تاۋداعى قوس قاسىرەت
ارحاتقا، ەتەكتەگى ءبىر شوپاننىڭ بالاسى اتىلىپ ءولىپتى دەگەن سۋىق حابار جەتتى. ەستىگەن قۇلاعىنا سەنبەي، قاتتى ەسەڭگىرەدى. وتار ارالاپ جۇرگەندە ونى ءبىر-جار رەت كورگەنى بار. سوڭعى رەت ونىمەن كىشكەنتاي قارىنداسىنىڭ قازاسىندا ۇشىراستى...
نە ءبىر ادام شوشىرلىق ۋاقيعالار بۇل ءوڭىردىڭ باسىنان وتكەن شىعار. دەسە دە ءدال مىناداي قوس سۇمدىقتىڭ قاتارلاسا كەلۋى اقىلعا قونىمسىز-اق... تەگى، قايعى-قاسىرەتتى: ءبىرىن كەم، ءبىرىن ارتىق دەپ سالىستىرۋدىڭ ءوزى دە سوراقىلىق بولار...
ارحات اينالما كوش جولىمەن ءجۇرۋدى قالامادى. قاسقا تاۋعا تىكە سالىپ، كوكتەۋدەگى جۇرتتىڭ ءدال توبەسىنەن ءتۇسۋدى ۇيعاردى. ول اتىنا قامشىنى توپەلەي باسىپ، الاتاۋدىڭ ءبىر وركەشىنە ورمەلەپ شىقتى. ارعى ەڭىستە، اياق استىندا كەڭ جايداق جاتىر. ءار-ار تۇستان تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي قوڭىرايىپ، تومپايعان كيىز ۇيلەر، سول ماڭدا اق جۇگەرىدەي بىتىراي، شاشىلا جايىلعان ۇساق مالدىڭ نوبايى بايقالادى. مىنا تىكتەن تومەن قاراعاندا: ەتەكتەگى سولتۇستىك-باتىسقا جايىلعان سارى دالا — ۇشى-قيىر جوق سەكىلدى ساعىمدانادى. ال كوگىلدىر مۇنارعا ۇقساپ، شىعىسىن كومكەرگەن جالاڭاشكول تالىقسىپ بارىپ، كوزگە بولار-بولماس بولىپ بەدەرلەنە قالقىعان — تارباعاتاي تاۋىنىڭ سىلەمىمەن شەكتەلەدى. وسىناۋ، التايدىڭ ۇلى تارباعاتاي مەن الىپ الاتاۋدىڭ باس تۇيىستىرگەن تۇسىن، ەرتەدەگى ەل — «جوڭعار قاقپاسى» دەپ اتاپ كەتكەن-دى.
ارحات اتتان ءتۇسىپ، بويىن جازدى. شوكىمسىز كوك اسپان كوز ۇيالتا تۇنىپ تۇر. كەنەت سول كوكتىڭ شىرقاۋىنان شۇباتىلعان اپپاق بۋداق پايدا بولدى. باستاپقىدا ارحات سوڭىن تۇتىندەتىپ ۇشىپ بارا جاتقان رەاكتيۆتى ۇشاق بولار دەپ ويلادى. ءبىراق ءىزدىڭ كولەمى مەن باعىتى وزگەرەر ەمەس. ول ءبىر تەسىكتەن اتقىلاپ شىعىپ جاتقان بۋعا ۇقسايدى. قانشا تەسىلە قاراسادا ول اسپانداعى «قازاندى» كورە المادى. ۋاقىت وتكەن سايىن بۋداقتاعان قۇبىلىس، تومەندەي، ميمىرت جاتقان جايداققا بىرتە-بىرتە شوگىپ بارا جاتتى...
وسىناۋ عاجايىپقا تاڭىرقاي قاراپ تۇرعان ارحات ءوزىنىڭ قايدا كەلە جاتقانى قاپەرىنە قايتا ورالعاندا — ۇستىنە مۇزدى سۋ قۇيعانداي تىتىرەپ كەتتى.. الگىندە عانا قوس ءبۇيىرىن سوعىپ ەنتىككەن، ەندى تىڭايىپ، اۋىزدىعىن قارشىلداتا شايناپ، وتقا سۇرانا باستاعان اتىنا قارعىپ ءمىندى. قوس وكپەدەن ىڭق ەتكىزىپ ءبىر تەپتى دە، يرەكتەي تومەن قۇلداعان جالعىز اياق جولعا سالدى. قابىرعا جولمەن ىرعاتىلا ءبىر وڭ، ءبىر سولعا بۇرىلىپ، ەتەككە شۇعىل ءتۇسىپ كەلەدى. ءبىر قاباقتىڭ استىنان مالشى ءۇيى قاراڭ ەتكەندەي بولدى. قايشىلاپ، قايتا اينالىپ سول تۇسقا ورالعاندا، ەسىك الدىنداعى قاراڭ-قۇراڭ قىبىرلاعان، بويلارى سىرىڭكەنىڭ شيىندەي عانا كىسىلەردى كوزى شالدى. «قاسىرەتكە ۇرىنعان وسى شاڭىراق بولدى عوي» دەپ ءتۇيدى ارحات ىشىنەن.
* * *
بۇل ءۇي،ەكى-ۇش جاسار كىشكەنتاي قىزدارىنىڭ قىرقىن دا بەرىپ ۇلگەرمەي، تاعى قازاعا دۋشار بولدى. «قىرسىق ءبىر اينالدىرسا، شىر اينالدىرادى» دەگەن وسى ما ەكەن؟ وتاعاسى قاماۋدا جاتىر. سول كىشكەنتاي قىزدىڭ ءولىمى بويىنشا تەرگەۋگە الىنعان. قايعى جۇتقان بايقۇس انا مەن قارشاداي ۇل مال-جانعا يە بولىپ، وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن-دى... جوعارىداعى باسشىلاردىڭ: «شىداي تۇرىڭدار. كىسى تابىلعان كۇنى وتاردى وتكىزىپ، مۇلدەم بوسايسىڭدار» دەگەن ۋادەسىنىڭ قيسىنى جۋىق ماڭدا كەلە قويماعان سىندى. مەملەكەت مۇلكى ادامنىڭ جانىنان دا ارتىق سانالاتىن كەزەڭ ەدى. شىعىن شىعارساڭ باس ەركىڭنەن ايىرىلىپ، ومىرىڭمەن وتەيسىڭ. بۇل ەلدىڭ زاڭىنان قۇدايتاعالانىڭ ءوزى دە جۇرەكسىنەتىندەي ەدى...
ارحات تىزگىن ۇستاپ كەلە جاتقان قولىنىڭ تىرناعى ءوسىپ كەتكەنىن بايقادى. قاسىندا ەشكىم بولماسا دا ىڭعايسىزدانىپ، اتىن تەجەپ، جەرگە ءتۇستى. تازالىق تۋرالى ەلگە ساباق ايتادى. ال ءوزىنىڭ جۇرگەن ءجۇرىسى مىناۋ؟ تەگى، سالت باستىلىقتا ەر ادامعا وڭاي ەمەس. ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلگەن تۇيەقارىن سەكىلدى. وتار-وتاردى ارالاپ، ولاردىڭ بالا-شاعاسىنا ەكپە جاساپ، دارى-دارمەك ۇلەستىرىپ، سىرقاتتارىن ەمدەپ، ەل قىدىرعان كەزبە سياقتى ۇزدىكسىز جولدا بولۋدىڭ سالى وسى... ءيا، وقۋىن وقىپ، تاڭداپ العان قىزمەتى. بۇعان دا ەتى ۇيرەندى. ارا-تۇرا اۋدانعا ەسەپ بەرۋگە بارعاندا اراسىنان ۋاقىت تاۋىپ، اۋلىنى دا سوعىپ قايتادى. «ءبىر باي شاباننىڭ قىزىن الىپ، قۋانتساڭشى ءبىزدى!» دەپ جەڭگەلەرى تيىسسە، اتا-اناسى دا قارتايعاندارىن ايتىپ كۇڭكىلدەيدى. وقۋ بىتىرگەنىنە جىل تولعان جوق، سوسىن بارا سالىپ كىمنىڭ قىزىنا جارماسپاقشى؟ قىزىق وسىلار دا...
قانجىعاداعى دارىگەرلىك قاپشىقتان كىشكەنتاي قايشى شىعارىپ، تىرناقتارىن ۇقىپپەن الىپ، ونى ءبىر جىرتىم بينتكە وراپ، توبىلعىنىڭ تۇبىنە كومدى. بۇنىسى اناسىنان ۇيرەنگەن عادەت ەدى. «ءبىر تال شاشىڭ مەن ءبىر تال تىرناعىڭ اياققا تاپتالماسىن» دەپ قۇلاعىنا قۇيعان ءتالىمى. بۇل، نەگە ولاي، نەگە بۇلاي دەپ سۇراۋعا بولمايتىن، تەك ورىنداۋعا ءتيىستى قاعيدالاردىڭ ءبىرى ەدى.
قايشىنى سپيرتپەن تازالاپ ءسۇرتىپ، قالعان قۇرالدارعا ارالاستىرماي، قاپشىقتىڭ جەكە قالتاسىنا سالدى. ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەۋى ءتيىس. اسىرەسە انالاردىڭ دەپ ىشتەي ءتۇيدى. قايشى دەگەن ءسوزدى ەستىسە، ءوزىنىڭ دە دەنەسى ءدىر ەتە تۇسەتىن-دى...
* * *
ءۇيدىڭ اينالاسىندا ون شاقتى ادام ءجۇر. وسى توڭىرەكتەگى وتارلاردان جينالعان جۇرت بولار. ايەلدەر قازان-وشاق ماڭىندا، ءبىر-جار ەركەك وتىن جارىپ، ەندى ەكى-ۇشەۋى ءۇپىر-شۇپىر بىرنارسەگە جابىلا تونگەن. ءسىرا، مال سويىپ جاتقان ءتارىزدى. تاعى بىرلەرى القاقوتان وتىرىسىپ، الدەنەنى تالقىلاپ جاتقان سياقتى. سولاردىڭ ءبىرى تاۋدان توتەلەپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان سالت اتتىنى كورىپ، «داۋىس شىعارما» دەگەندەي، ەكى قولىن قايشىلاپ ىم كورسەتتى. ارحات بىلايدا «باۋىرىمداپ» شابۋدى ويلاماعان-دى. تاياپ كەلگەندە قولىنا تاياق ۇستاپ، مارقۇمدى جوقتاپ تۇرعان ەشكىمدى بايقامادى. اينالا سىلتىدەي تىنىپ، ءىشىن تارتقان ءبىر قاتەرلى تىنىشتىق سەزىلەدى. توبەدەگى كوككە كوز تاستادى. ماناعى بيىك شىرقاۋدان ەسكەن اقشۋلاننىڭ باۋىرى جۋانداپ، بالاپان باساتىن قازداي جازىققا تالتايا باستاپتى.
— كەلە جاتىر! — دەگەن وقىس داۋىس ەستىلدى. جۇرت تۇرەگەلىسىپ، جازىق جاققا وشارىلا قارادى. سوڭىنا اق شاڭداق شۇبىرتقان قارا نوقاتقا قادالدى. ولار قاستارىنا كەلگەن ارحاتتى ەلەگەن دە جوق. ءوز اڭگىمەلەرىمەن بولىپ تۇر.
— بالانى اكەتەتىن شىعار؟ — دەسە بىرەۋى، ەكىنشىسى:
— ارينە، اكەتۋى ءتيىس، — دەپ كۇمىلجيدى. ول ءۇشىنشى ءبىر ساۋاتتىراعى:
— سويىپ، ساراپتاما جاسايدى، — دەپ نىعىزدادى. وعان قارسى داۋ شىقتى.
— ەشكىم اتقان جوق، ءوزى اتىلىپ ءولدى عوي؟
— ءبارىبىر زاڭ ءتارتىبى سولاي.
— ءاي، قويساڭدارشى! اڭگىمە قىلاتىن ءجايت ەمەس قوي، نە بولدى سونشا وزەۋرەپ؟! — دەپ ۇلكەندەۋ بىرەۋ بۇلارعا تيىم جاسادى.
«ۋاز-469» جەڭىل اۆتوكولىگىنەن سىقيا كيىنگەن، ەكى-ۇش سۇستى كىسى ءتۇستى. ولار ەشكىممەن سالەمدەسپەي، قازداي ءتىزىلىپ، كيىز ۇيگە كىرىپ كەتتى. بالانىڭ باس جاعىندا اناسى وتىر. ونىڭ قاسىندا اق حالاتىن جەلبەگەي جامىلىپ، قان قىسىمىن ولشەپ، ارحات دارىگەرلىك كومەك كورسەتۋ ۇستىندە ەدى. كىرگەننىڭ ءبىرى قاتقىل داۋىسپەن:
— مۇردەنىڭ قاسىڭنان ءبارىڭ شىعىڭدار! — دەدى. شىتى قيسايىپ، شاشى جالبىراپ كەتكەن انا:
— ءوزىڭ مۇردەسىڭ! ەشقايدا شىقپايمىن! — دەپ بولار-بولماس سىبىرمەن اشىنا قارسىلىق تانىتتى.
— ءبىز، بالانىڭ دەنەسىن قاراۋىمىز كەرەك. ەي، سەن كىمسىڭ ءوزىڭ؟
— دارىگەرمىن...
— دارىگەر بولساڭ، سالساڭشى مىنا كىسىگە تىنىشتاندىراتىن بىردەڭەنى!
بالانىڭ اناسى ءۇيدى باسىنا كوتەرە جوقتاۋعا سالدى. قايعىنىڭ اۋىرلىعىنان شاشىن ۋىستاپ جۇلىپ، ازىناعان داۋىسىنان بارشا جۇرتتىڭ قابىرعاسى قايىستى. باقىتسىز انامەن ەل قوسىلا جىلادى. ىشكە ەكى-ۇش ايەل كىرىپ، ءوزىن- ءوزى جۇلعان انانى بوي بەرمەسىنە قاراماي قولتىقتاپ، سىرتقا سۇيرەپ شىعارىپ، كيىز ءۇيدىڭ قالقاسىنا جايىلعان كورپەگە اپارىپ وتىرعىزدى. سوسىن ونى جان-جاقتان قورشاپ، سابىرعا شاقىرا باستادى.
— اللانىڭ سالعانىنا داۋا جوق. كەرەك بولعان سوڭ الدى...
— ونداي اللانىڭ ماعان كەرەگى جوق! قايتارسىن، قۇلىنىمدى!
— ويباي، كۇپىر ءسوز ايتا! ءوزىڭ كارىنە ۇشىرايسىڭ!
— ماعان ەندى ءبارىبىر!..
— اللام ساقتاي كور، كەشىر اقىماق پەندەڭدى! قايعى نە دەگىزبەيدى، — دەپ زارەسى ۇشقان ءبىر ايەل قاسىرەت شەككەن انادان اۋلاق قاشتى. قالعاندارى دا جاعالارىن ۇستاپ، شوشىندى. بايقۇس انا قايىعىنىڭ سالماعىن كوتەرە الماي، اقىلىنان الجاسقان شىعار دەپ شەشتى ىشتەرىنەن...
كيىز ۇيدەن سۇستى كىسىلەر شىعىپ، اراسىنداعى لاۋازىمى ەڭ جوعارىسى بولۋى ءتيىس:
— ءبىرازدان سوڭ جۇك كولىگى كەلەدى. مۇردەنى سوعان تيەپ، اۋدانعا اپراتىن سەن بولاسىڭ! — دەپ ارحاتقا سۇق ساۋساعىن كەزەدى. — ال قالعاندارىڭ ءوز شارۋالارىڭمەن اينالىسىڭدار.
— مالدى، ءۇيدى كىم قارايدى؟ — دەگەنگە، — مالدى قاراۋعا كىسى اكەلە جاتىر. وعان دەيىن سەن قارايسىڭ! — دەپ تاس توبەسىنەن ۇرعانداي، سۇراق قويعاننىڭ وزىنە بۇيىردى.
— استاپىراللا، ەبى كەپ قاپتى! — دەپ تۇرعانداردىڭ بىرەۋى اتىنا قاراي جۇگىردى. توڭىرەكتىڭ ءبارى قاراكولەڭكەلەنىپ، سازارا ءىشىن تارتقان سۇمدىق — سال-پالدەن سوڭ، بەيكۇنا بالاپاننىڭ اجالىنا ازا ءبىلدىرىپ، اڭىراي جونەلگەلى تۇرعان سياقتاندى...
جۇرتتىڭ بىلايدا جۇتاعان كوڭىل-كۇيىن — بويلارىندا اياۋشىلىق پەن جىلۋ جوق، مىنا سازبەتتەردىڭ قىلىعى مەن ۇسقىنى تىپتەن كۇيزەلتىپ جىبەرگەندەي بولدى. ولار شەندەرىنە قاراي ءتيىستى ورىندارىنا جايعاستى دا «كەلدىك ياكي كەتتىك» دەپ ەلگە ىمىرا تانىتپاستان ىزعىتا جونەلدى. ءيا. ەندى ءبىرازدان سوڭ، اسپان مەن جەر استاسىپ، تۇيە شايقالىپ، ەشكى اسپانعا ۇشاتىن شاق باستالادى. ماناعى، قوشتاسپاستان اتىنا ءمىنىپ تۇرا قاشقان كىسىنىڭ باعى جانىپ، ۇياتتان جەرگە قاراپ، كەتە الماي تۇرعاندار ازاپقا ءتۇستى. بىر-بىرىمەن سىبىرلاسىپ، كەتۋدىڭ امالىن قاراستىردى. ولگەن ادامعا ەندى ەش كومەك جوق. ءتىرى كىسى تىرشىلىگىن جاساۋى ءتيىس. جۇرەكتەرى داۋالاعاندار سىرعاقتاپ، اتتارىنا بەت الدى. اعايىنشىلىعى مەن ارالاس-قۇرالاستىعى بارلار ءالى دە كىبىرتىكتەپ تۇر. كىمنەن رۇقسات سۇراۋدى وزدەرى دە بىلمەيدى. قارا جامىلعان انا — ەشتەڭەنى ۇعىپ وتىرعان جوق. تۇنەرگەن توڭىرەككە ءوزى دە ءسىڭىپ كەتەردەي بولىپ، قۇر سۇلدەرى عانا بوزارادى.
ءبىر ايەل بىلەگىن سىبانىپ:
— كەبىنىن تەزدەتىپ تىگۋ كەرەك. كۇن بۇزىلىپ بارادى. قايشى تاپپادىم، — دەپ جۇلىندى.
— جاپ اۋزىڭدى! كەبىنگە ءوزىڭ وران! بالانىڭ كيىمى دە... سەنسىز دە تىگەمىز! اسىقساڭ كەتە بەر! — دەپ، ەگدەلەۋ ايەل ونى تيىپ تاستادى. اناۋ ورىنسىز سوگىس ەستىگەن ادامشا بۇرتاڭ ەتتى.
— نە دەپ قويدىم سونشاما، اۋزىما قاقپاق قوياتىنداي؟
— جاپ دەدىم عوي اۋزىڭدى! — دەپ ەگدەلۋ ايەل ونى جەلكەدەن ءبىر ءتۇيىپ، اۋلاق جەرگە جەتەكتەپ الىپ باردى.
— سەن اقىماق قاتىن، بايقادىڭ با؟ قايشىنى ايتقاندا قايعى جۇتقان
بايقۇستىڭ ءتۇرى قالاي بۇزىلعانىن؟
— استاپىراللا، تارس ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى!
— سول قاسىرەتتى كۇننەن سوڭ، بۇل ۇيدە ەشكىم قايشى ۇستامايدى...
— اللام كەشىرسىن، و جاراتقان قۇداي الجاسىپپىن! كەشىرىڭىز، ءسىز دە!..
* * *
قايتىس بولعان بالانىڭ ەسىمى ەردەن ەدى. ناۋرىز مەرەكەسى قارساڭىنداعى وقۋ دەمالىسىنا شىعىپ، قىستاۋداعى اتا-اناسىنا كەلگەن كەزى. اسىرەسە، اياعى شىعىپ، ءتىلى بىلدىرلاعان كىشكەنتاي قارىنداسىن قاتتى ساعىنعان-دى. گۇلدەراي — اناسىنا تارتقان مويىل قارا كوزدى، ماڭدايى جازىق، ورۋگە ءالى جەتپەسەدە، ءقازىردىڭ وزىندە جالبىر قارا شاشىنان تولقىندانعان تىعىز قولاڭ اڭعارىلعان، كورىكتى بالاپان ەدى. اعاسىنىڭ كەلگەنىنە توبەسى كوككە جەتىپ، قۋانىشتىڭ زور مارتەبەسىنە بولەنگەن سول بولدى. ەردەننىڭ سوڭىنان قارىس قادام قالمادى. ەنەسنىڭ ارتىنان ەرگەن ارۇرپەك بالاپان دەرسىڭ...
اناسى ءىس تىگىپ وتىرعان-دى. قىستىڭ قىسقا كۇنى تەز سۋالادى. ەردەن مەكتەبىنە قايتقانشا جاڭا كازەكەي تىگىپ بەرۋدى مۇرات ەتكەن بولاتىن. گۇلدەراي، بىرەسە اناسىنىڭ ىسىنە ارالاسىپ، ەندى بىردە كىتاپقا شۇقيعان ەردەندى وقىتپاۋ ءۇشىن قولىنداعىسىنا ادەيى تالاسىپ، كوڭىلىن وزىنە اۋدارعىسى كەلىپ، ارپالىسىپ جۇرگەن. ءبىر كەزدە ۇلگى ءپىشىپ بولعان سوڭ، جانىنا قويا سالعان اناسىنىڭ ءىس قايشىسىن ۇستاپ جالت بەردى. اناسى ابىرجىپ:
— قالقام، بەرە قويشى، ماماڭا! — دەپ جالبارىنا قولىن سوزدى. گۇلدەراي ەركەلىگى باسىم ءتۇسىپ، قايشىنىڭ قوس ساڭلاۋىنا ساۋساقتارىن ءىلىپ الىپ، اناسى سياقتى بىرنارسە كەسكەندەي شىقىلداتا قايشىلادى. ەردەن دە باسىن كوتەرىپ:
— ءما، كىتاپ وقي عوي. كەل ەكەۋمىز وقيىق، — دەپ قارىنداسىن ازعىردى. بالاپان ءوز دەگەنىنەن قايتار ەمەس. الداۋسىراتقان اعاسىنا دا كونبەدى.
— قاپ، مىنانى-اي، ءا! — دەپ ەردەن اتىپ تۇرعاندا، قايشىنى شايناڭداتىپ، بەت الدىنا ۇستاپ تۇرعان گۇلدەراي شىرقىراي قاشتى...
* * *
ەردەن سول دەمالىستان — مەكتەبىنە قايتا ورالمادى. اكەسىن اۋداننان كەلگەن زاڭ ادامدارى الىپ كەتتى دە ءبىر وتار مالعا اناسى ەكەۋى يە بولىپ قالدى. جىبەرەمىز دەگەن كىسىسى دە جۋىق ماڭدا كەلە قويمادى. اقىرى جەر اياعى كەڭىگەن كەزدە ەلمەن ىلەسىپ، بۇلار دا ەتەككە ءتۇستى. ارينە، ىرگەلەس مالشىلار كەلىپ، كوشى-قوندارىنا قولقابىس جاساستى. قاپيادا كوز جۇمعان كىشكەنتاي قىزدىڭ قىرقى دا تاياپ قالىپتى. ەل بولىپ، جۇرت بولىپ ونى دا وتكەرەمىز دەگەن دەمەۋ سوزدەر ايتىلدى...
ءۇش ايلىق دەمالىستا اكەسىنە سەرىك بولىپ، شارۋاعا ەرتە توسەلگەن ەردەننىڭ مالساقتىعى وسى قيىنشىلىق ساتتە انىق اڭعارىلدى. كۇنى ۇزاق قوي سوڭىندا ءجۇرىپ كەلسە دە شارشادىم، شالدىقتىم دەپ شاعىمدانبادى. سىرت پورىمى ءتىرى بالانى ەلەستەتكەنمەن: جەتىلىپ ۇلگەرمەگەن ىشكى جان دۇنيەسى ءولىپ قالعان تارىزدەندى. ونىڭ بويىنداعى جىلجىعان قان — مۇزداي سۋىق ەدى...
يت-قۇستان قۇي قورعان، قۇي قورعان با دەگەندەي، زاڭ ادامدارى اكەسىنىڭ قوس اۋىزدى مىلتىعىن «زاتتاي دالەلدەمە» رەتىندە تاركىلەپ اكەتكەن-دى.ال جۇكتىڭ اراسىندا وقتاۋداي عانا — «توز-9» شاعىن كاليبرلى مىلتىعى تىعۋلى جاتاتىن. كەيىنگى كەزدە ەردەن مال باققاندا، اندا-ساندا قوي كۇزەتىنە شىققاندا دا سونى يىعىنان تاستامادى. جاتاردا «ءبىسسىمىللا، راحمان راحىم، تىنىشتىعىڭدى بەرە گور اللام!» دەپ پالە-جالادان ساقتايتىن اكەسىنىڭ باتاسىن قايتالاپ، مىلتىعىن تارس قۇشاقتاپ جاتاتىندى شىعاردى.
بىردە، كەشكىسىن مالدى توركوز سىممەن قورشالعان شالىعا قاماعان سوڭ، ۇيگە كىرمەي، اكەسى قۇساپ ارنەنى ءبىر ۇستاپ، سيپالاقتاپ ءجۇرىپ الدى.
— بالام-اۋ، تاماعىڭ سۋىپ كەتەتىن بولدى عوي. كىرسەڭشى ۇيگە! — دەپ اناسىنىڭ داۋىستاعانىنا دا ەلەڭ ەتپەدى. شىداي الماعان اناسى ەردەننىڭ قاسىنا كەلىپ، جەتەكتەپ اكەتكىسى كەلدى.
— سۇمدىق-اي، قولىڭ مۇزداي عوي؟ توڭىپ قالدىڭ با؟— دەپ شوشىنا سۇرادى.
— توڭعان جوقپىن... ءىشىم وت بوپ جانادى دا تۇرادى!..
— اينالىپ كەتەيىن، قارعام! سەنەن باسقا مەن دە كىم قالدى. سەن امان بولشى! ءجۇر، ىستىق ءشاي ءىشىپ، بويىڭدى جىلىت... كۇنى بويى تۇزدەسىڭ.
انا مەن بالا تالايدان بەرى پىلتەسى قيىلىپ، ءپوزىرى سۇرتىلمەگەن كارەسىن شامنىڭ قوراش جارىعىن ساعالاپ، بوتەن كىسىلەرشە توڭ-تورىس شايلارىن سوراپتاپ، اراكىدىك قاسىققا قول سوزىپ، استارىن سامارقاۋ ءىشىپ وتىر. ارالارىندا ايتارلىق ءسوز قالماعاندىقتان ەمەس، اۋىزدارىن اشسا، قوس داۋىسقا سالىپ ازىناپ قويا بەرەتىندەي قۇسادان قورقادى. ەس بولسىن دەپ ءبىر اڭگىمەنى الىمەن ويشا سۋىرتپاي باستاسا، ونىڭ ءبىر ۇشى كەشەگى قايعىعا كەپ تىرەلەدى. ەكەۋىنىڭ دە كوز الدىنا سول ءبىر جانتۇرشىگەرلىك سۋرەت قالىقتاپ شىعا كەلەدى. اسقا تۇيىلگەندەي، ىشتەگى قايعىدان تۇنشىعادى. شاشى جالبىراپ، ەكى كوزى مولدىرەگەن گۇلدەرايلارى — ارتتاعى ءبىر قۋىستان تىعىلا-تىعىلا شارشاعانىن ايتىپ، جايراڭداپ قاستارىنا جەتىپ كەلەتىندەي ۇمىتتەنەدى...
بالاسىنىڭ باسىنان سيپاماق بولىپ اناسى قولىن سوزدى. ەردەن تومەن قاراپ، داستارقانداعى نان ءتۇيىرىن شۇقىپ وتىرعان. توسىن نارسە باسىنا تيگەندە ول سەلك ەتىپ، ارتىنا جالت قارادى.
— گۇلەشىم، سەنبىسىڭ؟! — دەپ ورىنان اتىپ تۇرەگەلدى. سوسىن قاراڭعى قالتارىستىڭ ءبارىن تەكسەرىپ شىقتى. ەشكىمدى تابا الماعانىنا نالىعان كەيىپتە — اناسىنا جابىرقاي قارادى. ەردەننىڭ كوزىندە — باعىتىنان اداسقان ءبىر سۋىق ساۋلە، شىعار جول ىزدەگەندەي ويناقشىپ، جالت-جۇلت ەتتى. اناسىنىڭ بويى مۇزداپ سالا بەردى. وزىنە قاراپ تۇرعان بۇل بالا — ءتوسىن العاش يىتكەن ءتولباسى ەردەنى ەمەس، سوعان ۇقسايتىن، جانارىنان كوردىڭ ىزعارى ەسكەن ەلەس سەكىلدەندى. انا جۇرەگى قان جىلاپ، باسىن شايقاپ، دارمەنسىز تەڭسەلگەننەن وزگەگە شاماسى جەتپەدى.
— ماما، گۇلەشىمدى ساعىندىم! قاسىنا بارعىم كەلەدى... باسىنان سيپاپ ەركەلەتكىم كەلەدى...
— ويبۋ، جارىتپاعان قۋ قۇداي! ەندى بۇنى دا اينالدىرا باستادىڭ با؟ قاي كەرەگىڭە جاراتقىڭ كەلدى؟ ونىڭ ورنىنا مەنى ال! — دەپ اناسى زارعا باستى. ءبىر عاجابى، ەردەن اناسى سياقتى جىلاپ-سىقتامادى. ءوزىن تىم سالقىنقاندى ۇستادى. اناسىنىڭ الدىنا جاتىپ:
— ماما، باسىمنان سيپاشى. سەنىڭ الاقانىڭدى ول ۇمىتىپ قالعان شىعار... مەن وعان ماماڭنىڭ الاقانى وسىنداي دەپ ايتىپ بارايىن، — دەدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەندە بايقۇس انا ەسىنەن تانا زار يلەدى.
— ايتپا وندايدى! سەن ەشقايدا دا بارمايسىڭ! جىبەرمەيمىن، قۇلىنىم!
— ماما، جىلاما. گۇلەشىمدى وياتاسىڭ. ول وسىندا. تەك، جەكە جاتقىسى كەلىپ، بىزگە جولاماي ءجۇر. مەن وعان باراتىن جولدى ءبىر كينودان كورگەم. ءتىپتى، وپ-وڭاي ەكەن!..
* * *
كۇللى توڭىرەك تۇنەرە تۇتاسىپ، ءۇڭىردىڭ تۇبىندەي قاراڭعىلىققا اينالدى. «جوڭعار قاقپاسىنان» ەكپىنى ءسات سايىن ۇدەگەن ارىندى جەل ازىنادى. ەرتەدەگى ءبىر اڭىز بويىنشا سول قاقپانىڭ اۋزىنداعى تاس كۇركەدە ەبى دەگەن ءبىر جالماۋىز كەمپىر وتىرادى-مىس. ول، كوڭىل-كۇيى بۇزىلعان ساتتە وسىلاي ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن تىنباستان ىشقىنىپ، ىشىندەگى شەرلى جەلىن ابدەن شىعارىپ بولعانشا، ۇرلەي بەرەتىن كورىنەدى. ءبىر كەزدەرى ەبىنىڭ كۇركەسىنىڭ ەسىگىن الدەكىمدەر تاسپەن قالاپ بەكىتىپتى دە. امال-نەشىك، ەڭبەكتەرى زايا كەتىپتى. كەمپىردىڭ قۋاتىنىڭ كەرەمەتتىگى — الگى قويداي تاستارىڭ شاڭ-توزاڭشا بۇرقىراي ۇشىپ، ءبىر كوش جەردەگى جالاڭاشكولگە توپىرلاي توعىتىلىپتى. سودان بەرى كولدىڭ سۋى ەشقاشان تۇنباي، اق ايران بولىپ جاتادى-مىس...
ءمايىت تيەگەن جۇك ماشيناسى جەر باۋىرلاپ ارەڭ كەلە جاتتى. قۇيىنداتىپ سوققان قارا داۋىل قادام باستىرار ەمەس. قارا شاڭمەن ىلەسە ۇشقان ۇساق، قيىرشىق تاستار دا بىتىرا سەكىلدى تيگەن جەرىنە تاڭبا سالىپ، كولىكتىڭ اعاش كۋزوۆىن ساۋساق ويناتقانداي سىتىرلاتىپ، برەزەنت بۇركەمەسى جالپ ەتىپ تۇرىلگەندە ىشىندەگى ارحاتتىڭ بەتى-قولىندا ينەشە قادالادى. بالانى وراعان كورپەنى جۇلمالاپ، ءمايىتتى كوتەرىپ الا كەتكىسى كەلگەندەي الاسۇرادى. ارحات ەردەننىڭ جانسىز دەنەسىن كەۋدەسىمەن كولەگەيلەي قۇشاقتاپ، ەبى كەمپىردىڭ سۋماڭداعان قولدارىن تيگىزبەۋگە تىرىستى. وسىنداي ارپالىس ۇستىندە ەردەننىڭ اناسىن كابيناعا وتىرعىزعانىنا ريزا بولدى. ويتپەسە، شوپىر اعاسى باستاپقىدا بۇعان، جاس بولعان سوڭ جانى اشىپ :
— سەن مىندا وتىر. بالاسىنىڭ قاسىنا شەشەسى وتىرسىن، — دەگەن ەدى. مۇردەنى تيەپ جۇرەر ساتتە، ەردەننىڭ اناسى تالىقسىپ، اياعىن باسۋعا شاماسى كەلمەدى. ارحات ونىڭ قان قىسىمىن ولشەپ، ءتيىستى ەم-دومىن جاساعان سوڭ، كابيناعا وتىرعانىن ءجون دەپ شەشتى. ەڭ قۇرماعاندا قاسىندا قارايتىن كىسى بولار...
ولىكتىڭ ءتاتتى قولامسا ءيىسىن مىنا قۇتىرعان جەل تۇگىلى الاپات داۋىل دا باسا المايتىن تارىزدەندى. ارحاتتىڭ جۇرەگى اينىپ، بۇل ءيىستى ءومىر-باقي ۇمىتپايتىنداي مولشەردە يىسكەپ، ءمايىتتى قۇشاقتاپ بارا جاتتى.
* * *
ەردەننىڭ اكەسى وتىزعا كەلگەندە — شوپان تاياعىن ءوز اكەسىنەن قابىلداپ العان-دى. مالدىڭ قىر-سىرىن ءبىر كىسىدەي مەڭگەرىپ، اكە قولقاناتى بولىپ ءوستى. مىنا كىشكەنتاي ەردەنىن دە ءوزى كورگەن تاربيە جولىمەن باپتاپ، وقىمىستى بولا ما، شارۋا ادامى بولا ما ءبارىبىر، ىسىنە تىڭعىلىقتى ەتۋگە تىرىستى. ول ءوزىنىڭ وتباسىن وتە قۇرمەتتەدى. ايەلى، اۋىلدىڭ اجارلى قىزدارىنىڭ ءبىرى سانالعان. ەكەۋارا ورتاق تۋىنداعان ىنتىق سەزىم ارقاسىندا باستارى قوسىلدى. كىشكەنتاي گۇلدەراي اناسىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي بولسا، ەردەن ءوزىنىڭ كوشىرمەسى سەكىلدى ەدى. قارشادايلىعىنا قاراماستان ۇلكەن ادام سياقتى ءار ءسوزى مەن ىسىنە جاۋاپتى قاراپ، مازمۇندى بالا بولىپ ءوسىپ كەلەدى.
ەرتەڭگىسىن عانا، شىڭىلتىر شىمشىما ايازى قالعان قىستىڭ قاباعى جادىراپ، كوكتەمگە دەس بەرە باستاعان كەزەڭ ەدى. ءبىراز ۋاقىت تىرپ ەتە الماي، قولدىڭ شوبىنە قاراپ قالعان مال تۇياقتارى جەر تاپتاپ، ۇيىسقان ەسكى شوپتەردى تەبىنىپ، تۇبىندەگى قىلتيما كوك قياقتارىن سۇيسىنە جەيدى.
ەردەننىڭ اكەسى مالدى قىستاۋ ماڭىنداعى باقىلاۋعا ىڭعايلى اشىق قىراتقا اۋدارىپ، ءوزى بىرەر شىنى شاي ءىشىپ، سوسىن گۇلدەرايىن شوپىلدەتىپ، ءشولىن قاندىرىپ كەلە قويماقشى بولىپ، اتىن جەلدىرتىپ ۇيىنە بەت الدى. يت-قۇسقا داۋا جوق. كوزىڭ تايىپ كەتسە، دۇرسە تاپ بەرەدى. قارايعان بۇتانىڭ ءتۇبى تولعان ءقاۋىپ دەرسىڭ. تەگى، قارنى اشپاسا قاسقىر مالعا تيىسپەيدى دەگەن بەكەر ءسوز. مارقۇم اكەسى ايتىپ وتىراتىن: «پيعىلى اتىندا تۇرعان جوق پا «قاس-قىر» دەگەن. ولار اتىمدى شىعارام دەپ ويران ساپ كەتەدى. ياعني، قاس قىلىپ قىرادى». سول سەبەپتەن مالشى يىعىنان ءبىر ساتكە مىلتىعىن تاستاپ كورگەن ەمەس.
اتىن اتاعاشقا بايلاپ، ءۇيىنىڭ ەسىگىن ەندى اشقاندا ارجاعىنان ازان-قازان داۋىستى ەستىدى. وزىنە قاراي ءوڭ-تۇسى جوق جۇگىرىپ كەلە جاتقان ايەلىن كوردى. ول ءتىلى بايلانىپ قالعانداي، قولىن ارتىنا قاراي بۇلعاپ، سەرمەي بەردى. وتاعاسى ەڭكەيىپ ىشكە كىردى دە كوز الدىنداعى كورىنىستەن توبە شاشى تىك تۇرىپ، قالشيدى دا قالدى.
گۇلدەرايدىڭ قايشى قادالعان ەكى كوزىنەن قارا قان جوسىلا اعىپ، ءبىر كوزىنىڭ قاراشىعى سىرتقا سالبىراي شىعىپ كەتىپتى. ءسابي قولدارىن جان-جاعىنا دارمەنسىز جايىپ، ۇشۋعا جەتىلمەگەن قاناتىن سابالاعان بالاپان ءتارىزدى ەدى. ونىڭ نارەستە جۇرەگى قانداي قاسىرەتكە دۋشار بولعانىن سەزىپ تە تۇرماعان سەكىلدى. جىلاپ، داۋىس تا شىعارمادى. جانارىنا شانشىلعان ءبىر سۇمدىق ونى قىبىر ەتكىزبەي، اۋاعا شەلەگەلەپ تاستاعان سىڭايلى. ونىڭ ارتىندا كوزى الاقانداي بولىپ تۇرعان ەردەن:
— گۇلەشىم، ماماسىنا قايشىنى بەرگىسى كەلىپ ەدى... ۇلگەرە المادى...ەتبەتىنەن جىعىلدى... ونى ويىنشىق دەپ قالدى!.. — دەپ قارىنداسىنا ارا تۇسكەندەي شىر-شىر ەتەدى.
وتاعاسى، باسىنا شىڭىلداي لاپ بەرگەن ىستىق قاندى سەزدى. الدىنىڭ ءبارى مۇنارتىپ بارىپ جوعالدى دا، ءدال قازىرگى قاتال كورىنىس قايتا تۇندى. سوسىن ونىڭ ساناسىن الدەكىم جەتەكتەگەندەي، گۇلدەرايدىڭ كەلەشەگىن ۇڭگي جونەلدى. قولىنا تاياق ۇستاعان، ابدەن قاجىعان، جانىندا ءبىر دە ءبىر جاناشىرى جوق، زاعيپ ايەل بەينەسى الدىنان شىقتى. ول ەلەس گۇلدەرايدى وزىنە قاراي شاقىرىپ تۇرعان تارىزدەندى. ەندى ءبىر ساتتە، گۇلدەرايدى كولەگەيلەپ، «ماعان نە قىلاسىڭ!» دەگەندەي كەكەسىنمەن بۇعان قاسقايا قارادى.
وتاعاسى يىعىنان مىلتىعىن جۇلىپ الىپ، كەكەسىندى ەلەسكە، قورعاسىننان قۇيىلعان دارا وقتاردى قوس اۋىزدان جارىستىرا جونەلتتى...
* * *
ەردەن تاڭ ەلەڭ-الاڭدا تۇرەگەلىپ، كۇزەتتەن تالىقسىعان اناسىن ۇيگە جىبەرىپ، ورنىنا ءوزى قالدى. ەرتەڭگىلىك سالقىن بويىن لەزدە شيراتىپ، ۇيقىسى تەز اشىلدى. مال كۇزەتىسىپ جۇرگەن ەكى-ۇش يت بۇنى ءوزىمسىنىپ، ءارقايسىسى ءبىر-بىر سۇيكەنىپ ءوتتى. تاڭ الدىنداعى الاڭسىز تىنىشتىقتى الديلەگەندەي، كۇللى مال مارعاۋ كۇيگە بولەنىپ، تىرس-تىرس كۇيسەپ جاتىر.
ەردەننىڭ ەسىنە سول، بۇرىن كورگەن كينو قايتا ءتۇستى. ول وڭ اياعىنىڭ باتەڭكەسى مەن شۇلىعىن شەشىپ، ارقاسىن شالىعا سۇيەدى. وقتاۋداي قىسقا مىلتىقتىڭ ۇشىن يەگىنىڭ استىنا تىرەدى. سوسىن ۇلكەن باقايىن ايىرىپ، شۇرىپپەنى ىزدەدى...
تالدىڭ، بالعىن بۇتاعى سىنعانداي، تىرس ەتكەن دىبىس شىقتى.
You Might Also Like
-
«ءشايتان ازعىرسا ادامنىڭ الجاسۋى دا وپ-وڭاي عوي! ەل ەستىسە كۇلكى-مازاق قىلار، اينالايىن، ءوز ارامىزدا قالسىن» دەپ ءبىر اعامىز ىشىنە سيماي جۇرگەن شەرىن ءوزىمسىنىپ تارقاتقان ەدى.
-
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ وتكەن جىلعى قىركۇيەكتەگى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا 2020 جىلى اتالىپ وتەتىن ماڭىزدى مەرەيتويلار مەن ەلەۋلى وقيعالارعا، سونىڭ ىشىندە ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىق م...
