InfoHub Logo

كەشە ءتۇس اۋا، وسى جىلداعى قۇتتى قونىسىمىزعا ات باسىن تىرەگەن ەدىك. تەرەڭ كۇزدىڭ قىر استىنداعى قىسقا بەتتەگەن قىتىمىرلاۋ شاعى. «بەسقوپا» دەپ اتالاتىن — وركەش-وركەش قۇم شاعىلدى، قوي مالى سۇيسىنە جەيتىن: سەلەۋ، يزەن، بەتەگە وسكەن كەنەۋلى قالىڭ قوپاسى بار بەرەكەلى ءوڭىر — سوڭعى ءبىراز جىل ءبىزدىڭ قىستاۋعا اينالعان-دى.

ادام بالاسى جۇرگەن جەردە پەندەشىلىك قالسىن با، ءتايىرى. كىرە-بەرىس قالقاسى عانا بار ءبىر بولمەلى ءۇيىمىزدىڭ ەسىك–تەرەزەسىن الدەگىمدەر ۇپتەپ كەتىپتى. اكەم وسىنداي سۇمدىقتىڭ كەز بولارىن الدىن-الا بىلگەندەي، قازاق ءۇيدىڭ كيىزدەرىن جەكە ءبىر اتقا ارتىپ الا شىققان ەدى. ءوزى كەلە سالا اڭعاي-ساڭعاي باسپانانىڭ قارا سۋىق ازىناعان تەسىكتەرىن قىمتاۋعا كىرىستى.

مەن الدىڭعى جىلى كوكتەمدە بەسكە تولعاندا اق تابان كۇرەڭنىڭ العاش جالىن تارتىپ، ەندى مالدى سەركەلەمەسەم دە، سوڭىن ءتۇرىپ سەپتەسۋگە جارار دەڭگەيگە جەتكەم. ادەتتە، جايلاۋدان تۇسكەن سوڭ كولباي اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى، شاعىن وزەن اششىوزەكتىڭ بويىندا: سونوۋ قۇمتوعانعا دەيىن كولحوز مالى كۇزەۋدە شوق-شوق وتار بولىپ ساعالاپ، كۇيەك وتكەن سوڭ قىستاۋلارىنا تاراي باستايتىن-دى. سونداي كەزەڭدى وتكەرىپ، ءبىز دە ءوز قىستاۋىمىزعا جىلىستاعانبىز.

— ال، بالام، «اتالا كوجە» دەگەن وسى بولادى. – دەپ اكەم الدىما ءبىر تاباق بۋى بۇرقىراعان استى اكەپ قويدى. ىشىندە ارەكىدىك كەزدەسكەن بۋىلتىق-بۋىلتىق نانى بولماسا، شەشەمنىڭ كەبەكتەن قايناتىپ يتكە بەرەتىن بىلامىعى ءتارىزدى قويىرتپاق ەكەن. تاناۋىمدى تىجىرىپ، انامنىڭ ءدامدى تاماعىن كوكسەگەن ءتۇرىمدى بايقاعان اكەم:

— بۇل - باتىرلاردىڭ عانا جەيتىن عاجاپ تاماعى، سەن باتىردىڭ تۇقىمى ەمەسسىڭ بە، الدە، ناعاشىلارىڭا تارتىپ كەتكەن ءالجۋازسىڭ با؟ – دەپ نامىسىما ءتيدى. ەرتەڭگىسىن ەلەڭ-الاڭدا اتقا قونعان ەدىك، سونان بەرگى اۋزىمىزعا ءتيىپ تۇرعان العاشقى تالقاجاۋىمىز وسى. بىر-ەكى قاسىقتان سوڭ تاماق ءدامى ءتىلىمدى ءۇيىرىپ، ءتۇس اۋا ۇلي باستاعان ىشىمە ەل قونىپ، شەكەمنەن شىپ-شىپ تەر شىقتى. ىستىق اس جاۋراعان بويىمدى جىلىتىپ، جايما-شۋاق كۇيگە بولەپ، ماناۋراعان ءتاتتى ۇيقى كوزىمە تىعىلدى. توڭ مايعا توعىتىلعان شىراقتىڭ جارىعىمەن اكەم توسەك سالىپ بولعانشا، باسىم بىلعالاقتاپ قۇلاۋعا شاقپىن. سىز دارىماستاي جەر ەدەنگە قامىس، ونىڭ ۇستىنە قۇرىم كيىز توسەپ جاساقتالعان، جايلى توسەكتىڭ كورپەسىن پەش ۇستىنە قاقتاپ ۇستىمە جاپقاندا، دەنەم ونان سايىن بالبىراي جونەلدى.

ەرتەڭگىسىن اتتىڭ شاشاعىنان كەلەتىندەي قىرباق قار ءتۇسىپ قالىپتى. كەشەگى بۇيرالانىپ جاتقان ءدوڭ-دوڭ قوڭىر شاعىلدار قىرىنۋعا ازىرلەنگەندەي بەتتەرىنە ءاپپاق-قىپ كوپىرتىپ، سابىن جاعىنىپ العان ءتارىزدى؛ قار ۇستىنەن شاشاۋ-شاشاۋ سەلدىرەگەن ءشوپ-شالام، كۇتىمسىز ءوسىپ كەتكەن سول ساقال-مۇرتتاي ەربيەدى.

بەشپەتىمنىڭ ەكى ەتەگى دالاقتاپ جۇگىرگەن مەنىڭ سوڭىمنان ساققۇلاق اتتى كۇشىگىم قوسا ەرىپ، توبەشىك ۇستىنە شىقتىق. كۇللى توڭىرەك اقشاعىرماققا بولەنىپ، كوز قارىقتىرادى. جۇرەگىم لۇپىلدەپ، كەشەگى ءوزىمىز كەلگەن جاققا ىنتىعا قارايمىن. كوكجيەكتەن مۇنارلانىپ، بىزگە بەت العان ءبىر نوقات — اڭساعانىم. «بۇيىرتسا، دۇكەننەن ازىق-تۇلىك العان سوڭ، تاعى ءبىر شارۋالاردى ءبىتىرىپ، مەن دە شىعارمىن.» دەگەن ەدى شەشەم. ءبىر ءسات ويىنسىز قالسا ءىشى پىساتىن ساققۇلاق بىرەسە بالاعىمنان، ەندى بىردە ەتەگىمنەن تىستەلەپ جارىسقا شاقىرادى. انام: «كۇشىگىڭ دە ءوزىڭ سەكىلدى، قوي دەگەندى بىلمەيدى» دەپ، كەيدە ابدەن مازاسىن العاندا كەيۋشى ەدى. وسى ساققۇلاقتىڭ ارقاسىندا ءبىر جىلدا ەكى بەشپەت توزدىردىم. ۇستىمدەگىنى وسى تاياۋدا عانا تىگىپ بەرگەن بولاتىن-دى. ءسىرا، قىستى ەڭسەرمەي-اق ساققۇلاق ونىڭ دا دال-دۇلىن شىعاراتىن سىڭايى بار.

العاش وسى كۇشىكتى الىپ كەلگەندە موپ-موماقان، ۇيقىباس كورىنگەن-دى. وسە كەلە قۇلاعى كوتەرىلىپ، تۇرقى دا سوزىلىپ، كەلىستى يتكە اينالارى اڭعارىلا باستادى. «بالاڭا ەرمەك بولسىن، تۇقىمى جاقسى يت» دەپ ارالاسىپ جۇرەتىن اكەمنىڭ ءبىر تامىر ورىسى سىيعا تارتقان. وبالى نە، و بايقۇستىڭ ايتقانى كەلىپ، ءتۇن بالاسى دامىل بىلمەس، تىقىر ەتكەندى قالت جىبەرمەيتىن ساق جانە جەل وتىنە تۇمسىق تۇرگىش ءيىسشىل دە، ءىزشىل يت بوپ ءوسىپ كەلەدى.

اكەم دە مالىن قىستاۋ ماڭىنان ۇزاتپاي توڭىرەكتەتە جايىپ ءجۇر ەكەن. يەسىز ۇيدە جالعىز قالعان ماعان قارايلايتىن ءتارىزدى. سونوۋ ءبىر ءدوڭنىڭ بيىگىنە اتىمەن قاسقايا شىعىپ، مەن سياقتى ول دا كوكجيەككە تاعاتسىزدانا كوز تاستاپ تۇرعانىن بايقادىم. استىندا كەشە مەن ءمىنىپ كەلگەن اق تابان كۇرەڭ. وسى اتتى اكەم كەرەمەتتەي جاقسى كورەدى. سەبەبى، اياعىمدى اپىل-تاپىل باسىپ جۇرگەن بەيمازا شاعىم بولۋى كەرەك: اتا-انامنىڭ كوزدەرى ءبىر قالت كەتكەندە وسى اق تاباننىڭ باۋىرىنا كىرىپ كەتىپپىن. ارتقى اياعىن قۇشاقتاپ ويناپ وتىرعانىمدى كورگەندە ولار تالىپ قالا جازداپتى. جىلقى مالىن قازاق اتامىز تەگىن تەكتى دەپ اتاماعان دا، شامى كەلىپ تەپكەننىڭ ورنىنا مەنىڭ بالا ەكەنىمدى ءبىلىپ، اندا-ساندا عانا قۇلاعىن جىمىرىپ، تەنتەكتىگىمدى كەشىرىپ تۇرا بەرگەن كورىنەدى. سودان بەرى اكەم وسى جىلقىنى ەرەكشە قادىرلەپ، كەيىن سوعان ءوزىمدى اجەتكە جەتتى-اۋ دەگەن شاعىمدا مىنگىزگەن ەدى.

قۇداي دەگەنىمىزدى بەرىپ، كوز ۇشىنان قاراۋىتقان ءبىر نوقات شالىندى. داۋدە بولسا وسى كەلە جاتقان شەشەم بولۋى ءتيىس دەپ، ساققۇلاق ەكەۋمىز اقشاعىرماق بەتىندە كولكي جىلجىعان داققا قاراي ساباي جونەلدىك. ءۇي ماڭىندا قالعان بايقاسقا مەن شارىك تە ماڭق-ماڭق ءۇرىپ، ءبىرازعا دەيىن ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەرگەن بولدى. قالىڭ قوپانى تىستەلەپ، بىتىراي جايىلعان مالىن جيناقتاي قايىرا اكەم دە ءبىز بەت العان جاققا ءورىس اۋداردى. سوڭىمىزدان ارەكىدىك داۋىس بەرىپ، وزىمسىنە قۇيرىق بۇلعاقتاتىپ ىرىكىلىپ قالعان قوس يتكە ساققۇلاق، «نەگە ەرمەيسىڭدەر؟» دەگەندەي بۇرىلىپ تۇرىپ شاۋىلدەيدى. بايقاسقا مەن شارىك ءۇيدى دە، مالدى دا شولاتىنداي جوتاعا كوتەرىلدى دە، كوسىلگەن الدىڭعى اياقتارىنا باستارىن سالىپ، تىبىر ەتپەستەن جاتىر. سابالاق سارى ءجۇندى بايقاسقا كارتەيسە دە ساقتىعىن جوعالتا قويماعان، ال شارىك كۇشىك كەزىندە ماۋباس اتانىپ، كەيىن ءسىرا، قۇلاعى مەن قۇيرىعىن شۇنتيتىپ كەسىپ تاستاعان سوڭ با، ايتەۋىر، ۇيقىسىنان ارىلىپ، كەلە-كەلە اپاي ءتوس توبەتكە اينالدى. وتكەن كۇزدە مالعا يتقۇس شاپقاندا ءتۇز تاعىسىمەن جەكپە-جەككە شىققان وسى شارىك ەدى. سول جاق كوزىنىڭ استىنداعى تەرەڭ جىرىق - سول ايقاستان قالعان ۇمىتىلماس تاڭبا.

بەشپەتىمنىڭ ەتەگىنەن ساققۇلاق ءبىر تارتىپ قالىپ، مەنەن وزا بارىپ «قۋىپ جەت» دەگەندەي قۋاقىلانا قارادى. ەتەگىمە كوز سالسام وتكىر ءتىس ورىپ وتكەن جىرىقتان بۇرقىراعان ءجۇن كورىندى. «ەندى ەر جەتىپ، ازامات بوپ قالدىڭ، يت-كۇشىكپەن ويناعانىڭدى قوي» دەپ، شەشەم وسى بەشپەتتى تىگىپ جاتقاندا نازىن ايتقان-دى. اكەم مەن شەشەمنىڭ قۇدايدان سۇراپ العان جالعىزدارى بولعاندىقتان مەنى نۇقىماق تۇگىلى، ءتۇس سۋىتىپ ۇرىسىپ تا كورمەپتى. تاياۋدا: «جاسىڭ جەتىگە تولدى، قاتارىڭنان قالماي ءبىلىم الىپ، اقىلدى بول» دەپ، ءبىر اعايىنىمىزدىڭ ۇيىنە ورنالاستىرعان-دى. امال-نەشىك كوشەتىندەرىن ەستىگەن كۇنى قاعاز-قالامدارىمدى ارقالاپ، سوڭدارىنان تايىپ تۇردىم. ءۋاجىم: «اكەمنەن-اق ساباق ۇيرەنەم.» ول كىسى لاتىن ءقارپى بويىنشا قات تانىعان ادام ەدى. «مىنانىڭ ميى قاتپاعان ەكەن ءالى» دەپ، اكە-شەشەم ماعان قولدارىن ءبىر سىلتەپ، ارى ازعىرعاندارىن قويعان. «بالا قىلىعى-بال» دەيدى عوي، وسى كۇنگە دەيىنگى ەركەتوتايلىعىم جاراسىم تاۋىپ كەلسە، ەندىگىمنىڭ ءقادىرى ورنى مەن ۋاقىتىنا بايلانىستى ءتارىزدى. بۇلاي دەۋىمە سەبەپ تە جەتەرلىك، اناۋ جىلى قوي قوزداپ جاتقاندا ءتول باسىن ساناققا العان وكىلدەر كەلە قالعان-دى. بار مالدى ساناپ، تىركەۋگە العان سوڭ، اعالار داستارقان باسىنا وتىرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇردى. اراسىنداعى ءبىر اعا: «ساماتجان، ءبىز كورمەي قالعان تاعى قوزى-لاق جوق پا؟» دەدى. «ءيتتىڭ ۇيشىگىندە ءبىر جەتىم قوزى مەن لاق بار» دەپ، ۇلكەن ادامنىڭ نازارىنا ىلىنگەنىمە توبەم كوككە جەتكەندەي بولىپ، اكەمنىڭ ابىرويىن ايرانداي توككەنىم. «بالالى ۇيدە ۇرلىق جاتپايدى» دەگەن وسى ەكەن-اۋ، جارايدى، بالام، سول ەكى جەتىمەكتى ءوزىڭ قاراپ ءوسىر، الدىڭا سالار مالىڭ وسىلاردان ءوربىسىن» دەپ، الگى كىسى الدەنەگە باتاسىن بەرگەن-دى. ەل اۋزىنا ىلىگىپ كەتكەن تاعى ءبىر ەرسىلەۋ قىلىعىم بار-تىن. جازعىتۇرى اق تابانمەن ارى-بەرى قوقىراقتاپ شاۋىپ جۇرگەندە مال جايعان ءبىر كىسىگە جولىققام، ءبىراق ونى تانىمادىم:

— سەن كىمنىڭ قويشىسىسىڭ، اتىڭ كىم؟

— قۇرىمبايدىڭ كومەكشىسىمىن، اتىم بيعالي.

— مەن — ساماجاننىڭ بالاسى ساماتجانمىن.

— ە-ە، جاقسى كىسىنىڭ بالاسى ەكەنسىڭ، ءبىراق ۇلكەن ادامعا «سەن» دەمەي، «ءسىز» دەپ نەگە ايتپايسىڭ!؟

— «ءسىز» دەگەندى مەن تۇگىلى اكەم مەن شەشەم بىلمەسە، مەن قايدان بىلمەكپىن!؟...  

كولحوزدىڭ جۇك ارتۋعا بەرگەن كارى تۇيەسى، سارى اتاننان ءبارىمىز زارەزاپ بولعانبىز. اسىرەسە، مەن قورقامىن. قار قالىڭ تۇسكەن جىلدارى سوڭىندا سۇيرەتپەسى بار تراكتورمەن جايىلىم اشاتىن ءبىر سۇرىقسىز ورىستان الگى اتان اۋماۋشى ەدى. ادامنىڭ كەيپىنە مىنەزى دە ساي كەلە بەرەدى ەكەن-اۋ. الگى جارىقتىق تۇكسيگەن ساپ-سارى قاباعى تۇنەرىپ، كەتەر-كەتكەنشە شوشقاسىنىڭ مايىن قوس ۇرتىنا سارىمساق، نانمەن تىعىنداي تەرىس قاراپ جەپ، ءشاي ورنىنا سۋ جۇتىپ جۇرە بەرەتلبىن-دى. بىردە، «وسى كۇرپىلدەتىپ نە جەپ ءجۇر ەكەن؟» دەپ تاماعىن تاڭسىق كورىپ، ول جوقتا ءبىر سۇيەم كەسىپ تاتقانىم بار. اساعانىم ۋداي تۇز بوپ، نەشە كۇن تۇكىرىنىپ، ونىڭ اسىن دا، ءوزىن دە قاس جاۋىمداي جەك كورىپ كەتتىم. ءبىزدىڭ سارى اتاننىڭ دا كىسى سۇيەر قىلىعى شامالى: جانىنا جاقىنداساڭ جىنىن شاشىپ، جۇك ارتساڭ دۇنيەنى ءبىر ءوزى ارقالاعانداي بالسىنە باجىلداپ، ءار قادامىن ساناپ باساتىن كەر جالقاۋدىڭ ءوزى. وسى كەسەلىنەن جۇلقىنعان سايىن تاناۋى قايتا-قايتا جىرىلىپ، مۇرىندىق ىلەتىن جەر دە قالماي كەڭسىرىگى ىرسيىپ، سيقى ادام شوشىتارداي بولدى. شەشەمنىڭ: «كۇللى جۇكتى ءوزىم ارقالاسام دا، بيىل وسىنى جەتەكتەمەسپىن!» دەپ اشىنۋىنىڭ دا جانى بار...

اقباتەستىڭ بەتىندە ءبىرتۇتاس بوپ كولكىگەن قارا تاياعان سايىن جىگى اشىلىپ، اتتىلى مەن ارتىنداعى جەتەكتىڭ نوبايى تۇستەۋگە جەتتى. تايپالا جورعالاعان جيرەن بيەنىڭ كوزگە قانىق ءجۇرىسى، قامشىسىن سيپاي سالىپ قانا ەرتوقىمدا ءسال شىرەنىپ، ساليقالى وتىراتىن شەشەمنىڭ اتقا ءمىنىسى، ءبارى، ءبارى جانارىما وتتاي باسىلدى. تەك، بۇيداسىن سىرەستىرمەي، سوڭىنان جيرەنگە تەڭ ىلەسىپ كەلە جاتقان قومدى تۇيە بەيتانىس ەدى. سارى اتاننىڭ ورنىنداعى جايتاڭداعان جاس تايلاق اق كۇرىشتەي تۇيىرشىكتەلگەن قۇرعاق قاردى سۋسىلداتا ەسىپ، ەكپىندى بۇزباي، ەركىن كەلەدى. بەتى بەرى اۋدارىلعان قالىڭ قويدى تاستاي، اكەم دە اق تاباندى شوقىرتا جەلدىرتىپ، كوش الدىنان كەس-كەستەي شىقتى. سونوۋ توبەشىكتە تۇمسىقتارىن جەل وتىنە توسىپ، اڭدۋمەن جاتقان قوس توبەت تە كەرىلە تۇرەگەلىپ، قۇيرىقتارىن بۇلعاڭداتا ارسالاڭداپ، تومەن قۇيعىدى.

شەتسىز-شەكسىز اقشاعىرماق دالا — جۇرەك ەلجىرەتەر ساعىنىش پەن قۋانىشتىڭ كۋاسىنە اينالعانداي. كۇمىس ينەلەرى ونان سايىن جىلت-جىلت ەتىپ، تامىلجي قۇلپىرادى. ەرتەڭگىلىك بەتتى شىمشىعان شىڭىلتىر اياز كۇن كوتەرىلە سىنىڭقىراپ، جەر بەتى قايتا بۋسانعان. ءسىرا، كۇرت-كۇرت تاپتالعان كورپىلدەك قاردىڭ ءتۇس اۋا ەرىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

---