اقش-قا العاشقى ساپار نەمەسە ايتىس، اقىندىق تاعى باسقالار تۋرالى
(مەلس ءقازىر رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنىڭ بىرنەشە دۇركىن جەڭىمپازى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى.)
رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنىڭ جۇلدەگەرى جەرلەسىمىز مەلس قوسىمبايەۆ جاستار دەلەگاسياسى قۇرامىندا امەريكا قۇراما شتاتتارىندا وتكەن ىزگى نيەت ويىندارىن تاماشالاۋعا بارىپ قايتتى. جاس تالانتتىڭ تۇڭعىش شەتەلدىك ساپاردان العان اسەرلەرى جونىندە جانە ايتىس ونەرى، ءوز تۆورچەستۆوسىنا بايلانىستى وعان گازەت ءتىلشىسى قويعان بىرنەشە سۇراق نەگىزىڭدە وربىگەن اڭگىمەنى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
— مەلس، شەتەلگە تۇڭعىش رەت شىعىپ كەلدىڭ، بۇل ساپاردان العان اسەرلەرىڭمەن بولىسپەستەن بۇرىن كىمدەرمەن بىرگە بارىپ قايتقانىڭ حاقىندا بىرەر ءسوز ايتىپ وتسەڭ. ويتكەنى تۋريستىك جولدامانىڭ ساعان ۇسىنىلعانىنا قاراپ تۋريستەردىڭ اراسىندا سەن سياقتى نايزاعايداي جارق ەتىپ كورىنگەن وزگە دە ءبىر تالانتتى ەسىمدەر جوق پا ەكەن دەگەن اۋەسقوي سۇراق ويعا ورالىپ وتىر...
— ءبىز موسكۆادان بارلىعى وتىز شاقتى ادام اتتاندىق. بۇل ساپاردى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان كومسومول ۇيىمدارى ەكەن. سول سەبەپتى دەلەگاسيا قۇرامىندا 25 جاسقا دەيىنگى قىز-جىگىتتەر عانا بولدى. قازاقستاننان قوسىلعان 13 ادامنىڭ اراسىندا ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى كەزىكتى. مىسالى، ينجەنەر، سپورتشى دەگەن سەكىلدى. ءبارى دە ءوز ەڭبەك، وقۋ ورىندارىندا ۇلگىلى جاندار بولار. ءبىراق ەسىمىن ەل بىلەتىندەي كوپ ەشكىم بولعان جوق. ءوزىمىز جاقسى بىلەتىن، سىيلايتىن اكتەر دوسقان جولجاقسىنوۆتىڭ 9 كلاسس وقيتىن ۇلى بار ەكەن، سول باردى. كاراتەمەن اينالىساتىن كورىنەدى. ءارى اعىلشىن ءتىلىن بىلەدى ەكەن. وسى سەكىلدى، ەڭبەك ەرىنىڭ نەمەسە باسقاداي ءبىر مىقتى قىزمەتتەگى ادامداردىڭ بالالارى بايىراق پا دەپ ويلاپ قالدىم. ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، جالپى شەتەلگە شىعۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك ەكەن...
— قالاي قارسى الدى دەگەن ءبىر ءداستۇرلى سۇراق بار عوي...
— تالدىقورعان وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى باتىرجان وڭعاروۆ دەگەن جىگىتتىڭ باستاۋىمەن شىققان دەلەگاسيا مۇشەلەرىن يل-62 سامولەتى 10 ساعات ۇشىپ سيەتل قالاسىنا جەتكىزگەن. اەروپورتتىڭ جولاۋشىلار زالىنا كىرگەن بويدا قارسى الدىمىزدان پرەزيدەنت بۋشتىڭ ۇلكەن پورترەتى قارسى الدى. استىنا قولى قويىلىپتى. وسى ءبىر جاي جاقسى ويلاپ تابىلعان ەكەن، بەينە ول ءبىزدىڭ الدىمىزدان ءوزى شىعىپ قارسى العانداي جاعىمدى اسەر ەتتى. ادامعا دەگەن ءىلتيپاتتى وسىلايشا دا بىلدىرۋگە بولادى ەكەن-اۋ دەگەن وي كەلدى. قارسى الۋ دەگەندە كوڭىلىمە وسى كورىنىس ورالىپ وتىر.
بارعان كۇننەن باستاپ امەريكاندىقتاردىڭ قوناقجاي شاڭىراقتارىنا ءبىزدى بىر-بىردەن ءبولىپ جىبەردى. ەكى كۇن بىرەۋىنىڭ، كەلەسى كۇن بىرەۋىنىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ جۇردىك. مەن العاشقى كۇندەرى ءبىر سپورت ۇيىمى ديرەكتورىنىڭ ۇيىندە، سوڭىنان ءبىر ادۆوكاتتىكىندە، كەلەسى كۇندەرى تاعى بىرەۋلەرىنىڭ ۇيلەرىندە بولدىم. سەميالارىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتىمىز دە بار.
بۇل ءوزى ءبىر جاعىنان تۇرمىس سالتى ەكى ءتۇرلى ەلدەر ادامدارىنىڭ بىرىمەن ءبىرى جاقىن تانىسۋى ءۇشىن جاقسى نارسە ەكەن. — تۇرمىستارىندا كوزگە ۇراتىن قانداي وزگەشەلىكتەر بايقالادى؟
— ايتاتىنى جوق، قاي جاعىنان دا تولىق قامتاماسىز ەتىلگەن. سەميا مۇشەلەرىنىڭ اربىرەۋىندە ءبىر-بىر ماشينا. وزىندە — جاپوندىكى بولسا، قىزىندا — نەمىستىكى، ايەلىندە — اعىلشىندىكى. ولار ءوز ەلدەرىندە شىعارىلاتىن ماشينالاردى مەنسىنە بەرمەيدى ەكەن. باسقانى بىلاي قويعاندا، يتتەرىنە تاماق ساتاتىن دۇكەنى بار.
— ءوز كوڭىلىڭە اسىرەسە قاتتى اسەر ەتكەن قانداي جايلار بولدى؟
— ادام ومىرگە كەلگەن سوڭ ادام سياقتى ءومىر ءسۇرۋى كەرەك قوي. ءبىزدىڭ سوۆەتتىك ومىرىمىزدە ءالى دە ازاپپەن وتەتىن ساتتەر كوپ ەكەنىنە كوزىم جەتىپ ورالدىم. ادام سياقتى ءومىر ءسۇرۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ەندى بىلگەن سەكىلدىمىن. ادامنىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى، ەڭبەگى ونىڭ قۋانىشىنا اينالۋى كەرەك دەگەندى بۇرىن ەستىپ جۇرسەم دە، ونىڭ قانداي نارسە ەكەنىن بىلە بەرمەيدى ەكەنبىز دەپ ويلاپ قالدىم. ءبىز بولعان ەلدىڭ ادامدارى بۇگىنگىدەن گورى ەرتەڭنىڭ قامىن كوبىرەك ويلايتىن ءتارىزدى. مىسالى، تاۋ بەتكەيلەرىنەن تاس دومالاۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرىپ، تاۋ بەتكەيلەرىنە تورلار ۇستاپ تاستاعانىن كوردىم. بىزدە دۇنيەنىڭ ءبارى ابدەن قيراپ قالعان سوڭ بولماسا، قوزعالا قويۋ ادەتتە جوق قوي.
ادامداردىڭ مادەنيەتتىلىگى مەن پسيحولوگياسى ءسۇيسىندىردى. ادامعا قىزمەت كورسەتۋلەرىندەگى كىشىپەيىلدىلىك، ءىلتيپات كوزگە ۇرىپ تۇرادى ەكەن. ال وسىنىڭ جوقتىعى ءبىزدىڭ ارامىزداعى كوپتەگەن كيكىلجىڭنىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولىپ جۇرگەن جوق پا؟ تالاي جەردە كوڭىل كۇيىڭدى مەزەتتە بۇزىپ، قانىڭدى باسىڭا شاپشىتپاي ما؟ ەڭسەڭدى ءتۇسىرىپ، سۋالتپاي ما؟ ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن: موسكۆاعا قايتا كەلىپ تۇسكەن بويدا ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان اۆتوبۋس بار دەدى. ءماز بولىپ كەلسەك، الگىسىنىڭ جۇك سالاتىن قۋىسى اشىلمايدى. ءارى اينالدىردى، بەرى اينالدىردى، بولمادى. اقىرىندا زاتتارىمىزدى ىشكە اۆتوبۋستىڭ تەرەزەسىنەن لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرىپ تىنىم تاپتىق. سول بويدا-اق ەڭسەمىز ءتۇسىپ، كوڭىلىمىزدەگى 8 كۇن بويى جيناقتالعان سەرگەك كۇي سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ساعىنىپ ورالعان ەلىمىز كەلمەي جاتىپ جۇرەككە قىجىل ەكتى. ادامدى قاجىتىپ جىبەرەتىن وسىنداي ساتتەر ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزدا كوپ كەزدەسەتىنى راس قوي...
— دەگەنمەن، الگىندە ءبىر ساعىنىش دەگەن ءسوز ايتىپ قالدىڭ. ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان ادامدار تۇرمىسى ءۇشىن جۇماقتاعىداي جاعداي جاسالعان سول ەلدە ءجۇرىپ-اق ءوز ەلىندە جۇرتتىڭ قانداي كۇن كەشىپ جۇرگەنىن ءبىلدىڭ ەمەس پە؟..
— ارينە، العاشىندا قانشا تاڭىرقاپ، اۋزىمىزدى اشىپ، كوزىمىزدى جۇمىپ جۇرگەنمەن، ءۇش-تورت كۇننەن سوڭ-اق كوڭىلدە ءبىر قوڭىلتاقسۋ پايدا بولىپ، قۇلازي باستادىم. تەزىرەك ەلگە جەتۋگە اسىقتىق. ءبىر مەن ەمەس، ءبىرازىنىڭ-اق باسىندا وسىنداي سەزىم بولدى-اۋ دەيمىن. الگىندە ايتقان تۇرمىستاعى كوپ ۇيلەسىمسىزدىكتىڭ سالىڭدى سۋعا كەتىرەتىنى، ول ءوز ەلىڭدى جەك كورگەندىكتەن ەمەس. مەنىڭشە، ول وسىنداي زاماندا قاراپايىم تۇرمىستىڭ قاراپايىم جاعدايلارىنان جانىنا ازاپ تاۋىپ جۇرەتىن ءوز انالارىمىزعا، اكەلەرىمىزگە، باۋىرلاستارىمىزعا دەگەن اياۋشىلىقتان، ءوزىمىزدىڭ كەيبىر سورلىلىقتارىمىزعا كۇيىنۋدەن تۋعان سەزىم. ال العاشقى اسەرلەردەن ارىلا باستاپ بويىمدى باۋراعان ەلگە دەگەن عالامات ساعىنىشتى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ: "ساعىنباي بارساڭ تاۋلار دا سەنىڭ الدىڭنان شىقپاس اسقاقتاپ، ويلاۋىڭ مۇمكىن دۇنيەنى مىناۋ كەتكەن ەكەن دەپ تاس قاپتاپ"، — دەپ كەلەتىن ولەڭىندەگى ساعىنىشتىڭ قالاي تۋاتىندىعى ماعان وسى ساپار سەزدىرگەن سەكىلدى...
— مەلس، مىنە، امەريكا ساپارىن ءتامامداپ، ەندى قازاق ءسسر-ىنىڭ 70 جىلدىق تورقالى تويى قۇرمەتىنە وتكىزىلگەلى وتىرعان كەزەكتى اقىندار ايتىسىنا ءجۇرىپ بارا جاتىرسىڭ. سەنىڭ بويىڭا، ءوزىڭ ايتقانداي، 8 كۇن سەرگەكتىك قۇيعان ساپار اقىندىق شابىتىڭا تىڭ قوزعاۋ سالىپ، بۇل جولى دا سەنى بيىكتەن كورسەتۋىنە بارلىق وقىرمانىمىز دا تىلەۋلەس قوي دەپ ويلايمىن. اڭگىمەمىزدى بۇدان ءارى وسى ايتىس، ءوز شىعارماشىلىعىڭ توڭىرەگىندە وربىتسەك. وسى ورايدا، ءبىرىنشى سۇراقتى ءوزىڭ تۋرالى كوپشىلىكتىڭ اۋزىندا جۇرگەن ءبىر جايدان باستاپ كورسەك. ەل ىشىندە سەنى جازبا اقىن دەپ ەسەپتەيتىندەر كوپ. وسى جازبا اقىن مەن ايتىس اقىنى جونىندە، ەكەۋىنىڭ قايسىسىن وزىڭە جاقىن كورەتىنىن جايىندا ايتساڭ...
— مەن ءوزىم ءبىرىنشى ورىنعا جازبا اقىنداردىڭ قاندايىنىڭ بولماسىن ءوز فيلوسوفياسى بولادى. ونىسىن جاقسى بولسىن، جامان بولسىن اسىقپاي تالداپ، تارازىلاپ جۇرتتىڭ نازارىنا ارتىق اۋىس ءشوپ-شالامنان تازارتىلعان مۇنتازداي كۇيدە ۇسىنۋعا مۇمكىندىگى بار. سونىسى جاقسى. ال ايتىس اقىنىنىڭ سوزدەرىن بۇلايشا تازارتىپ، تارازىلاپ وتىراتىن ۋاقىتى جوق. ءسويتىپ كەيدە ايتىس اقىنىنىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەرىنىڭ ويلاعانداي بولا بەرمەيتىنى بار.
مەنىڭ جازبا ولەڭدەرىم دە بار، ءبىراق ولارىم ءالى كوپ ەمەس. ءبىرقاتارى كوڭىلىمدە جاتتالىپ تۇرعانىمەن، قاعازعا دا ءتۇسىپ ۇلگەرگەن جوق. كوپشىلىك مەنىڭ الداعى ۋاقىتتا ايتىس اقىنى بولىپ قالار-قالماسىمدى بىلگىسى كەلەتىن بولار. شىنىمدى ايتسام، بۇل ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە تيگىزىپ جۇرگەن زيانى كوپ. ايتىس اسەرىمەن جازبا ولەڭىم اقساپ ءجۇر. ءبىر كەزدە العاشقى ولەڭدەرىمىز قاتار شىعىپ جۇرگەن راحات قوسبارماقوۆ دەگەن جاس اقىن جەرلەس جىگىتىمىز بار. ءقازىر سول مەنەن وق بويى وزىپ كەتىپتى. مەن ايتىسام دەپ ەكى جاقتى بولىپ جۇرگەندە ول ءبىر جازبا ولەڭىمەن بەل اسىپ كەتكەندەي اسەر ەتەدى.
— سوزىڭە قاراعاندا تۇبىندە جازبا ولەڭنىڭ ەتەگىنەن ۇستايتىن ءتۇرىڭ بار عوي...
— سويتكەنىم دۇرىس شىعار دەپ ويلايمىن...
— ءبىراق ءبىز سەنى جۋىق ارادا ايتىس مايدانىنان جوعالتامىز دەپ ويلامايمىز. ونىڭ ۇستىنە ايتىستان زيان كورىپ ءجۇرسىڭ دەپ تە ايتپاس ەدىم. بىرىنشىدەن، ول سەنى بۇكىل قازاقستانعا ءماشھۇر ەتتى. ەكىنشىدەن، بىلەك سىبانىپ، كۇش سىناسۋ، دوداعا ءتۇسىپ، مارتەبەڭدى سەزىنۋ وزىڭە دەگەن سەنىمىڭدى ارتتىرىپ، جىگەرىڭدى شىڭدامايدى دەپ كىم ايتتى!؟ بۇل كىمگە بولسا دا پايدا. ۇشىنشىدەن، ءالى جاسسىڭ، قولدان كەلىپ تۇرعاندا قاي مايدانعا بولسا دا ءتۇسىپ قالعان ارتىق ەمەس شىعار. سوندىقتان ايتىسكەر اقىن رەتىندە اڭگىمەمىزدى ودان ءارى جالعاستىرىپ كورەيىك. وسى ءوزىڭ كورىپ جۇرگەن ايتىستاردىڭ سەنىڭ كوڭىلىڭدە قانداي پىكىرلەر وياتاتىنىن بىلگىم كەلىپ وتىر. تۇيتكىل تۋدىرعان كەزدەرى بولدى ما؟
— ايتىس دەگەن الامان بايگە عوي. وعان قاتىسقان اقىندار كەيدە ماعان استارىنا ءبىر-بىر پىراق مىنگەن شاباندوزدار سەكىلدى كورىنەدى. سول كوپ شاباندوزدىڭ اراسىندا شۇبار تايمەن تەپەڭدەگەندەر دە كورىنىس بەرەتىندەي. سولاردىڭ ارا-جىگىن اشىپ بەرەتىن تورەلىككە كەيدە كوڭىلىم بىتپەيتىنى بار. تورەشىلەر القاسى كوبىنەسە ءبىرجاقتى شەشىم قابىلدايدى. باعالاۋلارىندا قولپاشتاۋ كوپ. باعانىڭ نەعۇرلىم ناقتى بولعانىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك سەكىلدى. بىرنەشە بالدىڭ ارتىق كەتە بەرۋى انشەيىن نارسەگە اينالعان. كورەرمەن كوپتىڭ دە تالعامپاز بولعانىن قالار ەدىم.
— ايتىستاعى ەڭ باستى نارسە نە دەپ ەسەپتەيسىز؟
— ءسوز ءقادىرىن ءبىلۋ. نەمەسە ەڭ باستىسى سوزگە توقتاۋ. قازاقتا "اتالى سوزگە ارسىز عانا توقتامايدى" دەيدى. وكىنىشكە وراي، جەڭىلگەنىن بىلسە دە، مويىنداعىسى كەلمەي، وڭمەندەي بەرەتىن اقىندار جوق ەمەس. مەنىڭشە، اقىن شىن مىقتى بولسا، شالدىرماۋى كەرەك، ال ەگەر اڭداۋسىزدا ۇستالىپ قالعان ەكەن، ونىسىن موينىمەن كوتەرە دە ءبىلۋ كەرەك. ايتىستا جەڭگەن ادام دەپ ءبىرىنشى گولدى سالعان ادامدى ايتۋ كەرەك. ال كۇشتىلىك دەگەندى مەن ءوزىڭنىڭ ۇستالىپ قالاتىن تۇسىڭا قارسىلاسىڭدى جاقىنداتپاۋ دەپ ۇعامىن. مۇمكىن، بۇلايشا تىرەسە الاتىن اقىندار سيرەك بولار، ءبىراق ول ءبىر نەگىزگى نىسانا دەپ ۇعۋ ءجون دەپ ەسەپتەيمىن...
— قازىرگى ايتىستىڭ جەتىستىگى نەدە دەپ بىلەسىڭ؟
— مەنىڭشە، ايتىس ونەرى بۇرىنعىدان كوپ ءوستى. بۇل ارادا مەن توقىراۋ جىلدارىندا توقتاپ، قالىپ، سودان قايتا كوتەرىلگەن سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ جەمىسىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. جالپى ءوزىنىڭ جارالعان كەزىنەن بەرگىسىن ايتامىن.
— ءىنىڭ نۇرلان دا ايتىس ونەرىمەن كوپشىلىككە جاقسى تانىلىپ ءجۇر. ول تۋرالى سەنىڭ پىكىرىڭ قانداي؟
— نۇرلاننان جاقسى ايتىس اقىنى شىعادى. تەك قانا ونىڭ ءسوز ءقادىرىن دە، ءوز ءقادىرىن دە ءبىلىپ وسكەنىن قالار ەدىم. جەل سوزگە ەرمەۋى، كوكىرەك كەرىپ كەتپەۋى كەرەك. سونان سوڭ "ات شاپپايدى، باپ شابادى" دەگەن ءسوز بار عوي، جانىندا ءاردايىم جاناشىر جاندار بولعانىن قالار ەدىم. ماعان كەزىندە اعلەس تالاسبايەۆا، شارەلحان الەنوۆ دەگەن ۇستازدارىم كوپ كومەك بەردى، بالالىق ۇيالشاقتىقتىڭ ار جاعىنان مەنىڭ قابىلەتىمدى تانىپ، دۇرىس جول سىلتەپ وتىردى. سان تاراۋ جولدىڭ بويىندا وزىمە ءوزىم سەنبەي تۇرعان مەنىڭ كوڭىلىمە سەنىم ۇيالاتقان سول ەكى ۇستازىم بولدى، ولاردى مەن ەشقاشان دا ۇمىتپاسپىن.
— ۇيلەرىندەگى بالانىڭ ۇلكەنى ءوزىڭ ەكەنسىڭ، نۇرلاننان وزگەلەردە ونەرگە دەگەن بەيىمدىلىك بار ما ەكەن دەپ سۇراۋشىلار بار. سونان سوڭ بۇل اۋلەتتە بۇرىن ونەر دارىعان ادامدار بولدى ما ەكەن دەيتىن سۇراق زاڭدى ەمەس پە؟ بۇعان نە ايتاسىڭ؟
— نۇرلاننان كەيىن ءىنى، قارىنداستارىم بار. الدى ارمياعا بارۋعا دايىندالىپ، جوعارى كلاستاردا وقىپ ءجۇر. ايتەۋىر ءبارى دە دومبىرا تارتاتىن بولىپتى. ال ءبىزدىڭ تاريحي تامىرىمىزعا كەلسەك، اكەمنىڭ شەشەسى جانسۇيگەن دەگەن جوقتاۋ ايتقاندا تۇرعان جۇرتتى تەگىس جىلاتاتىن ادام بولعان ەكەن. اكەمنىڭ اعاسى سازانباي دەگەن جىرشى، ءارى اقىن بولعان كىسى ەكەن. ءارى پالۋان ەكەن. 17-18 جاسىندا اكە-شەشەم جىلايدى دەپ مايدانعا ۇيىنە ايتپاي كەتىپ قالعان دەيدى. ءوزىمنىڭ "ءۇش بوزداق" دەگەن ولەڭىم سول كىسىگە ارنالعان.
— جۇرت الدىنا شىققاندا قاتتى تولقيسىڭ با؟
— جوق. ءتىپتى ساسپايمىن. "جىعىلسام، جەر كوتەرەدى" دەيدى عوي، ال مەن جەڭىلسەم — ەل كوتەرەدى دەپ ويلايمىن.
مەرەيىڭ ءارقاشان ۇستەم بولسىن، مەلس. تاعى دا جەڭىسپەن ورالادى دەپ سەنەمىز.
11.08.1990 جىل
You Might Also Like
-
نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ باس سانيتار دارىگەرىنىڭ جاڭا قاۋلىسى بويىنشا جاڭا وقۋ جىلىنداعى ءبىلىم بەرۋ ءتارتىبى بەلگىلەندى.
-
ادام نەلىكتەن ءتۇس كورەدى؟ ودان كەيدە جۇرەك تىتىركەنىپ، جاماندىق كەلە جاتقانداي سەسكەنىپ، ال كەيدە قۋانىش ەسىك قاققالى تۇرعانداي قاناتتانۋىمىز نەلىكتەن؟ ال (جانى ءجانناتتا بولسىن) ارۋاقتاردىڭ تۇستە ا...
