ تىعىپ قويدى ما، قايدام. باسىڭا كۇن تۋا قالسا، حات جاز، كومەكتەسەمىن، — دەپ ەدى. حابار جوق. سونىمەن، مەترەيدى بىلمەيتىن قۋ بولدىڭ عوي. ءاي، سەن پەتەربوردان ەمەسسىڭ-اۋ، ەسكەندىر.
— نۋ ۆوت، — دەپ الەكساندر بروننيكوۆ دارمەنسىز ادامداي قولىن جايدى. — سەنبەسەڭ، پريحودكودان سۇرا، نادزيراتەلدەن سۇرا. سەن تۇرمەگە ءبىرىنشى قاڭتاردا ءتۇستىڭ، مەن تۇرمەگە توعىزىنشى قاڭتاردا ءتۇستىم. توعىزىنشى قاڭتاردا پەتەربۋرگتە نە بولعانىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟
— ە، قايدان بىلەيىن؟ پەتەربور تۇرماق، وسى الماتىڭنىڭ وزىندە نە بولىپ جاتقانىن بىلە الماي تاس ىندە جاتقان جوقپىن با؟ — دەپ رىسقۇل ىرگەگە قاراي سىزدىقتاتا تۇكىردى.
— ال، مەن ايتايىن، توعىزىنشى قاڭتاردى ءبىلىپ قويعان ءجون. تۇراركا، سەن تەك اۋدارىپ قويماي، بۇل اڭگىمەنى ءوزىن دە جوندەپ تىڭدا. توعىزىنشى قاڭتار — حالىق اۋزىندا «قاندى جەكسەنبى» اتالىپ كەتتى...
الەكساندر بروننيكوۆ «قاندى جەكسەنبىنى» كوز الدىنا كەلتىرگىسى كەلگەندەي تاس قابىرعاعا قادالا قاراپ، ءبىراز وتىردى. پەتەربۋرگ جۇمىسشىلارى مەن تۇرعىندارىنىڭ نيكولاي ىى-گە جازعان پەتيسياسىن تاس قابىرعادان وقىپ وتىرعانداي سىنايى.
«پاتشا!
ءبىز، س.-پەتەربۋرگتىڭ جۇمىسشىلارى مەن ءتۇرلى سوسلوۆيەدەگى تۇرعىندارى، ءبىزدىڭ ايەلدەرىمىز بەن بالالارىمىز، كوتەرەم حالدەگى كەمپىر-شالدارىمىز — بارشامىز جيىلىپ، ساعان كەلدىك، پاتشا! شىندىق پەن قورعانىش ىزدەپ كەلدىك. ءبىزدىڭ ءسىڭىرىمىز شىقتى، ءبىزدى ادام ايتقىسىز ازاپقا سالىپ، قاناپ جاتىر. ءبىزدى قۇلاق كەستى قۇلداي كورىپ، قورلاپ، زورلاپ، ادام قاتارىنا قوسپايدى. ءبىز شىداپ باقتىق، ءبىراق ءبىزدى جوقشىلىقتىڭ ءتۇپسىز شىڭىراۋىنا يتەرمەلەپ، ەركىمىزدەن ايىرىپ، قاراڭعىلىقتىڭ قۇدىعىنا تاستاپ، قىلقىندىرىپ بارادى. ەندى شىدار حال جوق، پاتشا...».
الەكساندر بروننيكوۆ رىسقۇل مەن تۇرارعا پەتيسيا جايىن تۇگەل بايانداپ شىقتى. عاپون دەگەن پوپتىڭ جادىگويلىگىن اڭگىمەلەدى. قارۋسىز حالىقتى قويداي قىرىپ سالعاندا، كوشەلەردە اققان قاننىڭ سەل بولعانىن ايتتى. پوليسيا مەن سولداتتار پاتشا سارايىنىڭ الدىندا بالا-شاعا، كەمپىر-شالدى دا اياماي مىلتىقپەن اتىپ، قىلىشپەن شاپقانىن ايتقاندا اكەلى-بالالى رىسقۇل مەن تۇراردىڭ جاندارى تۇرشىكتى.
— ءبىز ايتتىق الدىندا، — دەدى بروننيكوۆ. — پاتشاعا بارماڭدار. ءبارىبىر تۇك ونبەيدى. پاتشا جارىلقامايدى. قايتا ساعىڭ سىنىپ، قىرىلىپ قالاسىڭدار. قارۋسىز حالىقتان پاتشا قورىقپايدى. ال قورىقپاعانىن سىيلامايدى، — دەدىك. كونبەدى.
— ءبىزىڭ كىم سوندا؟ — دەيدى رىسقۇل.
— بولشيەۆيكتەر. رەسەي سوسيال-دەموكراتيالىق جۇمىسشى پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى. رەسەيدە سونداي پارتيا بار. كەدەيلەردى، جۇمىسشىلاردى قولدايتىن، سولاردىڭ مۇددەسىن جوقتايتىن پارتيا.
— ول نە، ول سوندا اسكەر مە؟ — دەپ تونە ءتۇستى تۇسىنبەگەن رىسقۇل. — اسكەر بولسا، مەن دە قوسىلار ەدىم.
بروننيكوۆ ءزىلسىز كۇلىپ قويدى.
— جوق، رىسقۇل، اسكەر ەمەس. سەن، مىنا مەن سياقتى ادامدار. تەڭدىكتى اڭسايتىن، بىرەۋ باي، بىرەۋ كەدەي بولعانىن قالامايتىن، بىرەۋدى بىرەۋدىڭ قاناۋىن قالامايتىن، جازىقسىز قان توگۋدى جەك كورەتىن، كىسى بالاسىن سەن ورىسسىڭ، سەن قازاقسىڭ، سەن تاتارسىڭ دەپ بولمەيتىن ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا تالپىنعان ادامدار.
ءتونىپ تىڭداپ وتىرعان رىسقۇل:
— ە، ەرتەك سياقتى نەمە دەسەڭشى، — دەپ قايتادان شالقايا بەردى.
— اۋەلى تىڭداساڭىزشى، كوكە، — دەپ تۇرار اكەسىنە جالتاقتاي قارادى. بالانىڭ بۇل ىقىلاسىنا بروننيكوۆ ءسۇيسىنىپ قالدى.
— مولودەس، تۇراركا، سەن بىردەڭە سەزىپ وتىرسىڭ عوي. جۇرەگىڭە توقي بەر، بالام، التىن باسىم اشەيىن. سەن پريحودكو مىرزانىڭ بارچۋك بالاسىن كۇندە گيمنازياعا كۇيمەمەن الىپ بارىپ، الىپ كەلىپ ءجۇرسىڭ. سو گيمنازيادا مەن دە وقىر ما ەدىم دەپ ارماندايسىڭ. ال سول گيمنازيا مۇنداي ءبىلىم بەرمەيدى. وندا قوعامدى قالاي وزگەرتىپ، جاقسارتۋدى وقىتپايدى، تۇرار. راس، وندا دا كوزى اشىق، كوكىرەگى سانالى ادامدار بار شىعار. ويتكەنى مەن ەستىگەن ميحايل فرۋنزە دەگەن ءبىر ريەۆوليۋسيونەر وسى گيمنازيانى بىتىرگەن كورىنەدى. دەمەك، جاسىرىن بولسا دا جاقسى جاندار بار ول توڭىرەكتە. ال، رىسقۇل، — دەپ ەندى بروننيكوۆ باسىن جاعاسىنا تىعىپ الىپ قىرىن وتىرعان جولداسىنا بۇرىلدى. — سەن ەرتەك دەيسىڭ. مەنىڭ ايتقانىم ەرتەك-اق بولسىن. سوندا سەن ءوزىڭ نەگە پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلىنە وق اتتىڭ؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرشى.
— تەرگەۋشىگە بەرگەم ول جاۋاپتى. ءدال وسى سۇراقتى وندا دا قويعان. سەن دە تەرگەۋگە الايىن دەپ پە ەڭ؟ اتقىم كەلدى — اتتىم. ارقاردان دا وڭاي اتتىم. ارقار جارىقتىق وڭايلىقپەن اتتىرمايدى. ال انا ءدايىستى ەرىككەندە اتا سالاتىن جامان قاراقۇس قۇساتىپ قالباڭ ەتكىزدىم، اتاسىنا نالەت.
— نەگە؟ سەبەبى بار عوي. قۇردان قۇر اتا سالمايدى عوي ادامدى، — دەپ ەندى بروننيكوۆ تونە ءتۇستى.
— نەگەسى بار ما، قورلادى، جالا جاپتى، ناقاقتان كۇيدىردى. قانشا ەڭبەگىم كەتتى — اقىمدى جەدى. اش-جالاڭاش قالدىق. امال تاۋسىلدى. سودان كەيىن...
— ءا، سولاي ما ەكەن؟ سوندا سەنىڭ اقىڭدى ەشكىم جەمەسكە، ساعان ەشكىم قيانات جاساماسقا، قورلاماسقا، اش-جالاڭاش بولماسقا نە ىستەۋ كەرەك؟
— نە ىستەۋ كەرەك؟ بولىس اتاۋلىنى پىتىرلاتىپ اتىپ تاستاۋ كەرەك، اتاسىنا نالەت.
— بولىستاردى عانا ەمەس. رىسقۇل، قوعامداعى ءبۇتىن ۇستەم تاپتى قۇلاتۋ كەرەك. سەن ءتۇسىنىپ وتىرسىڭ با، تۇرار؟ الگى قىزىل جەبەنىڭ يەسى كىم ەدى؟
— تۇقىمباي.
— يە، تۇقىمباي سياقتىلار، تاۋباي ستارشىن، بولىستار، ويازدار، گۋبەرناتورلار، مينيسترلەر، پاتشا — بارلىعى قۇلاۋى كەرەك.
— وعان كۇشىڭ جەتە مە، بايعۇس-اۋ ؟ — دەپ رىسقۇل اڭگىمەنىڭ ءدامىن الا باستادى. ءوزى دە ءبىر كەز سولاي قيالدايتىن. ءبىراق ول قيال، بۇلدىر ساعىم سياقتى ۇشىعىن ۇستاتپاي، بۇلاڭداي بەرەتىن.
— جەتەدى، رىسقۇل، جەتەدى. ۇستەم تاپ — ازشىلىق، ال حالىق — كوپشىلىك. كوپ كوتەرىلسە، حالىق كوتەرىلسە وعان شىدايتىن كۇش جوق. انە، سول حالىقتى كوتەرۋدىڭ امالىن ويلاپ، پارمەندى ءال جيۋشى، ۇيىمداستىرۋشى، ولاردى بەس ساۋساقتاي جۇمىلدىرۋشى، كۇرەسكە باستاۋشى — پارتيا. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
— مەيلى، پارتيا، پارتيا. الگى بولىستاردىڭ سايلاۋىندا جاق-جاق بولىپ تالاساتىن قۋلاردى پارتيا دەۋشى ەدى. مىناۋىڭ سول سياقتى توپ بولدى عوي. وندا تۇقىمباي سورلى دا پارتيا بولدى عوي.
— سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ تۇرپايى ءتۇرى، رىسقۇل. ال ءبىزدىڭ پارتيا جەكە ءبىر جىكتىڭ، از عانا توپتىڭ مۇددەسىن ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ قامىن ويلايدى.
— ال، مۇنى دا مەيلى دەلىك. سوندا پارتيا: مەن، سەن، تۇرار. ەندى ءبىز ۇشەۋىمىزدى باستايتىن بىرەۋ بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ بار ما ونداي ادام؟
— بار-بار، رىسقۇل! بار! ول — لەنين.
— لەنين، لەنين، — دەپ الدەكىمدى ەسىنە تۇسىرگىسى كەلگەندەي رىسقۇل مۇرتىن ۇستاعان كۇيى تۇقشيىپ وتىرىپ قالدى.
— لەنين، — تۇرار دا الگى ەسىمدى قايتالاپ. نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، ءبىراق لەنين ەڭ جاقىن ادام سياقتى ەلەستەدى. تەگى احات اتاسىنداي دا كورىنەدى. باسىنان سيپاپ، ماڭدايىنان يىسكەپ، شىر ەتەرىن وسىنىڭ اۋزىنا توسىپ، قۇرباندىق بولىپ كەتۋگە دايىن تۇرۋشى ەدى سول قارت.
سوندا تۇرار، ارينە، ەندى ون بەس جىلدان كەيىن لەنينمەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ، ونىڭ الدىندا وتىرىپ، ءۇنىن ەسىتىپ، ديدارىن كورەتىنىن، ارينە، سەزگەن دە جوق، بىلگەن دە جوق. ال ارادا ون بەس جىل وتكەن سوڭ، مىڭ دا توعىز ءجۇز جيىرماسىنشى جىلدىڭ جازعى تۇرىمىندا لەنيننىڭ قابىلداۋىندا وتىرىپ، لەنين دەگەن ەسىمدى تۇڭعىش رەت تاس تۇرمەدە، الەكساندر بروننيكوۆتەن ەستىگەنىن ەسىنە الار.
* * *
ەرتەڭىنە كامەراعا سۇڭعاق بويلى، قارا-سۇر قازاق جىگىت كەلدى. تاس ءىننىڭ الا-كوبەڭىندە بوتەن ادامدى ءجىتى تاني الماي قالعان رىسقۇل ونىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ:
— ءاي، سەن الگى ءتىلماش بالا ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى.
— ءيا، سىزبەن تەرگەۋدە كەزدەسىپ ءجۇرمىز عوي. نەمەنە، ءوز ءتىلماشىڭىزدى تانىماي قالدىڭىز با؟ — دەپ جىگىت ىقپاي سويلەدى. وتىرار جەر تاپپاي، جان-جاعىنا قارادى. ەسىكتى تارسىلداتىپ، نادزيراتەلدى شاقىرىپ، كىشكەنتاي ورىندىق الدىردى.
— مەنىڭ ءاتى-جونىم — بوتاش شوق ۇلى. وكرۋگتىك سوتتا ءتىلماشپىن. مەنى سىزگە ادۆوكات ەتىپ بەكىتتى. سىزدە تەرگەۋ اياقتالىپ قالدى. ەندى جاقىندا سوت بولادى. ال سوتتالاتىن ادام ادۆوكات جالداۋى كەرەك. ءسىزدىڭ ادۆوكات جالدايتىن قارجىڭىز جوق. سولاي ەمەس پە؟ الدە جاسىرىپ جۇرگەن اقشاڭىز بار ما؟
— اقشا دەگەن اقىماققا قۇداي قۇلقىمدى سالماعان. مەنەن اقشا دامەتەتىن ادبەكەت بولساڭ — ءايدا، جولىڭ اشىق: ماعان ادبەكەتتىڭ كەرەگى جوق. قىلمىسى بار ادامدى قۇداي دا قورعاي المايدى. سەن مەنى قورعاپ جارىلقاماي-اق قوي.
— ادۆوكاتسىز بولمايدى. زاڭ سولاي. ونسىز سوتتىڭ ۇكىمىن جوعارى جاق بەكىتپەيدى. ءبىلدىڭىز بە؟
— ال سوندا سەن مەنى ءقايتىپ قورعايسىڭ؟ سايماسايدى اتىپ ولتىرگەنى دۇرىس بولدى دەيسىڭ بە؟
— ول باسقا اڭگىمە. اۋەلى كەلىسىپ الايىق. مەن ءسىزدىڭ تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابىڭىزدىڭ ءبارىن بىلەم، ءبارىن ءوزىم اۋدارىپ وتىرعام. بارلىق جاعداي ماعان بەس ساۋساقتاي بەلگىلى.
— ەندى نە كەرەك؟
— كەرەگى تەك بىرەر تۇسىنىكسىز ءتۇيىن بار. سونى شەشىپ الساق، ىسكە كومەگى ءتيۋى مۇمكىن. ەڭ الدىمەن، ءسىز مەنى جاتىرقاعاندى قويىڭىز. ايتەۋىر اكىمدەردىڭ ءبىرى دەپ جاۋىعا قاراماڭىز. ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە سەنبەسەك — ءبارى بەكەر.
— بۇل كىسى دۇرىس ايتىپ وتىر. سەن تىم تۇيىقتالا بەرمە، رىسقۇل، — دەپ قالدى باعانادان بەرى قالىس قالىپ وتىرعان بروننيكوۆ. — ايتپاقشى اڭگىمەلەرىڭىزگە مەن بوگەت بولمايمىن با؟ بوگەت بولعان كۇندە دە شىعىپ كەتەر امالىم جوق.
— جو-جوق، ءسىز كەسىر ەمەسسىز، — دەدى شوق ۇلى — مەن ءسىزدى دە ەپتەپ بىلەمىن: ءسىز سانكت-پەتەربۋرگتەنسىز، جاڭىلماسام؟ پارادوكس، ارينە. ءرسدرپ-نىڭ سانالى مۇشەسى يمپەريانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە قىلمىسكەر ازياتپەن ءبىر كامەرادا وتىرامىن دەپ ءۇش ۇيىقتاساڭىز، تۇسىڭىزگە كىرمەگەن بولار.
— نەگە، ادۆوكات مىرزا، ءبىز ءبىر مايداننىڭ ادامدارىمىز. ەكەۋمىزدىڭ ءبىر كامەرادا وتىرۋىمىز كەزدەيسوق جاعداي ەمەس.
— ءجا، كەشىرىڭىز، سىزبەن اڭگىمەلەسۋگە، شىنىن ايتسام، ماعان رۇقسات جوق. كەلگەن شارۋامدى بىتىرەيىن. ءيا، رىسقۇل اقساقال، ءسىزدى عوي بىلتىر سوتتالعانىڭىزدا سوفييسك ستانيساسىندا تۇراتىن سوفرون دەگەن پەرەسەلەننىڭ اتىن ۇرلادى دەپ سوتتادى. راس قوي؟ راس. ال سول سوفروننىڭ اتى كەيىن بازاردا سىعاندار ساتىپ تۇرعان جەرىنەن تابىلدى. دۇرىس. ال سوندا ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ارتىنان، جالبىزدىڭ اراسىنان تابىلعان ەت — نەعىلعان ەت؟ وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزشى.
رىسقۇل شوقۇلىنا الايا ءبىر قاراپ، سازارىپ قالدى. «مىناۋ تەگىن ەمەس. تەرگەۋشى قويماعان سۇراقتى قويۋىن قاراشى. تۇپتەپ تارتۋىن، بالەمنىڭ. مەنىڭ دەرتىمنىڭ تامىرىن تاپ باسىپ وتىر».
— ايتىڭىز، رىسەكە، كەيىن وزىڭىزگە جەڭىل بولادى.
رىسقۇل ۇندەمەدى. تەك كوكىرەگىنەن جالىن اتا ءبىر كۇرسىندى.
جىلقىنىڭ سۇلتانى — رىسقۇلدىڭ عاشىعى ەدى. مىناۋ ادۆوكات سونى ەسكە سالىپ، ەسكى جارانىڭ اۋزىن قاناتىپ وتىر.
— تاك، — دەدى شوق ۇلى شىدامى كەتىڭكىرەپ — جارامادى. سوتتا پروكۋرورعا قارسى شىعار قارۋدى ءسىز جاسىرىپ وتىرسىز، جارامادى. ال پروكۋرور سىزگە ەڭ كەمى جيىرما بەس جىل كاتورگانى سالماقتاپ وتىر.
— اي-ياي، رىسقۇل قيىن ادامسىڭ، وتە قيىن ادامسىڭ، — دەپ بروننيكوۆ اڭگىمەگە قايتا ارالاستى. — ادۆوكات مىرزا، بۇل كىسى ول ەتتىڭ «جۇمباعىن» بىزگە، مىنا تۇرار ەكەۋمىزگە جىرداي قىلىپ ايتىپ بەرگەن. ول قىزىل جەبەنىڭ ەتى.
— تاك، تاك، — دەپ ادۆوكات ەنتەلەي ءتۇستى. جۇمباق ءتۇيىننىڭ ءبىر ۇشىعىنا قولى ىلىككەندەي بولدى.
— قىزىل جەبەنى ەستۋىڭىز بار شىعار؟ — دەپ بروننيكوۆ شوقۇلىنا قارادى.
— ا كاك جە، ول دەگەن اڭىزعا اينالعان اتاقتى جۇيرىك بولاتىن.
— يەسىنىڭ اتى كىم ەدى، رىسقۇل؟ وتە قيىن ات، — دەدى بروننيكوۆ.
— تۇقىمباي، — دەدى.
ودان ارعى جايدى بروننيكوۆ بايانداي بەردى، اقىرى اڭگىمەگە رىسقۇلدىڭ ءوزى ارالاستى. ارا-تۇرا تۇرار دا قىزىل جەبەنى قاراكەمەردە كورگەنىن ايتىپ قالىپ وتىردى.
تىلماش-ادۆوكات شوق ۇلى ريزا بولعان پىشىنمەن قولىن راحاتتانا ۋقالاپ:
— مىنە، بۇل تىلسىم تۇكپىرگە دە ساۋلە ءتۇستى. ەندى پروكۋرور كۋدرين مىرزامەن ايقاسۋعا بولادى. اڭگىمەلەرىڭىزگە راقمەت. ال ەندى وكرۋگتىك سوتتىڭ ءماجىلىسى كوپ ۇزاماس. ءقايبىر قوسىمشا سۇراقتار تۋسا، تاعى دا حابارلاسارمىن. ساۋ بولىپ تۇرىڭىزدار، — دەپ ورنىنان كوتەرىلە بەردى. رىسقۇلمەن، بروننيكوۆپەن قول الىسىپ بولىپ، تۇراردىڭ باسىنان سيپاپ:
— سەن اقىلدى جىگىت ەكەنسىڭ. اتتەڭ وقىتار ما ەدى ءوزىڭدى، — دەدى.
— وقۋى جامان ەمەس، — دەپ كۇلدى بروننيكوۆ.
— ا، سولاي ما، وقىتۋشىسى ءرسدرپ-نىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولسا، جامان بولماس، — دەدى شوق ۇلى.
قانداي كوڭىلدەن شىققان ءسوز ەكەنى بەلگىسىزدەۋ.
* * *
تۇرار كۇندەگى ءتارتىپ بويىنشا، تاڭ ازاننان تۇرىپ اتقورا تازالاۋعا كەتتى. بۇگىن ادەتتەگىدەن گورى كوبىرەك كىبىرتىكتەپ، اكەسىنە قارايلاي بەردى. كەشكە قايتىپ كەلگەنشە كوكەسىن باسقا ءبىر جاققا الىپ كەتەتىندەي كورىنەدى. كەشە كەشكە ادۆوكات بوتاش شوق ۇلى كەلىپ:
— ەرتەڭ سوت بولادى. سوتتا قىرسىقپاي، دۇرىس جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىڭىز. بولعان ءىستىڭ ءبارىن بولعانداي بايانداساڭىز — جەتىپ جاتىر. ەشتەڭەنى جاسىرىپ قالۋدىڭ قاجەتى جوق، — دەگەن.
سوتتىڭ قالاي بولاتىنىن تۇرار بىلمەيدى. ال تەرگەۋدەن قايتقان كۇنى اكەسىنىڭ زىعىردانى قايناپ، ءتىسىن قايراپ وتىراتىنىن تالاي كورگەن. سوتتا دا بوپسالاپ، قورقىتىپ، نەشە ءتۇرلى سۇرقيا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ، ۇرىپ، سوعا ما ەكەن؟ ويتەتىن بولسا، اكەسى قارىسىپ قالادى. قايتا سوتتى بالاعاتتاپ، بالە جاماپ الۋى مۇمكىن.
ۇكىم قالاي شىققان كۇندە دە، اكەسىنەن ايىرىلىسار كۇن تاياپ كەلە جاتقانىن بالا ۇرەيلەنە سەزەدى. سوندا مۇنىڭ كۇنى نە بولماق؟ اكەنىڭ جان دۇنيەسىن، ونىڭ جاقسى-جامانىڭ، اق-قاراسىن بالادان ارتىق بىلەتىن بۇل تۇرمەدە دە، سوتتا دا ەشكىم جوق. رىسقۇلدىڭ ءىشىنىڭ قىرتىس-قىرتىسىن تۇگەل ءبىلدىم دەپ ويلاعان شوق ۇلىنىڭ ءوزى دە تۇراردان ارتىق بىلمەيدى ونى. اتتەڭ دۇنيە، وسىدان تۇرار بوتاش شوقۇلىنداي وقىعان، ەرجەتكەن ازامات بولسا، سوتتا اكەسىن ءوزى قورعار ەدى. ونىڭ تيتتەي دە جازىعى جوق ەكەنىن، قايتا ايىپتىلار كىم ەكەنىن بۇلتارتپاي ايتىپ بەرەر ەدى. ون جاستاعى بالا دارمەنسىز. نەبارى ون جاستا. قاناتى قاتپاعان، بۇعاناسى بەكىمەگەن. اتتەڭ...
— كوكە، — دەدى تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ. ار جاقتا نادزيراتەل تاقاقتاپ كۇتىپ تۇر.
— اۋ، قاراعىم؟
تۇرار نە ايتارىن بىلمەي، تاماعىنا ءبىر ءتۇيىن تۇرىپ قالدى. ءبىراق ونىڭ ويىن تۇسىنگەن رىسقۇل بالانى جۇباتىپ:
— الاڭداما، تۇرار. مەن قايتىپ كەلەمىن عوي. سوت ۇكىمىن شىعارار. ايداپ جىبەرگەن كۇننىڭ وزىندە سەنى الا كەتەمىن، اينالايىن. بارا عوي جۇمىسىڭا، بارا عوي تۇرار.
نادزيراتەلدىڭ كوزىنشە رىسقۇلمەن قىرىن قاباق بولا قالاتىن بروننيكوۆ ءقازىر ۇندەمەستەن تۇرارعا بولار-بولماس يشارات ءبىلدىرىپ، باسىن ءسال يزەگەندەي بولدى. ول: «قورىقپا، تۇرار»، — دەگەنى. ەسىك ساقىر-سۇقىر جابىلدى. بالانى كونۆوي سىرتقا الىپ كەتتى.
— امان بولسىن، بالاڭ ەرەكشە زەرەك، — دەدى بروننيكوۆ رىسقۇلمەن شالا-پۇلا ءتۇسىنىسىپ.
— ايداۋعا بالانى بىرگە الا كەتپەسەم، انا يتتەر ونى ءولتىرىپ قويادى. ەگەر تۇرارعا ءقاۋىپ تونبەسە، مەن اتىلۋ جازاسىنان دا قورىقپاس ەدىم. — رىسقۇل تەڭسەلىپ وتىرىپ، ۋايىمىنىڭ ەن ۇلكەنىن ايتتى. — زەرەك دەيسىڭ. جۇرتتىڭ مۇنداي بالاسى كوجەسىن جىلاماي ىشپەيدى. ال بۇل نە كورمەدى؟ اتاڭا نالەت سايماسايدىڭ سالداقىلارى مەنەن گورى قاھارىن وسى تۇرارعا تىكتى. يتتەر سەزەدى ونىڭ زەرەكتىگىن. تۇپتىڭ-تۇبىندە تۇبىمىزگە جەتەدى دەپ قورقادى، زالىمدار. مەن سوتتالۋدان قورىقپايمىن، بالادان ايىرىلىپ قالامىن با دەپ ۇيقىم شالا. ەگەر مەنى يتجەككەنگە ايدايتىن بولسا، قاتىن-بالامدى بىرتە الا كەتەمىن دەپ ۇلىقتارعا ارىزدانۋعا بولا ما، ەسكەندىر؟ سەنىڭ كوزىڭ اشىق قوي.
— كوزىڭ اشىق دەيسىن-اۋ. كوزى اشىقتاردىڭ كوزىن توماعالاپ قويعان زامان ەمەس پە؟ ەگەر جەر اۋدارىلعاندارعا وتباسىن بىرگە الىپ جۇرۋگە مۇمكىن بولسا، بالا-شاعامدى مەن دە الدىرار ەدىم-اۋ. ءبىراق ونداي اتتى كۇن قايدا؟
— اتاسىنا نالەت، مەن كونبەيمىن، ويازعا، ودان بولماسا تاۋبەنىڭ وزىنە، ودان بولماسا، تۋرا پاتشانىڭ وزىنە ارىز جازامىن. سەن جازىپ بەرەسىڭ. ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ جاز، اتاسىنا نالەت.
* * *
وسى كەزدە ازىرەيىلىنىڭ اساي-مۇسەيىندەي ساقىرلاپ ەسىك اشىلدى دا، نادزيراتەل ادەتتەگىدەن گورى كوتەرىڭكى داۋىسپەن:
— جىلقايداروۆ! شىق! — دەدى. نادزيراتەلدىڭ ار جاعىندا نايزالى مىلتىقتارىن سەرت ۇستاپ ەكى ايداۋىل تۇر ەكەن.
رىسقۇل ورنىنان ىڭىرانا تۇرىپ، يىعىنا شەكپەنىن ءىلدى، ەسكى كيىز قالپاعىن قولىنا الدى. بۇرىلىپ بروننيكوۆ قاراپ ەدى، ول رىسقۇلدىڭ كەتىپ بارا جاتقانىنا قىبى قانعانداي سىڭاي تانىتىپ، ءزارلى مىسقىلمەن مىرس ەتىپ قالا بەردى. نادزيراتەل بۇل كەيپىن اڭعارماي قالعان جوق. «ءا، بالەمدەر، ىرىلداسىپ جاتىرسىڭدار عوي»، — دەدى ىشىنەن.
رىسقۇلدىڭ اياعىنا تابالدىرىقتان شىعا بەرە كىسەن سالدى. ءبىر تۇتام عانا ۇزىندىعى بار كىسەننەن ادىمى جازىلماي، رىسقۇل كىبىرتىكتەپ بارىپ ءسۇرىنىپ كەتتى دە، قايتا كوتەرىلىپ، ەڭسەسىن كوتەرىپ، بويىن تىك ۇستاپ جان-جاعىنا تاكاپپارلانا قاراپ، قىبىر-قىبىر ادىممەن كەتە باردى. ايداۋىلدىڭ بىرەۋى الدىنا، ەكىنشىسى ارتىنا ءتۇسىپ كەلە جاتتى.
ءۇش قابات ەسىكتەن ءوتىپ، اۋلاعا شىعا كەلگەندە رىسقۇل كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ قالدى. كۇن جارقىراپ تۇر ەكەن، كوزى قارىقتى. جارىققا بىرتە-بىرتە ۇيرەنگەن سوڭ، اۋلا تۇبىندەگى اتقورا جاققا قاراپ ەدى، تۇرار جالعىز دوڭگەلەكتى زەمبىلمەن جاس تەزەكتى سىرتقا الىپ شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. اۋلاداعى ءىرىڭ كوز نادزيراتەل ونىڭ الدىن كەس-كەستەپ تۇرا قالدى.
تۇتقىندى قاقپادان ايداپ شىعار كەزدە، اۋلادا ارتىق ءجۇرىس بولماسقا كەرەك.
اكەسى سىرتقى قاقپاعا جاقىنداعان كەزدە تۇرار شىداي الماي:
— كوكە! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
رىسقۇلدىڭ تۇلا بويى ءدىر-ر ەتە قالدى، ءبىراق قايىرىلعان جوق، كىسەنىن سالدىراتقان كۇيى قاقپادان شىعا بەردى.
قاقپانىڭ سىرتىندا تراشپەنكە تۇر ەكەن. تۇتقىن مەن ەكى ايداۋىل كولىككە وتىرعان سوڭ، جاراۋ قوس ات كوشەنى قوڭىراۋلاتىپ، ىلەزدە ستاروكلادبيششەنسكايا كوشەسىنە ءتۇسىپ، وكرۋگتىك سوتتىڭ ۇيىنە قاراي زىمىراي جونەلدى.
كوشەدەگى ادامدار قوڭىراۋلى تراشپەڭكەنى اۋەلى سالتاناتپەن اكىم كەلە جاتىر ەكەن دەپ قالادى دا، كىسەندەۋلى اياعى سالبىراپ وتىرعان كيىز قالپاقتى قازاقتى، الدى-ارتىنا مىلتىق ۇستاعان ايداۋىلداردى كورىپ، ءبىرى تاڭىرقاپ، ءبىرى ۇركە قاراپ، ءبىرى تەز-تەز شوقىنىپ قالا بەرەدى. الدەكىمدەر باسىنان مىجىرايعان كەپكەسىن الىپ، باس يگەندەي بولدى. الدە اكىم دەي مە، الدە تۇتقىنعا وڭ ساپار تىلەي مە — بەلگىسىز.
* * *
سوت ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعاندا، سەكىرىپ-سەكىرىپ جەرگە تۇسكەن قوس ايداۋىل رىسقۇلدى دەمەپ جىبەرمەكشى ەدى، تۇتقىن ولاردىڭ قولىن جاسقاپ، ءوزى قارعىدى. تەڭسەلىپ بارىپ، بويىن جيىپ الدى. ءۇيدىڭ الدى جاپىراعى الاقانداي ەمەن، سىرعاسى سالبىراعان قايىڭ ەكەن. رىسقۇل سولارعا سۇقتانا قاراپ ءبىراز تۇردى.
— وۋ، ارىسىم، رىسقۇلىم! — دەگەن جارىقشاق ۇنگە جالت قاراسا وزىنە قوس قولىن جايىپ، كوزىنەن جاسى دومالاپ، احات اتاسى كەلەدى ەكەن.
— بارمىسىڭ، باۋىرىم، سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ، — دەپ قۇشاعىن جايىپ قۇلاي بەرىپ ەدى الدىن ايداۋىل كەس-كەستەدى. قاۋساعان كارى كوكىرەگىنە مىلتىق تىرەلىپ تۇرىپ، احات ۋاقىتتىڭ ازدىعىن سەزدى، ەندى قايتىپ رىسقۇلدىڭ كەسكىنىن كورە المايتىنداي اسىعا سويلەدى.
— تۇرمەگە تالاي باردىم. جولىقتىرمادى، رىسقۇل، كەشىر، اينالايىن. تۇراردى دا ساعىندىم. ەلىڭ توزدى. ومار باستاعان ەكى-ۇش اعايىنىڭ ەلگە كوشتى. قورعان، شىنىبەك، ءۇسىپ باۋىرلارىڭ سالەم ايتتى. ولاردى بولىس اۋىلى بوساتپاي، قۇلدىققا سالىپ قويدى. وزىڭنەن رۇقسات بولسا، قاڭعىعان باسىمىز جولدا ءبىر جەردە قالماسا، ەلگە قاراي جىلجىساق دەيمىز. ءىزبايشا مەن تۇيمەتايدى الا كەتەرمىز. مولدابەكتى دە ۇستاپ قالماقشى ەدى، ول قاشىپ كەتتى. قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىز.
ايداۋىلدار تۇتقىندى اسىقتىردى. سوت باستالاتىن مەزگىل تاياندى.
— راقمەت، احا! ەكى دۇنيەدە ريزامىن. مەنى يتجەككەنگە ايدايتىن ءتۇرى بار. الاي-بۇلاي زامان بولسا، تۇرارعا كوزىڭنىڭ قىرىن سال. ءىزبايشا مەن تۇيمەتايعا سالەم ايت. اعايىنعا دۇعاي سالەم. مەنى كەشىرە كورسىن. قۇداي ءتىرى كورىسۋگە جازسىن. ءتىرى بولسام، بوسانۋعا تىرىسارمىن. كوپ ۋايىمداپ، ۇنجىرعاڭ تۇسپەسىن، تۇگە! اڭىراي بەرمە، اعايىن!
ايداۋىل تۇتقىندى ارقاسىنان يتەرمەلەدى. سوت ۇيىنە كىرەر جەردە تاس باسپالداق بار ەدى. ءبىر تۇتام كىسەننەن ادىمى اشىلماعان ادام شىعا الار ەمەس. رىسقۇل ەرەگىسكەندە ءبىرىنشى تەپكىشەككە قوساياقتاپ سەكىرىپ شىعىپ ارتىنا بۇرىلدى.
— بۇرىلما، ءجۇر! — دەپ زەكىگەن ايداۋىلعا رىسقۇل قانجارداي كوزبەن جارق ەتكىزىپ قاراپ:
— ميىڭ بار ما باسىندا، مىنامەن ءقايتىپ جۇرەم، تەگىس جەر ەمەس! — دەپ اقىرىپ جىبەردى.
جۇيەلى سوزگە ايداۋىل دا امالى قۇرىپ ەشتەڭە دەي الماي قالدى. سونى پايدالانىپ، رىسقۇل احات اعاسىنا:
— مەنەن تىم كۇدەرىڭدى ۇزبە، تۋىسقان. مەن ءالى سۋ تۇبىنە كەتكەن جوقپىن. ەلگە ءبىر جەتسەڭ، اتا-بابانىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقى. اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ءبىر تال ادىراسپانىن تۇتەت. قورلىقتا ولگەن بەردىقۇلدىڭ بەيىتىنە شىراعدان جاق. ءىنىڭ رىسقۇل ءومىر بويى سەنىڭ كەگىڭدى جوقتاپ كەتتى دە! ءتىرى جۇرسەم، داۋىلباي سايماسايدىڭ ارتىنان كەتەر.
بۇل كەزدە ءبىر ايداۋىل رىسقۇلعا مىلتىق كەزەنىپ، ءبىر ايداۋىل اياعىنداعى كىسەننىڭ قۇلپىن اشىپ جاتتى.
— وسىدان ەلگە ءتىرى ورالسام، داۋىلباي بولىستىڭ اجالى مەنەن، اعا. ال، حوش...
ايداۋىل رىسقۇلدىڭ جاعاسىنان تارتىپ قالعاندا، تۇرمە كيگىزگەن الا بەشپەتتىڭ ءبىر تۇيمەسى بىرت ءۇزىلىپ، باسپالداققا ءتۇسىپ دوڭگەلەپ بارىپ، احاتتىڭ كەبىستى اياعىنىڭ استىنا ءسۇرىنىپ توقتادى. احات ەڭكەيىپ، تۇيمەنى الىپ، تابەرىكتەپ كوزىن ءسۇرتتى. اق ورامالعا ءتۇيىپ، قوينىنا تىعىپ جىبەردى.
XII
— تۇرىڭدار! سوت كەلەدى! — دەپ بىرەۋ ساڭق ەتە قالدى. زالدا جامىراپ كوتەرىلەتىن قاراقۇرىم حالىق جوق. سول جاقتا وتىرعان پروكۋرور، وڭ جاقتا وتىرعان ءارى ادۆوكات، ءارى ءتىلماش بوتاش شوق ۇلى. قورشاۋ اعاشتىڭ ىشىندە رىسقۇل، ونىڭ ەكى جاعىندا ەكى قاراۋىل. زالدا كۋالەر — سايماساي نۇكەتايدى الباننان الىپ كەلە جاتقاندا جانىنا ەرگەن نوكەرلەر — اۋىل قازاقتارى.
ءبارى دە باس كيىمدەرىن الدى. رىسقۇل ەسكى كيىز قالپاعىن باسىنان المادى. قاسىنداعى قاراۋىل كيىز قالپاقتى جۇلىپ تاستاپ ەدى، رىسقۇل شاپ بەرىپ، قايتادان باسا كيىپ الدى. كيىز قالپاقتان ايىرىلسا، كيەسىنەن، تۋعان جەردىڭ كىندىگىنەن ايىرىلاتىنداي.
تور-ستولعا پەنسنەلى قاسقاباس، سەمىز سۋديا جانە ونىڭ جولداستارى كەلىپ وتىردى. جۇرت ورنىنا وتىرعاندا، سۋديا تۇرىپ، پەنسنەسىن مۇرنىنىڭ ۇستىنە قاداي ءتۇسىپ، ءبىر پاراق قاعازدى وقىدى.
— ازاماتتار، بۇگىن ءبىز شىعىس-تالعار بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى ۇشكەمپىروۆ سايماسايدى اتىپ ءولتىردى دەگەن ايىپ تاعىلعان كيرگيز جىلقايداروۆ رىسقۇلدىڭ ءىسىن قارايمىز...
سونىمەن سوت باستالدى. سايماسايدىڭ نوكەر-كۋالەرى كورگەن-بىلگەندەرىن ايتتى.
— مۇمكىن، قاسكۇنەم جاسىرىنىپ جاتىپ اتقان شىعار؟ رىسقۇل ما، باسقا ما؟ قايدان بىلەسىڭدەر؟ — سۋديا.
— ويباي-اۋ، جاردىڭ باسىندا تۇرەگەپ تۇرىپ اتتى عوي. جاپ-جاقىن جەر، رىسقۇلدى تانيمىز عوي.
— اۋەلى «مەن رىسقۇلمىن»، — دەپ ءوزى داۋىستادى عوي.
سودان سوڭ، سۋديا رىسقۇلعا سۇراق بەردى. جانىنداعى قاراۋىلدار ونى يىعىنان ءتۇرتىپ وتىرىپ تۇرعىزدى. ءتىلماش شوق ۇلى دا ورنىنان كوتەرىلدى.
— سوتتالۋشى جىلقايداروۆ، ۋپراۆيتەل سايماسايدى اتىپ ولتىرگەنىڭدى مويىندايسىڭ با؟
— جۇرتتىڭ ءبارىن سۇراققا الىپ، نەسىنە اۋرە بولاسىڭ، مىرزا. اتقان مەن، — دەدى رىسقۇل ايىلىن جيماي.
— ۋپراۆيتەل سايماساي وكىمەت وكىلى ەكەنىن بىلەسىڭ. بىلە تۇرىپ نەگە اتتىڭ؟
— اتپاسقا بولمادى، مىرزا. ادام تۇگىل ءيتتى دە ءبۇيتىپ قورلاماس. وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتىم. تالاي بەينەتىن كوردىم. ەڭبەگىم، تابان اقى، ماڭداي تەرىم قايتپادى. اقىمدى جەدى بولىس. اقىرى مەنى جازىقسىزدان جازىقسىز تۇرمەگە جاپتىردى. كەۋدەمدى كەك كەرنەدى، كوكىرەگىمە زاپىران تولدى. ءبۇيتىپ ءتىرى جۇرگەننەن ولگەن ارتىق ەدى، مىرزا. ءبىراق جاستىعىمدى الا جاتايىن دەدىم. وكىمەت وكىلى دەيسىڭ. قولىندا بيلىك، ماڭدايىندا مانسابى بار ادام ءادىل بولار، حالىقتى قاناعان، جاۋدان جامان توناعان، ۇرەرگە ءيتىمىزدى، سىعارعا ءبيتىمىزدى قالدىرماي، سان-ساپالاق سالىق سالىپ، جوق-جۇتاڭىمىزدى سىپىرىپ العان بولىس سوندا كىم ءۇشىن بولىس؟ اتتىم، اتاسىنا نالەت.
— جوعارى مارتەبەلى سۋديا، مەنىڭ سۇراعىم بار، — دەپ داۋىسى شاڭكىلدەكتەۋ، شاشى تىكىرەيگەن پروكۋرور قولىن كوتەردى. سۋديانىڭ رۇقساتىنان سوڭ قاراما-قارسى جاقتاعى رىسقۇلعا بەتىن بۇرىپ:
— ايىپتالۋشى، ايتىڭىزشى، سىزگە سايماسايدى ءولتىرۋ جونىندە ەشكىم كەڭەس بەرگەن جوق پا؟ الدەكىم جۇمساعان جوق پا؟
— جوق! — رىسقۇل شورت كەسىپ.
ءسوز كەزەگى پروكۋرورعا تيگەندە، شاعىن بويلى، شاقشا باس، تىكەنەك شاشتى، شاۋشيگەن بەتى ءبىر ۋىس ادام كوزىلدىرىگىن كيىپ الىپ، شىڭكىلدەك داۋىسپەن ۇزاق سويلەپ كەتتى. قازىرگى كەزدە بۇلىكشىلدەردىڭ باس كوتەرە باستاعانى، سونىڭ اسەرى كيرگيزدارعا دا ىقپال ەتكەنى، پاتشا قىزمەتىندەگى ادامدارعا دەگەن قاستاندىقتىڭ وتە زياندى ەكەنى، قىرىق ءبىر بولىس قول قويعان ارىزدى ەسكەرۋسىز قالدىرۋعا بولمايتىندىعى، تاعىسىن تاعىلار... اقىرى پروكۋرور داۋىسىن مەيلىنشە قاھارلىراق شىعارىپ:
— رىسقۇل جىلقايداروۆ اسكەري سوتپەن سوتتالسا، ءولىم جازاسىنا لايىق قىلمىسكەر. ال ءبىزدىڭ راقىمى مول، دارحان يمپەراتوردىڭ جەتىسۋ بولىسىنا اسكەري سوت ەنگىزبەگەنى — ۇلى مارتەبەلى پاتشانىڭ ەلىن، حالقىن سۇيگەندىگىنىڭ بەلگىسى. ءبىراق بۇل كىسى ولتىرۋگە، جاي كىسى ەمەس، اق پاتشانىڭ ادال قىزمەتكەرى، اسا سىيلى ادامدى ولتىرۋگە جول بەرىلسىن دەگەن ءسوز ەمەس. مەنىڭ ايتارىم: رىسقۇل جىلقايداروۆ جيىرما بەس جىل كاتورگاعا ايدالىپ، بارلىق مال-مۇلكىنەن ايىرىلسىن.
بۇل تالاپتى ەستىگەندە رىسقۇل مىرس ەتتى. بەتىنىڭ تەرىن ورامالمەن ءسۇرتىپ تۇرعان پروكۋرور رىسقۇلدىڭ مۇنىسىن بايقاپ:
— نەمەنەگە كۇلەسىز؟ — دەپ شاقشيدى.
— مال-مۇلكىنەن ايىرىلسىن دەگەنىڭ نە، پروكورەر. مەندە مال-مۇلىك بار ما ەدى؟
— سويلەسۋگە رۇقسات جوق! — دەپ سۋديا كىشكەنتاي بالعامەن قوڭىراۋدى قاعىپ قالدى.
پروكۋرور وكىنىپ وتىر. تالاي كىلمىسكەردى ايىپتاپ، جازا سالماعىنىڭ ءار ءتۇرىن بەرىپ ەدى. تالايى جالىنىپ-جالپايىپ، كەشىرىم سۇراپ ەدى. مىناۋ كۇلەدى. «وزىنە ومىرلىك كاتورگا جازاسىن سۇراماعان ەكەنمىن»، — دەپ ءپۇشايمان جەپ وتىر.
ال رىسقۇل بولسا، الگىدە دالادا قاۋساپ قالعان احات اعاسىن ويلادى. «تۇراردى سوعان ىلەستىرىپ نەگە جىبەرمەدىم. جيىرما بەس جىل دەيدى. وعان قالعان ءومىر جەتەر مە؟ سوندا قالاي؟ قايتىپ تۋعان ەلدى كورمەۋ كەرەك پە؟ داۋىلباي بولىس جيىرما بەس جىلعا دەيىن ءتىرى جۇرە بەرە مە؟ جيىرما بەس جىل دەيدى، ءا! ءبىز تۇلكىباستان كەتكەلى بەرى دە جيىرما بەس جىل بولدى-اۋ، وسى. كۇنى كەشە سياقتى. ويلاپ تۇرساڭ، جيىرما بەس جىل دەگەنىڭ دە تەز وتە شىعاتىن قاس-قاعىم ۋاقىت قوي. ەلدەن مەن كەتكەندە جيىرما جاستا ەدىم-اۋ. ءقازىر قىرىق بەس. كاتورگادان قايتقانشا جەتپىسكە كەلەدى ەكەنمىن. احاتتىڭ جاسى عوي. ال مەن كەلگەنشە احاتتىڭ سۇيەگى دە قۋراپ كەتەر. ءبىراق كىم بىلەدى، كارى ولە مە، جاس ولە مە — ءبىر اللانىڭ ءىسى. تۇرار وتىز بەسكە شىعادى ول كەزدە. وتىز بەسىندە ونى نە كۇتىپ تۇر ەكەن؟ كىم بولار ەكەن؟ وقۋ وقىپ جەتىلىپ كەتسە، مەنى مەرزىمىنەن بۇرىن قۇتقارىپ تا الار. تۇيمەتاي وتىزعا تولادى ەكەن. ءۇيلى-جايلى بولىپ كەتەتىن شىعار. ءىزبايشا... ءيا، ءىزبايشا كەتەدى عوي. ول باسقا بىرەۋدىكى. شولاق شابدار مەن ءىزبايشا باسقا بىرەۋدىكى. ءتىرى بولسا، تۇرار مەن تۇيمەتاي عوي مەنى توساتىن. اتتەڭ، ءسال ەسىڭ كىرگەنشە، ءوز قولدارى ءوز اۋىزدارىنا جەتكەنشە قاسىندا بولا المادى. ون جاسار ويىن بالاسى، بەس جاسار جورتپاش قىز. ە، جاساعان ءوزىڭ ءتوزىم بەرە گور. وۋ، وسى سولاردى وزىممەن بىرگە الا كەتسەم شە؟ اكىمدەردىڭ ءبىر اقىلدىسى، ءادىلى ۇشىراسا مەنىڭ باعىما، مۇمكىن راقىمى تۇسەر. الا كەتەمىن دەيمىن، اتاسىنا نالەت. الاتاۋى نە، يتجەككەنى نە؟ الاتاۋدىڭ باۋىرى كاتورگادان نەسى كەم؟ ءبىر كۇنىمىزدى كورەرمىز. الا كەتەمىن. اتتەڭ، تۇرار ءوسىپ، وقىسا، مەترەيدى تاۋىپ الار ما ەدى؟ اي، مەترەي، مەترەي! ءقازىر وسىندا بولار ما ەدىڭ... مىنا قاسقاباس بىلەر ەدى سوندا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى. انا شەگىرتكەنىڭ ايعىرىنداي شىڭكىلدەگەن پىركورەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلار ەدى. قايتەيىن، باعىم جانباعان ءبىر جان بولدىم عوي. اتاسىنا نالەت، ويلا نە، ويلاما نە. كۇنىنە توقسان ءتۇرلى بالە كورسەڭ، سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان».
رىسقۇل سەلت ەتىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. ءتىلماش بالا سويلەپ تۇر ەكەن. ورىسشا اعىپ تۇر. سوزدەرىنىڭ ءبىرىن ۇعىپ، ءبىرىن ۇقپايدى. تۇسپالدايدى: مۇنى جاقتاپ ايتاتىن سياقتى. العاشقى كۇندەگىدەي ەمەس، كەشە كەشتە كامەرادا ەكەۋى شەشىلىپ سويلەسكەن. الدىندا بروننيكوۆ ايتتى: ول جىگىتكە سەنۋگە بولادى، تۇيىلمە، — دەدى. ەكەۋى ەسىككە قاراپ-قاراپ قويىپ، ورىسشالاپ كوپ سويلەستى. ءتىلماش بالا بروننيكوۆكە قوينىنان سۋىرىپ ءبىر بۇكتەۋلى قاعاز دا بەردى. بروننيكوۆ ونى ىشقىرىنا تىعىپ جىبەردى. ءتىلماش شىعىپ كەتكەن سوڭ بروننيكوۆ ايتتى: بۇل ءوزىمىزدىڭ ادام. دىمىڭ ىشىندە بولسىن دەدى.
مىنە، سول بوتاش شوق ۇلى سويلەپ تۇر. كامەرانىڭ قاراكولەڭكەسىندە بايقاماعان ەكەن: شاشى كومىردەي قارا، قىسقا قىرقىلعان، ماڭدايى كەلىستى، كوزىنىڭ شوعى بار، قىر مۇرىندى، ات جاقتى، بيداي ءوندى بوزىم جىگىت ەكەن. قياق مۇرتى شىققالى دا كوپ بولماعان، ءسىرا. ونىڭ سوزىنە قاسقاباس سۋديانىڭ ءوزى دە ۇيىپ قالعان سياقتى. ال پروكۋرور شىقىلىقتاعان شىمشىقتاي شىجباڭداپ، بۇلت-بۇلت ەتىپ قوزعالا بەردى.
قياق مۇرتتى ادۆوكاتتىڭ اۋزىنان رىسقۇل «قىزىل جەبە» دەگەن ءسوزدى ەستىپ سەلك ەتە قالدى. «مىناۋ بۇلدىرەر مە ەكەن؟ قىزىل جەبەنىڭ ارۋاعىن نەگە قوزعادى؟ ءيا، قامبار اتا، ءيا، قىلقۇيرىق بىتكەننىڭ تورەسى، كەش مەنى! سەنىڭ قانىڭ مەنىڭ موينىمدا ەمەس. كەش، جانۋار! مەن الدانعان اداممىن. مەن دە زالىمدىقتىڭ قۇربانىمىن. كەش، قاناتتى جارالعان قايران ءدۇلدۇل!».
بوتاش شوق ۇلىنىڭ ءسوزىن پروكۋرور قايتا-قايتا بولە بەردى. ورنىنان شوشاڭ-شوشاڭ تۇرا بەردى. سۋديا ونى تارتىپكە شاقىرىپ، كىشكەنتاي بالعامەن قونىراۋدى قايتا-قايتا قاڭعىرلاتتى.
بۇل قيان-كەسكى ۇزدىكسىز شايقاستىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
اقىرى سۋديا ءوزىنىڭ جولداستارىمەن بىرگە باسقا بولمەگە شىعىپ كەتتى. كوپكە دەيىن ورالمادى.
ۋاقىت وسىندايدا ءوزىنىڭ قۇدىرەتىن تانىتادى. تۇرمەدەگى ءار كۇنى رىسقۇلعا ءبىر جىلداي كورىنسە، ءقازىر ءار مينۋت ءبىر كۇندەي سوزىلىپ، ءسىرا وتپەي قويدى. بۇرىن قانشا سابىر ساقتاسا دا، تاعدىرى ءبىر تال قىلعا ءىلىنىپ تۇرعان مىنا شاقتا، باتىردان دا دەگبىر كەتتى. «ءيا، ءتىرى جەتىمدەردىڭ كوز جاسى، قولداي گور»، — دەگەن. تۇرار مەن تۇيمەتايى دۇنيەنىڭ ءبارىن كولەگەيلەپ، كوز الدىندا تۇرىپ الدى.
سۋديا جولداستارىمەن بىرگە زالعا قايتا ورالعان كەزدە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىقتان شىبىننىڭ ىزىڭى عانا ەستىلىپ تۇردى. ءتىپتى شىبىنداعان ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي تىنىش تاپپاي وتىرعان پروكۋروردىڭ ءوزى دە قالشيىپ قالدى. سۋديا جۇرت وتىرار-وتىرماستان ۇكىمدى جاريالادى.
— ون جىل كاتورگا!
پروكۋرور ءبۇيى تيگەندەي ۇشىپ تۇردى.
قۋانعاننان ادۆوكات تا اتىپ تۇردى.
— قالايشا، — دەپ شار ەتتى پروكۋرور.
— پروكۋرور مىرزا، سوتتىڭ ۇكىمى جاريالانىپ قويدى. ەندى ونى وزگەرتۋ تەك تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قۇدىرەتىندە عانا. سوتتالۋشى رىسقۇل جىلقايداروۆقا سوڭعى ءسوز: قانداي تىلەك ارىزى بار؟
رىسقۇل ءسوز باستاماس بۇرىن قوس يىعىن قومداپ الدى. قاسقاباس سۋدياعا عانا قاراپ تۇرىپ:
— ەي، سوت! مەن قاتىرعىعا قاتىن، بالا-شاعامدى بىرگە الا كەتەمىن. وعان قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى.
سۋديا جاقتىرماي قالدى. رىسقۇلدان راقمەت كۇتىپ تۇر ەدى، ءبىراق ايىپتالۋشى يلىكپەدى. قايتا تالاپ قويىپ تۇر.
— ول سوتتىڭ ءىسى ەمەس. ءبىراق تىلەگىڭدى گۋبەرناتوردىڭ نازارىنا سالايىق. ال جوعارى مارتەبەلىنىڭ اتىنا ارىزدانۋىڭا بولادى، — دەدى سوت سامارقاۋ عانا. وزىنشە ءىستى ءبىر ءادىل شەشتىم بە دەگەن سەنىمدە ەدى، ءبىراق رىسقۇلدان ىقىلاس تانىماي، ءىشى جيىرىلىپ قالدى.
* * *
تۇرمەگە اپاراردا ايداۋىلدار، سىرتتاعى باسپالداقتان تۇسە بەرە رىسقۇلدىڭ اياعىن قايتا كىسەندەدى. تالىستاي ەمەندە بۇكشيىپ وتىرعان شوڭ مۇرىن احات اعاسى:
— نە بولدى، رىسقۇل-اۋ؟ نە بولدى؟ — دەپ قالتاڭداپ تۇرا بەردى.
— ون جىل، احات! ون جىل، اتاسىنا نالەت! قاتىرعىعا ايدايدى. سەن ءالى كەتپەپ پە ەدىڭ؟ نە بار وتىرا بەرىپ؟ قايت اۋىلعا.
— بىزدە اۋىل بار ما، قاراعىم-اۋ اۋىل قايدا، توپالاڭ ءتيىپ، توپىراعى سۋىرىلدى عوي اۋىلىڭنىڭ. سەنى اكەتكەنشە وسى قالانى اينالاقتاپ، جۇرە تۇرامىن، قاراعىم.
— اناداعى پەتەربور ورىسىنا تاعى حات جازدىر. كىم بىلەدى، جاندالباسا عوي. مۇمكىن، ءبىر سەبەبى ءتيۋى. دوسىڭ رىسقۇل ون جىلعا سوتتالدى، ءسىبىر ايدالاتىن بولدى دە.
— قايدام، قاراعىم، انا جولعى حاتتان حابار بولمادى ما؟ الگى نوعاي الدادى ما، كىم بىلەدى. تاعى بارىپ كورەيىن. تۇراردى ءبىر كورسەم دەيمىن.
— تۇراردى كورگىڭ كەلسە، ۇلكەن شىركەۋدىڭ الدىنان توس. سونداعى مەكتەپكە تۇرمە باستىقتىڭ بالاسىن كۇيمەمەن الىپ بارادى. سوندا جولىعارسىڭ.
— ءما، قاراعىم، مىناۋ مەنىڭ تاپقانىم. تۇرارعا اپارىپ بەر، — دەپ احات رىسقۇلعا ءبىر تۇيىنشەك ۇسىنا بەرىپ ەدى، ايداۋىل جۇلىپ الىپ، تۇيىنشەكتى شەشىپ قارادى: ىشىندە ءبىر قالتا تالقان، ءبىر ۋىس قۇرت، قاعازعا ورالعان قوراز كامپيت بار ەكەن. ءقاۋىپتى زات تاپپاعان ايداۋىل تۇيىنشەكتى رىسقۇلعا ۇسىنا بەردى. ەكى ايداۋىل، ءبىر تۇتقىن باعاناعى تراشپەنكەگە وتىرىپ، تۇرمەگە بەتتەدى. تراشپەنكە كەلەسى كوشەگە ءتۇسىپ، كورىنبەي كەتكەنشە، احات ارتتارىنان ۇزدىگە قاراپ كوپ تۇردى.
* * *
گۋبەرناتور فون تاۋبە وكرۋگتىك سوتتىڭ شەشىمىنە قاناعاتتانباي قالدى. اديۋتانتى ارقىلى سۋديانى شاقىرتتى. قاسقاباس سۋديا حابار الىسىمەن ءبىر مينۋت كىدىرمەي، «رىسقۇل ءىسىن» قۇشاقتاپ گۋبەرناتوردىڭ الدىنا جەتكەن.
— قۇرمەتتى الەكسەي يۆانوۆيچ، ۋپراۆيتەلدى ءولتىرۋشى بۇزىققا بۇيرەگىڭىز سونشا بۇرعانى قالاي؟ — دەپ فون تاۋبە بىردەن القىمعا قول سالدى. — قاي ۋاقىتتان بەرى يمپەريا جاۋلارى ءسىزدىڭ راقىمىڭىزعا يە بولاتىن بولعان؟
— عافۋ ەتىڭىز، جوعارى مارتەبەلىم، — دەپ كۋزمين اڭگىمەنى اياڭمەن باستادى. — ءبىزدىڭ سوت، ياعني ۇلى پاتشانىڭ سوتى، ادىلەت ءپرينسيپىن ۇستانادى. گۋمانيزم دەگەن بار. ودان اتتاپ كەتە المايسىڭ. كيرگيز رىسقۇلدى كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن ماڭدايىنان ەشكىم سيپامايدى. ءبىراق بارلىق ارگۋمەنت سايماسايعا قارسى. ەگەر ۋپراۆيتەلدەر حالىققا جازىقسىز ءجابىر كورسەتە بەرسە، حالىقتىڭ نارازىلىعى كۇشەيەدى. ودان سايىپ كەلگەندە، يمپەرياعا زيان شاش ەتەكتەن، جوعارى مارتەبەلىم. ءورتتى ءورشىتىپ الىپ ءوشىرىپ الەك بولعاننان گورى، ونى تۇتاتپاۋ الدەقايدا ءتيىمدى. ال سايماساي جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن ءوزى باسقان. ىسپەن تانىسقان بولارسىز، باسقا قياناتتارىن بىلاي قويعاندا، «قىزىل جەبە» دەيتىن بايگە اتىنىڭ ولىمىندەگى سويقاندى عانا ەسكە الىڭىزشى. سۇمدىق قوي. تاعىلىق قوي بارىپ تۇرعان...
گۋبەرناتوردىڭ ءبىر قىزىعى ات بولۋشى ەدى. جاقسى ات ۇستاپ، ساياحاتقا شىعۋدى ۇناتاتىن. ەرەگىسكە بولا ەرەن جۇيرىكتى باۋىزداتىپ جىبەرگەن ۋپراۆيتەلدىڭ قىلىعىنا ونىڭ دا ىزاسى كەلدى. ال بولىستىڭ ادامعا جاساعان قياناتى كوپ دەگەن ءۋاج ونىڭ قۇلاعىنا كىرگەن جوق.
— تاعىلىق دەگەندى تاۋىپ ايتتىڭىز. ۋپراۆيتەلدەردىن ارىزىن عانا ەسكە الىڭىزشى. ەندى ولار نە دەيدى؟ ولار ءولىم جازاسىن تالاپ ەتىپ ەدى، ال ءسىز نەبارى ون جىل بەردىڭىز. مۇنى قالاي تۇسىندىرەمىز ولارعا؟
قاسقاباس سۋديانىڭ كوزى يمپەراتوردىڭ سۋرەتىنە ءتۇستى. ونىڭ ۇكىمىن يمپەراتور دا قۇپتاماي تۇرعانداي سۋىق قارايدى.
— ون جىل كاتورگا جابايى كيرگيز ءۇشىن وڭاي جازا ەمەس، جوعارى مارتەبەلىم. ەندى ول قايتىپ جەتىسۋعا ورالمايدى، بۇعان سەنىڭىز.
— قاتەلەسەسىز، الەكسەي يۆانوۆيچ. وي-وي، قالاي قاتەلەسەسىز، كوگەرشىنىم. ءسىز ايتىپ وتىرعان «جابايى كيرگيزداردىڭ» ايەلدەرىنىڭ ءوزى ات ۇستىندە تولعاتىپ، تۇيە ۇستىندە تۋا بەرەدى. بۇلار يتجاندى، وتە شىدامدى. ون جىل ءسىبىر رىسقۇلدىڭ جۇمىرىنا جۇق تا بولمايدى. تەك سىزگە دەگەن ءوزىمنىڭ ىستىق ىقىلاسىم عانا ءسىزدىڭ شەشىمىڭىزدى بۇزىپ، ءىستى قايتا باستاۋدان مەنى باس تارتقىزادى. باسقا بىرەۋ بولسا، يلىكپەس ەدىم. ءسىزدىڭ شەشىمىڭىزدى بۇزىپ، بەدەلىڭىزگە نۇقسان كەلتىرگىم جوق. ءتاڭىرى جارىلقاسىن.
گۋبەرناتور ءوزىنىڭ ورىنباسارى وستاشكيندى شاقىرتىپ، ءتارتىپ بەردى.
— ون جىل كاتورگاعا كەسىلگەن رىسقۇلدىڭ ءتۇس بەلگىلەرىن حاتتاپ، ءوزىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، جولعا دايىنداۋ جونىندە پوليسمەيستەرگە نۇسقاۋ بەرىڭىز. ۇزاققا سوزباڭىز. نە دە بولسا، ءبىزدىڭ قاراماعىمىزدان قاراسى ءۇزىلسىن. سول دۇرىس بولار.
ۆيسە-گۋبەرناتور ءوز كابينەتىنە كەلىسىمەن، باسقا شارۋانى بىلاي قويىپ، گەربىلى قاعاز الىپ جازا باستادى.
«ۆەرنىي پوليسمەيستەرىنە.
ۆەرنىي وكرۋگتىك سوتىنىڭ ۇكىمىمەن شىعىس-تالعار وبلىسىنىڭ كيرگيزى جىلقايداروۆ رىسقۇل جازالاۋ ەرەجەسىنىڭ 1453 ستاتياسىنداعى 3 پۋنكت بويىنشا قىلمىستى دەپ تانىلىپ، ون جىل كاتورگاعا سوتتالدى.
وسىنى حابارلاي وتىرىپ، وبلىستىق باسقارما سىزدەن جىلقايداروۆ رىسقۇلدى جەر اۋدارىلۋشى ارەستانتتار توبىنا جاتقىزىپ، ونىڭ ءتۇر-تۇسى جونىندە مالىمەتتەر الۋىڭىزدى سۇرايدى. سونىمەن بىرگە، ايدالۋ تىزىمىنە تىگۋ ءۇشىن جىلقايداروۆتىڭ ەكى تۇردە تۇسىرىلگەن ءۇش فوتوسۋرەتىن جەتكىزىپ بەرۋىڭىز كەرەك.
ۆيسە-گۋبەرناتور وستاشكين».
دەپ قول قويىپ، گەربىلى ءمور باسىپ، كومەكشىسى ارقىلى پوليسمەيستەر جەدەل جونەلتتى.
XIII
ۆەرنىي پوليسمەيسترى ۆەرنىي وبلىستىق تۇرمەسىنىڭ باستىعى پريحودكوعا جەدەل نۇسقاۋ جولداپ، رىسقۇلدى تەز كوميسسياعا جەتكىزۋدى تالاپ ەتتى. سونىمەن تۇتقىن انىقتاۋ كوميسسياسىنىڭ الدىندا تۇر ەدى. انىقتاما جاساۋ اكتىسىنە ۆيسە-گۋبەرناتور وستاشكين باس بولىپ، وكرۋگتىك پروكۋرور، جەتىسۋ وبلىستىق باس دارىگەرى، وعان كومەكشى ەكى دارىگەر، ۆەرنىيدىڭ ۋچاسكەلىك دارىگەرى، ۇزىناعاش ستانسياسىنىڭ ۋچاسكەلىك جانە وبلىستىق باسقارمانىڭ كەڭەسشىسى قاتىستى.
«بۇلار مەنى تاعى تەكسەرە مە، قايتا سوتتاي ما؟ مۇنشا ادام جينالعانى نەسى، اتاسىنا نالەت»، — دەپ رىسقۇل سەكەم الىپ قالدى. ۆيسە-گۋبەرناتوردىڭ يشاراسى بويىنشا ايداۋىلدار رىسقۇلدى شەشىندىرە باستادى. ىشكى جەيدەسىنە دەيىن شەشتى. ەندى دامبالىن شەشە باستاعاندا رىسقۇل الگىلەردى يتەرىپ-يتەرىپ تاستادى.
— اتاسىنا نالەت، تىرىدەي قورلاعاندارىڭ از با ەدى!
ۆيسە-گۋبەرناتور وكرۋگتىك سوتتىڭ ءتىلماشى شوقۇلىن شاقىرتتى. انەۋ كۇنى سوتتا ءوزىن قورعاپ ءسوز سويلەگەن قياق مۇرتتى قازاق جىگىتىن كورىپ، رىسقۇل ءوز بالاسىن كورگەندەي قۋانىپ كەتتى.
ۆيسە-گۋبەرناتور بوتاش شوقۇلىنا ءىستىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىردى. شوق ۇلى رىسقۇلدىڭ قولىن الىپ امانداستى:
— وتاعاسى، ءتارتىپ سولاي، تىر جالاڭاش شەشىنىڭىز. بۇلار ەرەكشە بەلگىلەرىڭىز بولسا، سونى جازىپ الادى. سسىلكاعا ايدالاتىنداردى ءسويتىپ تەكسەرەدى. وعان شامدانباي-اق قويىڭىز، — دەپ ارقاسىنان قاقتى.
— دەنى دۇرىس پا، اتاسىنا نالەت. مەندە قانداي ەرەكشە بەلگى بولماق؟ ەلدىڭ ەركەگىنىكى قانداي بولسا، مەنىكى دە سونداي. ءابيۇردى بىلمەيتىن نەعىلعان يمانسىز ەدى، تۇگە.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، وتاعاسى. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ۇساق-تۇيەككە بولا ەرەگىسە بەرمەڭىز. ءىسىڭىزدى قيىنداتىپ جىبەرەدى.
— مەيلى، اتاسىنا نالەت. ءبىراق انا اينەك كوز ءداۋ قاتىندى شىعارىپ جىبەرسىن.
ءتىلماش ورىسشالاعاندا وتىرعاندار كۇلىپ جىبەردى. ءبارى الگى ايەل دارىگەردى ءاجۋالاپ، تيىسە باستادى.
— ءيا، بۇل تۇزەمدەردە ءالى تابيعي ۇيات، ادەپ ساقتالعان، — دەپ ءسوزىن سالماقتاپ ۆيسە-گۋبەرناتور جۇرتتىڭ ءازىل-وسپاعىن توقتاتتى. — مارگاريتا ۆاسيليەۆنا، ءسىز شىعا تۇرىڭىز. تۇزەمدەردىڭ ءالى بۇزىلماعان ادەتىمەن ساناسپاۋعا بولمايدى:
جۋان سارى دارىگەر ايەل يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، شىعىپ بارا جاتىپ، رىسقۇلعا:
— سەنيكي قورقاق، — دەپ كەتتى.
— انانى قاراشى، بۇلعاڭداۋىن قاراشى، ۇيالماستان وتىرماقشى وسىندا، نەشاۋا، مارجا، نەشاۋا، — دەپ رىسقۇل دا كۇلىپ جىبەردى.
كوميسسيا عىلىمعا ءالى بەلگىسىز ءبىر ەرەكشە جاندى تاماشالاعانداي جالاڭاش رىسقۇلدى جان-جاقتان زەرتتەي باستادى. تەكسەرۋشىلەردىڭ ايتقانىن حاتشى قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىر:
«ستاتيالىق ءتىزىم № 1
جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسىندا تولتىرىلدى. 30 وكتيابر، 1905 ج.
جىلقايداروۆ رىسقۇل. ۇلتى — كيرگيز (قازاق)
جاسى — 45
بويى — 2 ارشىن 48/8 سۇيەم.
دەنە ءبىتىمى — مىعىم.
كوزى — قوڭىر.
بەتىنىڭ ءتۇسى — قارا تورى.
شاشى — قارا، ازداعان اعى بار.
ساقال-مۇرتى — قارا.
قۇلاعى — ورتاشا، سوپاقتاۋ، تۇگى مايدا، سىرعالىعى سالبىراڭقى، ءاجىمدى، شۇڭقىرى ۇلكەن، تەرەڭدەۋ.
ەرەكشە بەلگىسى: سول قۇلاعى وڭ قۇلاعىنان كىشكەنەلەۋ.
الدىنان قاراعاندا قۇلاقتارى قالقاڭداۋ.
ماڭدايى — جازىقتاۋ، تەرەڭ قوس ءاجىمى بار.
قاباعى — ورتاشا، قاتۋ.
مۇرنى — ورتاشا كولەمدى، كەڭسىرىگى باتىڭقى ەمەس، ءۇستى ازداپ دوڭەستەۋ.
شىقشىتى — ءتۇزۋ.
ءتىسى — تۇگەل، قاتتى.
ەرەكشە نىشاندارى:
باسىنىڭ قۇيقاسىندا ءۇش تىرتىق بار.
ءسىرا، سوققىدان تۇسكەن.
وڭ يىعىندا ءبىر سۇيەم تىرتىق بار. ءسىرا، سوققىدان تۇسكەن.
ون اياعىنىڭ تىزەسىنەن جوعارى تىرتىق بار. ءسىرا، سوققىدان تۇسكەن. سول جاق قابىرعاسىن الا ءبىر قارىستاي ۇزىن تىرتىق بار. ءسىرا، سوققىدان تۇسكەن.
— مىنانىڭ ساۋ جەرى جوق قوي. تۇلابويى سويىلدىڭ ءىزى، — دەپ قالدى كوميسسيانىڭ ءبىر مۇشەسى.
— دا، — دەدى ۆيسە-گۋبەرناتور كرەسلودا وتىرىپ. — سۇراڭدارشى، بۇل جاراقاتتى قايدان الىپ ءجۇر؟
ءتىلماش وستاشكيننىڭ سۇراعىن اۋدارعاندا، رىسقۇل مىرس ەتىپ:
— ە، ءداۋ مىرزا، رىسقۇل نە كورمەگەن رىسقۇل. مىنا يىقتاعى تىرتىق اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ايۋىمەن الىسقاندا تۇسكەن. وندا مەن نەبارى ون توعىزدا ەدىم. مۇرنىنا سامال تۇسكەن ءبىر اعايىنعا ايۋدىڭ ءوتى كەرەك بولىپ، اڭعا شىققاندا، ابايسىزدا جارىقتىقپەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالىپ، مىلتىعىمدى كەزەنىپ ۇلگەرمەي، الىسقانىم بار. ال مىنا قارا سانداعى تىرتىق سايماساي جۇمساعان ءبىر جورتۋىلدا جىلقى العاندا دويىر قامشى ءتىلىپ كەتكەن. باستاعى تىرتىقتار كوكپاردىڭ دوداسىندا دويىر ءتيىپ تۇسكەن، بارىمتادان قالعانى دا بار. جوتاداعى جارانىڭ ورنى بارىنەن جاڭا. قىزىل جەبە دەگەن جۇيرىكتى سايماساي سويعىزايىن دەپ جاتقاندا مەن ارا ءتۇسىپ، سوندا سوققىعا جىعىلدىم. ال مىنا قولداعى تىرتىقتاردى اباقتىعا اتجالمان جىبەرىپ وزدەرىڭ تالاتىپ تۇسىردىندەر. ال تىرتىقسىز سوققىلار قانشاما؟ باستاعى شاشتان دا كوپ. ونىڭ نەسى ءسوز، ءداۋ مىرزا. مىنا كامەسياڭ ەڭ باستى بەلگىمدى تابا المادى، ءداۋ مىرزا. ول مەنىڭ جۇرەگىمدەگى جارا عوي. زورلاردان زۇلىمدىقتى كوپ كوردىم. جۇرەك سودان جارالى. مەنىڭ جۇرەگىمدە تۇك بار، ءداۋ مىرزا. ءبىراق سول تۇككە قىراۋ تۇرىپ قالعان. پەندەگە پەندە بولىپ جۇرگەنىمدە ول قىراۋ جىبىمەيدى. مىنە، مەندەگى ەڭ باستى بەلگى. باسقاسى تۇك تە ەمەس.
— جاقسى بەلگىلەر ەكەن، — دەدى ەڭگەزەردەي وستاشكين. — ايداۋدان قاشىپ كەتسەڭ، ۇستاپ بەرەتىن بەلگىڭ كوپ. كوردىڭ بە، ءبارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ جاتىر. قان مايدانعا قاتىسقان باتىرلاردا دا ونداي تاڭبا جوق.
— ە، ءداۋ مىرزا، مەن قاشقاندا قايدا كەتەر دەيسىڭ؟ اياقتاعى كىسەن مىناۋ.
— كىسەندى ساعان جۋانىراق سوقتىرۋ كەرەك سياقتى. ايۋدى جالاڭ قولمەن بۋىندىرىپ ولتىرگەن پالۋان انا كىسەندى قۋرايداي بىرت ەتكىزىپ ۇزە سالارسىڭ.
— كىسەندى ساعان سالسا عوي، كوپ تەمىر كەتەر ەدى، ءا، ءداۋ مىرزا. — ءتىلماش ءمۇدىرىپ قالىپ ەدى، ۆيسە-گۋبەرناتور:
— چتو؟ چتو ون سكازال؟ — دەپ قادالدى. رىسقۇلدىڭ ايتقانىن ەستىگەندە، باسقالار ءۇرپيىسىپ قالىپ ەدى. وستاشكين قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— سەن ۇناپ بارا جاتىرسىڭ ماعان، — دەدى وستاشكين اق باتەس ورامالمەن كوزىن سۇرتە بەرىپ. مىنەزى اۋىر، سيرەك ەزۋ تارتاتىن، الىپ تۇلعالى، جارتاستاي تۇنەرىڭكى ۆيسە-گۋبەرناتوردىڭ نەگە كوڭىلدەنىپ كەتكەنىنە تۇسىنە الماعان باعىنىشتىلار نە كۇلەرىن، نە كۇلمەسىن بىلمەي داعدارىڭقىراپ قالعان.
— كىسەن كوپ، كىسەنگە كەتكەن تەمىر قانشاما، قۇداي ساقتاسىن، — دەپ رىسقۇل ايىلىن جيار ەمەس. — تۇلكىباستا جۇرگەندە ەگىن سالار ەدىك. قول باسىنداي تەمىر تاپساق، ات باسىنداي التىن تاپقانداي قۋانار ەدىك. وماش باسىنا كيگىزەتىن تەمىرگە جۇتاڭ بولدىق. ەندى ويلايمىن عوي، تۇرمەدەگى كىسەننىڭ ءبارىن بالقىتىپ، سوقا ءتىس جاساسا ەگىنشى بايعۇس ءبىر جارىپ قالار ەدى-اۋ دەپ.
— ول ءۇشىن سەن سياقتى قىلمىستىلار بولماۋى كەرەك. كىسەندى وكىمەت ەرىككەننەن سوعادى دەيسىڭ بە؟ امال جوق. سەنى كىسەندەمەسە قاشىپ كەتەسىڭ. ءبىر رەت قاشىپ كەتتىڭ عوي. ال ونىڭ اياعى بارىپ كىسى ولىمىنە اكەلىپ سوقتى. قىلمىس قۇرىسا، كىسەن دە قۇريدى، — ۆيسە-گۋبەرناتور «ءبىلدىڭ بە؟» دەگەندەي تاڭدايىن تاق ەتكىزدى.
— ە، ءداۋ مىرزا، قىلمىس قۇرۋ ءۇشىن ادىلەتتىك ورناتۋ كەرەك تە. كەسىر-كەسەپات، قيانات بولماسا، كىسى ولتىرۋگە كىمنىڭ قولى قىشىپ تۇر دەيسىڭ. ال ەندى مەنىڭ ءبىر ارىزىم بار ساعان، ءداۋ مىرزا. انە كۇنى سوتىڭا دا ايتقام. مەنى قاتتى اينالدىرىپ تىر جالاڭاش ولشەپ-پىشىپ جاتقاندارىڭا قاراعاندا، ءسىرا، مەنى كوپ كەشىكتىرمەي ايدايتىن شىعارسىڭدار يتجەككەنگە. بولسىن. ال ەندى قاتىنىمدى، ەكى بالامدى الا كەتەمىن. سوعان رۇقسات بەر. وسىعان كەڭشىلىك جاسا. مەنىڭ ورنىمدا سەن بولساڭ قايتەر ەدىڭ؟ قاتىن-بالاڭ بار شىعار؟ سونى ويلا.
ۆيسە-گۋبەرناتور شىنىندا ويلانىپ قالدى. وتباسىمەن جەر اۋدارىلعاندار از ەمەس. سونىڭ بىرىنە جاتقىزا سالۋعا بولار ەدى...
ءبىراق ونىڭ الەك-شالەك، قاعاز قاتىناسى كوپ شارۋا. باستى قاتىرىپ جاتۋدىڭ كەرەگى دە شامالى. ۆيسە-گۋبەرناتور شەشىمىن تاپتى. رىسقۇلدىڭ ءوتىنىشىن دە قابىلدايدى، ءبىراق وتباسى ونىمەن بىرگە ىلەسپەيتىن دە بولادى. سولاي.
* * *
كوميسسيا تاراپ، رىسقۇلدى تۇرمەگە قايتا جونەلتكەننەن كەيىن ۆيسە-گۋبەرناتور ۆەرنىي ويازىنا مىنا قاتىناستى جازا باستادى.
«ۆەرنىي ۋەزىنىڭ باستىعىنا،
جەدەل ورىنداۋ ءۇشىن.
وبلىستىق باسقارمانىڭ ەرەكشە وتىرىسىندا كاتورگاعا ايدالاتىن كيرگيز جىلقايداروۆ رىسقۇل وزىمەن بىرگە وتباسىن الا كەتەتىنىن مالىمدەدى.
وسىنى حابارلاي وتىرىپ، وبلىستىق باسقارما سىزدەن مىنانى تالاپ ەتەدى: جىلقايداروۆ رىسقۇلدىڭ ايەلىنەن قولحات الىڭىز. كۇيەۋىمەن ەرىپ ايداۋعا كەتۋگە ريزا ما؟ ەگەر ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن كۇندە ءتۇسىندىرىلسىن: باس تۇرمە باسقارماسىنىڭ 1890 جىلعى 18-ساۋىردە شىعارىلعان № 10 سيركۋليار! بويىنشا، قازىنا ول ايەلدى جانە بالالارىن قاراجاتپەن تەك ايدالۋ پۋنكتىنە جەتكەنشە عانا قامتاماسىز ەتە الادى. ال كۇيەۋى ايدالۋ پۋنكتىنە جەتكىزىلگەن سوڭ، ايەلىمەن بالالارى ءوز كۇنىن وزدەرى كورۋگە ءماجبۇر بولادى. قازىنا قاراسپايدى.
وسى جاعدايعا كونەتىن بولسا، ول ايەلدىڭ جانە بالالارىنىڭ جاسى، دەنساۋلىعى جونىندە تولىق مالىمەت جانە قولحات الىپ، تەز بىزگە جەتكىزىڭىز.
ۆيسە-گۋبەرناتور وستاشكين».
جاس اديۋتانت بۇل قاتىناس حاتتى ۆەرنىي ۋەزىنىڭ باستىعى سوروكين مىرزاعا ءوز قولىمەن اپارىپ تاپسىرىپ، حاتتى قابىلداپ العانى جونىندە، ۋەزد كەڭسەسىنىڭ كۋالەندىرگەن قاعازىن قالتاسىنا سالىپ كەرى ورالدى. ەندى ءىزبايشانىڭ الەگى باستالدى. ءىزبايشانى ىزدەۋگە ويازدىڭ ءوزى باس بولىپ كىرىسكەن.
* * *
سايماساي ءولدى ەكەن دەپ سايدان سۋ، شاتقالدان سامال توقتاپ قالعان جوق. ءتىرى پەندە تىرشىلىگىن كورىپ، باياعىشا بايى باي، ق ۇلى قۇل بولىپ ءجۇرىپ جاتقان كۇندەر ەدى. ءمۇساپىر حالگە ۇشىراعان جالعىز قالدىبەك قانا. بولىستىڭ جارىم اقىل ۇلىن بۇرىن ءبارى رەتى كەلگەن جەردە شولجاڭداتىپ، نەشە ءتۇرلى قىلىعىنا كونۋشى ەدى، ەندى سورلىنىڭ كۇنى كۇن ەمەس. سايماسايدىڭ جان باۋىرى اناربايدان باستاپ، قىلاياعى قويشى-قولاڭعا دەيىن: «ەي، جىندى، و، ناقۇرىس، و ەسۋاس!» — دەپ وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق، سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي سۇمەلەك ەتىپ جىبەرگەن. ءبىراق اۋىش بايعۇستىڭ باقىتى سول: سونىڭ ءبارىن ەلەمەيدى، نامىس بىلمەيدى، كۇنىنىڭ اۋىر ەكەنىن ويلاپ جاتپايدى. ارسىز، قامسىز قالپىندا جۇرە بەرەدى.
انارباي الداعى سەزگە دەيىن ويازدىڭ شەشىمىمەن، سايلاۋسىز-اق بولىس بولعان. ءبىر ارمانى وڭاي ورىندالعان انارباي ەندى ەكىنشى ارماننىڭ ازابىن كوبىرەك تارتىپ جۇرگەن جايى بار. نۇكەتاي سۇلۋ باسىنان قارا ءشالى سىپىرىلماي، ىرگەدە جوقتاۋ ايتىپ ءالى وتىر. ونىڭ بىردەن-بىر امەڭگەرى انارباي ەكەنىندە قۇدايدىڭ دا، قۇراننىڭ دا، ادامنىڭ دا داۋى جوق. ءبىراق اعاسىنىڭ جىلىن بەرمەي، ازان ايتىپ اس شاقىرىپ، ات شاپتىرماي، نۇكەتاي جەڭگەسىنىڭ قوينىنا قول سالا الماس. نۇكەتايمەن نەكە قيار كۇندى ويلاسا، انارباي باۋىرى بالقىپ، وزەگى ورتەنىپ، جۇرەگى تۋلار.
سول ىنتىزار كۇندى جاقىنداتۋ مۇراتىمەن انارباي اعاسىنىڭ اسىن جىل تولماي-اق وسى كۇزدە اتقارىپ جىبەرمەكشى بولىپ، جان-جاققا جاريالاتىپ تا قويدى. سايماسايدىڭ قايتۋى وتكەن قىستىڭ قاق ورتاسى ەدى. قىستى كۇنى قالىڭ قوناق قابىلداپ، اس بەرۋ ءراسىم ەمەس. وعان كۇز لايىق. تاياپ قالعان قىركۇيەكتىڭ ىشىندە اعاسىنىڭ اقتىق قىزمەتىن اتقارىپ، اسۋداي ارمان-تىلەگىنە دە جەتەر.
رىسقۇل شىنجىرمەن شىرمالىپ، تۇرمەگە تۇسكەلى بەرى، قوس وكپەدەن قادالعان شوڭگە سۋىرىلعانداي، تىنىس تا كەڭەيگەن سياقتى. ونىڭ اعايىن-تۋىستارى دا بىر-بىرلەپ قاشىپ-پىسىپ، كوزدەن تاسا، كوڭىلدەن عايىپ بولدى. وسى كۇنى كەشە قورعان مەن شىنىبەك دەگەندەرى كەتتى. ءبىر قىرسىعى، رىسقۇلدىڭ ايەلى ءىزبايشانى دا الا كەتىپتى. بۇعان تاۋباي ستارشىننان وزگە ەشكىم وكىنە دە قويعان جوق. اۋىلناي تاۋباي شاشىن جۇلىپ، جەر سابالاپ، تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ جۇرتىندا قالعان احات شالدى ساقالىنان سۇيرەپ: «قايدا، قايدا؟» — دەپ قىسقانمەن تۇك ونبەدى.
انارباي بولىس تاۋبايعا: «قۇرىسىن، كەتسە كەتە بەرسىن. ارتىنان توپىراق لاقتىرىڭدار»، — دەپ بۇعان ونشا ءمان بەرگەن جوق. سويتسە، ونىسى بەكەر ەكەن. ويازدان كەلگەن بۇيرىق اق وردانى جاي تۇسكەندەي ەتتى.
— ايتتىم عوي، ويباي، ايتتىم عوي! — دەپ تاۋبايدىڭ تۇكىرىگى شاشىرادى.
— ايتساڭ، نەگە ءازىر بولمادىڭ! — دەپ انارباي اقىردى. — «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى المانى» ۇمىتىپ، رىسقۇل ءيتتىڭ كوزى جويىلماي جاتىپ، ءىزبايشانى تاۋ-شىلمەمبەتتەن تارتىپ الماق بولىپ قوقاڭدادىڭ-اي كەلىپ. سەنەن قورقىپ قاشىپ كەتتى ەندى. قايدان تاپساڭ ودان تاپ!
تاۋبايدىڭ تىلىنەن ءىرىڭ تاما جازداپ بارىپ، لاج جوق، تىستەندى دە قالدى. ايتپەسە: «بۇلىنگەننىڭ بۇلدىرگىسىن الىپ جاتقان ءوزىڭ ەمەس پە، بولىس مىرزا؟ سايماساي بۇلىنبەگەندە — نە بولدى؟ تاعىندا وتىرسىڭ. جەسىرىن جەمتىك كۇتكەن كۇشىگەندەي كۇن ساناپ كۇتىپ وتىرسىڭ. رىسقۇلدىڭ شولاق شابدارىنا دەيىن ءوز تابىنىڭا قوستىردىڭ»، — دەمەكشى ەدى، ايتپادى. ىشىنە بەز بايلاندى دا قالدى.
اقىرى بولىس پيسارىنە ويازعا ارناپ حات جازدىردى. كەشىرىم سۇراپ، قۇلدىق ۇرىپ، راقىم تىلەپ حابارلاعانى: «رىسقۇلدىڭ قاتىنى ءىزبايشا ءقازىر شىمكەنت ويازى، مايلىكەنت بولىسى، تۇلكىباس دەگەن جەردە بولۋى كەرەك. شىعىس-تالعار بولىسىنىڭ جەرىندە ءىزبايشا جوق».
رىسقۇل تۇقىمىنىڭ بالەسىنەن قورىققان انارباي تاۋباي ستارشىنعا تاپسىرما بەردى.
— الگى احات دەگەن ولمەلى شالى ءوز اجالىنان ولگەنشە، تيىسپەي، قوناشتاماي قويا تۇرىڭدار. ول قاي ءبىر جۇرتىن قيماي وتىر دەيسىڭ. تۋىستارىنا ىلەسە الماي، امالسىز شوگىپ قالعان عوي. ارام قاتىپ جۇرمەسىن، قارايلاسىڭدار، — دەدى.
وياز سوروكين ءۇشىن بۇل جايسىز حابار بولدى. وپىرىلىپ ور قۇلاعان جوق، ءبىراق مىنەزى شالكەس فون تاۋبەدەن سەسكەنەدى. كەيدە ءبىر بولماشى نارسەدەن ىلىك ىزدەپ، ىزىنە ءتۇسىپ الاتىن، رەتى كەلگەندە سول ۇساق-تۇيەكتى بەتىڭە سالىق قىلىپ سالاتىن شاتاعى بار گۋبەرناتوردىڭ ىلعي دا ىق جاعىندا جۇرەتىن وياز ءقازىر ناسىردىڭ الدىن الىپ، دەرەۋ شىمكەنت ۋەزىنىڭ باستىعىنا تەلەگرامما دايىنداتتى.
ءبىر جاعىنان قورلاندى: سۋ قۇرلى سۇراۋى جوق ءبىر كيرگيزدىڭ قاتىنىنا بولا بيىك مارتەبەلى ويازدار اراسىندا ىزدەۋ سالعان رەسمي قاتىناس بولماق. «تاز اشۋىن تىرناۋدان الدىنىڭ» كەرىمەن ەندى وياز شىعىس-تالعار بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى انارباي ۇشكەمپىروۆ پەن سونداعى پريستاۆتى مىقتاپ مىتىپ الماققا بەكىنىپ قويدى.
شىمكەنتكە جەدەل تەلەگرامما جونەلتىلدى:
شىمكەنتتىڭ ويازى قايداعى ءبىر ءىزبايشا دەگەننىڭ كىم ەكەنىن، قايدان ىزدەرىن بىلە الماي، بۇعان اسا ءمان بەرمەي، كوپ جۇمىستىڭ اراسىندا ۇمىتىپ تا كەتكەندەي ەدى، ەكىنشى تەلەگرامما تاعى سارت ەتە قالدى. بۇل جولى قول قويعان جەتىسۋ گۋبەرناتورىنىڭ ورىنباسارى وستاشكين ەدى.
«شىمكەنت ۋەزىنىڭ باستىعىنان.
جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسى ءبىزدىڭ 1905 جىلى 17-جەلتوقساندا 18374 ءنومىرلى تەلەگراممامىزعا جاۋاپتى جەدەلدەتۋىڭىزدى وتىنەدى. كيرگيزكا ءىزبايشا جىلقايداروۆا ءوز كۇيەۋى رىسقۇل جىلقايداروۆپەن بىرگە كاتورگاعا بارۋعا كەلىسە مە، جوق پا ؟
ۆيسە-گۋبەرناتور وستاشكين».
* * *
شىعىس-تالعار بولىسىن جيىرما جىلدان استام مەكەندەگەن تاۋ-شىلمەمبەتتەن تۋعان جەرى تۇلكىباسقا تۇڭعىش ورالعان ومار بولدى. باياعى كوزكورگەندەردىڭ كوبى جوق. مۇنى بىلەتىندەر قاتارى سەلدىرەپ قالعان. ارىپ-اشىپ، قايىرشىلىق حالگە جەتكەن وماردى تۇلكىباستىقتار ارەڭ تانىدى. قانشا ايتقانمەن، ءوز جۇرتى عوي، جىلۋ جيىپ، بوساعاسىنان سىعىلىسىپ ورىن بەردى.
قاراقويىننىڭ قىرقاسىنداعى بۇرىنعى مەكەننەن تەك شوڭاينا باسقان تومپەشىك قانا قالعان ەكەن. ومار سول توقال تامنان قالعان، سيديعان قۋراي باسقان ءۇيىندىنىڭ ۇستىنە شىعىپ، ءبىر كەزدە بالالىق شاعى، بالاڭ كەزى وتكەن ءۇيدىڭ ەندى مولاداي تومپايىپ جاتقانىن كورىپ، وكىرىپ تۇرىپ جىلادى. جىلاعانمەن كوزىڭە عانا ءالىڭ جەتەدى، باسقا قىلار دارمەن جوق، بەلدى بەكەم بۋىپ، ءدات قىلىپ، داۋىلباي بولىستىڭ الدىنا بارىپ، ايىبىن كەشۋدى سۇراپ، اياعىن قۇشتى.
بولىس تا قارتايايىن دەگەن ەكەن، ءبىراق تاقتان تايماپتى. مەكەنى باياعى سول كۇمىسباستاۋ. داۋىلباي وماردى ەسىركەگەن بولدى.
— اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ، — دەپ مەيىرىم ءبىلدىردى. باياعىداي اقيلانباي، بايسال تانىتادى. — جات جارىلقاماس، ءوزىڭ ولتىرمەس، باسقاندى بىلاي قويعاندا، الدىما ايىپتىمىن دەپ كەلسە، رىسقۇلدى دا كەشەر ەدىم. ەسىل ەر اقىرى تۇرمەدە ءشىريتىن بولعان ەكەن. وزىنەن بولدى. باسقا ەشكىمنىڭ كىناسى جوق. قانشا جاندى ازعىرىپ، سوڭىنان ەرتىپ قانشا قاتىن-بالانىڭ كوز جاسىنا قالدى. ءجا، ومار، ءوز ەلىڭە كەلگەن ەكەنسىڭ، ەندى ەسىڭ كىرگەن شىعار. قولىڭنان كەلگەنشە قىزمەت قىل دا بۇيىرعان نانىڭدى جەپ جۇرە بەر. ەندى بۇزىقتاردىڭ تىلىنە ازىپ، اداسپاسسىڭ.
داۋىلبايدىڭ راقىمىنا ريزا بولعان ومار باسى جەرگە جەتكەنشە ءيىلىپ:
— ولە-ولگەنشە قۇلىڭ بولىپ وتەيىن، داۋكە! — دەپ انت ەتتى.
وعان سوندا دۇنيەدە داۋىلبايدان دارحان، ءادىل ادام جوق سياقتى كورىندى. جيىرما بەس جىل بويى ەلدەن بەزىپ، داۋىلبايدى جاۋ تۇتىپ، قاتەلەسكەنىنە وكىندى. ەلدەن جيعان جىلۋمەن ءتۇتىن تۇتەتىپ، باسىنا لىپا تۇرعىزىپ، جۇرت ساناتىنا قوسىلا بەرگەندە، وماردى شابارمان كەلىپ، شاپشاڭ بولىسقا الىپ بارعان. داۋىلباي بۇل جولى العاشقىداي ەمەس، ونى ىزعار شاشا قابىلدادى.
— انت ۇرعان الساي، سەندەردىڭ قىرسىقتارىڭ قىرىق ەسەككە جۇك بولعانداي. جيىرما جىلدان استام قۇلاق تىنشىپ ەدى، ەندى تاعى باستالدى بالەلەرىڭ.
ومار تۇككە تۇسىنبەي، «نە جازىپ قالدىم؟» — دەپ دەگبىرى كەتتى.
— رىسقۇلدىڭ ءىزبايشا دەگەن قاتىنى بار ما ەدى؟ — دەپ سۇراققا الدى بولىس.
— بار، داۋكە.
— بار بولسا، سول قانشىق قايدا ءقازىر؟
— و جاعىن بىلە المادىم، داۋكە. بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن كەتكەن ءبىر زامان ءوتتى بىزدەن. مەن كەتكەندە ءىزبايشا سايماسايدىڭ ءىنىسى انارباي بولىستىڭ ادامدارىنىڭ قاراۋىندا قالعان. قاشىپ كەتسە، قايدان بىلەيىن!
— الماتىنىڭ ويازى، جەتىسۋدىڭ گۋبەرناتورى ىزدەپ جاتىر. دەمەك، ول جاقتا رىسقۇلدىڭ قاتىنى جوق. شىمكەنت ويازى ارقىلى ءبىزدىڭ مايلىكەنت بولىسىنان ىزدەتىپتى. كىلمىسكەر بولىپ، الماتىعا سىيماي قاشقان ەكەنسىڭدەر، تۇلكىباستا نەلەرىڭ بار، باسبۇزار، قانى بۇزىقتار؟ ءبىر كۇنى سەنى دە ىزدەگەن قاعاز كەلىپ اۋرە سالار. تىنىش جاتقان ەل ەدىك. قايدان عانا كەلدىڭ تەنتىرەپ! كەتسەڭ قايتەدى كەلگەن جاعىڭا، بالەڭ جۇعىپ جۇرەر؟
وماردىڭ ءداۋ دەنەسى وپىرىلىپ، كوكتەم قارىنىڭ سۋى بۇزعان جارقاباقتاي مورىپ بارا جاتتى.
— داۋكە، اينالايىن، داۋكە، مەنىڭ جازىعىم جوق. جاتسىنبا! مەن سەنىڭ قۇلاق كەستى قۇلىڭمىن. ولىمتىگىمدى سۇيرەلەپ، ارەڭ جەتتىم تۋعان جەرىمە. قۋما مەنى! مەنىڭ باسىم داۋدان امان. ەشبىر شاتاعىنا قاتىسقان جوقپىن. قالدىر مەنى! ايا مەن پاقىردى!
— ال ءىزبايشا قايدا سوندا؟ نە دەپ جاۋاپ بەرەمىن مىنا ويازدىڭ حاتىنا؟
— ءىزبايشا ءبىر بولسا — قىرعىزبايدىڭ قولىندا بولار، داۋكە. باياعى سوقىردىڭ قىرعىزبايىن بىلەسىز بە؟ — سوقىر اتىن ەستىگەندە داۋىلباي سەلك ەتە قالدى.
— بىلەسىز، داۋكە، سول قىرعىزباي باياعىدا ءبىز ەلدەن كەتكەندە مەركەدە قالعان. ءالى سوندا. رىسقۇل ءىنىسى مولدابەك تە، ءىزبايشا جەڭگەسى دە سول قىرعىزبايدى پانالاپ بارار-اۋ دەپ شامالايمىن.
داۋىلباي الدىندا بۇك ءتۇسىپ تۇرعان وماردى ۇمىتقانداي، ءوز ويىنا ءوزى بوگىپ وتىرىپ قالدى. كارىلىك جەڭە باستاعان شىمىر دەنە ءبىر شوكىم بولىپ ءشوميىپ ايانىشتى كورىنەر. رىسقۇلدىڭ قولىنان اجال تاباتىن بولىس الدىمەن سايماساي ەمەس، داۋىلباي ەدى، تاعدىر ەكەن، الىستاعى شىعىس-تالعار ۋپراۆيتەلى جەر جاستاندى. ال رىسقۇل بەردىقۇل اعاسىنىڭ كەگىن ۇمىتپاي، داۋىلبايعا دەگەن وعىن ءالى جانىپ جۇرسە شە؟ تۇرمەدە شىنجىرلاۋلى جاتقانى قانداي جاقسى. ونىڭ يتجەككەنگە ايدالۋى ءىزبايشانىڭ تابىلۋىنا ىلىكتەس بولىپ تۇر ەكەن. وكىمەتتى سول ءىزبايشانىڭ ىزىنە تەزىرەك سالىپ، قۇتىلۋ كەرەك بۇل بالەدەن. داۋىلباي پيسارىنە ءامىر ەتىپ، ويازعا جاۋاپ جازدى.
* * *
اسپارانىڭ الاتاۋى الشىسىنان تۇسكەن اسىقتايىن الشايىپ تۇرعالى قاي زامان: ميلليونداعان جىلدار وتكەن شىعار. نە كورمەگەن اسپارا. شيرەك عاسىر بۇرىن تۇلكىباستان بوسىپ شىققان جيىرما ءۇي الساي-سارىنى دا كورگەن. سول جيىرمانىڭ ىشىنەن سوقىر باتىردىڭ بالاسى قىرعىزباي بۇتاعا ىلىنگەن قاڭباقتاي وسى اسپارا باۋىرىندا قالىپ قويىپ ەدى. باسقالارى مەركەگە تۇراقتاي الماي الماتى اسىپ كەتكەن.
اكەگە تارتىپ ۇل تۋماس. سوقىر باتىردىڭ بالاسى قىرعىزباي زۇلىمدىق-زورلىقپەن اشىق ايقاسقا جوق، كۇشتىمەنەن كۇرەسپەيتىن، مىقتىمەنەن تىرەسپەيتىن جالتاق جان بولدى. باۋىرلارىنان ورتا جولدا ءبولىنىپ قالىپ، قالت-قۇلت ەتىپ، تەكەنى — جەزدە، ەشكىنى — اپكە دەپ ءجۇرىپ، مەركەنىڭ بازارىندا دەلدالدىق قىلىپ، موجانتومپاي شارۋا قۇرىپ العان. مەكەنى اسپارا بولىسىنا قاراستى مىقان وزەنىنىڭ بويىندا بولاتىن.
تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ باسىنا زوبالاڭ تونگەندە، مولدابەك سول شالا ۇمىت بولعان اعايىن قىرعىزبايدى تاۋىپ، ءىزبايشا مەن تۇيمەتايدى دا الا كەلىپ ەدى. بىردەن تۇلكىباسقا تارتۋعا باتىلى بارماعان. قىرعىزباي قاشقىن تۋىستى پانالاتۋعا قورىقسا دا، كەت دەپ ايتا المادى. تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ بار بالەسىن رىسقۇل وزىمەن بىرگە الىپ قالسا، قالعاندارىنا وكىمەت قاھارىن توكپەس دەپ ءوزىن-وزى جۇباتتى.
ءسويتىپ شىقپا جانىم، شىقپا دەپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى اسپارا بولىسى بەكتەن باستاعان مىقتىلار مۇنىڭ مىقانداعى ۇيىنە ساۋ ەتە قالدى. اشىق اسپاندا نايزاعاي سارتىلداعانداي، قىرعىزبايدىڭ زارەسى ءزار تۇبىنە كەتكەن. بولىستىڭ جانىندا مەركەنىڭ پريستاۆى، قاسقاباس ۋريادنيك تە بار ەدى. قارۋ اسىنعانداردان قورىققان مولدابەك مىقان بويىنىڭ ۇكىلى قامىسىنىڭ اراسىنا بارىپ تىعىلدى.
ءبىراق بۇل كەلىس سۇستى بولعانمەن، تاسىر-تۇسىرسىز، اشۋسىز سياقتى. بەكتەن بولىس قىرعىزبايعا قالجىڭداپ:
— ال، دەلدال، كوپ بولسا، ءبىر بازاردىڭ تابىسى شىعىن بولار. قوناقتاردى كۇتىپ ال، — دەدى.
قىرعىزباي قۇراق ۇشىپ، تايداي قىزىل قويدى تاباندا اتىپ ۇردى. Ac ۇستىنە بەكتەن ءىزبايشانى شاقىرىپ الدى. «ءىزبايشانى ىزدەگەنى نەسى؟» — دەپ قىرعىزباي ونان بەتەر بەزەك قاقتى. ءىستىڭ ءمان-جايىن تۇسىنگەن سوڭ بارىپ، جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى.
بەكتەن بولىس بوساعا جاقتا قىرىن قاراپ، كىشكەنتاي قىز بالانى باۋىرىنا باسىپ وتىرعان ءىزبايشاعا ءتىل قاتتى.
— ءسىرا، ماعان جەڭگە بولارسىڭ نەمەسە زامانداس قۇربى شىعارسىڭ. رىسقۇل ءبىز قۇرالپى عوي. سولاي ەمەس پە، قىرعىزباي؟
— ءيا، سولاي-سولاي، — دەپ قىرعىزباي وتىرعان ورنىنان جەلپ-جەلپ ەتىپ كوتەرىلىپ، كوتەرىلىپ قويدى. — قىرىقتىڭ ىشىندە بولار.
— قىرىق بەس جاستا، — دەپ توق ەتەرىن ايتتى پريستاۆ سومكەسىنەن ءبىر قاعازعا قاراپ قويىپ.
قىرعىزباي تاعى سەلكىلدەدى: «رىسقۇلدىڭ تۋعان جىلىنا دەيىن مەركەنىڭ پريستاۆىنا بەلگىلى بولعاندا، جان-جاعىمىزدان مىقتاپ شىرمالعان ەكەنبىز دە».
— ال كەلگەن شارۋامىزدى بىتىرەيىك، — دەدى بەكتەن بولىس، — ءىزبايشا زامانداس، سەنىڭ الماتى تۇرمەسىندە جاتقان كۇيەۋىڭ رىسقۇل جەتىسۋدىڭ گۋبەرناتورىنا ارىز ايتىپتى: سىبىرگە وزىممەن بىرگە قاتىن-بالامدى الا كەتەمىن دەپ. ون جىلعا كەسىلىپتى عوي سابازىڭ. قالاي؟ يتجەككەنگە بىرگە بارۋعا ىقتيارلىسىڭ با؟ سەنى ىزدەپ وكىمەتتىڭ شارلاماعان، ىزدەۋ سالماعان جەرى جوق. جاۋابىن جەدەل بەرۋ بىزگە جۇكتەلىپتى. ويلانىپ ايت.
ءىزبايشا اق جاۋلىقتىڭ ۇشىمەن كوزىنەن تىرس-تىرس تامعان جاستى ءسۇرتىپ بولىپ، تىزەسىنە مونتيىپ قيسايىپ وتىرعان تۇيمەتايدىڭ باسىن سيپادى.
— تاعدىر شىعار، بولىس-ەكە، ەرىمنىڭ ايتقانى بولسىن. ەتەگىنەن ۇستاپ جۇرسەم بارساكەلمەسكە كەتۋگە دە رازىمىن، — دەدى ءىزبايشا جاس جۋعان بەتىن بەرى بۇرىپ.
ءۇي ءىشى تىم-تىرىس. الداعى اس تا جەلىنبەي قالدى. مىنا بەتىنىڭ شىرايى تايماعان، توزاڭ تۇتقان قىزعالداقتاي عانا توتىققان اجارلى ايەلدىڭ مۇنشا قاجىرىنا ءبارى دە قايران قالعان ءسات. تەك سالدەن سوڭ پريستاۆ شىداي الماي، رەسەي يمپەرياسى باس تۇرمە باستىعىنىڭ 1890 جىلعى № 10 سيركۋليارلى ەرەجەسىن تۇسىندىرە باستادى.
— ەگەر كۇيەۋىڭىزبەن بىرگە سىبىرگە ايداۋعا ىقتيارلى بولساڭىز، قازىنا سىزگە جانە بالالارىڭىزعا جول قاراجات قانا تولەيدى. ال ايدالۋ پۋنكتىنە جەتكەن سوڭ كۇيەۋىڭىز تۇرمە جاعدايىندا تۇرادى دا، سىزگە جانە بالالارىڭىزعا قازىنا قارجى بەرمەيدى. ءوز كۇنىڭىزدى ءوزىڭىز كورۋگە ءماجبۇر بولاسىز. ءتۇسىندىڭىز بە؟
ۇيدەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ كوزدەرى ءىزبايشاعا قادالعان. ءبارى دە دەمدەرىن ىشىنەن الىپ وتىرعان سياقتى. ءىزبايشا تۇيمەتايدىڭ بەتىن وزىنە قاراتىپ، ماڭدايىنداعى كەكىلىن كەرى قايىرىپ وتىرىپ:
— مەيلى، مىرزا. ءبىر كۇنىمىزدى كورەرمىز. ءبىز قاي ءبىر بايلىققا بوگىپ جۇرگەن جان دەيسىز. جوقتىققا ۇيرەنگەنبىز. رىسقۇلدىڭ قالاۋى بولسىن، — دەدى. ءوز كوزىنەن تۇيمەتايدىڭ بەتىنە تىرس ەتىپ تامعان جاستى الاقانىمەن ءسۇرتتى. — ەسىل ەر، ءبىزدى ۇمىتپاعان ەكەن. قيمايدى ەكەن. باسىنا مىڭ باتپان ءىس ءتۇسىپ جاتسا دا، ءبىزدى ۇمىتپاپتى. جەردىڭ تۇبىنە، توزاقتىڭ وتىنا ايداسا دا بىرگە بولايىق. بىزگە رۇقسات ەتىڭىزدەر.
قىرعىزبايدىڭ قاتىنى كوڭىلى بوساپ، الدىنداعى سورپا قۇيعان ءداۋ شارانى ءارى يتەرە سالىپ:
— اينالايىن مىرزاعا-وۋ، ارداعىم-وۋ، اھ! — دەپ داۋىسى بارقىراڭقىراپ شىعىپ كەتتى. قىرعىزباي قىزعان كوسەۋ ءتىلىن قارىعانداي باج ەتە قالدى:
— جاپ اۋزىڭدى! رىسقۇل ءتىرى عوي، مالعۇن! بايعىز قۇساعان تىلەۋىڭ قۇرعىر!
قىرعىزبايدىڭ قاتىنى ساليحا سالدىرلاپ قالعان، ءارى اشۋشاڭ، ءارى اقكوڭىل اڭقىلداق كىسى ەدى. ءقازىر رىسقۇلدىڭ جاقىندارى قىلپىلداعان ۇستارانىڭ جۇزىندە شىقپا جانىم، شىقپا دەپ تۇرعان مىنا شاقتا، ويىندا ارامدىعى جوق، ادام، اتامزاماننان بەرى كورمەي كەتكەن قاينىسىنىڭ حالىنە قايعىرىپ، داۋىس شىعارىپ ەدى، ونىسى كوزى ءتىرى ازاماتتى جوقتاۋ بولىپ شىقتى.
تاعدىردىڭ تولقىنى ايداپ كەلىپ، قولىنا قاراپ كىرىپتار بولعان كەلىنى ءىزبايشا مىناۋ انايىلاۋ ابىسىنىنا تىكسىنە قاراپ قالعان.
— قايناعا دۇرىس ايتادى، جەڭەشە. جاماندىق شاقىرماڭىز. مەن بىلەتىن رىسقۇل توتەننەن اجال جەتپەسە، وڭايلىقپەن جان بەرىسپەيدى. جاۋىنا ەرەگەسكەندە، ءبىر كۇن بولسا دا ءتىرى جۇرۋگە تىرىساتىن ادام. مەن سونىڭ قاسىندا بولامىن. پەشەنەدەگىنى كورەمىز.
ءىزبايشا اۋەلدەي كوز جاسىن كولكىتە بەرگەندى قويدى. شيرىعىپ، ءبىرتۇرلى تاۋەكەلگە بەلدى بەكەم بايلاپ الدى.
بەكتەن بولىس تا، پريستاۆ تا مىنا ءبىر توزاڭ تۇتقان اسىل تاستاي اياۋلى ايەلگە نە ايتارعا بىلمەي اڭتارىلىپ قالعان. بولىس پەن پريستاۆتىڭ ويازدان العان تاپسىرماسى بۇل ايەلدەن قالايدا تەرىس جاۋاپ الۋ. ءىزبايشا بارمايمىن دەپ باس تارتۋى كەرەك. ال ەندى ەكەۋى دە: شىركىن، ايەلىڭ وسىنداي بولسا، دەپ ءام تاڭدانىپ، ءام ءسۇيسىنىپ قالعان. ولار دا پەندە. ولار دا كەيبىر ساتتە تەبىرەنەر. ءبىراق بۇل قىلامىقتاپ وتەتىن قاۋقارسىز سەزىم. ەندىگى ساتتە قازىنا ادامىنىڭ قاتىگەزدىگى باس كوتەرەدى. ايانىش، تەبىرەنىس دەگەنىن ايدالادا قالادى.
اۋەلى بەكتەن بولىس باسىن كوتەرىپ، قاقىرىنىپ، تاماعىن كەنەپ الىپ ءسوز باستادى.
— شىراعىم، قۇداي ادالىنان جاراتقان ادام ەكەنسىڭ. سەندەي جارى بار رىسقۇلدا ارمان بولماسا كەرەك. ءبىراق جازمىشتان وزمىش جوق دەگەن. ايەلدىڭ جولى جىڭىشكە. جاس بالا، جال-قۇيرىقسىز ايەل زاتى، سەن سىبىرگە رىسقۇلمەن ىلەسىپ بارعاندا، كۇنىڭ قاراڭ بولادى ەكەن. ونىڭدى قوي. ءبىز دە جاتىڭ ەمەسپىز. مىنا قىرعىزباي قايناعاڭنىڭ قولىندا تۇرا بەر. بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي، كۇندەرىڭدى كورىپ كەتەسىڭ. كەبەنەك كيگەننەن تۇڭىلمە، كەبىن كيگەننەن ءتۇڭىل دەگەن دە بار. ءتۇز-دام بۇيىرسا، ەرىڭ قايتىپ ورالار. ءبىزدىڭ اقىلىمىزدى الساڭ، سول. ءوزىڭدى ءوزىڭ توزاققا تاستاما. جاس بالاڭنىڭ دا وبالىن ويلا. مىنا لاۋازىمدى كىسىنىڭ ءسوزى — جاناشىردىڭ ءسوزى سياقتى. اقىلعا سالساڭ، ايتىپ وتىرعانى راس. اقىلعا سالساڭ، رىسقۇلدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ وتكەن ءومىر قاسىرەتتى ءومىر.
دۇنيەنىڭ ادىلەتسىزدىگىنە شىداي الماي، دۇنيەنىڭ راحاتىنان بەزگەن سول ءبىر ساياق ەردەن كوتەرگەن بالاسى دا جوق. سوندا اراسىن دانەكەرلەپ تۇرعان نە بار؟ نەسىن قيمايدى؟ ءالى باسى جاس. جەردە جاتقان تەسىك مونشاقتى دا بىرەۋ كوتەرىپ الادى. سوندا نەگە زار؟
ءىزبايشانىڭ ۇندەمەي وتىرىپ قالعانىن بايقاعان بەكتەن بولىس:
— بارا المايمىن دەپ قولىڭنان ءبىر جاپىراق ءتىلحات بەر. ءبىز دە جولىمىزدان قالمايىق. اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى دەيىك. قالاي حات ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ بىلمەسەڭ جاقىنىڭ عوي، قايناعاڭ قىرعىزباي جازسىن، — دەدى.
ءىزبايشا ءبىر ءسات ءوزىنىڭ ءتىلحاتىن الدەكىمگە وقىتىپ وتىرعان رىسقۇلدى كوز الدىنا ەلەستەتتى. ءىزبايشا تۇرمە كورمەگەن. ول تۇرمەنى قيسساداعى زىندان دەپ بىلەدى. زىندان تۇبىنە لاقتىرعان تاستاي بولىپ جاتقان رىسقۇل مۇنىڭ ءتىلحاتىن الادى. ءوزى حات تانىمايدى. بىرەۋگە وقىتادى. ءتىلحاتتى وقىپ بەرگەن ادامعا سەنبەي، ءوزىنىڭ ءور مىنەز، قۇلىق-سۇمدىعى جوق تۋرالىعىمەن تىك كەلىپ:
— ءاي، نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ مۇنى جازعان ءىزبايشا ەمەس! — دەيدى. ءبىراق كوڭىلىنە كۇدىك كىرەدى. — شىنىمەن ءىزبايشا مەنەن بەزگەنى مە؟ و، وپاسىز قانشىق! قوينىڭداعى قاتىنىڭا، استىڭداعى اتىڭا سەنبە دەگەن وسى، اتاسىنا نالەت! مەنىمەن بىرگە بارماساڭ، — بادال! باسقا باي تاۋىپ ال! كورەرمىن كوگەرگەنىڭدى! — دەيدى.
ءىزبايشانىڭ تىزەسىندە موماقان جاتقان كىشكەنتاي قىز بالا كەنەت باسىن كوتەرىپ الىپ، وگەي شەشەسىنىڭ كوزىنە بەيكۇنا ءجاۋدىر، جادىگەر كوزدەرىن قاداپ:
— جەڭەشە، كوكەمە بارام، كوكەمە بارام، — دەپ كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتىپ، داۋىسى بىرتە-بىرتە كوتەرىلىپ جىلاپ قويا بەردى. ءىزبايشا تۇيمەتايدى باۋىرىنا قىستى:
— جىلاما، بارامىز كوكەڭە. كوكەندى تاستاپ ءبىز قايدا كەتۋشى ەدىك، — دەدى. كىشكەنە ءسابي جىلاعانىن قويا قويدى. ءىزبايشا سوندا بولىسقا بۇرىلىپ:
— مىرزا، ءبىزدى بوساتىڭىز. رىسقۇلعا جەتەيىك. ءبىزدى اياساڭىز، قۇداي ءسىزدى اياسىن، — دەدى.
بەكتەن بولىس كەنەت شىتىناپ، شارت ەتىپ:
— ۇيدەن شىعا تۇر! ءبىزدىڭ وڭاشا اڭگىمەمىز بار، — دەپ زەكىپ ايتتى. باعانادان بەرگى سىپايىلىق پەردەسىن بىرەۋ سىپىرىپ العانداي، دورەكى.
— جەڭەشە، سەن دە شىعا تۇر، — دەدى قىرعىزبايدىڭ قاتىنىنا. ول بايعۇس بولىسقا اجىرايا ءبىر قارادى دا، ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ، وقپاق قۇستاي ورداڭداي، ءوز ەسىگىن ءوزى تارس ەتكىزىپ قاتتى جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
بەكتەن بولىس سوندا بارىپ قىرعىزبايعا ءشۇيىلدى.
— ال، دەلدالىم، قولىڭا قاعاز-قالام ال.
قىرعىزباي ساندىق جاققا قاراپ قالبالاقتاپ قالىپ ەدى، پريستاۆ سومكەدەن ءبىر پاراق قاعاز بەن قالام ۇسىنا بەردى.
— جاز، — بولىس بۇيىرا سويلەپ. —
«مەن جىلقايداروۆ رىسقۇلدىڭ ايەلى ءىزبايشا جەتىسۋ گۋبەرناتورىنا مىنانى مالىمدەيمىن. رىسقۇلدىڭ سوڭىنان ەرىپ، سسىلكاعا بارۋعا كەلىسىم بەرمەيمىن! ءقازىر اۋليە-اتا ۋەزى، اسپارا بولىسىندا سوقىروۆ قىرعىزبايدىڭ قولىندا تۇرىپ جاتىرمىن.
ساۋاتسىز جىلقايداروۆا ءىزبايشا ءۇشىن قول قويعان سوقىروۆ قىرعىزباي. 20-اقپان 1906 جىل».
— دەلدال ەمەس مولدا بولۋعا لايىقتى ادامسىڭ-اۋ، قىرعىزباي. كانە ەندى قولىڭدى قوي. دۇرىستاپ قوي. اناۋ-مىناۋ، جامان-جاۋتىك ەمەس، گۋبەرناتوردىڭ ءوزى وقيدى بۇل حاتتى. سەنىڭ ارباشاڭدى ول تۇسىنە الماس، ارينە ءتىلماشى بار عوي. بالكىم، رىسقۇل تۋىسقانىڭا دا كورسەتەر. ول سەنىڭ قولىڭدى تانيتىن شىعار.
«رىسقۇلعا كورسەتەر» دەگەندە قىرعىزباي شوشىپ كەتتى. قولىن قويايىن دەپ ىڭعايلانىپ جاتقاندا قايتادان تارتىپ الدى.
— نو-نو! — دەدى پريستاۆ ءتۇسىن سۋىتىپ. — بازاردا جۇرگەن جەرىڭنەن ۇستاپ الىپ، تۇرمەگە تىعىپ تاستارمىن بالەم.
— مەنىڭ قولىم جۇرە مە، ايەلدىڭ ءوز قولى كەرەك، — دەدى قىرعىزباي بولىس پەن پريستاۆقا كەزەك-كەزەك جالتاقتاپ.
— ول ساۋاتسىز، ءبىلدىڭ بە؟ «ساۋاتسىزدىعى ءۇشىن» دەپ جازدىڭ عوي جاڭا، — دەپ پريستاۆ تاعى تۇقىرتىپ تاستادى.
پريستاۆ تۇرماق، مەركەدەگى تورتكۇلدىڭ بازارىندا پيانكەش ۋريادنيك بوپسالاسا، ءبىر سوزگە كەلمەي ءبىر سولكەباي بەرىپ قۇتىلاتىن قىرعىزباي، مىنا تورەنىڭ ىزعارىنا كوپ توتەپ بەرە الماي، جۇرەگى مۇزداپ وتىرىپ حاتقا قولىن قويدى. «كەشىر، باۋىرىم»، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلمەن تىلدەسىپ. — كەش مەن بەيباقتى. باياعىدا ساعان ىلەسپەي، ورتا جولدا مەركەدە قالىپ قالعانىمدى قالاماپ ەدىڭ. ەندى تاعى ءبىر وپاسىزدىق بولدى. ونىڭ ەسەسىنە سەنىڭ ايەلىڭ مەن بالاڭدى باعىپ، قاعۋعا انت ەتەيىن، باۋىرىم. سەنىڭ الدىندا ارىم تازا بولسىن».
— نۋ، كيرگيزباي، — دەدى پريستاۆ ءتىلحاتتى ىجداعاتتاپ سومكەگە سالىپ جاتىپ. — ەندى بۇل ايەلگە ءازىر بول. قاشىپ كەتىپ جۇرمەسىن. ايىرىلىپ قالساڭ، ۋح! رىسقۇلدىڭ ارتىنان ول ەمەس، سەن كەتەسىڭ.
تورەلەر ۇيدەن شىقتى. جاس ءتولدىڭ كىندىگى قاتپاعان ەرتە كوكتەم ەدى. كۇن ەداۋىر كەشكىرىپ قالىپتى. اسپارانىڭ باسىنداعى ساۋلە مالعان مايدا بۇلت قوياننىڭ جون ارقاسىنداي جۇمىر، جۇمساق. اسپان كەۋىلىم جاي، ءمولدىر كوك. مىقاننىڭ ارعى بەتىندە ءبىر سالت اتتى قىرعىز تاۋدى بەتكە الىپ، اندەتىپ كەتىپ بارادى:
— يش تى، قارا-كيرگيز، — دەدى پريستاۆ اندەتكەن سالت اتتىعا قاراپ:
مىقاننىڭ ارعى بەتى — قىرعىزدار. اۋليە-اتا ويازىنا قارايتىن شالدۋار بولىسى. قازاقتى — «كيرگيز»، قىرعىزدى «قاراكيرگيز» دەيتىن ادەتىنە باسىپ تۇر پريستاۆ.
الاتاۋعا پريستاۆتىڭ كوزىمەن قاراساڭ، قيقى-جيقى ۇيىلگەن تاستار. كوكتەم الدىندا قۋانىشى كىشكەنتاي كەۋدەلەرىنە سىيماي شىقىلىقتاعان شىمشىقتاردىڭ قازىرگى بەيمازا تىرشىلىگىنەن؛ كەشەگى التىن كۇرەكتەن كەيىن جۇمىرتقا قابىعىن تەسىپ شىققان بالاپان قۇساپ، توڭى جىبىگەن توپىراقتى تۇرتىنەكتەپ شىعىپ كەلە جاتقان كوكتىڭ سىبدىرىنان؛ بەتىڭدى قىز الاقانى سيپاعانداي ساف سامالدىڭ لەبىنەن؛ وسىنىڭ بارىنە شالا ماس بولىپ بارا جاتقان اناۋ قىرعىزدىڭ ساعىنىشتى ءان سازىنان مىنا بولىس پەن پريستاۆ بەيحابار. كوكىرەكتە سەزىم قىلى دىڭ ەتپەگەن كاركەۋدەلەردىڭ تابيعاتى تاسىر، ءتىلى دوكىر. ۆەرنىيدىڭ تۇرمەسىندە اكەسىمەن بىرگە جاتقان تۇرار رىسقۇلوۆپەن ەندى ون جىلدان سوڭ بەتپە-بەت كەزدەسەتىندەرىن بۇل ەكەۋى ءقازىر بىلمەيدى. اسپارا بولىسى بەكتەن مەدەروۆ پەن مەركە پريستاۆى افاناسيي سوكولسكيي. تەرەك باسىندا قۋراعان جاپىراق قالتىرايدى. ولار بۇعان نازار سالعان جوق.
— پوەحالي، — دەدى پريستاۆ.
* * *
الماتىنىڭ اسپانىندا دا جاڭا كوكتەمنىڭ تولعاعى بار. كوگىلدىر، ءتۇپسىز كوك الەم. ءبىر قىلاۋ جوق، ءبىر قىلپىق جوق. جاراتقان قۇدىرەت بار ەكەنى راس بولسا، ءدال ءقازىر اسپاندا ول جاسىرىنار جەر جوق. جاراتقان قۇدىرەت بار بولسا، ءدال ءقازىر ول ادامداردىڭ كوزىنە كورىنەر ەدى. ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتان كەيىن كۇننىڭ كوزىنە ءبىرىنشى رەت شىققان رىسقۇلدى كورەر ەدى...
ايداۋىل كامەرانىڭ ەسىگىن اشىپ:
— رىسقۇل، اعاڭ كەلدى، دالاعا شىق، — دەپ ءسۇيىنشى سۇراعانداي بولدى.
— «مەنىڭ قانداي اعام بار ەدى؟» — دەپ رىسقۇل داعدارىڭقىراپ قالعان. «اعاڭ» دەگەندە الدىمەن ويىنا ورالعانى باياعى مارقۇم بەردىقۇل بولدى. سۋ تۇبىنەن كورىنگەن سۋرەتتەي بولىپ بەردىقۇلمەن قاتار كوز الدىنا داۋىلبايدىڭ سۇلدەرى تۇرا قالدى. «داۋىلباي دا اعام، — دەدى رىسقۇل. — ول دا الىس ەمەس. ءبىراق جازىقسىز بەردىقۇل جەر جاستانىپ، داۋىلبايدىڭ ءالى وسقىرىپ وتىرعانى جامان».
ايداۋىل رىسقۇلدى دالاعا شىعاراردىڭ الدىندا اياعىنا كىسەن سالدى. تۇرمەنىڭ اۋلاسىنا شىعا بەرگەندە جەرگە كۇن قۇلاپ تۇسكەندەي دالا جارق ەتە قالدى. رىسقۇل ەرىكسىز ەكى كوزىن باسىپ تۇرىپ قالدى. كۇن ەكەش جارىق كۇندى دە جاتىرقاۋعا بولادى. كۇندىز-تۇنى تاس شىڭىراۋدىڭ ىشىندە جاتقان ادام، اق ساۋلەگە كوزى ۇيرەنە الماي ءاز سوقىرداي تۇرتىنەكتەپ ايتەۋىر العا جىلجي بەردى. بىرتە-بىرتە كوزى جارىققا ۇيرەنگەن سوڭ اۋەلى، اۋلانىڭ ءىشىن تانىدى. تاقىر قورانىڭ ىشىندە مۇمكىندىگى بار جەرگە قىلتيىپ كوك شىعىپتى. بيىك دۋالدىڭ سىرتىنداعى ناۋ تەرەكتەر بۇرشىك جارىپ، اشاڭ جاسىل القا تاعىنىپ قالعان ەكەن. اش ادامنىڭ توق تاماقتى كوتەرە الماي قالاتىنى سياقتى، كىلەڭ قاپىرىق، تىمىرسىق اۋاعا داعدىلانىپ كەتكەن وكپە مىنا تازا اۋاعا شىداي الماي سەتىنەگەندەي.
ەكەۋى قاقپا الدىندا قۇشاقتاسىپ كورىستى. احات ەكى كوزى جاساۋراپ، نەمەرە ىنىسىنە قايتا-قايتا قارادى. قارا نارداي قايراتتى بۇرىنعى رىسقۇل جوق. بۇرىنعى قاراقوشقىل ءوڭى بيت سورعانداي بوپ-بوز. سۇزەكتەن تۇرعانداي، بۋىرشىن ەتى سىلىنىپ تۇسكەن.
— قۇلىنى قۇدىققا قۇلاعان ماما بيەدەي سەنىڭ مىنا اباقتىڭدى اينالشىقتاپ شىعا الماي ءجۇرمىن، شىراعىم. الگى باستىعىڭا قايتا-قايتا بارىپ، سەنىمەن كورىسۋگە ارەڭ مۇرسات الدىم. جولاتپايدى، ابىلەت باسقىرلار.
احات قىزىل جيەك كوزىن تاعى ءسۇرتتى:
— تۇرار قالاي؟ تىماۋ-سىماۋدان امان با؟ سول قوزىمدى ساعىندىم.
— امان، احا. كۇندىز جۇمىسىنا كەتەدى، ءتۇن بالاسى بىرگەمىز. ءبىراق بۇل كۇندى دە كوپسىنىپ تۇر عوي. جاقىندا ايىراتىن شىعار. قاتىن، بالانى قاتىرعىعا بىرگە الا كەتەمىن دەپ گۋبىرناتىرعا ارىز ايتقانىما تالاي بولدى. ءالى جاۋاپ جوق. سوعان قاراعاندا سوزباققا سالدى-اۋ دەيمىن. ءيا، وزدەرىڭ قالايسىڭدار؟ نە بولىپ جاتىر اعايىن؟ ءىزبايشا قايدا؟ مولدابەك قايدا؟
— اعايىن ەلگە اۋعان. مولدابەك ءوز ءۇي ىشىمەن بىرگە ءىزبايشانى، تۇيمەتايدى الىپ مەركەگە بارامىن دەپ كەتتى. جۇرتتا قالعان جالعىز مەن. ءوزىڭ مۇندا جاتقاندا تۇرا تۇرايىن دەدىم، شىراعىم. قايدا اسىعامىن؟ سەنىمەن قايىر-حوش ايتىسپاي تۇرعاندا، ەشقايدا كەتپەيمىن.
رىسقۇل تۇنجىراپ قالدى.
— اپىر-اي، باسە، ءىزبايشادان جاۋاپ جوق. مەركەگە كەتكەن ەكەن عوي. مىنالاردىڭ مەنىڭ ارىزىما ءۇن قاتپاي قالعانى سول شىعار. تابا الماي جۇرمەسىن. ءبىراق تاپپاۋشى ما ەدى. ايتەۋىر، كەشىكتى.
— ءىزبايشانى ىزدەتىپ، ءبىزدىڭ بولىس پەن ستارشىندى ءبىراز قىسسا كەرەك بۇلارىڭ، — دەدى احات. — اۋەلى توز-توزىمىزدى شىعارىپ ەدى. ايتەۋىر، قۇداي راحىمى ءتۇسىپ، مەنى مازالاعاندى قويدى. سەنىڭ شولاق شابدارىڭدى ماعان قايتارىپ بەردى. انە، سىرتتا بايلاۋلى تۇر. ونى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. ءجۇر، كورەسىڭ بە؟
«شولاق شابدار» دەگەندە رىسقۇلدىڭ قۇلاعى ەلەن ەتىپ، بوپ-بوز وڭىنە قىزىل رەڭ جۇگىرىپ، كادىمگىدەي قۋانىپ قالدى. ەجەلگى دوسىن كورمەكشى بولىپ قاقپادان مويىن سوزا بەرىپ ەدى، ايداۋىل الدىن وراپ:
— قايت! — دەدى.
بۇكىل ءومىرى ات ۇستىندە وتكەن ادام. تاقىمى ەر-توقىمعا تيمەگەلى دە جىلدان اسىپتى. ءىنىسى اتتى ساعىنعانىن سەزگەن قارت بۇكشەڭدەپ بارىپ، تەرەككە بايلاۋلى تۇرعان شولاق شابداردى قاقپانىڭ الدىنا جەتەلەپ الىپ كەلدى. رىسقۇلدىڭ ەسىگىنە بىتكەن جالعىز مالى. رىسقۇل «تاك-تاك» دەپ تۇمسىعىنان سيپاپ ەدى، جانۋار يەسىن تانىدى ما، كەبەرسىگەن ۇستىڭگى ەرنى قىبىرلاپ، تۇتقىننىڭ قولىن تالماي بەردى. بۇل ءسىرا، جىلقى بالاسىنىڭ بىرەۋدى جاقسى كورگەندە ىستەيتىن ىزەتى شىعار، سونىسىمەن ءوز مەيىرىمىن بىلدىرگەنى شىعار. نە دە بولسا، رىسقۇلدىڭ جۇيكەسى ءبىر ءجىبىپ كەتتى، شىدامى بەرىك ازامات تەبىرەنگەننەن كومەيىنە وكسىك تىعىلا بەردى:
— ە، شولاعىم، ريزامىن ساعان، — دەپ سىبىرلادى. — شىركىن، ساعان ءمىنىپ الىپ، تالعار مەن تۇرگەننىڭ تاۋلارىن، شەلەك پەن ەسىكتىڭ القابىن ارالاپ، جورتىپ جۇرگەن جوقشىلىق كۇندەردىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەكەن-اۋ؟!
— ە، شىراعىم، ءۇمىتسىز شايتان عانا بولسىن. ءالى كىم بىلگەن. ءدام-تۇز تاۋسىلماسا، شولاعىڭا دا مىنەرسىڭ، — دەپ سەزىمتال قارت ءىنىسىن جۇباتقان بولدى.
— وي، احا، ءسىز دە ايتا بەرەسىز، — دەپ كۇلدى رىسقۇل. — بۇل شولاق وننان اسىپ قالدى. ەندى مەن ورالعانشا ون جىل وتسە، بۇل بايعۇستىڭ باسى قۋراپ قالماي ما؟! ءبىراق، كىم بىلەدى، كىمنىڭ باسى بۇرىن قۋرارىن. مەنىڭ جاۋراعان جانىمدى ءقازىر تەك ۇزىلمەس ءۇمىت وتى عانا جىلىتادى. ادام سورلى قىزىق ەكەن عوي. ايدالاتىنىڭدى، قۇلاق ەستىمەگەن، كوز كورمەگەن، قيانعا كەتەتىنىڭدى ءبىلىپ وتىرىپ، الدەنەدەن ءۇمىت ەتەسىڭ. نە ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ. ءبىراق ايتەۋىر دامەتەسىڭ.
— ءۇمىتسىز شايتان عانا بولسىن، شىراعىم. ءۇمىتىڭدى ۇزبە، ادامنىڭ ءۇمىتى ۇزىلگەنى — ءۇنى وشكەنى. سەن تۇرماق، مىنا جەتپىستەن اسىپ، باسى جەرگە جەتكەن مەنىڭ دە جارىق دۇنيەدەن ءۇمىتىم بار. ەندى ماعان نە داۋا. ا ءبىراق كەۋدەدەن شىبىن جان شىقپاي تۇرعاندا، قىبىرلاپ جۇرە بەرگىڭ كەلەدى. ا سوندىقتان جاسىما، شىراعىم. مىنا ءتىرى كولەڭكەڭ تىقىرشىپ تۇر عوي. — احات ايداۋىلعا قارادى. — ءسوزدى كوپ سوزباي، قوشتاسايىن. تۇراردى ءبىر كورسەم دەپ ەدىم...
— ءىزبايشادان جاۋاپ بولماسا، وزىممەن بىرگە تۇراردى الا كەتپەكپىن. ال الدا-جالدا رۇقسات ەتپەسە، ءبىر قۇدايعا، ودان سوڭ وزىڭە تاپسىردىم، احا. وعان جانى اشيتىن باسقا ءبىر ادام جوق. «اعايىنىڭ كوپ بولسا ادام تيمەس، كوسەۋىڭ ۇزىن بولسا قولىن كۇيمەس»، — دەۋشى ەدى. مەن اعايىنسىز ەمەس ەدىم، ءبىراق ازاماتى از بولدى، اتاسىنا نالەت. مەن ولاردى كىنالامايمىن. ولاردان كىنا جوق شىعار. جالاڭ قولمەن وت كوسەپ، اياعى كۇيگەن تاۋىقتان تارىعىپ قالعان شاعىمدا، الماتىنىڭ اباقتىسىن، مەككە اينالعانداي سىرتتان تورىپ، جانىمنان شىقپاي جۇرگەن جالعىز سەنسىڭ. ريزامىن، احا. ەكى دۇنيەدە دە ريزامىن. الدەقالاي زامان بولسا، تۇراردى تاستاما.
قارت اعاسى رىسقۇلدى قۇشاقتاپ، توسىنە ءتوسىن باسىپ، جەل شايقاعان كارى ەمەندەي تەڭسەلىپ، كوپ تۇردى. سوندا كارىلىكتەن شارشاعان، ۇزدىكسىز سوعۋدان مەزى بولا باستاعان جالقاۋ جۇرەگى قايتادان جاندانىپ، ولىمسىرەگەن وزەنگە تاۋدان تاسقىن قۇلاعانداي، تۋلاپ، دۇرسىلدەپ قويا بەردى. شىدامى بىتكەن ايداۋىل احاتتى يىعىنان تارتىپ:
— ۋاقىت ءبىتتى! — دەپ قالدى.
ەتى قاشقان قۋ سۇيەك يىقتىڭ تىنىمسىز ءدىرىل قاققانىن قولىمەن سەزگەن ايداۋىل امالسىز تاعى ايالداعان.
كىم بىلگەن، بودەنەنىڭ قۇيرىعىنداي تۇقىل تىرشىلىكتە تۇرمەنىڭ قۇلپى مەن تەمىر تورىنان باسقا، اش قاندالا مەن اتالا بىلامىقتان باسقا، اقسيعان تىستەر مەن اقىرعان بۇيرىقتان باسقا، بۇل تىرشىلىكتە تۋىسقاندىق، قيماستىق، قيىسپاستىق، وزەك ورتەنەر سەزىمدى ايداۋىل پاقىر سوندا ءبىر ساتكە ءوز باسىنان كەشكەن دە بولار...
* * *
«ەسەن-ساۋ بارسىز با، تۇراردىڭ كوكەسى؟ ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى كورمەگەلى مىنە، ەكى جىلعا جاقىنداپتى. ءوزىمىزدىڭ بەساعاشتاعى جەركەپەدەن ءسىز اتتاپ شىققالى بەرى ەكى جاز، ەكى قىس ءوتتى. مىنە، تاعى دا كوكتەم شىقتى. كەشە مەن ناۋرىز كوكتى كوردىم. كوزىمە جىلى ۇشىرادى. سىزدەن ءبىر حابار بەرەر دەپ دامەتكەن ەدىم، ءتىلسىز قۇس تۇك ايتپادى. سويتسەم، ول جىلى جاقتان، وڭتۇستىكتەن ۇشىپ كەلەدى ەكەن عوي. ال، ءسىز بولساڭىز الماتىنىڭ اباقتىسىندا، ءقازىر ءبىز تۇيمەتاي ەكەۋمىز پانالاپ جۇرگەن مەركەدەن الىستاسىز. مەن كورگەن ناۋرىز كوك، ءسىرا مىنا مەركەدەن ءوتىپ، الماتىعا دا بارار. اندا-ساندا اباقتىدان ءسىزدى دالاعا شىعارعاندا سول ناۋرىز كوكتى ءسىز دە كورەسىز. تۇيمەتاي ەكەۋمىزدىڭ سالەمىمىزدى، ساعىنىشىمىزدى جەتكىزەر مە سىزگە ءجاۋدىر كوز، كوگىلدىر قۇس؟ ءبىز ءسىزدىڭ ەتەگىڭىزدەن ۇستاپ، قيانعا كەتۋگە دە ىقتيارلىمىز. ول باسىندا قۇدايدىڭ پەشەنەگە جازعانى سىزبەن بىرگە ءومىر كەشۋ بولعان. ەسىڭىزدەمە، تۇراردىڭ كوكەسى؟ مەن ءسىزدىڭ جەر كەپەڭىزدىڭ تابالدىرىعىن تاۋداي بيىككە بالاپ، ىس باسقان جەرتولەنىڭ الاسا توبەسىن شاڭقاڭ اق وردانىڭ شاڭىراعىنداي ساناپ، ءوز ەركىممەن اتتاپ ەدىم عوي، وندا مەن جاسىم جيىرماعا تولماعان جاس بالا ەدىم. «قاتىنى ولگەن قاڭعىباسقا تيگەن ىنەسى؟» — دەدى جۇرت سوندا. اۋىلناي تاۋباي ءسوز سالىپ ەدى الدىندا. تاعدىر ەكەن، وعان كونبەي، سىزگە كوزسىز ىلەسە بەردىم. ءۇيىمىز جەركەپە بولسا دا، قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي ەدى. ەندى ول قاڭىراپ قالدى. ەندى مەن ءۇش تاعان وشاقتى، ءتۇبىنىڭ جارىعى جەز شەگەمەن جامالعان قارا قازاندى، قوس ۋىس ءدان تابىلعاندا تالقان تارتاتىن تac ديىرمەندى ساعىنامىن. قالدى ءبارى دە. تۇرار كىلتىن بۇراپ سىلدىرلاتا بەرەتىن ەسكى ءابدىرا دا قالدى. ونىڭ ىشىندە اق شۇبەرەككە وراۋلى جاتاتىن اق باكىنى الا كەتتىك. سىزدەن تاپقان بالانىڭ كىندىگىن سول باكىمەن كەسۋدى قۇداي ماعان قيمادى. جانىمىزداعى تەرەڭ سايدان ەكى شەلەك سۋ كوتەرىپ كەلە جاتقاندا تۇسىك تاستاپ، سودان قايتىپ بالا كوتەرمەي قالدىم مەن بەيباق. ءبىراق التى ايلىعىندا باۋىرىما سالعان تۇيمەتاي مەنىڭ ءوز وزەگىمدى جارىپ شىققانداي. قۇداي كۋا، مەنى تۇيمەتايدىڭ وگەي شەشەسى دەپ ەشكىم ايتپاس. تۇراردىڭ ءجونى ءبىر باسقا. ول دا مەنىڭ ءوز بالام. ءبىراق مەنىڭ اق ءتوسىمنىڭ ءيىسىن الماعان. سوندا دا قاتتى ساعىنامىن. نە كۇيدە ءجۇر ول ءقازىر؟ مەنى ەسىنە الا ما ؟ ءتىرى بولسىن قۇلىنىم. مەنەن سالەم ايتىڭىز، اناسىمىن مەن ونىڭ.
تۇراردىڭ كوكەسى-اۋ! ازعىرعان جۇرتتىڭ ايتقانى كەلدى. مەنى ءسىز ۇلدەمەن بۇلدەگە وراعان جوقسىز. ءبىز ەرلى-زايىپتى بولىپ قوسىلعان بەس جىلدىڭ ىشىندە مەنىڭ يىنىمە ءبىر-اق رەت جاڭا كويلەك ءىلىنىپتى. «باتىر بايىماس» دەگەن راس ەكەن. ءبۇيىرىمىز تومپايىپ، تويا تاماق ىشكەن كۇنىمىز از بولدى. ءبىر ۋىس تالقان تابىلسا تۇرار مەن تۇيمەتايدىڭ اۋزىنا توستىم. ويتكەنى مىسىق ەكەش مىسىق تا، قانشا اش بولسا دا، ۇستاعان تىشقانىن الدىمەن بالالارىنا اكەلىپ بەرەدى. تاۋبايعا تيسەم، اق مايى اقتارىلعان قارا شارانى ءوزىم ۇستار ەدىم. كەشە ءسىز تۇرمەگە تۇسكەندە، بەساعاشتاعى اۋىلىمىز ويران بولعاندا تاۋباي مۇنى بەتىمە سالىق قىلىپ، تابالادى عوي. ءبىراق مەن تاعدىرىما نالىمايمىن، تۇراردىڭ كوكەسى. سىزدەي ەر ازاماتتىڭ ايەلى ەكەنىمە شۇكىرشىلىك ەتىپ، ەڭسەمدى تۇسىرمەي، جۇرتتىڭ جۇزىنە قىمسىنباي قارايمىن. ءبىر ەلى اۋزىنا ەكى ەلى قاقپاق قويا الماعان جۇرت نە دەسە، و دەسىن، مەنىڭ ءپىرىم ءسىزسىز، تۇراردىڭ كوكەسى. مەن سىزگە سەنەمىن. وزىڭىزبەن بىرگە سىبىرگە ءبىزدى دە الا كەتپەك بولعانىڭىزدى ەسىتكەندە، مەنىڭ ءىشى-باۋىرىم ەلجىرەپ، سىزگە — ەرىمە، پىرىمە دەگەن ىنتىق، مىنا اداسقان قازداي قاڭقىلداپ جۇرگەن ساتتە، جانىما سايا، ىرگەمە ىق بولدى. سىزگە ىلەسىپ، قىستىڭ قىسپاعىندا ومبىلاپ قالعان جارالى كيىكتەي، قيىنشىلىق كورسەك تە ارمان جوق،. ءتاڭىرى قوس كورىپ، تورەلەردىڭ راقىمى تۇسسە، ءبىزدى اجداھانىڭ اۋزىنا اپارساڭىز دا، الا كەتىڭىز، تۇراردىڭ كوكەسى...».
بالانىڭ باسىنداي سوم قۇلىپتىڭ ساقىر-سۇقىرىنان رىسقۇل شوشىپ ويانعان. ويانا سالىپ ءوز قولىنا قارادى، جان-جاعىن سيپالادى. ءىزبايشانىڭ جاناعى حاتى ۇشتى-كۇيلى جوق. اڭىرىپ، ەسەڭگىرەپ وتىرىپ، ەسىن جيعاندا بارىپ، الگىنىڭ ءتۇسى ەكەنىنە كوزى جەتتى. كەنەت كۇن تۇتىلعانداي، كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ بارا جاتتى. تۇسىندە جايراڭداعان قايران كوڭىل ءبىر ساتتە تالقان بولدى.
ايداۋىلدىڭ قۇلىپتى سالدىراتقانىن رىسقۇل زارىعا كۇتىپ، ساعىنىپ جاتاتىن. اتۋعا الىپ شىقپاقشى بولسا دا، ەسىكتىڭ ءبىر اشىلعانى جاقسى. ال ءبىراق مىنا ءبىر ىنتىزار شاقتىڭ شىرقىن بۇزا، كامەرانىڭ ءىشىن جارقىراتقان كۇندى سوندىرە، ادەمى تۇستەن اداستىرا كەلگەن ايداۋىلدى ءقازىر رىسقۇل ەكى كوزىمەن ەسىككە شەگەلەپ جىبەرە جازدادى.
ايداۋىلدىڭ سوڭىنان تۇرمەنىڭ باستىعى پريحودكو مىرزانىڭ ءوزى كىردى. باستىقتىڭ ءوزى كىرسە، تەگىن كەلىس ەمەس.
— قالاي، رىسقۇل؟ — دەدى پريحودكو شالا-پۇلا قازاقشا، ەسكى دوسىمەن سويلەسكەندەي.
— قالاي بولۋشى ەدى، مىرزا. سەندەردەن حابار كۇتىپ جاتقان.
— حابار جاقسى ەمەس، رىسقۇل، — دەدى پريحودكو جانى اشىعانسىپ. — سەنيكي قاتىن وتكاز بەرگەن. حات مىناۋ. — پريحودكو قاعازدى رىسقۇلدىڭ قولىنا ۇستاتپاي قاشىقتان كورسەتتى دە، باياعى قىرعىزباي قولىمەن ارابشا جازىلعان ءتىلحاتتىڭ اۋەلى ورىسشا اۋدارماسىن وقىپ، ونى ءتىلى جەتكەنشە قازاقشالاپ بەردى.
— سەنبەيمىن! — دەپ رىسقۇل ورنىنان اتىرىلا تۇرەگەلدى. — ماعان اتبەكەت بولعان قازاق جىگىتى قايدا؟ سول وقىپ بەرسىن. مەنىڭ ايەلىم ەمەس مۇنى جازعان. مىناۋ جالعان!
رىسقۇل ار جاعىن ايتا الماي القىنىپ، دەمى تاۋسىلىپ بارىپ كەنەت توقتادى.
— سەنيكي اقماق، رىسقۇل، — پريحودكو قاۋعا ساقالىن تالداپ تۇرىپ. — قانداي قاتىن ءوز ەركىمەن كاتورگاعا بارادى؟ قاتىندار ءبارى سونداي. سەنبەۋ كەرەك.
— وتىرىك ايتاسىڭ، قاتىنداردىڭ ءبارى وپاسىز ەمەس. وپاسىز بولسا، پاتشانى ولتىرمەك بولعان ورىستاردىڭ قاتىندارى بايلارىنىڭ سوڭىنان سىبىرگە نەگە بارعان؟
— وھو، سەنىڭ ساۋاتىڭ اشىلىپ قالعان ەكەن. مۇنى كىم ايتتى ساعان؟ ا! كىم ايتتى؟ الگى وڭباعان بروننيكوۆ قوي. سولاي عوي، ءا؟ ونىكى ساندىراق. سەنىڭ جانىڭنان ونى دۇرىس الىپ كەتكەن ەكەنبىز. ال، و باسىندا قاسىڭا بەكەر ورنالاستىرعانبىز. كوردىڭ بە، جابايى كيرگيزگە دەكابريستەردىڭ كىم بولعانىن ۇيرەتۋىن. اقىماق، سەن دەكابريست ەمەسسىڭ ال سەنىڭ ايەلىڭ ارتىڭنان سىبىرگە ىلەسىپ باراتىن دۆوريانكا ەمەس. ترۋبەسكايا مەن ۆولكونسكايا بۇزىق كۇيەۋلەرىنىڭ سوڭىنان ىزدەپ بارسا، ولار باي بولعان، قالتاسى قالىڭ بولعان. ءوز قاراجاتىمەن كوشىپ-قونعان. ال سەنىڭ قاتىنىڭنىڭ قالتاسىندا قارا باقىر دا جوق. جولدا ءبىر جەردە ارام قاتىپ قالسا، وبالىنا كىم قالماق؟ سونى بىلگەن سەنىڭ قاتىنىڭ. ول سەنەن اقىلدىراق ەكەن. مىنە، ءتىلحاتى. كوپ كۇيسەمەي، جولعا جينال!..
پريحودكو ەسىك جاققا بۇرىلا بەرگەندە، رىسقۇلدىڭ جان داۋىسى شىعىپ:
— مىرزا! وندا ماعان تۇراردى الا كەتۋگە رۇقسات ەت! — دەپ ىشقىندى.
— جاسى جەتپەگەن بالانى كاتورگاعا جىبەرۋگە زاڭ جوق، — دەدى پريحودكو اشۋلانىپ.
— وندا مەن گۋبىرناتىرعا ارىز ايتامىن. گۇبىرناتىرعا! — دەپ قايتالادى رىسقۇل، تۇرمە باستىعى گۋبەرناتوردان سەسكەنەدى-اۋ دەگەن ۇمىتپەن.
— ايت، ايت. ارىز جاز، ءوزىڭ جازا المايسىڭ. اناۋ بروننيكوۆ دەگەن دوسىڭا جازدىرۋعا رۇقسات بەرگىزەيىن!..
پريحودكو كەتىسىمەن، كامەرانىڭ ءىشىن كۇدىك جايلادى. «سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە»، — دەدى رىسقۇل سىلەيىپ تىكەسىنەن تىك تۇرعان كۇيى تەرەزەدەن كورىنگەن ايعا قاراپ.
اي جارىقتىق تولىقسىپ تۇر ەكەن. ونىڭ بەتىندەگى مەڭ رىسقۇلعا تانىس ادامنىڭ سۇلدەسىندەي بولىپ كورىندى. كۇندىزگىدەن گورى ءتۇن بالاسى جورتۋىلدا كوپ جۇرگەن رىسقۇلدىڭ اي بەتىنە انىقتاپ تۇرىپ قاراعانى وسى بولار. بەساعاشتاعى سايدىڭ تابانىنان ءيىن اعاشپەن سۋ كوتەرىپ كەلە جاتقان باياعى قاليپا مارقۇم مىنا تۇرمە تەرەزەسىنەن قاراپ تۇرعانداي ەكەن. اسپانداعى ايدىڭ مەڭى قاليپا بولىپ ەلەستەگەنى رىسقۇلدى ءسال سەسكەندىردى. نەگە ءىزبايشا ەمەس، قاليپا ەسكە ءتۇستى؟
قاليپا مارقۇم تۇرار مەن تۇيمەتايدىڭ اناسى ەدى عوي. ءتىرى ادام تىرشىلىكتىڭ ق ۇلى. تىربانىپ ءجۇرىپ، وزەكتەس جان جولداسى بولعان ادامنىڭ بەينەسىن كوڭىلىنەن ءوشىرىپ الا جازداپتى... «قايران قاليپا، سەن بولساڭ ماعان ىلەسەر ەدىڭ. اق قار، كوك مۇزدا دا بىرگە بولار ەدىڭ. مەنىڭ تۇرارىمنىڭ اناسى، تۇيمەتايىمنىڭ اناسى. ارۋاعىڭ ريزا بولعانى ما؟ قىسىلتاياڭدا نەگە ەلەستەدىڭ كوزىمە؟ كىنالى بولسام، كەش مەنى!».
تار تەرەزەدەن اي قيعاشتاي بەردى. اي بەتىندەگى مەڭ ۇندەمەدى. ءۇنسىز قوشتاسۋ شىعار.
اي تاسالانىپ، كامەرانىڭ ءىشى تۇنەككە تولدى. رىسقۇل ەدەنگە جانتايىپ، كوزىن جۇمدى. الگىدە تۇسىندە وقىعان ءىزبايشانىڭ حاتى كوڭىلىندە قايتا سايراي باستادى. كوكىرەك كوزىنە ءىزبايشا ەلەستەگەن قالپىندا، كىرپىگى ايقاسىپ، رىسقۇل قالعىپ كەتتى.
ءىزبايشا ونى جاڭا كورگەندەي، ءتۇن قاراڭعىسىندا تانىماي قالعانداي جۇمساق الاقانىمەن بەتىن سيپالادى. ماڭدايىنىڭ سىزىقتارىنا دەيىن تۇگەلدەپ، قۇلاعىنىڭ سىرعالىعىن ۇستاپ كوردى. اقىرى رىسقۇل ەكەنىنە كوزى جەتكەندەي، بەتىنە بەتىن تاقاپ، ەرىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، كۇرسىنىپ قويىپ، كوپ جاتتى. ءتاتتى ءتۇس ءىزبايشانى عايىپتىڭ ىسىمەن سىبىرگە دە، ساحالينگە دە الىپ بارادى.
ساحالين ساپارىندا ءجۇرىپ، رىسقۇل تۋعان ەلىن، اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ارشاسىن، الاتاۋدىڭ اق شىڭدارىن، جادىگەرى تۇرارىن، تۇلىمشاعى سەلتيگەن تۇيمەتايىن وزەگى ءۇزىلىپ ساعىنعاندا، ءىزبايشانى دا اڭسايتىن بولادى. جالعان حات پاك كوڭىلدى جاڭىلدىرا المايدى.
پريحودكو ۇيىندە ناتاشانىڭ باسىرە بولمەسى بولار ەدى. بولمە تاپ-تۇيناقتاي تازا، شاپ-شاق قانا. ءبىر قابىرعا كىتاپ تولى شكافتار، ەكىنشى جاق ىرگەدە جاپ-جالتىر قارا پيانينو تۇرادى. جالتىراعانى سونشا، سۋرەتىڭ كورىنەدى. ناتاشا گيمنازيادان كەلگەن بويى، پورتفەلىن تاستاي سالىپ، فورمالى كيىمىن اۋىستىرۋعا دا شىدامى جەتپەي، پيانينونىڭ اۋىر قاقپاعىن اشىپ، نازىك ساۋساقتارىمەن ءپىل سۇيەكتى اپپاق كلاۆيشتاردى باسىپ-باسىپ قالعاندا، كىشكەنتاي جۇرەگىڭنىڭ قىلدارىن بىرەۋ شەرتىپ-شەرتىپ جىبەرگەندەي سيقىرلى ءۇن توگىلىپ جۇرە بەرەدى.
احات اتانىڭ قوتىر اعاش دومبىراسىنان وزگە اسپاپ كورمەگەن تۇرار ءۇشىن پيانينو دەگەنىڭ تەك ەرتەكتىڭ ەلەسى. ءبىراق ەرتەك تە ەمەس، ءتۇس تە ەمەس، جالتىر قارا اعاشىن سيپاۋعا دا جاسقانىپ، سيقىرلى كۇي ساندىقتىڭ قاسىندا تۇر.
— ويناپ كورشى، — دەدى كەنەت ناتاشا تۇرارعا اينالمالى دوڭگەلەك ورىندىقتى ۇسىنا بەرىپ.
— جوق، مەن بىلمەيمىن، — دەپ تۇرار شەگىنشەكتەپ ەدى، ناتاشا ونى جەڭىنەن تارتتى.
— ۇيالماي-اق قوي، مۇمكىن، ۇيرەنىپ كەتەرسىڭ. مۇمكىن، سەنەن ۇلكەن مۋزىكانت شىعار. سەن وتە العىرسىڭ عوي. از ۋاقىتتا جازۋدى دا، وقۋدى دا ۇيرەنىپ قالدىڭ.
تۇرارعا مىنا قىزدىڭ بوياماسىز شىن ءسوزى جىگەر بەردى مە، يمەنبەي بارىپ ورىندىققا وتىرىپ، اۋەلى قاز-قاتار اپپاق كلاۆيشتارعا ءبىر قاراپ الىپ، وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن عانا بىرەۋىن باسىپ بايقادى. ءداۋ كۇيساندىق مۇنى جاتىرقاعانداي گۇر ەتە قالدى. تۇرار قىسىلىڭقىراپ ناتاشاعا قاراپ ەدى، قىز سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. سونان سوڭ باسقا ورىندىق اكەلىپ، تۇرارمەن قاتار وتىرا قالىپ:
— كانە، ءبىر ءان ايتىپ كورشى. مەيلى قازاقشا بولا بەرسىن. ىڭىلداپ، نوبايىن كەلتىرسەڭ بولعانى، — دەدى. — مەن قوسىلايىن.
— ءان بىلمەيمىن.
— قويشى. بىردە-بىر ءان بىلمەيسىڭ بە؟
بەساعاشتا انشىلەر بار-اق ەدى. ءبىراق اندەرى مۇڭدى كەلەتىن. توي-تومالاقتا، بوزا جورادا ەكەۋ-ەكەۋ قوسىلىپ ايتىسقاندا، سوزدەرى مىنا سارىنداس كەلەتىن:
جيىرماعا جيىرما جۋىق دەيدى
شاڭىراقتى كوتەرگەن ۋىق دەيدى، عاشىق جار.
ورالىڭنىڭ بارىندا وينا دا كۇل،
ولگەننەن سوڭ قارا جەر سۋىق دەيدى، عاشىق جار.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول كوپ اندەردەن ءقازىر تۇراردىڭ ەسىنە تۇسكەنى «ەلىم-اي» بولدى. احات تا ۇدايى وسى اۋەندى دومبىرامەن تىڭقىلداتىپ وتىرار ەدى. ءقازىر ناتاشا قولقالاپ قويماعان سوڭ، بالا سول اۋەندى ىڭىلداپ ايتا باستاپ ەدى، ناتاشا ىلەزدە قاعىپ الىپ، پيانينو تىلىنە ءتۇسىردى. — قازاقشا ءبىر ءسوز بىلمەيسىڭ، قالايشا تەز ءتۇسىنىپ قويدىڭ؟ — دەپ تۇرار تاڭ قالدى.
— مۋزىكاعا ءتىلدىڭ، ءتىلماشتىڭ كەرەگى جوق، جاقسى مۋزىكا كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى، — دەدى قىز قازاق اۋەنىن بىردەن ۇعىپ العانىنا قۋانىپ.
حات تانىمايتىن رىسقۇلعا قاتىن-بالامدى وزىممەن بىرگە الا كەتەمىن دەپ ارىز جازىپ بەرگەنى ءۇشىن، تۇرمە باستىق الەكساندر بروننيكوۆتى قايتادان ساياسي تۇتقىندار كامەراسىنا اۋىستىرعان. ءاۋ باستاعى ءۇمىتى اقتالمادى. ءبىر كامەراعا ءدىنى باسقا ورىس پەن قازاقتى قاتار جاتقىزىپ، ىرىلداستىرىپ قويماقشى ەدى، قايتا بۇلار ءبىرى ناعاشى، ءبىرى جيەندەي باۋىرلاسىپ كەتتى. رىسقۇلدى قويشى، ول ەندى قاقپانعا تۇسكەن قاسقىر، بۇلىكشىل پيتەردىڭ بۇزىعى بالا تۇراردى بولشيەۆيكتەردىڭ يدەياسىمەن اۋىزداندىرىپ جۇرەر دەپ، پريحودكو كانىگى ريەۆوليۋسيونەردىڭ ىرگەسىن اۋلاق سالعان. ءبىراق اقىلى تۇستەن كەيىن كىردى. پريحودكو تۇراردىڭ ساناسىن شىركەۋدىڭ شىرماۋىعىمەن شاتىستىرامىن دەپ جۇرگەندە، بروننيكوۆ لەنيننىڭ ەسىمىن ونىڭ بالعىن جۇرەگىنە جازىپ قويعان.
پريحودكو تۇرارعا ءبىر ەمەس، ەكى ءمۇعالىم تاۋىپ بەرگەنىن دە بىلگەن جوق. ءبىرى ءوزىنىڭ قىزى ناتاشا دا، ءبىرى — الەكساندر بروننيكوۆ. ناتاشادان تۇرار ورىستىڭ ءتىلى مەن الىپپەسىن ۇيرەنسە، بروننيكوۆتەن ءومىرتانۋ عىلىمىنان، قوعامتانۋ عىلىمىنان اۋىزدانىپ، ساۋات الدى. ناتاشادان ول پۋشكيننىڭ اتىن ەسىتتى. بروننيكوۆ ارقىلى لەنين ەسىمى جاتتالىپ قالدى.
اركاشا مەن ناتاشانى تۇرار كۇيمەگە سالىپ، گيمنازيادان الىپ قايتقاندا، ناتاشا تۇراردى جىبەرمەي، ەكەۋى وتىرا قالىپ، پۋشكيننىڭ ەرتەگىلەرىن وقۋشى ەدى. ءبىر كۇنى ناتاشا پۋشكيننەن «تۇتقىن» دەگەن ولەڭ وقىدى.
«سيجۋ زا رەشەتكوي ۆ تەمنيسە سىروي.
ۆسكورملەننىي ۆ نيەۆولە ورەل مولودوي.
موي گرۋستنىي توۆاريشش، ماحايا كرىلوم،
كروۆاۆۋيۋ پيششۋ كليۋەت پود وكنوم.
كليۋەت ي بروساەت، ي سموتريت ۆ وكنو.
كاك بۋدتو سو منويۋ زادۋمال ودنو.
زوۆەت مەنيا ۆزگليادوم ي كريكوم سۆويم
ي ۆىمولۆيت حوچەت: «داۆاي، ۋلەتيم!
مى ۆولنىە پتيسى: پورا، برات، پورا!
تۋدا، گدە زا تۋچەي بەلەەت گورا،
تۋدا، گدە سينەيۋت مورسكيە كرايا،
تۋدا، گدە گۋلياەم ليش ۆەتەر... دا يا!..».
— تۇرا تۇرشى، ناتاشا! — تۇرار قاراتورى جۇزىنە قان شاپشىعانداي كۇرەڭىتىپ. — ول مەنىڭ كوكەمدى قايدان بىلەدى؟
— كىم؟ — دەدى ناتاشا تۇككە تۇسىنبەي، شاشىراڭقى گۇلىندەي كوگىلدىر كوزدەرى تاندانا كەڭ اشىلىپ.
— پۋشكين. مىناۋ جازىپ وتىرعانى مەنىڭ كوكەم توي. جۋان تەمىر توردىڭ ار جاعىندا، دىمقىل تۇنەكتە وتىرعان مەنىڭ كوكەم. ول تەمىر تورعا مۇڭايا قاراعاندا:
«اتتەڭ، قانات ءبىتىپ، مىنا تەسىكتەن ۇشىپ شىعىپ، اقباس شىڭدارعا، تەك سامال ەسكەن كەڭ دۇنيەگە كەتسەك»، — دەگەندەي بولىپ وتىرادى.
— وي، تۇراركا! — دەپ كۇلىپ جىبەردى ناتاشا. ءۇنى بوتاقاننىڭ موينىنداعى كۇمىس قونىراۋداي سىڭعىرلايدى. — پۋشكيندى الداقاشان اتىپ ولتىرگەن. ول سەنىڭ كوكەڭدى قايدان بىلەد؟
— جوق، ناتاشا. مىناۋ مەنىڭ كوكەم تۋرالى، — دەپ تۇرار كونبەدى. كونگىسى دە، سەنگىسى دە كەلمەدى. پۋشكين ونىڭ ساناسىنا پايعامبار بولىپ ەندى.
— ەندى كوكەمدى الىسقا-الىسقا الىپ كەتەدى. ول جاقتا جاز بولمايتىن كورىنەدى. شاناعا يت جەگىپ جۇرەدى ەكەن. اق ايۋى بولادى ەكەن. ال، مەنىڭ كوكەمنىڭ جىرتىق شەكپەنىنەن باسقا كيىمى دە جوق، — دەپ مۇڭايدى كەنەت.
ناتاشا ءوزىنىڭ كىشكەنتاي دوسىن اياپ كەتتى. ونىڭ قام كوڭىلىن نەمەن كوتەرەرىن بىلمەي، ءقايتىپ قانا كومەكتەسەرىن بىلمەي قينالدى. جۇگىرىپ اسۇيگە بارىپ، ىشىنە الما سالىپ پىسىرگەن اپپاق نان اكەلىپ:
— ءما، تۇراركا، — دەدى.
تۇرار ناندى قاعازعا وراپ قالتاسىنا سالدى.
— جەسەڭشى، — دەدى ناتاشا كوكشىل كوزدەرى مەيىرلەنىپ.
— كوكەمە اپارىپ بەرەمىن. مۇمكىن، ونى تاياۋدا اكەتەتىن شىعار. جولعا ازىعى دا جوق.
— بيشارا تۇراركا، — دەپ ناتاشا بالانىڭ قاپ-قارا شاشىنان سيپاپ قويدى.
كەنەت ناتاشا بولمەسىنە پريحودكو مىرزانىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى. قورقىپ كەتكەن تۇرار ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ۇرلىق قىلعان ادامداي، قالتاسىنداعى ناندى سيپالادى.
— ا، ناتاشەنكا، شەفكە العان شاكىرتىڭنىڭ تابىسى قالاي؟ نە وقىپ وتىرسىڭدار؟
— پۋشكيندى، پاپا، — دەدى ناتاشا جارقىلداپ.
پريحودكو قاباعى ءتۇيىلىپ، تۇنجىراپ قالدى.
— قۇداي زاڭىن وقىت وعان دەمەپ پە ەدىم؟ زاكون بوجيي، ول ساباقتان ءوزىڭ دە ناشار ۇلگەرىپ ءجۇرسىڭ، ناتاشەنكا. جاقسى ەمەس.
— مەيلى، پاپا، ۇيرەتەيىن. ءوزىم دە ۇيرەنەيىن. مىنە، ءقازىر وتىرايىق، — دەپ ناتاشا زاكون بوجيي كىتابىن ىزدەپ بايەك بولا قالدى. — ءبىر تىلەك ايتسام، ورىندايسىڭ با، پاپا؟ ورىنداساڭ، ايتقانىڭنىڭ ءبارىن-بارىن ىستەيىن.
— ول نە، ايتا عوي، قىزىم، — پريحودكو ناتاشانىڭ ىقىلاسىنا ريزا بولعانداي قاباعى اشىلىپ.
— تۇراردىڭ اكەسىن كاتورگاعا ايداتپاي-اق قويشى. وسىندا بولا بەرسىن، سوندا تۇرار دا بىزبەن بىرگە بولادى. ەكەۋمىز زاكون بوجيي وقيمىز. جاراي ما، پاپا؟
پەرىشتە بەينەلى نازىك قىز پاپاسىنىڭ بۇعى موينىنان قۇشاقتاپ، ونىڭ ساقال باسقان توپىراق تۇستەس بەتىنە موليە قارادى. اكەسى قىزىنىن قولىن موينىنان بوساتىپ:
— قىزىم، مۇنداي اڭگىمەگە ارالاسپا. بۇل بالا-شاعا ارالاساتىن ءىس ەمەس. تۇراردىڭ اكەسى سوتتالعان ادام. وعان مەنىڭ پارمەنىم جۇرمەيدى. مەن الگىندە وعان جولىعىپ قايتتىم. تۇراردى وزىممەن بىرگە الا كەتەمىن دەپ جوعارى جاققا ارىز بەرمەكشى. ونىسىنان تۇك تە شىقپايدى. ويتكەنى جاسى ون تورتكە جەتپەگەن بالانىڭ سسىلكاعا ايدالۋشىنىڭ سوڭىنان ىلەسۋىنە زاڭ جوق. ءبىراق اكەسى كەتسە دە، تۇرار ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرا بەرەدى. سولاي ما، تۇراركا؟ مۇمكىن، وقۋعا ءتۇسىپ كەتەرسىڭ. ساعان قۇداي اكەڭنىڭ جولىن بەرمەسىن. قۇداي جولىن قالاپ ال. قور بولمايسىڭ. وقىپ، ادام بولىپ، پاتشاعا ادال قىزمەت ەتسەڭ، بالكىم، كەيىن اكەڭدى ايداۋدان بوساتتىرىپ الارسىڭ. سەن وتە زەرەك بالاسىڭ. ايتپەسە، سەنى ۇيگە كىرگىزبەس تە ەدىم. ال قۇداي بەرگەن قابىلەتتى قور ەتپەۋ كەرەك. ازداپ ساۋاتىڭ اشىلعان سوڭ، ەگەر ايتقانىمدى بۇلجىتپاي ورىنداپ جۇرسەڭ، دۋحوۆنايا سەمينارياعا تۇسىرەمىن. سوندا جابايى باسۋرمانداردى شىن قۇداي جولىنا باستايتىن سەن بولاسىڭ. انە، اداسقان اكەڭە سوندا قول ۇشىن بەرە الاسىڭ. اكەڭدى جاقسى كورەتىنىڭ راس بولاتىن بولسا، وعان كومەكتەسىپ، ونى شىڭىراۋدان شىعارىپ الۋدىڭ بىردەن-بىر جولى وسى. ويلان. مەن ساعان شىن نيەتتەن جاقسىلىق تىلەپ تۇرمىن. قۇدايعا سەنسەڭ، قۇداي سەنىڭ تىلەۋىڭدى بەرەدى. باسقانىڭ شاراپاتى شامالى. قۇدايعا سەن، بالا!
— تۇراركا، كەل، تەز وقيىقشى زاكون ءبوجييدى. — پەرىشتە پەيىلدەس بەيكۇنا قىز كىشكەنتاي دوسىنىڭ تۇيىقتان شىعار جولى تابىلعانداي، تەز-تەز زاكون ءبوجييدى وقىسا، تۇراردىڭ اكەسى تەز-تەز تۇرمەدەن بوساناتىنداي قۋانىپ، سەنىپ قالدى.
التىن تۇستەس ادەمى شاشى تولقىندانىپ، اقسارى ءجۇزى البىراپ، شاشىراتقى گۇل كوزدەرى جاۋدىرەپ، بار ىنتا-ىقىلاسىمەن جاناشىر بولعان پەرىشتە پىشىندەس قىزدىڭ مىنا ءبىر قىزبا ارەكەتىنە تۇرار دا نانىپ قالعانداي.
بالانىڭ يلىگەيىن دەگەنىن كورگەن پريحودكو ءجۇزى جىلىپ، تۇكىس قاباعى جادىراپ:
— مولودسى، — دەپ بولمەدەن شىعىپ بارا جاتتى.
پريحودكو — پاتشا ءتارتىبىنىڭ قۇلاقكەستى ق ۇلى. ال ونىڭ ءپارۋانا تۇسىنىگى بويىنشا، شىركەۋ پاتشا تاعىنىڭ ەڭ سەنىمدى ساقشىسى. پاتشاعا قارسى قاستاندىق پيعىل جايلاعان ادامدار شىركەۋگە بارمايتىنداردىڭ، قۇدايعا نانبايتىنداردىڭ اراسىنان شىعادى. ولاردىڭ جۇرەگىنە ديۋ-شايتان ۇيالاعان. ال قازاقتىڭ قارشاداي بالاسىن، ءام زەرەك بالاسىن حريستيان ءدىنىنىڭ ناسيحاتشىسى ەتىپ باۋلي السا، وندا ونىڭ قازاقتارعا دەگەن ىقپالى ورىس پوپىنىڭ ىقپالىنان ون ەسە، ءجۇز ەسە پارمەندى بولماق. تاتارلاردىڭ ءبىرسىپىراسى، ياكۋت-ساحالار، ءتىپتى الىستاعى جاپونداردىڭ ەداۋىرى حريستيان دىنىنە كىرىپ، شوقىندىرىلدى ەمەس پە؟ ا نەگە قازاقتاردى شوقىندىرماسقا؟ بۇلاردى قاشانعى مىلتىقتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن ۇستاپ تۇرارسىڭ. بۇل دا كەرەك، ارينە. ا دىنگە، قاسيەتتى پراۆوسلاۆيە دىنىنە كىرگىزسەڭ، ۋىسىندا ۇستاۋ وڭايىراق. وسى ساياساتتى وياز بولىپ، گۋبەرناتور بولىپ، تۇبەگەيلى قولعا المايتىنى وكىنىشتى. نيچەگو، پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ ادال ءپارۋاناسى پريحودكو مىرزا تۇبىنەن ويلايدى.
وسىنداي ويدىڭ تولعاعىندا تەبىرەنگەن پريحودكو ءوز بولمەسىنىڭ تورىندە تۇرعان يكوننىڭ الدىنا بارىپ قايتا-قايتا شوقىندى. يكونداعى قۇداي-انانىڭ قولىنداعى نارەستە ونىڭ كوزىنە تۇرار بولىپ ەلەستەي بەردى. پريحودكو شوشىپ كەتىپ، قايتادان جۇلقىنىپ شوقىنا بەردى.
* * *
تۇرار كەشكى اپاق-ساپاقتا كامەراسىنا قايتىپ كەلگەندە، كامەرادا اكەسىمەن بىرگە وتىرعان بروننيكوۆتى كورىپ، ءارى تاڭدانىپ، ءارى قۋانىپ قالدى.
— و، ساشا اعاي، ءسىز بىزگە قايتىپ كەلدىڭىز بە؟
— ءيا، تۇرار، ساعىندىم سەندەردى. ءبىراق مەنى ءقازىر اكەتەدى. سەن جوقتا كوكەڭ ەكەۋمىزدىڭ بىتىرگەن شارۋامىز مىناۋ، — دەپ تۇراردىڭ قولىنا ءبىر تاراق قاعازدى ۇستاتا بەردى. تۇرار قاعازدى ولەۋسىرەگەن شىراعداننىڭ ءالسىز جارىعىنا توسىپ تۇرىپ، ەجەلەپ وقي باستادى.
«جەتىسۋ گۋبەرناتورىنا ۆەرنىي تۇرمەسىندە جاتقان كاتورجنيك رىسقۇل جىلقايداروۆتان
ارىز
الداعى ماۋسىم ايىندا كەلەسى ەتاپپەن كاتورگاعا ايدالماقشىمىن. وسى سەبەپتى سىزدەن قۇلدىق ۇرا وتىنەمىن: بالام تۇراردى وزىممەن بىرگە الا كەتۋگە رۇقسات ەتىڭىز. 25-مامىر 1906 جىل. ۆەرنىي قالاسى. ساۋاتسىز رىسقۇل جىلقايداروۆ ءۇشىن قول قويۋشى
الەكساندر بروننيكوۆ».
بالا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. جانىنداي كورەتىن ادامنان، تۋعان اكەسىنەن ايىرىلاتىن كەز مۇنشا تاياپ قالعانى قاتتى شوشىتتى.
— مەنى ولار جىبەرمەيدى، كوكە، — دەپ اكەسىنىڭ موينىن قۇشاقتادى.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ بروننيكوۆ بالانىڭ يىعىنان تارتتى.
— پريحودكو ايتتى. ول مەنى شوقىندىرماقشى. شىركەۋ وقۋىنا تۇسىرەمىن دەيدى. سوندا اكەڭدى كاتورگادان بوساتىپ الا الاسىڭ دەيدى. اكەڭ ارىزدانعانمەن ءبارىبىر سەنى وعان قوسىپ جىبەرە المايمىز دەدى.
— ا، زالىم! — دەپ بروننيكوۆ شەكەلەپ وتىرىپ ءوز تىزەسىن ءوزى ءداۋ جۇدىرىعىمەن ءبىر ۇردى. — سەنەن پوپ تاربيەلەپ شىعارماقشى ەكەن عوي.
— نە دەيدى؟ — دەپ رىسقۇل قوس قولىمەن جەر تىرەپ سىلكىنە تۇرەگەلدى.
— تىنىش! — دەپ باسۋ ايتتى بروننيكوۆ.
— شوقىندىرعانى نەسى؟ ەندى ىستەمەگەن قورلىعى سول ەدى. قولىندا ولەيىن! — دەپ رىسقۇل دەس بەرمەدى.
— تىنىش! ءبارىبىر قۇر كىجىنگەننەن تۇك شىعارا المايسىڭ، رىسقۇل. بالاعا كەسىرىڭ ءتيىپ كەتەدى قۇر بەكەر. ويلانايىق. سەنەن پوپ جاساماعى، ارينە، يتتىك، تۇرار باۋىرىم. پوپتىڭ ۇلكەنى — عاپون. سول ۇلكەن ءيتتىڭ كەسىرىنەن پيتەردە مىڭداعان ادامنىڭ قانى توگىلدى. سول ۇلكەن ءيتتىڭ كەسىرىنەن، مىنە، مەن ەلىمنەن، وتباسىمنان ايىرىلىپ، الىستا، اباقتىدا جاتىرمىن. جوق، تۇرار، سەن شىركەۋ وقۋىنا تۇسپەيسىڭ. شوقىنبايسىڭ دا. بۇل بارىپ تۇرعان ماسقاراشىلىق. وتارشىل وڭباعانداردىڭ جەكسۇرىن ساياساتى. ال ءبىراق مىنا ارىزدى قاناعاتتاندىرماۋى ابدەن ىقتيمال. ونداي جاعدايدا، رىسقۇل كاتورگاعا كەتىپ، سەن قالعان جاعدايدا، پريحودكونىڭ قارماعىنان قۇتىلۋعا تىرىس. تۇرار باۋىرىم، پىشپەككە، نە اۋليە-اتاعا بارىپ، قالايدا وقۋعا تۇسۋگە تىرىس. سەن وتە جاسسىڭ. ءبىراق جاعداي سەنى ەسەيتتى. ەرتە ەسەيدىڭ، باۋىرىم. بۇل قالادا قالما. پريحودكو وڭباعان سەنىڭ ساناڭدى ۋلاپ، ءوز حالقىنىڭ جاۋى ەتىپ باۋلىماق. و، زالىم يت! الدانبا، تۇرار!
الگى ارىزعا جاۋاپ كوپ كەشىككەن جوق. وبلىستىق باسقارما ۆەرنىي پوليسمەيستىرى ارقىلى مىنا ءماندى جاۋاپ قايتاردى:
«ۆەرنىي پوليسمەيسترىنە.
وبلىستىق باسقارما ۆەرنىي تۇرمەسىندە جاتقان كاتورجنيك رىسقۇل جىلقايداروۆقا مىنانى حابارلاۋىڭىزدى تاپسىرادى...
ونىڭ ارىزى قاناعاتتاندىرىلمايدى. ەرەجەنىڭ 120-شى ستاتياسىنا ساي، جاسى ون تورتكە جەتپەگەن بالالار كاتورگاعا اتا-اناسىمەن بىرگە ايدالۋعا جاتپايدى.
وسى جاۋاپتى حابارلاعانىڭىز تۋرالى رىسقۇل جىلقايداروۆقا قول قويدىرىپ، قاعازدى پوليسيا باسقارماسىندا ساقتاڭىز.
ۆيسە-گۋبەرناتور وستاشكين.
31-مامىر 1906 جىل. № 8465».
1906 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ تامىلجىعان تاڭىندا رىسقۇل كامەراسىنىڭ قۇلپى سوڭعى رەت سالدىرلادى. رىسقۇل وزىنە جىل جارىم مەرزىم مەكەن بولعان تاس زىندانمەن قوشتاستى. ول سوڭعى رەت ايقىش-ۇيقىش سوم تەمىردى تەرەزەگە قارادى. قۋقىل اسپاننىڭ قيىعى كورىندى. بەتورامالدىڭ كولەمىندەي عانا قيىق. ءىزبايشا تىگىپ بەرگەن شاشاقسىز ورامالداي. اسپاننىڭ الاقانداي كولەمىن كورىپ، ءىزبايشا ەسىنە تۇسكەندە، رىسقۇلدىڭ بۇيرەگى ءبىر بۇلك ەتتى. تىم بولماسا، قوشتاسا دا الماي قالاتىن بولدى. ەندى قايتىپ تىرىدەي كورىسۋگە تاعدىر جازا ما، جوق پا — بەلگىسىز.
قوشتاسىپ، ارىزداسىپ قالۋ كەرەك-اق ەدى. قۇداي قوس كورمەدى. ءىزبايشا جازدى دەگەن ءتىلحاتقا رىسقۇل سەنگەن جوق. جۇرەگى قۇرعىر يت قاپقانداي قاپالى. سۋىنار، سۋالار كەزى بولسا دا جۇرەكتەگى سەزىمدى سىلىپ الىپ تاستاۋعا ەشكىمنىڭ ءالى كەلمەيدى ەكەن.
ءىزبايشا مەن تۇيمەتايدان كوز جازعالى ەكى جىلعا جاقىندادى. ولاردان ايىرىلۋ قيىن دا بولسا، ۋاقىت وتكەن سايىن بەت-جۇزى، ەلەسى كومەسكىلەنە بەرگەن.
ال تۇراردىڭ ءجونى ءبىر باسقا. تۇرمەگە تۇسكەننەن باستاپ، ءتۇن بالاسى وزىمەن بىرگە بولعان ۇلىنىڭ ءيىسى اكەنىڭ جان دۇنيەسىنە قىلىشپەن قىرىپ جۋساڭ دا كەتپەستەي بولىپ ءسىڭىپ قالعان. ەندى سول تۇرارمەن ايىرىلىساتىن قيامەت-قايىم ازابى ازىناپ تۇر.
بۇگىن ءتۇنى بويى ول بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ جاتتى. امال جەتسە، رىسقۇل ءوزىنىڭ كوكىرەگىن جارىپ جىبەرىپ، جالعىز جادىگەرىن قالتالى قاسقىر سياقتى كەۋدەسىنە جاسىرىپ، الىس ساپارعا وزىمەن بىرگە الا كەتەر ەدى، وعان ايلا جوق.
ءتۇنى بويى كوز ىلمەي، قياناتتان مۇزداعان جۇرەگىن جىلىتقىسى كەلگەندەي، تۇراردىڭ ىسسى باسىن كەۋدەسىنە قىسىپ جاتتى. بۇل ءتۇنى وعان وتكەن-كەتكەن حيكايانى ايتىپ، مازالاعان جوق. ايتار اڭگىمە ايتىلىپ بولعان. رىسقۇلدىڭ كەرسوقپاق، كەسكىلەسكەن قيىن ءومىرى بالاسىنىڭ باسىندا ۇلكەن ءبىر كىتاپ بولىپ جازۋلى جاتىر. رىسقۇل وقىماعان جان بولعانمەن، كوكىرەگى وياۋ ادام ەدى. تۇرمەنىڭ ۇزاق تۇندەرىندە بالاسىن ۇيقىدان قىسىپ وتىرىپ ايتقان سىرلارى زايا كەتپەس. تۇرار ەندى ءبىر جيىرما جىلدان كەيىن ۇلى جازۋشىمەن دوس بولىپ، ءوز اكەسىنىڭ باسىنان وتكەن شىتىرمان شىندىقتى وعان، ارمان اتىسىنداي ەتىپ ايتىپ بەرەر. سودان بارىن «قاراش-قاراش» تۋار...
رىسقۇلدىڭ ەسىنە، سايماسايدى اتار الدىندا، ءبىر ءتۇپ بۇتا باسىندا وتىرعان كىشكەنتاي شىمشىق تۇسە كەتتى. قار سۋىرعان ىزعىرىق جەل قوس قاناتىن كەۋلەپ، ءجۇنىن قوبىراتقان سول شىمشىق تىرمىسىپ بۇتادان تىرناعىن ايىرماي قاسارىسىپ قالىپ ەدى.
— بالاپان، — دەدى تۇراردىڭ باسىن مۇيىزگەك الاقانىمەن سىيپاپ. — قاناتى قاتايماعان بالاپانىم، قارا داۋىلعا قارسى ۇشا الارمىسىڭ سەن؟ ىعى جوق، سەلدىر بۇتانىڭ باسىندا جالعىز قالدىڭ-اۋ، سەن! اتاسىنا نالەت! كۇڭەي-كۇيرەك بولما، ءبىراق. ولمەيسىڭ! سۇپ-سۋىق سۇرعىلت كۇلدىڭ اراسىندا سونبەي جاتقان ءبىر ءتۇيىر شوقتاي بولىپ، قالىڭ قارا بۇلتتىڭ اراسىنان جىلت ەتىپ، اندا-ساندا كۇن دە كورىنەر. جۇدەمە! جارلىنىڭ جان سەرىگى — جاسىماۋ. جاسىما! ۇقتىڭ با، تۇرار؟
— يە، كوكە، — دەدى وياۋ جاتقان بالاسى اكەسىنىڭ قىرسىعى قالىڭ، قىرتىسى مول موينىن قىسا ءتۇسىپ.
سوڭعى رەت كامەرانىڭ ەسىگى اشىلدى. پىشپەكتەن كەشە كەلىپ جەتكەن ەتاپ بۇگىن ەرتەلەپ جولعا شىقپاق. تاڭعى سالقىنمەن ءجۇرىپ، ىستىق تۇسكەنشە جول وندىرمەك. پىشپەكتەن شىققان اتتار اۋىستىرىلدى. اربالاردىڭ كۇپشەكتەرى مايلاندى. ايداۋىلدار جاڭاردى. ازىق-تۇلىك تيەلدى. قىرعىزستاننان كەلە جاتقان كاتورجنيكتەر وتىرعان اربالار ۆەرنىي تۇرمەسىنىڭ الدىنا كەلىپ، دايىن تۇردى.
رىسقۇلدىڭ اياعىن كىسەندەپ، اۋلاعا الىپ شىققان كەزدە ءالى تاڭ بوزالا بولاتىن. تۇرمەنىڭ ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي، ايدالاداعى الىپ مولاداي تىپ-تىنىش ەدى. كەنەت قاڭعىر-قۇڭعىر، شاقىر-شۇقىر دىبىستار اباقتىنىڭ ءىشىن كەرنەپ الا جونەلدى. رىسقۇل تۇككە تۇسىنبەي، بۇل سالدىر-كۇلدىر اياعىمداعى كىسەننىڭ دىبىسى شىعار دەپ قالعان. سويتسە، الەكساندر بروننيكوۆ جاتقان ساياسي تۇتقىندار كامەراسىنىڭ تەرەزەلەرى ەكەن. قايدان ەستىگەنى بەلگىسىز، بروننيكوۆ رىسقۇلدىڭ ءدال ءقازىر ايدالىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ، ءوز جولداستارىمەن بىرگە تەرەزە تورلارىن توقپاقتاپ تۇر ەكەن. بۇل قوشتاسۋ بەلگىسى ەدى. عالامات ساتىندە سوعىلعان شىركەۋ قوڭىراۋلارىنداي وسىناۋ ءۇن تۇرمە قىزمەتكەرلەرىن ۇرەيلەندىرىپ جىبەردى.
اكەسىن كاتورگانىڭ الىس ساپارىنا شىعارىپ سالۋعا ىلەسە شىققان تۇرار مىنا قاھارلى ۇنگە قۇلاق ءتۇرىپ، اكەسىنەن ايىرىلۋ قايعىسىن ۇمىتىپ كەتكەندەي:
— دياديا ساشا، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
ءىش جاقتان بروننيكوۆ تە ايقايلاعان. ءبىراق ونىڭ ءۇنىن تاس قامال ەستىرتكەن جوق. نە ايتقانى بەلگىسىز.
ايداۋىلدار رىسقۇلدى اۋلادان شىعارىپ اكەتكەنشە اسىقتى. كىسەندەۋلى اياقتىڭ ادىمى قىسقا. كىسەننىڭ سالدىرى كامەرا تەرەزەلەرىنىڭ تارسىلىنا قوسىلىپ، قوشتاسۋ ءارى قوسىلىسۋ گيمنىڭ شارىقتاتىپ اكەتكەندەي. مىنا بەيمەزگىل تاڭدا بۇكىل الماتى ءزىل ۇيقىدان ويانىپ، الدەبىر تاۋسوعار تولقىننىڭ، تاقتاردى سىقىرلاتار سوققىنىڭ الىس سارىنىن ەستىگەندەي، ەلەڭدەپ قالعان سياقتى.
بۇدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن رىسقۇل ءوزى كەلىپ تارسىلداتقان قاقپا ارتتا قالدى. توق اتتار جەگىلگەن قوس اربا كولدەنەڭ تۇر ەكەن. الدىڭعى اربادا ەكى تۇتقىن، ەكى ايداۋىل. سوڭعى اربادا ءبىر تۇتقىن، قوس ايداۋىل. بۇل اربادا دا ەندى ەكى تۇتقىن بولادى. رىسقۇلدىڭ سەرىگى — جاسى وزىمەن شامالاس قىزىل شىرايلى، قياق مۇرتتى قاپساعاي قىرعىز ەكەن.
— ە، تۋعان، ەمي جولداش بولعان تۋربايبىزبى، — دەپ رىسقۇلدى كوڭىلدەنە قارسى الىپ، قۇيرىعىمەن جىلجي ىعىسىپ، قاسىنان ورىن بەردى.
ۆەرنىي تۇرمەسىنىڭ وكىلدەرى ەتاپ ايداۋىلدارىنىڭ باستىعىنا كاتورجنيك رىسقۇل جىلقايداروۆتىڭ تۇتقىندىق دەلوسىن تابىستادى.
اربالاردىڭ دوڭگەلەگى قوزعالا بەرگەن كەزدە، تۇرار اكەسىنەن ايىرىلعانىن ەندى شىن سەزگەندەي، ۇستىنە بىرەۋ ماي قۇيىپ، وت قويىپ جىبەرگەندەي، تۇلا بويى لاپ ەتىپ:
— كوكە! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى دە، ءوزىن ۇستاپ تۇرعان ايداۋىلدىڭ قولىنان جۇلقىنىپ شىعىپ اربا سوڭىنان ەتپەتتەي ۇمتىلدى. اربانىڭ ارتىندا اياعىن سالاڭداتىپ جىبەرىپ، اكەسىن قالقالاپ وتىرعان تۇكىس ايداۋىل بالانىڭ كەۋدەسىنە مىلتىقتىڭ ىستىگىن تىرەپ، جاقىنداتپادى. اتتاردىڭ ءجۇرىسى قاتايىپ، دوڭگەلەكتەردىڭ اينالۋى جىلدامداعان سايىن بالا القىنىپ، ادىمى اربانىڭ جىلدامدىعىنا جەتپەي، امالسىزدان ىستىكتەن قوس قولداپ ۇستاي الىپ سۇيرەتىلىپ بارا جاتتى.
— ۆوت چەرتەنوك، ۆوت كيرگيزەنوك! — دەپ ايداۋىل اشۋلاندى. مىلتىقتىڭ ءدۇمىن قاتتىراق يتەرسە، ىستىك بالانىڭ كەۋدەسىنە كىرش ەتىپ كىرىپ كەتەردەي. ەندى ءبىر ساتتە بالا ىستىكتى قويا بەرە سالىپ، ىشقىنىپ العا ۇمتىلىپ، قولىن سوزا بەرگەندە اكەسىنىڭ بەلبەۋىنە ساۋساعى ءىلىندى. بەلبەۋ ەرتەدە شۋدا جىپتەن توقىلعان ەسكى ەدى. تۇرمەگە كەلگەندە ونى ايداۋىل شەشىپ الىپ، كامەراعا الا كىرۋگە رۇقسات ەتپەگەن. تۇتقىندا جاتقان ادامعا بەلدىك، بەلبەۋ ۇستاۋ ۋستاۆقا جاتپايدى. سودان جاڭا تۇرمەدەن شىعاردا ەسكى بەلبەۋدى رىسقۇلعا قايتىپ بەرگەن.
تۇراردىڭ ساۋساعى ىلىنگەن بەلبەۋدىڭ شۋدا ءجىبى سەتىنەپ، ءبىر تالشىعى بالانىڭ ۋىسىندا قالىپ ىدىراي بەردى. اربادان ەكى-ۇش ادىم كەيىن قالىپ قويعاندا دا اكەسى مەن ەكى ارانى الگى شۋدا ءجىپ جالعاپ كەلە جاتتى. بەلبەۋ ءجىپ تارقاتىلا-تارقاتىلا تاۋسىلعانداي ەدى. الىستان قاراعان ادامعا باقىتتى ءبىر بالا باتپىراۋىق ۇشىرىپ، ويناپ بارا جاتقانداي كورىنەر. ال مىنا بالانىڭ بار ءۇمىتى تارقاتىلعان بەلبەۋ جىبىندە عانا قالعانداي، وكپەسى قابىنىپ، ءوتى جارىلىپ، جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا قوناقتاپ، زىمىراپ كەلەدى. بالانىڭ بۇل جان دالباساسىن اۋەلى قىزىق كورگەن ارتقى ايداۋىل ويىن ءتۇبى ءورت بولىپ جۇرمەسىن دەگەندەي، اكە مەن بالانىڭ اراسىن جالعاپ كەلە جاتقان ءالسىز ءجىپتى شتىكپەن قيىپ كەپ جىبەردى. سول ءسات بالا قولىمەن اۋا قارماپ، ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ بارىپ، ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى. ءجىپتىڭ شۇباتىلعان جالعاۋىن تۇتىپ قالعىسى كەلگەندەي، كىشكەنتاي قولىن العا سوزا قۇلادى.
جىپپەن بىرگە جانى قوسا ءۇزىلىپ كەتكەندەي رىسقۇل:
— تۇرار! تۇر ورنىڭنان! — دەپ يتىنە بەرىپ ەدى ايداۋىل اياق-قولى كىسەندەۋلى تۇتقىندى كەۋدەسىنەن يتەرىپ قالىپ، ارباعا وپ-وڭاي شالقالاتىپ ءتۇسىردى.
تۇتقىن قىرعىز سوندا رىسقۇلدى يىعىمەن دەمەي بەرىپ، اڭىراتىپ ءان سالدى:
اا-اھا-ا-ا! اا-اھا-ا-ا!
ساعىنعاندا بير كەلەرسىڭ،
سارعايعاندا بير كەلەرسيڭ،
الا-توونىڭ باۋرىنا-ا-ا..
رىسقۇل ءوز قۇرانىنىڭ ءبىر اۋىز سۇرەسىن ىشىنەن قايتالادى:
دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
ب ا ق تايسا، ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
كۇنىنە توقسان توعىز بالە كورسەڭ،
سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان...
الدى تۇمان، ارتى مۇنار، الىس جول باستالدى. نوقتا سىيماس ءازيز باسقا تۋرا قۇرىق تۇسكەن سوڭ، تىرپ ەتۋگە شاما جوق، تەك كىسەن سىلدىرلايدى...
(ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى)
You Might Also Like
