ارمانى اسقاق ايكۇمىس
(ايكۇمىس دوسانوۆا باسشى بولۋ دەگەندى حالىق قىزمەتشىسى بولۋ دەپ تۇسىنەدى. اۋىلداستارى دا ونى سول ءۇشىن جاقسى كورىپ، قۇرمەتتەيدى).
قانشا ادام بولسا — سونشا مىنەز-قۇلىق، بولمىس ءبىتىم بار. ادامداردىڭ تىرشىلىك الەمىندەگى سالماعى دا الۋان ءتۇرلى. ەڭ قىزىعى، اركىم وزىنە لايىق سالماعىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن سەزىپ تۇرسا دا، ونى ەشكىم دە اينالاسىنا ايعايلاپ ايتا بەرمەيدى ەكەن. ايكۇمىس وسى جايدى كوكىرەگىنە تۇيگەن. بىرەۋلەر ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيرەيتىن جەلەپ-جەبەۋشىسىنىڭ ارقاسىندا قومپيعان بيلىككە يە. ءبىراق شىن نيەتىمەن سىيلاي الماسا دا، سول ادامعا جارباڭداپ، جاعىمپازداناتىندار تولىپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ شارۋاسىن ءبىتىرىپ، "سەن دە جاقسى، مەن دە جاقسىمىن" كۇن كەشەدى. ەكىنشى بىرەۋلەر ءۇشىن اتاق-دارەجە دەگەنىڭ — ادالدىق ءوزىنىڭ جانى سۇيگەن ىسىمەن عۇمىر بويى شۇعىلدانا ءجۇرىپ، ادامدىق بورىشىن وتەۋ، ۇرپاق الدىنداعى قارىزىنان قۇتىلۋ. باس پايداسى ولار ءۇشىن ەسەپ ەمەس، ونى ويلامايدى دا. قاراپ تۇرساڭىز، ادامداردىڭ الدىنا قويعان ماقسات-مۇددەسى دە ولاردىڭ سانا-سەزىمىنە، تۇسىنىك تالعامىنا باعىنىشتى. سايىپ كەلگەندە، ولاردىڭ ومىردەن الاتىن ورنىن انىقتايتىن دا وسى سانا-سەزىم، تۇسىنىك تالعام سەكىلدى. ال ولاردى قالىپتاستىراتىن نە؟ مىنە، ماسەلەنىڭ ەڭ ۇلكەنى دە وسى ارادا.
...بىردە ول ءوزى ونجىلدىق مەكتەپ بىتىرگەن اقشۇقىر سەلوسىنداعى ەرالييەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ شيرەك عاسىرلىق تويىنا بارعان. سوندا ءوزىنىڭ تۇڭعىش ۇستازىن كەزىكتىردى. ول ءبىر كەزدە ايكۇمىس ءۇشىن تىرشىلىكتىڭ بۇكىل سىرىن جۇرەگىنە جيناعان عۇلاما بولىپ كورىنەتىن. مۇمكىن ءاربىر وقۋشى ءۇشىن ۇستاز بەينەسى ايىرىقشا بيىك شىعار. ءبىراق ول بۇگىنگى ءوز بيىگىنەن قاراپ تۇرىپ تا سول ۇستاز بەينەسىنىڭ ەش الاسارماعانىن قۋانا تۇيسىنگەن. "ءومىردىڭ تىرەگى عوي مۇنداي ادامدار! ءبىزدى سومداپ شىعارعان وسىنداي سوم التىن جاندار عوي!" — دەگەن وي جۇرەگىنە سول جولى حاتتاي جازىلىپ قالعانى حاق.
ارينە، قاي بالانىڭ ساناسىنا دا ەڭ الدىمەن ءۇي ءىشىنىڭ ىقپالى بولادى عوي. اكەسى ۇستاز اۋلەتىنەن بولعانىمەن، ونى كوپ تاربيەلەي الماعان. ءۇش جاسىندا قايتىس بولىپتى. اجەسى ءمادينا مەن اناسى ءاليانىڭ ورتاسىندا وسكەن ايكۇمىستىڭ ەسىندە مىقتاپ قالعان ءبىر جاي، ولار مۇنى ونەرگە باۋلىپ وسىرۋگە قۇشتار ەدى. مەكتەپ جاسىنا جەتپەي تۇرىپ-اق اناسى ونى كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە جەتەلەپ اپارعان. ول كىسى قىزىنىڭ بويىندا اتا-بابادان قالعان ءبىر ونەر ۇشقىنىنىڭ بارىن سەزگەن بولۋى كەرەك.
ادامنىڭ ومىردەگى ءوز ورنىن تابۋى — باستى نارسە. ءقازىر ءبىرقاتار ادامدار ءوزىنىڭ قولىنان نە كەلەتىنىن ەمەس، وزىنە قاي جەر قولايلى بولارىن كوبىرەك ويلايدى. بۇگىنگى زامان تاربيەسىنىڭ وسال تۇسىنىڭ ءبىرى دە وسى-ay. ايتەۋىر تىرلىك ەتۋ، ايتەۋىر ەلدەن قالماۋ، ايتەۋىر باس پايداڭدى ءبىلۋ دەگەننىڭ جەتەگىندە كەتەتىندەر كوپ. حالىقتىڭ قامى، ەلدىڭ بولاشاعى، ۇلتتىڭ نامىسى مەن مارتەبەسى جايلى ويلانىپ، باس اۋىرتاتىندار دا بار، ءبىراق وتە از. ولار نەگە از؟ وسىنىڭ ءبارىن ويلاي-ويلاي كەلگەندە، وسى ۇلى كومپارتيانىڭ ءوزى دە بەدەلىنەن ايىرىلىپ بارا جاتقانداي كورىنەتىن. الگى سۇراقتىڭ جاۋابى دا سوندا جاتقان شىعار بالكىم.
بىردە ايكۇمىس ءۇيىنىڭ ون شاقتى جاندىعىن قىرقىپ الايىن دەپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ جاتقان ۇستىنە قىزمەتكەرلەرى كەلە قالعانى بار. مۇنىڭ قوي قىرقىپ جاتقانىن ولار ەرسى كورگەندەي سىڭاي تانىتىپ:
— مۇنىڭىز نە؟! ءبىز تۇرعاندا ايەل باسىڭىزبەن قوي قىرىققانىڭىز ءتىپتى ۇيات قوي، — دەپ، وزدەرىنشە رەنىش بىلدىرگەن بولدى. ال ايكۇمىس ءبىر بۇل عانا ەمەس، ەر ادام اتقارۋعا ءتيىستى كەز كەلگەن جۇمىسقا ەشكىمنەن كومەك سۇرامايتىن. بالكىم بۇل قارشاداي كەزىنەن ءوز شارۋاسىن ءوزى كۇيتتەپ ۇيرەنگەندىكتەن بولار. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءۇي بولسىن، قورا-قوپسى بولسىن، جولداسىمەن ەكەۋى جۇمىستان بوس ۋاقىتتارىندا ءبارىن دە وزدەرى تىندىرىپ الۋعا تىرىسادى. قالالىق كەڭەس اتقارۋ كوميتەتىندە جاۋاپتى حاتشى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن جولداسى جانقوجا دا، اتا-ەنەسى وعان ۇشىن بەرىپ وتىرادى. اسىرەسە ءتۇن قاتىپ، كەشتەتىپ جول ءجۇرىپ كەلگەندە دە قاباق شىتپاي كۇتىپ الاتىن ەنەسى بولعانعا ول وتە قۋانىشتى. وتباسىنىڭ بەرەكەسى دە ەڭ الدىمەن وسىنداي ءبىر وشاقتىڭ باسىنداعى اقجاۋلىقتى جانداردىڭ ءبىراۋىزدىلىعىنا بايلانىستى ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتتى. ءتىپتى كەيدە الدەنەگە جانى كۇيىپ، رەنجىپ كەلگەندە دە ەنەسىنە مۇڭىن شاعىپ، جىلاپ الاتىنى بار. ويلاپ قاراسا، كەز كەلگەن ادامنىڭ الدىندا ءدال وسىنداي بوساندىق تانىتا المايدى ەكەن. ءوز ۇياسىنان ۇشىپ شىعىپ، قۇتتى جەرىنە قونعان سوڭ دا انانىڭ ايالى الاقانىنان اجىراماعانىن سەزىنىپ، ىشتەي قۋانىپ جۇرەدى. الدىنان جۇگىرىپ شىعاتىن ۇلىنىڭ قامى ءۇشىن ەشبىر الاڭداماي، قىزمەت بابىمەن ەل كەزىپ كەتە بەرەتىنى دە ەنەسىنىڭ ارقاسى. سول ءۇشىن دە ايكۇمىس ولارعا ءدان ريزا، وسىنداي جاندارعا جولىقتىرعان تاعدىرىنا شەكسىز العىسىن بىلدىرۋمەن كەلەدى.
ايكۇمىس سارسەنعالي قىزى دوسانوۆا — فورت-شيەۆچەنكو قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى. ول باسشى بولۋ دەگەندى حالىق قىزمەتشىسى بولۋ دەپ تۇسىنەدى. سول سەبەپتى دە كىشىپەيىل، قابىلداۋىنا كەلگەن جەرلەستەرىنە، قانداي شارۋامەن كەلسە دە رەنجىمەي، قولىنان كەلگەنىنشە ولارعا كومەكتەسىپ، قول ۇشىن بەرۋگە تىرىسادى. قالالىق پارتيا كوميتەتىندە قىزمەت اتقارۋ، حاتشى بولۋ ول ءۇشىن وزگەلەردەن ارتىق بولۋ دەگەن ءسوز ەمەس، سول سەبەپتى دە قىزمەت بابىنداعى بايلانىستارىن، تانىستارىن، مۇمكىندىكتەرىن پايدالانىپ، شالقىپ ءجۇرىپ دەمالۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن ەمەس. ال حالقى سول ءۇشىن دە جاقسى كورىپ، جان سىرلارىن ونىمەن قۋانا بولىسەدى، وي-پىكىرلەرىن اشىپ ايتىپ، اقىلداسادى. ونىڭ ءسوزىن، جاساعان ءوتىنىشىن، بەرگەن تاپسىرماسىن جەرگە تاستاماۋعا تىرىسادى. ەڭ باستىسى، ولار ايكۇمىس ارالاسقان ءىستىڭ وڭ شەشىم تابارىنا قاشان دا سەنىمدى.
...1986 جىلدىڭ باسىندا وتكەن مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەزەكتى ءبىر كەڭەسىندە مۇرىن جىراۋدىڭ فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنداعى ءۇيى ساقتالىپ قالۋعا ءتيىس دەگەن پىكىر تۇڭعىش رەت ايتىلدى. وسى ويدى العاش رەت كوپشىلىك تالقىسىنا ۇسىنعان دا سول ايكۇمىستىڭ ءوزى بولاتىن. سول اڭگىمەدەن كەيىن ەتەك العان يگى ىستەر بىرىنە ءبىرى جالعاسا كەلىپ، اقىرى تۇبەكتە مۇرىن جىراۋدىڭ دۇبىرلەگەن تويى ءوتتى. مۇراجايى اشىلدى. ارينە، ادامداردىڭ رۋحاني بايۋىنا قىزمەت ەتەتىن مۇنداي جۇمىستار بىرەر كۇندە جاسالا سالمايتىنى بەلگىلى، ايتىلعان ءسوز دە سول بويدا ناتيجە بەرمەيدى. ونى كەيدە جىلداپ كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. ال بۇل قالادا ءالى وسى تەكتەس 73 ەسكەرتكىش بار. فورت-مۇراجاي-قالا بولادى دەگەن ءۇمىت تە جوعالعان جوق.
ءبىر ەسكەرەتىن نارسە، مۇراجاي دەگەن تەك قانا ءولى زاتتاردىڭ جيىنتىعى ەمەس. ايكۇمىستىڭ تۇسىنۋىنشە، مۇراجاي دا ۋاقىتپەن بىرگە جاڭارىپ، جاڭعىرىپ وتىرۋعا ءتيىس.
جۋىردا مۇراجايعا قولدان 18 مىڭ سومنىڭ ساۋكەلەسى ساتىپ الىندى. بىلاي اپارىپ قويا سالساڭ، ول دا ءبىر جاي مۇراعاتتىڭ ءبىرى. ال ونىڭ عاجايىپ كوركەمونەر تۋىندىسى ەكەنىن، تاريحىن، يەسىنىڭ كىم بولعانىن، مۇنداي ونەر تۋىندىسىن جاساعان ادامداردىڭ كىمدەر ەكەنىن، قاي زاماندا، قالاي ءومىر سۇرگەندىگىن ءبىلۋدىڭ ءوزى ءبىر تاريح ەمەس پە...
— فورت-شيەۆچەنكو قالاسىندا ءقازىر تاراس شيەۆچەنكو مۇراجايى ەتنوگرافيا مۇراجايى، مۇرىن جىراۋدىڭ مۇراجاي ءۇيى بار. الداعى ۋاقىتتا قول ونەرى مۇراجايىن اشۋ جوسپارلانۋدا. بۇل وڭىردە ماڭعىستاۋدىڭ كۇمبەز تامدارىن سالۋمەن اتى شىققان قارا ءجۇسىپ دەيتىن شەبەرلەر اۋلەتى بولعان. اقكويلەك ۇستانى بىلەتىندەر دە كوپ. ولاردىڭ ءبارى دە وزدەرىنىڭ لايىقتى ورىندارىن الۋعا ءتيىس. مۇراجايدا قىزمەت جاسايتىن ماماندار جايىن دا ويلاستىرۋىمىز كەرەك، — دەيدى حاتشى كەلىنشەك.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مەن فورت-شيەۆچەنكونىڭ ۇلكەن بولاشاعىنا سەندىم. ويتكەنى سول ءوڭىردىڭ ءتول پەرزەنتتەرى — اتا-مەكەندەرىنەن شىعاردا جانى بولەك ەسبول ومىربايەۆ، ونىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان ايكۇمىس دوسانوۆا، تىلەۋمۇرات قوجابەكوۆ سياقتى ابزال ازاماتتارى سولاردى كورىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ونەگەلى ۇرپاق بار.
1990-جىل.
("قازاقستان ايەلدەرى" جۋرنالى).
You Might Also Like
-
اكەسىن ءسۇيىپ، قاستەر تۇتاتىندار كوپ شىعار. مەن ءوزىمدى سولاردىڭ الدىڭعى قاتارىنا قوسامىن. اۋىل ادامدارى اراسىندا "ۇزىن كەرەي" اتانعان ول كىسى، دۇنيەتانىمى وتە كەڭ، جاسىندا اڭشىلىق قۇرعان، ...
