قاراتەمىر
ءبىر پالاتادا ساۋساقتىڭ سالاسىنداي تىزىلگەن ءتورت توسەك قاتار تۇر. ساعات وننان سوڭ شام ءوشىرىلىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا تىنىشتىق ورنايدى. دەسەك تە، كەزەكشىلىكتەگى مەدبيكەلەر مەن سانيتاركالاردىڭ ارى-بەرى جۇرگەن اياق تىرپىلى تالايعا دەيىن تىنشىمايدى. پالاتا ەسىگىن جاناپ ءوتىپ، كەيدە تىڭ تىڭداعانداي كىدىرەدى. سوسىن كۇرسىنىس سياقتى ءبىر اۋىر دەم ەسىتىلىپ، تىرپىل جولىن قايتا جالعاستىرىپ، ۇزىلگەنشە ۇزاي بەرەدى.
— گەرا، ءتۇيىلىپ قالدىم، سۋ اپەرشى!
— قوماعاي! سەنىڭ اجالىڭ تاماقتان!
وسىندا جاتقان تورتەۋدىڭ ىشىندەگى «اتقامىنەرى» وسى گەرا. تولىق ءاتى-جونى گەرمان سيمبەلمان. ەۆرەي مە، نەمىس پە قاسىنداعىلارعا ول ماڭىزدى ەمەس. ەڭ ماڭىزدىسى قوس بالداقپەن اتشا شابا الاتىن جۇردەكتىگى. ءبىر اياعى ۇرشىعى ەري-ەري، تەك سىڭىرىنە عانا ءىلىنىپ ءجۇر. باسۋعا كەلمەيدى. تاياۋدا وتا جاساماقشى. گەرا: «ءبىر باسقا ءبىر اياق تا جەتەدى!» دەپ وزىنشە ماتەل شىعارىپ العان. ەزۋى جيىلمايتىن كۇلەگەش، ەلدى دە كۇلدىرىپ جۇرگەنى. وسىنشا ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلەتىن شابىت — شەشىندىرسەڭ ار جاعىنان كۇن كورىنەتىن كوكىرەگىنە قالاي سيىپ ءجۇر دەپ تاڭىرقايسىڭ. ال، وجەتتىگى — وزگەشە اڭگىمە...
بۇلار «اشتىق» جاريالاعالى بۇگىن — بۇيىرتسا، ءۇشىنشى كۇن. ەتەك جاقتاعى ىرگەلەس پالاتاداعى جىگىتتەر دە وسىلاردىڭ تۋى استىنا كەشە كىرگەن. ءبىراق تاياۋدا وتادان شىققان بىرەۋى تۇسكى اسقا جەتپەي تالىقسىپ، جانساقتاۋ بولىمىنە جونەلتىلدى. سونىمەن ساپتاعىلاردىڭ ۇزىن سانى جەتەۋ. ءبارى ءبىر سىنىپتا وقيدى.
بۇلاردىڭ ساباعى تۇستەن كەيىن. تەگى، ءبىلىم ىزدەپ الىسقا بارمايدى. ءار پالاتادا تاقتا ءىلۋلى. تەك، سىرت وقۋشىلاردىڭ جۇرە الاتىندارى وزدەرى كەلسە، جۇرمەيتىندەردى توسەگىمەن سۇيرەپ جەتكىزەدى. ساباق الدىندا ارى-بەرى ساپىرىلىسىپ، بۇتكىم اۋرۋحانا ءىشى دار-دۇر، سالدىر-كۇلدىر بولىپ كەتەدى. يىقتى، ءنان سانيتار اعالار ءتورت دوڭگەلەكتى توسەكتى ۇرشىقشا ءيىرىپ، تاسىمالداۋعا كىرىسەدى. جۇرۋگە جارامايتىندار: ساباقتى جاتىپ وقىپ، تاماقتى دا جاتىپ ىشۋىنە تۋرا كەلەدى. ءتىپتى، دۇزگە شىعۋ ءۇشىن دە سول توسەكتەن ۇزاپ كەتە المايسىڭ.
ەرتەڭگىلىك ەگۋ، تاڭۋ سياقتى «قيناۋ جۇمىستارى» اتقارىلادى. اسىرەسە، تاڭۋ — قىلمىسكەردى سۇراققا اپارىپ قيناعانمەن بىردەي. تەك، تىرناق استىنا ينە جۇگىرتپەيدى. دەگەنمەن، جاراعا جابىسىپ قالعان داكەنى ءجىبىتىپ، سىپىرۋ مەن جاندى جەردى قان-جوسا عىپ قايتا تازالاۋ ودان كەم تۇسپەس، ءسىرا!..
ادەتتە، ساباققا دەيىن تاربيە ساعاتى جانە ءتۇرلى ۇيىرمەلەر وتەدى. ەم دومدار اياقتالعان سوڭ «ءتورتباق» كەلەدى. يۆان يۆانوۆيچ — بۇلاردىڭ تاربيەشىسى. ول الاپات قان توگىستى ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقان ەرجۇرەك مايدانگەر. ءبىر اياعىن دا سول وتان قورعاۋ جولىندا قۇربان ەتكەن. ول كىسىنىڭ ماقساتى: تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن وسى بالاقايلاردى مىقتى، قايسار ازامات ەتىپ وسۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسۋ. ول ءار ءسوزىنىڭ اراسىندا سپارتاندىقتاردى مىسالعا كەلتىرەتىن-دى. تەك، اسكەري ءتارتىپ قانا ەر بالانى ەرازامات ەتەدى دەگەن تۇسىنىك ونىڭ باستى قاعيداسى ەدى... باسىندا ونى ءوزىمسىنىپ «يۆانىچ» دەپ ءجۇرىپ، كەيىن تۇرقىنا ساي بالالار اراسىندا «ءتورتباق» اتانىپ كەتتى. كوڭىل-كۇيى بولمادى ما، ول كىسى الدەنەگە اشۋلى:
— سەندەر، كۇنى ەرتەڭ وتان قورعايتىن ازامات بولاسىڭدار! سوندىقتان مەن سياقتى ءومىر كورگەن اكەلەرىڭدەي ادامنىڭ ۇلاعاتىن قاپەرلەرىڭە مىقتى ساقتاڭدار. سەندەرگە كەيدە، تەك جاقسى بولسىن دەپ قانا ۇرىسامىن...
— يۆان يۆانىچ! ايتقانىڭىزدىڭ بارلىعى دۇرىس. ءبىراق، ءبىز — ءسىز ءۇمىت ارتقانداي وتان قورعاۋعا تالپىنساق تا جارامايمىز!
— و نە دەگەنىڭ!؟ كەۋدەڭدە جانىڭ باردا، وتان ءۇشىن قاسىق قانىڭدى اياماۋ كەرەك! وسىنداي ءسوزدى مايدان شەبىندە ەستىسەم، ەشقانداي سوتسىز، ءوز قولىممەن اتىپ تاستار ەدىم!!!
— اتىڭىز! ءبارىبىر ەشتەڭەگە جارامايمىز. اسىرەسە مەن! كۇنى ەرتەڭ توعىزىنشى وتا جاساماقشى، مەن ودان ءتىرى قالام با جوق پا بەلگىسىز!..
گەرا جاسقا بۋلىعىپ، جىلاپ جىبەردى. ونىڭ كوزىنەن كۇلكىدەن عانا جاس شىعاتىنىنا ۇيرەنگەن جولداستارى، ابىرجىپ بىر-بىرلەرىنە قاراستى. ءبىراق گەرا كوزىن كوپ ۋقالاعان جوق، باسىن سىلكىپ تاستاپ، قايتا جايراڭداپ شىعا كەلدى. ول، قارا قازانداي قايناپ جاتقان وكىنىشىن، ومىرگە دەگەن وتتاي ىستىق قۇلشىنىسىن جىر ەتپەي، تەك، ءوز ىشىندە ساقتاپ قالدى. وسى «يۆانىچتاي» باتىر بولسام دەپ ول دا ارماندايتىن...
وسىنداعى جاتقان بارلىق بالالاردىڭ دا ءبىر ەمەس، نەشە ءبىر ارماندارى بار-اق. سولاردىڭ ىشىندە وسى ءبىر اياعىن سالاقتاتىپ، قوس بالداقپەن شاپقىلاپ جۇرگەن گەرانىڭ مەرەيى بيىكتەۋ. ويتكەنى، ول، بارام-كەلەم دەگەن جەرىنە ءوز ىقتيارىنشا ءجۇرىپ-تۇرا الادى. ال، امان مەن سۇلتان توسەككە تاڭىلعالى قانشا جىل بولدى دەسەڭىزشى. ولار ەندى ءقايتىپ، اياقتارىمەن جەر باسا دا المايدى. جىلدان جىلعا يىقتارى ءوسىپ، قارۋدىڭ ءبارى قوس قولدارىنا اۋىسىپ، ال اياقتارى قۋىرشاققا اينالىپ، سەمىپ بارادى. امان وسىدان بەس جىل بۇرىن ارىقتان سەكىرگەندە بەلى كىلت ەتىپ، قۇلاعان ەكەن. سودان بەرگى كەشىپ كەلە جاتقان كۇيى وسى. اتا-انالارى اپارماعان جەر جوق. اقىرى وسى ساناتوريادان مەكەن تاپتى، مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، ەرەسەكتەر بولىمىنە اۋىسادى. ودان ارى ءبىر قۇدايىم عانا بىلەدى. ساماتقا دا قاتارىنان قوس وتا جاسالدى. ءبىر جىلدان استام گيپسكە ورانىپ، ارقا ەتتەرى جالاق جاۋىرعا اينالعانشا جاتتى. ءبىراز تاياققا سۇيەنىپ جۇرگەن بولىپ ەدى، جامباس تۇسىنان تاعى ءبىر نارسە كەۋلەپ، توسەككە قايتا جىعىلدى.
ءتۇن ورتاسىنا تاياعاندا سونوۋ ءبىر تۇكپىردەن اڭىراۋ باستالادى. قاسىنداعىلارى تۇگىل، نەشە قابىرعادان ءوتىپ، بۇلاردىڭ قۇلاقتارىن تۇندىراتىن اششى سارناۋ، تاڭ اتا عانا قالجىراپ بارىپ، سايابىرلايدى. «بۇل نەتكەن سارناۋىق!» دەپ وسىنداعىلاردىڭ بارلىعى جاقتىرمايدى. راسىندا، جەتىسىپ جاتقان ەشقايسىسى جوق. دەرتىڭ جانىڭدى قىشقاشقا سالىپ بۇراعاندا، ول — شىبىنعا اينالىپ، كوز الدىڭدا ىزىلدايدى-اۋ... ول ازداي، ءبىر دارىلەردى سالعان سوڭ، ساي-سۇيەكتەرىڭدى قاڭ-قاقساتاتىنىن ايتساڭشى. قابىرعاعا ەككەن دارىلەردىڭ كەستەسىن ءىلىپ قويىپ، كۇن ساناعانداي سانايدى. ءجۇزى كەتتى، ەكى ءجۇزى... ايتەۋىر، اۋىرعاننان باسقا ەرمەك جوق دەرسىڭ، ءسىرا. وسىنىڭ بارىنە ءتوزىپ، كوز جاستارىن كورپە استىندا عانا اعىزىپ، ارى كەتسە، تىستەنە ىڭىرسۋ عانا بار تاباتىن ىعىتتارى...
يۆان يۆانىچتىڭ سوڭعى تاربيە ساعاتىنان سوڭ، بۇلار نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ول كىسىنى اۋىستىرۋىن تالاپ ەتتى. ءبىراق، مەكتەپ ديرەكتورى مەن باس دارىگەر بۇلاردىڭ ءىسىن سوراقىلىققا سايىپ، قۇلاق اسپادى. ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرى، ءوڭىرى تولى وردەن-مەدال، قان مايداندا ءبىر اياعىن جوعالتقان قاحارمان ماتروستىڭ ساعىن سىندىرۋ — ولار ءۇشىن اقتالماس قىلمىسپەن تەڭ ەدى. بۇلاردىڭ تاققان ايىبىن — بالالىق دەپ شەشتى.
سول كۇنگى تۇسكى استىڭ سونشالىقتى شىرىندى بولعانى ولاردىڭ ءومىر-باقي ەسىندە قالدى. شىركىن، جايشىلىقتا وسىنداي ءمازىر تارتىلسا، ساۋساقتارىن سورىپ وتىرىپ، مەيىرلەنە ىشەر مە ەدى. كەلگەن اس: ابدەن سۋىپ، بەتىنە مايى قاتىپ قالقىعانشا، ستول ۇستىندە سىنى بۇزىلماي قالا بەردى. سونىمەن، ءومىرى ورىن الماعان «اشتىق» اتتى — كەلەڭسىز، نارازىلىق ءتۇرى جاريالاندى...
— اقىرىن سويلەڭدەر!
— مەن پراندىكتى جەرگە ءتۇسىرىپ الدىم، گەرا...
— نەعىل دەيسىڭ ماعان، قولىڭ جەتكەن جەردى سيپالا...
— تاپتىم! ماعان بۇيىرىپ تۇر ەكەن!...
بۇلار كۇبىرلەسىپ جاتىپ، ەسىك كوزىندە تىڭ تىڭداپ تۇرعان «جانسىزدى» اڭعارماپتى. ەسىك ايقارا اشىلدى دا: — قانە، نەگە جاتپايسىڭدار! ۋاقىت قانشا بولدى! سەندەرگە وسى، دەنساۋلىق ەمەس، باسقا بىردەڭە كەرەك-اۋ دەيمىن، شاماسى! ¬— دەپ بۇگىنگى كەزەكشى مەدبيكە شامدى جارق ەتكىزدى. سامالاداي تۇنعان اششى جارىق كوز قارىقتىردى. بۇل ورتا جاستاعى، تەمەكى تارتقىش ايەل ەدى. داۋسى قاشاندا قارلىعىپ جۇرەدى. يۆانىچتىڭ سىڭارى. جۇمىسىنا مىقتى، ءبىراق تالاي جىل وسى سياقتىلاردى كورە-كورە ولاردىڭ مۇڭ-قايعىسىنا ەتى ءولىپ كەتكەن ءتارىزدى. بۇلاردىڭ ءبىرى جازىلسا، ەكىنشىسى ءولىپ جاتىر. تاعى ءبىرى دەرتىن ابدەن اسقىندىرىپ جانى مۇرىن ۇشىنا تاياعاندا عانا سۇيرەتىلىپ جەتەدى. قايسى بىرىنە ەلجىرەي بەرەسىڭ، بىرىنىكىنەن-بىرى سوراقى. كوزىندەگى قالىڭ اينەكتى كوزىلدىرىك ونى وسى قاسىرەتتەردەن اراشالاپ تۇرعان ءبىر قالقان سىندى ما دەيسىڭ... ارا-تۇرا ونىسىن قولىنا الىپ، اينەگىن اق حالاتىنىڭ ەتەگىنە ءسۇرتىپ قايتا تاعادى. سول كوزاينەكسىز كەزدە كوزدەرى شامىرقانىپ، وتى وشەيىن دەگەن وشاقتى ەلەستەتەدى. جىلدان جىلعا سوزىلعان سۇرىقسىز كورىنىس — ونىڭ تەك كوز جانارى ەمەس، سۇرلانىپ، جيىرىلىپ بارا جاتقان وڭىنە دە سولعىن ىزدەرىن سالعان. زىكىنەگەن سوزىنە قاراپ: «وسى كىسىدە ءسىرا، بالا جوق شىعار» دەپ ويعا قالاسىڭ. بۇل ويدان ارىلتقان ءبىر جاعداي عانا، ونى جولداستارىنا سامات ايتتى.
ەكىنشى وتادان كەيىن سامات ءوزىن جاقسى سەزىنىپ، بۇيىرتسا، تاياۋ ارادا ەلگە قايتاتىنىن ەستىپ قۋانىپ قالعان-دى. ءبىراق جاعداي ولاي بولمادى. اتا-اناسىنا الىپ كەتىڭدەر دەگەن حابار دا جەتكەن-دى. ولار سابىلىپ كەلگەندە، سامات دەنە ىستىعى كۇرت كوتەرىلىپ، ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى ساندىراقتاپ جاتتى. جامباستى كەۋلەگەن تاعى ءبىر دەرت — سىرتقا جول ىزدەپ، بەتىنە تۇسكەن ساۋساق ءىزى قايتپايتىن، قىزارا بورتكەن، كەسەلدى ىسىككە اينالدى دا اقىرى جارىلدى. ءبىر-جار كۇن جانى تىنشىعانداي بولىپ ەدى، قاقساۋ قايتا باستالدى. تاعى ءبىر تۇستان «تەمىر ءتىستى قۇرت» ۇڭگۋگە كىرىسكەن ءتارىزدى.
— قالتانى تازالاپ، پۋنكسيا جاساپ ىزدەۋ كەرەك.
— بالام، شىدايسىڭ با؟
— ءيا.
— ەكى قولىن تاڭىڭدار، بولمايدى...
قالتا دەگەنى — جارا پايدا بولعان تۇس ىشىندەگىسى اقتارىلعان سوڭ بوساپ، قالتالانىپ كەتەدى. ونى كوحەردىڭ باسىنا تامپون تىستەتىپ، ەشقانداي جانسىزداندىراتىن ءدارى قولدانباستان — تىرىدەي ءىشىن ارالاتىپ، تازالاۋعا كىرىستى. شالباردىڭ قالتاسىنا قول سالعانمەن تەڭ ەمەس! سامات باستاپقىدا باتىرسىنىپ جاتقان-دى. كوحەر بىر-ەكى اينالىپ شىققاندا، كوزى شاراسىنان شىعا دارىگەرلەرگە قارادى. ولار جۇمىستارىن الاڭسىز جالعاستىرۋدا. ۋاقىت شەكتەن شىعا سوزىلىپ، مىنا بەينەت ماڭگى بىتپەستەي كورىندى، ساماتقا. «ى-ى-ى!» دەپ ىڭىراعاننان باسقاعا دارمەنى جەتپەي، كوزىنەن پارلاپ جاس قۇيىلدى. ءبىر كەزدە ماي قۇيرىعى تۇسىنان كىركىلدەتىپ ءبىر تەمىردى نەشە قابات جۇگىرتتى. وعان دەيىن ۋىت جايلاعان تۇستان باستالعان وت بۇكىل دەنەسىن وراپ العان ەدى. جاڭاعى پىسپەكتى ول شىبىن شاققانداي دا كورمەدى. كۇللى دەنەسى جانسىزدانىپ كەتكەن سىڭايلى. ەڭكىلدەپ جىلاعان ساماتتىڭ باسىن سيپاپ:
— باتىر بالام! ناعىز پارتيزان ەكەنسىڭ! جاسىڭ نەشەدە! — دەدى، وزدەرى جاقتىرمايتىن مەدبيكە.
— ون بەستەمىن!...
— مەن، سەنىڭ جاسىڭدا كەرەمەت ءوڭدى بولعام! ۇناتاتىن قىزىڭ بارما؟
— قىزى قۇرسىن!... قاشان بولاسىزدار!!!
— ءقازىر بالاپانىم، ءسال عانا قالدى، شىدا!
بۇل كىسىنىڭ قولىنان ۇرىسۋ مەن زىكىنەۋ عانا ەمەس، مەيىرباندىق تا كەلەتىنىنە ساماتتىڭ كوزى سوندا جەتكەن.
... — بالالار! سەندەردىڭ مىنا قىلىقتارىڭ مۇلدەم دۇرىس ەمەس. سوعىستا باسىنان زاقىم العان اداممەن ەرەگەسىپ، ءوز دەنساۋلىقتارىڭعا زيان كەلتىرەسىڭدەر. قابىلداپ جاتقان ەمدەرىڭ دالاعا كەتكەنمەن بىردەي. مەنى تىڭداساڭدار، تاڭەرتەڭنەن باستاپ، شەشىمدەرىڭدى وزگەرتىڭدەر. مىناۋ سەندەرگە ارناپ پىسىرگەن بالىشتەرىم، بارلىعىڭا جەتەدى، مىندا سۋسىن...
مانادان بەرى ءبىر قولىن ارتىنا كولەگەيلەپ تۇرعان سەبەبى، جاسىرعان دورباسى بار ەكەن. ولار سەنەر-سەنبەستەرىن بىلمەي اڭتارىلدى. تاعى گەرا سۋىرىلىپ:
— سىزگە كوپ راحمەت! ءبىراق بىزگە ساداقا كەرەك ەمەس! ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ادىلدىك! — دەپ شانشىلا قالدى
— ماقۇل، ادىلدىك قاجەت بولسا، تالاپتارىڭنان تايماڭدار! ساماتجان مىنانى ساعان تاپسىردىم. سەبەتىن كەيىن الام...
«مەكتەپ» كوشەسىنىڭ باس جاق پۇشپاعىن «بەسشوقپار» اۋىلى دەپ اتايدى. باياعىدا مىنەزدەرى وتە شاتاق، بەس اعايىندى جىگىت بولعان ەكەن. توي-تومالاق، استاردا وزدەرىنە قالاۋلى جىلىك تارتىلماسا داۋ كوتەرىپ، اياعىن توبەلەسكە اينالدىراتىن سىڭايلى. سونىمەن ءبىر ساقاۋلاۋ جەڭگەلەرى بۇلاردىڭ قاراسى كورىنسە: «ويباي، بەسشوقپاي كەلە جاتىي! دەگەندەيىن جاشاپ، امان-ەشەن قۇتىلايىق!» دەپ بايەك بولاتىن كورىنەدى. اقىرى، سونوۋ ارعى اتالارىنىڭ داڭقى كەيىنگى ۇرپاقتارىنا «تاڭبا» بولىپ جابىستى. ءبىراق نامىستاناتىن تاڭبا ەمەس — ماساتتاناتىن ماداققا اينالدى. تەگىن ادام مىنەزدى كەلمەيدى عوي. Cول اتالارىنان تاراعان ۇرپاق ارا-جىكتەرى جازىلماي ۇركەردەي جينالىپ، ەل ىشىندە وزدەرى ءبىر ەل بولىپ وتىر. وسى اۋىلدىڭ وزىنەن ەرەسەك بەس-التى بالا ءورىپ، مەكتەپكە بارادى. سولاردىڭ ەرەسەگى وسى سامات. ونى قۇرداستارى جۇدىرىعىنىڭ قاتتىلىعى ءۇشىن «قاراتەمىر» دەپ اتايدى. ونىڭ سەبەبى: ۇلدار اراسىنداعى كۇش سىناسۋدىڭ ءبىر ءتۇرى جۇدىرىق توبەلەستىرۋ بولاتىن-دى. وسى سايىستا سامات ەشكىمگە دەس بەرمەيدى. ارينە، جۇدىرىعى تاستان جارالماعانى راس، ءبىراق سىر بەرمەۋ دە ۇلكەن ونەر عوي. سالىسىپ قالعاندا جانىڭ شىعىپ كەتە جازدايدى-اۋ! ول كەزدە بۇدان دا شىرقاۋ ازاپتاردىڭ توسىپ تۇرعانىن «قاراتەمىر» قايدان ءبىلسىن. الدە، جاراتۋشى ونى سول سىنعا الدىن-الا ازىرلەي باستادى ما ەكەن...
قىستى كۇندەرى دوپ قۋا المايسىڭ. ءبىراق، كەي جىلدارى قاردى ومبىلاپ ءجۇرىپ وينادى دا. دەگەنمەن ورتالىق «قۇيىن» كوشەسىنىڭ باستاۋىندا تۇراتىن جىگىتتەر حوككەي كومانداسىن قۇرىپ، ويىننىڭ جاڭا ءتۇرىن قولعا الىپتى. اششىوزەك وزەنى ارناسىنىڭ كەي تۇستارى قىزىل سۋ جايىلعان كەزدە مۇز ايدىنىنا اينالاتىن. سامات ءوز جىگىتتەرىمەن بارىپ، الگى ويىنمەن كوزبە-كوز تانىسىپ قايتتى. قاتتى تاڭىرقادى. «مەكتەپ» كوشەسى دە توقالدان تۋعان جوق دەپ، بۇلار دا ازىرلىككە كىرىستى. اۋدان ورتالىعى «اندىرەپكەگە» بارىپ، ورىس بازارىنان كاڭكي ساتىپ الدى. بۇرىن تەۋىپ كورمەگەن نارسە، تالاي ابىگەرگە سالدى. كەرزى ەتىككە بايلاپ كورىپ ەدى، قيقالاقتاپ بۋىندارى ۇستامادى. سونان تاس قىلىپ، قايىسپەن پيماعا بەكىتتى. انالاردان وزۋ ماقساتىندا كەۋدەلەرىنە ءنومىر جازىپ، ونى ءتورت بۇرىشىنان كوكتەپ تىگىپ قويدى. كوماندا كاپيتانى ەتىپ، وسىنى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ساماتتىڭ ءوزىن سايلاعان-دى.
— بۇگىن «قۇيىن» كوشەسىمەن كەزدەسۋ، كاڭكيلەرىڭدى قايراپ، باۋلارىن مىقتاپ الىڭدار! ¬— دەپ كوماندا كاپيتانى سامات، جىگىتتەرىنە تاپسىرما بەردى. تاياقتى كلۇشكە رەتىندە قايقىباس تالدان تاڭداعان-دى. بۇلار باستاپقى كەزدە تالايعا دەيىن اۋلادا سيىردىڭ قيىن جاياۋ قۋالاپ وينادى. جالپى ويىن تەحنيكاسىنان حاباردار. دەگەنمەن، ىنتا بولسا المايتىن قامال جوق سەكىلدى، كەلە-كەلە كاڭكيمەن الدى تۇرماق، ارتقا سىرعاناۋعا ماشىقتاندى.
وسى اۋىلداعى مىقتى كوماندانىڭ ءبىرى «قۇيىننىڭ» كاپيتانى امانتاي — ساماتتىڭ كلاستاس دوسى ەدى. ول — وتە قىلجاقپاس، قاشاندا بەكەر جۇرمەي، ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە كيگىزىپ كەتەتىننىڭ ءوزى. وعان جولىقتىم دەگەنشە تاعى ءبىر كۇلكى-مازاققا دۋشار بولدىم دەي بەر. ار جاعىندا كەكەسىندى زالالى جوق، تابيعي ءاجۋاعا شەبەر. بىرەۋدى بىرەۋگە شاعىستىرىپ، ەكى اڭقاۋدى قىزىل شەكە قىلىپ قويۋ ول ءۇشىن شىرت تۇكىرگەنمەن بىردەي. بۇگىن اسا ماڭىزدى كەزدەسۋ. ءبىر جەتى بولدى «بەسشوقپار» كومانداسىنىڭ قىزۋ دايىندىققا كوشكەنىنە. اششىوزەك وزەنى ارناسىنداعى «جابايىتال» ءيىرىمىنىڭ كەڭ اينالعان يىنىنە شەلەكتەپ سۋ تاسىپ، ايدىن جاساپ قويعان. ەكى باسىنا قاقپالارىن ورناتىپ، بۇگىن جەكسەنبىنىڭ تاڭىن ەرتەلەتە اتىرىپ، تاعى سۋ توگىپ، ايدىندى ايازعا قاتىردى. ەش جەرىندە كىرتىك جوق، كادىمگى تاۋىق تايىپ جىعىلاتىن كوك مۇز.
امانتاي كەلە سالا: — ۇلتاراقتاي جەرگە ءبىر وجاۋ سۋ توگىپ، جاساعان ايدىندارىڭ وسى ما؟! — دەپ تيىسۋدەن باستادى.
وعان ەشكىم ۇندەمەدى. ەگەر، بالەن دەپ ونىڭ جىنىنا تيسەڭ، الىپ سوعىپ ويناعان بولىپ، سىلىمتىگىڭ شىققانشا استىنا سالىپ يلەكتەيدى. ءوزى قاتارلاس تۇگىلى تالاي ەرەسەكتەردىڭ امانتايعا جۇرەگى داۋالاي بەرمەيدى. بويىندا بۋىرقانعان سوزبەن قاتار، جىلپىڭدىقپەن استاسقان كۇش تە مول. ول — تۋا بىتكەن پالۋان. ونىڭ نوكەرلەرىنىڭ جىرقىلداپ، شەكتەن شىعىپ بارا جاتقانىن بايقاعان سامات:
— ءجا، بولدى! ءتىل جاعىڭا سۇيەنىپ، تاعى بىرەۋدى ارانداتۋعا كەلدىڭ بە، الدە ويىنعا كىرىسەيىك پە؟ — دەدى ءتۇسىن بۇزىپ...
— ەسى كىردى، قارعامنىڭ! — دەپ، ساماتتىڭ اناسى اۋىز بولمەدە قيسايىپ جاتقان وتاعاسىنا داۋىستادى. ساماجان تەمىر توسەكتىڭ بۋىن-بۋىندارىن بەزىلدەتە اۋىر تۇردى. جالعىزدارى توسەك تارتقالى ول كىسى دە كۇيزەلىپ، سىركەسى سۋ كوتەرمەي، تۇلا بويى دا اۋىرلاپ، قيپ ەتسە جانتايا كەتكىسى كەلىپ تۇراتىن. بۇعان دەيىن ونداعان جىل جەكە وتار ۇستاپ كەلگەن ول، وسى جالعىزدىڭ جاعدايىنا بولا مالدى تاستاپ، اۋىل ىشىندەگى كۇيكى جۇمىس — كۇزەتكە اۋىسقان. تىنىسى كەڭ سايىن دالا مەن اۋاسىنان ساۋمال اڭقىعان قايران جايلاۋ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ، تابيعاتىنا تۋىس كاسىبى مالشىلىقتان دا قول ءۇزىپ، جارعا قامالعانداي كۇي كەشىپ جۇرگەندە مىنا جاعداي ەڭسەسىن ەزىپ-اق جىبەردى. ۇزاق ءومىردىڭ تالاي وتكەلىنەن ءوتىپ، جامان مەن جاقسىعا دا ابدەن ەتى ۇيرەنگەن ادامنىڭ وسىنداي كۇيرەك مىنەز تانىتۋى جايشىلىقتان بولماس، ءسىرا. نە ءبىر قيماس جانداردان دا ايىرىلىپ، تاعدىردىڭ قاتىگەز سىندارىنان سىنىپ بارىپ قايتا وڭالعان ول ءۇشىن — ەندى ەشقانداي قۇقايدىڭ قۇدىرەتى قورقىنىشتى ەمەستەي كورىنەتىن. سويتسە، ءبارى بەكەرشىلىك ەكەن. تاعدىر ونىڭ ەڭ ءبىر جاندى جەرىنەن سوعىپ ءوتتى. سوققاندا اياۋسىز ەسەڭگىرەتتى.
ساماجان بالاسىنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ:
— ساداعاڭ بولىپ كەتەيىن، ساعان تيگەنشە بۇ دەرت ماعان نەگە تيمەدى ەكەن؟! — دەپ يەگى كەمسەڭدەي، كوز جاسى مۇرتىنىڭ ۇشىن قۋالاي تومەن تامشىلادى. وتاعاسىنىڭ بۇنداي بوساڭسىپ، بوركەمىكتىك تانىتقانىن العاش كورگەن عاينيجامال: — ءۇيبي-اي، ساعان نە بولدى، بالانى شوشىتاسىڭ، ساقتاۋشى ءتاڭىرىم قاشاندا وسىلاي جار بولا بەرسىن! — دەپ اقساقالىنىڭ وقىس مىنەزىنەن ءوزى سەكەم الىپ، كۇدىگىن جاماندىققا جورىعىسى كەلمەي، ساماجان مەن ساماتتىڭ اراسىندا قىزعىشتاي شىر ەتە قالدى. سامات قابىرشىقتانا كەزەرگەن ەرنىن ءتىلىنىڭ ۇشىمەن ارەڭ جالاپ، كەيىپتەرى بۋالدىرلانا بۇعان تونە قاراپ تۇرعان اتا-اناسىنا ءىش ەلجىرەتەر شولىركەگەن ساعىنىشپەن كەزەك-كەزەك كوز تاستادى. ول ءوزىن الدەبىر الىس، بەيتانىس ساپاردان ورالعانداي سەزىندى. الدىندا تۇرعان ەكى ادام وسى دۇنيەدەگى ەڭ اسىل دا، قيماس جاندار ەكەن-اۋ! بۇنىڭ ورالعانىن ۇزاق توسقاندارى ولاردىڭ قالجىراپ، قامىققان جۇزدەرىنەن ايتپاي-اق كورىنىپ تۇر.
ءۇشىنشى كۇن دەگەندە ەسىن جيعان ساماتتىڭ العاش سۇراعانى سۋ بولدى. اكەسى ونىڭ باسىن دەمەپ، اناسى سىرلى قاسىقپەن اۋزىنا سۋ توستى. ەرىندەرى يكەمگە كەلمەي، كەي جەرلەرى تىلىمدەنىپ، شىپ-شىپ قان شىقتى. اناسى ونىڭ ۇرتتاي الماسىن سەزىپ، ساڭلاۋلاي اشقان اۋزىنا ەرىن جىبىتەرلىكتەي ءالسىن-السىن تامشىلاتتى. ەزۋ قۋالاعان وسى ازعانا ىلعالدىڭ ءوزى ونىڭ بۋىن-بۋىنىنا ءتۇسىپ، مەيىرلى كۇيگە بولەپ، تالىقسىتىپ جىبەردى. شەكەسى دىمدانىپ، اق شۇبەرەكتەي بوزدانعان وڭىنە جۇقا قىلاڭ جۇگىرىپ، ءتاتتى ۇيقى باۋرادى. اتا-اناسى اياقتارىن ۇشتارىنان باسىپ، اۋىز بولمەگە اۋىستى. جۇرەكتەرى ورىندارىنا تۇسكەندەي بولعانىمەن قۋانۋعا داتتەرى جەتپەي، ىمداسۋعا قورقىپ وتىرعاندا، اپىر-تاپىر باسىپ، سالدىرلاي سويلەپ ساماجاننىڭ اعاسى كىرىپ كەلدى. ماماجان سۇيەگى ءىرى، پالۋان ءپىشىندى، مىنەزى «قوجاناسىرلاۋ» الاڭعاسار ادام ەدى. عاينيجامالدىڭ «بالانى وياتاسىز!» دەپ شىر-پىر ەتكەنىن قاپەرىنە ىلەر ەمەس. باياعىدا ساماتتان كەيىن تاعى ءبىر قۇرساق كوتەرگەن كەلىنىن تاعى وسىنداي ۇرداجىق قىلىعى ارقاسىندا تۇسىك تاستاتقان ەدى. وسى جولى دا ءوز ويىنداعىسىن باستىرمالاتتى:
— ۇل قايدا؟! باقسى تاپپاسام دا، توقپاعىن تاۋىپ اكەلدىم. وسىنىڭ دا وقۋى بار دەيسىڭ بە، جەل ۇزگەندى قاي قازاق بىلمەيدى. اناقى-مىناقىنى قويىپ، ءوزىم-اق جەلىن قۋىپ شىعام!
— قايىناعا، سابىر ەتىڭىز. ەسىن جاڭا جيىپ، ءبىر قاسىق سۋمەن ەرىن ءجىبىتتى دە قايتا ۇيىقتاپ قالدى. ءبىز ءشاي ءىشىپ بولعانشا ول دا ويانار. تورلەتىڭىز. — دەپ عاينيجامال اقساقالدى داستارقان باسىنا جايعاستىردى. سامات توسەك تارتقالى بۇل كىسىدەن دە مازا كەتىپ ەدى. ءوزى بىلەتىن باقسى-بالگەرسىماقتاردىڭ ءبارىن اداقتاپ شىققان. مىقتى دەگەندەرى باياعىدا ءولىپ قالعان ەكەن. ايتەۋىر بىرەۋىنىڭ ۇيىندە وتقا جانىپ كەتپەي ەكى اعاش توقپاق ساقتالىپ قالىپتى. قاسيەتتى ادام ۇستاعان كيەلى زات تيگەن جەرىنە ەمدى ءوزى-اق دارىتاتىن سىڭايلى. تەك، بار بولعانى جەل تۇرعان تۇسقا تاقاپ توقپاقتاي بەر.
ماماجان اقساقال ازامات سوعىسى جىلدارى بودەنيدىڭ اسكەرىندە سوعىسقان. ءبىر جولى بۇلاردىڭ اتتى اسكەرىن جاۋ ۇلكەن وزەننىڭ جارلى جيەگىنە اپارىپ تىقسىرادى. سوندا اتامىز: «سۋعا جۇزبەيتىن ات جوق!» دەپ بيىك جاردان ءبىر تەبىنىپ، وزەنگە قۇلدىرايدى. قالعاندارى دا ىلەسە قارعىپ، ارعى بەتكە ءوتىپ امان قالىپتى. سونداعى ەرلىگى ءۇشىن قولباسشىنىڭ ءوزى قىلىشىن سىيلاپتى، اتامىزعا. كەيىن جالاقور بىرەۋ ماماجان اتامىزدى اقتىڭ اسكەرىندە بولعان دەپ ۇستىنەن جالا جازىپ جىبەرەدى. اتامىزدى اپارىپ قاماپ، تەرگەۋگە ساپ، ابدەن ەسىن شىعارادى. اقىرى، اقيقاتتىڭ باسى اشىلىپ، ولار كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى. سوندا قاتتى نالىعان اتامىز: «وسى تۇرمەدەن مەن ەمەس، ەندى سۇيەگىم شىعادى!» دەپ قاسارىسىپ جاتىپ العان كورىنەدى...
امال نەشىك، ۇيقىسى قانىپ ەسىن جيعان ساماتتىڭ سەگىز كوزى مەن كۇرەڭىتىپ ىسىنگەن سول جامباسىن ماماجان اقساقال قانشا توقپاقتاسا دا ەش جەردەن ىركىلدەگەن جەل تابىلمادى. بويى سۇيسىنبەي ازاپقا توزگەن بالاسىنا اراشا بولۋعا ەكىۇداي بولىپ ىركىلگەن اتا-اناسى دا جاندارىن ءبىر شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ءىس اياعىن توسقان-دى. بالانىڭ بەتى بەرى قاراعاننىڭ ورنىنا ناۋقاسى ورشىگەندەي قايتا ەسىنەن تانىپ، بار جۇرتتى شوشىتتى. وسىنداي نە بولدىمعا جولىعىپ وتىرعاندا كىم حابار بەرگەنى بەيمالىم، اۋىلداعى جالعىز دارىگەر — فەلدشەر ناديا كەلە قالدى. ول ورىس دەگەنى بولماسا ەل ىشىندەگى ءجون-جوسىقتى قازاقتان كەم بىلمەيتىن جانە اۋىلداعى تالايدىڭ ءتانى مەن جانىنا داۋا تاۋىپ، كىندىگىن كەسىپ «شەشە» اتانعان، ەڭبەگىنە اقى سۇراپ كورمەگەن ادالدىعى مول، قاراپايىم ادام ەدى.
— بۇل نە قىلىقتارىڭ؟! بالانى ولتىرەيىن دەپ جاتىرسىڭدار ما؟! — دەدى، ساماتتىڭ تامىرىن ۇستاپ، دەنە قىزۋىن ولشەپ كورگەن سوڭ: — ەندىگارى، ءوز ەم-دومدارىڭدى قويىڭدار! ءالىن جيناعانشا ءوزىم كەلىپ، قاراپ تۇرامىن. سونان كەيىن اۋدانعا اپارىپ كورسەتىڭدەر. جامباس سۇيەگى سىنىپ، اسقىنعان...
ساعات تاڭعى التىدان تىرشىلىك قايتا باستالادى. مەدبيكەلەر ۇيقىلى-وياۋ جاتقان ناۋقاستارعا دارىلەرىن ەگىپ، سانيتاركالار سالدىر-سۇلدىر ەدەن جۋۋعا كىرىسەدى. ءسويتىپ، تاڭعى اسقا دەيىنگى كۇندەلىكتى شارالار مۇلتىكسىز اتقارىلادى.
— مىنا سۇمدىقتارىڭ نە!؟ استىلارىڭنان قۇم توگىلە باستاعان با؟
بالالاردا ءۇن جوق. ءبارى بەتتەرىن كورپەسىمەن بۇركەپ، تەرىس اينالعان. شىداي الماي تىرق-تىرق كۇلىپ جاتقاندارى دا بار. سانيتاركا اپاي ەتجەندى، ەگدەلەۋ كورىنەتىن كىسى. ىڭقىلداپ، بۇرقىلداپ ءجۇرىپ سىبىرتقىمەن سىپىرىپ، ءبىر ۋىس قوقىم جيناپ، تاناۋىنا اكەپ يىسكەدى دە:
— مىنالارىڭ پىراندىكتىڭ ۇگىندىسى عوي، وكىمەتتىڭ تاماعىنا تويماي، ۇستەمەگە كوشكەنسىڭدەر مە؟! — دەپ بۇلارعا الايا قارادى. گەرادان ءسوز قالعانبا:
— «اس ادامنىڭ— ارقاۋى» اس تۇرعان جەردە اۋرۋعا ورىن جوق! —دەپ ءتالىمسىدى.
— بىلەم، مەن سەندەردىڭ تۇنىمەن نەعىپ ۇرلاپ جەپ جۇرگەندەرىڭدى! اشتىقتى سىنىن بۇزباي ۇستاۋ كەرەك. مىسالى ءبىز سياقتى...
بۇل اڭگىمەنى توسيا اپاي قاتەلەسپەسە، وسىمەن ون نەشە رەت ايتقالى تۇر. ءجاسوسپىرىم كەزدەرىندە نەمىستەر ايداپ اكەتىپتى. كونسلاگەردە بولعان. بالامىسىڭ دەگەن عوي، تەمىر توردىڭ ىشىندە قاماۋدا جاتسا دا ويىندارىن ۇمىتپاپتى. بىردە، ءوز قىيلارىن قاعازعا وراپ، كورشى باراقتا جاتقان قىزداردىڭ اۋلاسىنا لاقتىرادى. ءبىراق، ول قاپشىق كۇزەتتە تۇرعان نەمىس سولداتىنىڭ باسىنا تيەدى. ورىستىڭ ناجىسىنە بىلعانعانىنا نامىستانعان الگى، بۇلاردى قىرىپ تاستاي جازداپتى. ايتەۋىر، اۋپىرىممەن امان قالىپ، ەسەسىنە ءبىر جەتى جەكە قاپاسقا قامالىپ، تاماقتان قاعىلادى. قارا سۋدىڭ دا ەشتەڭەگە بەرگىسىز ءدامىن سوندا سەزەدى. ال بۇلاردىكى نە، تويىنعاننىڭ ەرمەگى. «يۆانىچتان ازات بولۋ» دەگەن — بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس. ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەدى. ونىمەن قويماي، تۇنىمەن ۇرلاپ تاماق جەيدى.
— سەندەر مەنى تۇرىمە قاراپ، كەمپىر دەپ ويلايتىن شىعارسىڭدار. جوق. مەن قىرىقتان ەندى عانا استىم. نە كورمەدى دەيسىڭ! ...
توسيا اپاي اراكىدىك ءوستىپ جىلاپ تا الاتىن. ءوز ۋايىمى ازداي بۇلارعا دا جانى اشيدى. سوعىس كەزىندە باۋىرى جاۋ گراناتاسىن ويىنشىق دەپ ويلاپ، قولىندا جارىپ العان ەدى. ىشەك-قارنى اقتارىلىپ، ءبىر اجالدان قالعانىمەن — قاناتتىڭ تۇقىلى سياقتى قوس مۇلتەك نە اس ىشۋگە، نە باسقا حاراكەتتەرگە جارامادى. جاستاي عارىپ بولعان ول، وسى توسيا اپايىنان باسقا ەشكىمگە دە كەرەك ەمەس-تىن. جانە كۇيەۋى جول اپاتىنان قازا تاۋىپ، ءوزىنىڭ ءۇش بالاسى ازداي، ەندىگى سوقتالداي ازامات بولعان سول باۋىرى دا ماسىل. ىشكى رەسەيدەن اۋىپ، قازاق ەلىنىڭ وسى وڭىرىنەن قۇتتى قونىس تاپقان — تالكەك تاعدىرلى وتباسى ەدى — بۇل.
— توسيا اپاي، سوندا بىزدىكى دۇرىس ەمەس پە؟
— مەنىڭ پىكىرىم ەشتەڭە وزگەرتپەيدى. ءبىراق، سەندەرگە ءبىر اقىل ايتايىن، «يۆانىچ قالا بەرسىن، تەك ول كىسى كەلىپ كەشىرىم سۇراسىن» دەپ تالاپتارىڭدى وزگەرتىڭدەر. مەن بىلەتىن يۆانىچ بولسا، بىرەۋدەن كەشىرىم سۇراعانشا ولگەندى قالايدى. ءسويتىپ، ەكى جەپ بيگە شىعاسىڭدار...
دارىگەرلەردىڭ ەرتەڭگىلىك ارالاۋى باستالدى. باس دارىگەردىڭ ورىنباسارى مەن مەكتەپ ديرەكتورى جانە ەمدەۋشى دارىگەر ءوز نوكەرلەرىمەن بۇلاردىڭ پالاتاسىنا ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. ورىنباسار — وسى مەكەمەدەگى جۇمىسشىلار مەن ناۋقاستاردى قويعاندا باس دارىگەردىڭ ءوزى سەسكەنەتىن وتە قاتال جانە تىم ءادىل ادام ەدى. سونىمەن قاتار بىلگىر دارىگەر-حيرۋرگ رەتىندە دە تانىمال مامان.
— ايدار بولات ۇلى، ءسىزدىڭ مەكتەپ ديرەكتورى رەتىندەگى جۇمىسىڭىزعا كوڭىلىم تولمادى! بۇل - بالا-باقشاسى ەمەس، ەڭ الدىمەن ەمدەۋ ورنى. سوندىقتان ىشكى ءتارتىپتى بۇزۋعا جول بەرمەيمىن. ال، بۇگىن تاڭعى استى ىشپەگەندەردىڭ اتا-انالارىن شاقىرتامىن! سيمبەلماندى وتاعا ازىرلەڭدەر...
سامات جەتىنشى سىنىپتىڭ ءۇشىنشى توقسانى اياعىندا وسى جەرگە تاپ بولدى. وقۋ جىلىن ول ەل قاتارلى اياقتاعانىمەن، ءلام-ميم دەپ ەش ساباقتان ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المادى. قازاق مەكتەبىندە وقىپ ءجۇرىپ، ورىس سىنىبىنا ءتۇسۋ وعان وڭاي تيمەدى. اۋىلداعى بار ورىستار قازاقشا سايراپ تۇر. پەتكا، ۆاسكا دەگەندەرىڭ تۇرپاتى ورىس بولعانىمەن ماقال-ماتەلدى جىرتىس جىرتقانداي ايىراتىن-دى. راس، اۋىل مەكتەبىندە ورىس سىنىبى بولدى. ءبىراق، قازاقشا وقيتىن بالالار ولاردى «شوقىنشىقتار» دەپ سىرتتاپ جۇرەتىن-دى. سونىمەن نان سۇرارلىق قانا ورىسشامەن وسىندا كەلدى. «ءقازىر جاتساڭ جاتا بەر، ءبىراق كەلەسى وقۋ جىلىندا وسى سىنىپتى قايتا وقيسىڭ» دەگەندە سامات تىلىمەن جەتكىزە الماسا دا ىممەن باسىن شايقاپ، ەكى كوزى شاتىناپ، كەرى شەگىنبەيتىنىن انىق بىلدىرگەن-دى.
بۇل بىردەڭە دەسە، بارلىعى شەك سىلەلەرى قاتادى. بىردە «پويدەم، پوبازاريم» دەگەندى قۇلاعى شالىپ قالىپ، «نا دەڭگى، كۇپي يابلاكى» دەگەنى بار، ولاردى بازارعا بارا جاتىر دەپ ويلاپ. سونان بەرى بىردەڭە دەر الدىندا ىشتەي نەشە قايتالاپ بارىپ ايتۋدى، عادەتكە اينالدىردى. ويتكەنى، ورىستىڭ سوزىنە تۇسەتىن دىبىستىق سالماق بىرەسە باسىنا، ەندى بىردە ورتاسى ياكي اياعىنا اۋىسا بەرەدى ەكەن. دۇرىس ايتپاساڭ كۇلكى-مازاققا قالاسىڭ.
«چتەنيە» دەگەن ساباق بۇعان اۋىلدا جۇرگەندە-اق ابدەن ىعىر بولعان. ءبىر كۇنى ارنايى دايىندالدى. ويماقتاي عانا اڭگىمە ەكەن. بالالار تاۋعا سەرۋەنگە شىعادى، سونداعى ولاردىڭ باستان كەشكەندەرى تۋرالى. سامات ون تۇرماق، وتىز وقىسا دا اڭگىمە مازمۇنىن ءوز تىلىمەن قايتالاپ ايتا المادى. كەرىسىنشە تاقپاق سەكىلدى جاتتالدى. سوسىن زوولوگيا ءپانى بولۋى ءتيىس-تىن، ول تاپسىرمانى ءبىر وقىعاننان قاعىپ الدى. تەگى، سامات ءمۇعالىمنىڭ تۇسىندىرمەسىنە اسا زەيىن قويۋشى ەدى. ويىنعا بەت بۇرىپ كەتكەن جاعدايدا سول ساباقتا ۇققانىمەن-اق، تالاي رەت تىعىرىقتان شىققانى بار.
ورىس ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى ءسوزىن اسا ءبىر مانەرمەن: — كتو حوچەت راسسكازات و ۆپەچاتلەنياح كوتورىە پولۋچيلي دەتي نا ەكسكۋرسسيي؟ — دەپ، وقۋشىلار اراسىنداعى ورىسشاعا جەتىكتەۋ دەگەن تۇسقا نازارىن اۋدارا قارادى. سامات ويدا جوقتا قول كوتەردى.
— حوچەش، ۆىيتي ۆو دۆور؟
— نەتۋ، گاباريت حوشۋ!
— نۋ، لادنو، يدي ك دوسكە...
شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەردەي تىنىشتىق. بۇل ەشكىمنىڭ قاپەرىنە كەلمەگەن ءبىر سۇمدىق سەكىلدى وقۋشىلاردىڭ ءبارى سىلتىدەي تىنىپ، سىرەسىپ قالدى.
«ستويالو پرەكراسنايا پوگودا. ي دەتي رەشيلي پويتي ۆ گورۋ، نا ەكسكۋرسسيۋ...»، بەينەبىر، «كەل، بالالار وقىلىق...» دەپ، ىبىراي اتاسىنىڭ تاقپاعىن زىرىلداتىپ تۇرعانداي ساماتتان ورىستىڭ نەبىر سوزدەرى اعىلىپ بەردى. سول كۇنگى بارلىق ساباقتا تەك سامات قانا ەلدەن ەرەك قول كوتەرگىش بولدى. بالالار بۇعان بىردەڭە بولعان شىعار دەگەندەي كۇمانمەن قاراسىپ قويادى. اسىرەسە، قىزدار ءماز!
— ورىسشانى سۋداي اعىزاتىن بولىپسىڭ عوي! تەك ۋدارەنيەڭ كەلىسپەگەنى بولماسا، پوگودانى اۋىزەكى سوزدە پاگودا دەپ ايتادى، ستويالو ەمەس، ستايالو، حي،حي!..
قانشالىقتى ۇزدىك كورىنگەنمەن ساماتقا «جاقسىدان» ارتىق باعا ەش ءمۇعالىم قويمادى. ەندى مىنە سول كەزدە «ۇزدىك» باعا قويمادى دەپ مۇعالىمدەرمەن ەرەگەسىپ، وقىماعاننىڭ زاردابىن ەندى شەگىپ جاتىر. «سەن قابىلەتتىسىڭ» دەپ تالايى ايتىپ ەدى. راسىندا، ءسال-پال زەيىن قويسا... جالقاۋلىق دەيىن دەسە، ويىننان شارشاپ كورگەن ەمەس. ول دا تالاي ەڭبەك پەن قاجىردى تالاپ ەتەدى عوي. تەك سۋرەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: «سەندە تالانت ۇشقىنى بار، ءبىراق سەن جالقاۋسىڭ!» دەگەن. ول كىسىگە ىزىلانىپ، ۇيدەگى جانە كورشىلەردىڭ مال-جانىن تۇگەل ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ەرىنبەي اق قاعازعا ءتۇسىرىپ، الدىنا تاستاعاندا: «ايتتىم عوي، سەندە بىردەمە بار دەپ، ءبىراق كەلەسى تاپسىرمانى سەن ورىندامايتىنىڭا كۇمانىم جوق» دەدى. ايتقانى كەلدى. ساماتتىڭ وعان مۇرشاسى بولمادى. ءتىپتى ۇمىتىپ كەتتى. شەشەسى شىبىقپەن ايداپ ۇيگە ارەڭ كىرگىزەتىن كۇيگە تۇسكەن. فۋتبولدان كوشەارالىق جارىس قىزىپ جاتقان تۇس ەدى، ول...
سول كۇندەر كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ، ەندى مىنە توسەككە تاڭىلىپ، بەيباق كۇي كەشۋدە. بۇل از بولعانداي، وقۋى دا ازاپقا اينالدى. ەكى كۇننىڭ بىرىندە:
— بەدەلبەكوۆ! سكاجي-كا منە... — دەپ، ىلعي ورىس مۇعالىمدەر قادالىپ تۇرعانى. راس-اۋ، جۇمعان اۋزىن ءبىر اشپاعان وقۋشىعا قالاي باعا قويماق. ال بۇنىڭ بارلىعىنا بەرەتىن ونىڭ جالعىز جاۋابى:
— نە موگۋ سكازات، پونيمات موگۋ...
ساماتقا ەڭ اۋىر تيگەنى اۋىزشا ساباقتار بولدى. بۇرىن ءوزىن ەسەپكە شورقاقپىن دەپ ويلايتىن، سويتسە، ءمان بەرمەگەندىكتەن ەكەن. سويلەمەيتىن پاندەردەن ۇلگەرىمى ارتىپ، كەزىندە ءوزىنىڭ سۇيىكتىسى بولعان ادەبيەت، تاريح سياقتى پاندەردى يگەرۋ بەينەتكە اينالدى. ءبىر جاقسىسى: ەگەر سولاي دەپ ايتۋعا كەلسە، بۇل باياعىشا الاكۇن دوپ قۋىپ جۇرگەن جوق، ەندىگى دوسى كىتاپ. وقۋىن وقيدى. ءبىراق تۇسىنبەيتىن سوزدەرى قانشاما. ورىستىڭ بالالارى، بۇل كىتاپتان باسىن كوتەرىپ، بەتىنە قاراسا قاشاتىن بولدى. بۇدان قۇتىلۋدىڭ امالىمەن «تولكوۆىي سلوۆار وجەگوۆا» دەگەن جۋان كىتاپتى دا تاۋىپ بەردى. قىزىق كىتاپ ەكەن، ورىستىڭ ءسوزىن ورىسشا تۇسىندىرەتىن...
ساماتتىڭ تاعدىرى ەرتەگى ءتارىزدى. باياعىدا ءبىر كەمپىر مەن شال بولىپتى، ولار ەرىندەرى ابدەن كەزەرىپ، شولدەن تالىقسىعان كەزدە قۇداي ءبىر ۇلدى بەرە سالىپتى... جەر ورتاسىنان تالاي اسقان اكە-شەشەنىڭ ورتاسىنداعى قۇلىنشاقتاي شاۋىپ جۇرگەن جالعىزى ەدى. ولاردىڭ بارلىق ءۇمىتى دە ءومىرى دە وسى ءبىر — جالعىز دا. جىلىنا نەشە مارتە كەلىپ قايتادى. اۋىلدارى دا يت ارقاسى قياندا. سامات ناۋقاسقا ۇشىراعالى ولاردان بەرەكە كەتتى. ەلگە بارسا دا سول جالعىزدىڭ تىلەۋىن تىلەپ، قۇدايعا نە جازعاندارىن وزدەرى دە بىلمەي اڭىراپ وتىرعانى. اسىرەسە، اناعا اۋىر ءتيدى. ون ءبىر قۇرساق كوتەرىپ، سونىڭ ىشىندە ءبىر قىز، ءبىر ۇل عانا ءتىرى قالدى. قىز ءوز بەتىنشە بالالى-شاعالى. ءسۇت كەنجەسى سامات تۋعاندا راسىندا وشكەندەرى قايتا جانعانداي بولعان. وسىنىكى دۇرىس دەپ بەتىنە جەل تيگىزبەي ءوسىردى. جالعىز بالاعا جۇعىستى ەركەلىك بۇنى دا اينالىپ وتپەدى. جاساعانىنىڭ بارلىعى اتا-انا ءۇشىن جاراسىمدى كورىنىپ جاتتى...
تەگى، كولباي اۋىلىنىڭ جاستارى دا قارتتارى دا وزگە اۋىلعا قاراعاندا وزگەشە. ولاردىڭ كەۋدەسىندە ەرەكشە ءبىر نامىس بار. ءجون سۇراسا كەتسەڭ، بارلىعى كىلەڭ باتىرلار تۇقىمى. سونوۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە كولباي دەگەن اتامىز قابانباي، بوگەنباي باحادۇرلەرمەن قاتار ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە بەلسەندى ارالاسقان جاۋ جۇرەك ادام بولىپتى. اڭىزدان جەتكەنى ول كىسى — اككى ءىز كەسۋشى جانە بارلاۋشى بولعان...
اۋىلدا سپورت پەن ونەر دە جاقسى دامىعان. الدىڭعى بۋىننىڭ ونەگەسى كەيىنگىگە ۇلگى بولىپ، جالعاسىن تابۋدا. مىسالى، ساماتتىڭ اتالاس اعاسى ۆولەيبولدى وتە تاماشا وينايدى. ونى ءىنىسى رەتىندە سامات ماقتان تۇتادى. ال، جالپى «بەسشوقپار» ىشىندەگى تاتۋلىق پەن اتا بىرلىگى مۇلدەم ەرەكشە. ول حاقىندا اۋىل ادامدارى دا: «بەسشوقپاردىڭ بىرلىگى ۋىزداي ۇيىعان، سونوۋ تاستۇمادا تۇرعاندا دا ءبىر شوق بولىپ، ۇيىرلەستىگىنەن تانباپ ەدى، قۋالاپ كولباي تۇسىرگەندە دە شاشاۋى شىقپادى!» دەيدى.
راسىندا وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا كۇرشوپ دەگەن پاتشانىڭ ۇكىمىمەن وزدەرىنشە ەل بولىپ، كۇنەلتىپ جاتقان ازدى-كوپتى اۋىلداردى ۇركىنگە تۇسكەندەي قىلىپ، ىرىلەندىرۋ ماقساتىندا وزگە ءبىر مەكەنگە اكەپ تىققان. ساماتتىڭ العاشقى سىنىپتا جۇرگەن كەزى. تاستۇماداعى مەكتەپ جابىلعان سوڭ، بالالارىنىڭ كەلەشەگىنە بالتا شابىلىپ، وسى كولباي اۋىلىنداعى اعايىنداردى ساعالاۋعا تۋرا كەلگەن. «تاستۇمانىڭ ەلى شەتىنەن كوشىپ كەلىپ جاتىر ەكەن» دەگەن حابار كۇندە تارايدى. ءبىر كۇنى «بەسشوقپارلار دا جەتىپتى» دەگەن سىبىس ەستىلدى. سول ۋاقىتتىڭ ءتارتىبى دەگەن سۇمدىق-اق ەدى! ايتتى بولدى. كوش دەدى، كولىگىڭ بار ما، جوق پا، كوڭىلىڭ قالايما، قالاماي ما وندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق.
قارا كۇزدىڭ — قاقاعان قاڭتار قىسقا اينالعان تۇسى. بۇنىڭ تىزەسىنە تاياۋ ومبى قار ادىمىن اشتىرار ەمەس، ابدەن بارلىقسا دا العان بەتىنەن قايتپادى. ءسويتىپ، سامات اتالاستارى اياق تىرەدى دەگەن تۇسقا ەڭبەكپەن، ارنايى ىزدەپ باردى. كوز الدىنا تاستۇماداعى سياقتى ۇيلەردى ەلەستەتىپ بارعانداعى كورگەنى — ءتىز قاتار تىگىلگەن تورت-بەس قامىس شوشولا... كۇنى كەشە عانا قاندى سوعىستىڭ زاردابىن تارتقان بۇل بەيباقتار ەندى، بەيبىت كۇندە دە اتاجۇرتتان اداقتالىپ، اق قار، كوك مۇز جاستانۋعا ءماجبۇر. سول تۇستاعى قايران ەل — شەتىنەن كونگە اينالعان كونبىس ەدى-اۋ!..
اتا-اناسى مالدا بولىپ، سامات التىنشى سىنىپقا دەيىن اعايىن-جۇراعاتتارى قولىندا پاتەر تۇرىپ وقىدى. سولاردىڭ كوبىسىنە، بالاسى ءۇشىن ەتى مەن شاي-مايىن ايامايتىن بۇنىڭ اتا-اناسىنىڭ بارلىعى ءقادىرلى بولعان سياقتى. تەگى، جالعىز بۇل ەمەس، مال سوڭىندا جۇرگەندەردىڭ بالالارى وسىنداي كۇيدە ەدى. وقۋ اياقتالاردان ءبىراز بۇرىن، اۋىل توڭىرەگىنە قونىستانا باستاعان وتارلاردى كوزدەپ مالشى بالالارى زۋ تارتادى. ءبىرازى سونوۋ وقۋ باستالاردا ءبىراق ورالادى. سونىڭ ءبىرى وسى سامات. وقۋشىلار قوڭىراۋ سوعىلىپ، تاراسىپ جاتقاندا ءبىر توپ مالشى بالالارى ۇدىرەيىسىپ، دالىزدە تۇراتىن. ارى-بەرى جۇگىرگەن تانىس قىزدار بۇلاردى: «ءاي، ءاي، كاك تيبە نە ءستيدنا!» دەپ مازاقتاسىپ وتەدى. ولاردىڭ ءوستىپ تۇرۋ سەبەبى، وزدەرىنىڭ قاي سىنىپقا بارارىن بىلمەيتىندىكتەرى. ويتكەنى، «كلاستا قالدى ما» الدە كەلەسىسىنە ءوتتى مە، ودان بەيحابار. جانە كۇزگى سىنعا قالتىرۋ دەگەن دە ءداستۇر بار-تىن.
— سەندەرگە نە، جەكە قوڭىراۋ كەرەك پە؟ — دەپ، قوڭىراۋ شالعىش كەزەكشى اپايلارى ۇرىسادى. بۇلاردا ءۇن جوق. مەكتەپ ديرەكتورى كەلىپ: «ەرىڭدەر، مەنىڭ سوڭىمنان» دەگەن بۇيرىق تۇسكەنشە مەلشيىپ تۇرا بەرەدى.
— ءيا، سونىمەن... سەنىڭ اكە-شەشەڭ قايدا كەلىپ قونىستاندى؟
— كولتاباندا،
— سەنىكى قايدا؟
— قۇمتوعاندا.
— جارايدى، اكە-شەشەلەرىڭ تۇرعاندا سەندەر كلاستا قالۋشى ما ەدىڭدەر، ءتايىرى!...
كەلەسى كۇنى وسىلاردىڭ ءبىرىن تاڭداپ الىپ، مەكتەپ ديرەكتورى ءبىر جارتى «ماسكەۋسكيى»، قورعاسىندى ءشايى، قانت-كامپيتىن ءبىر دوربا قىلىپ تەڭكيتىپ، ارباسىمەن مالشى اۋىلىنا تارتادى. باقانداي مەكتەپ ديرەكتورى سالەم-ساۋقاتىمەن ءوزى كەلىپ تۇرعاندا ءبىر ىسەكتە تۇرعان نە بار. ءسويتىپ، بالالاردىڭ دا وقۋى جاقسى، اتا-انا كوڭىلى دە ءجاي، قوناق تا ءماز.
سول اتا-انانىڭ ارقاسىندا شولجاڭداپ ءجۇرىپ، وقۋ-بىلىمگە اسا زەيىن بەرمەگەنى كەيىن وپىق جەگىزەرىن ويلاتپاپتى. ەلدىڭ قولىندا تۇرىپ وقىعان جىلدارى بۇنىڭ ساباعى كىمگە ءزارۋ ەدى؟ ءبىر جاپىراق ناندى قالتاعا سالىپ الىپ، كەشكە دەيىن ويىن سوڭىندا جۇرگەنى. اتتانداپ ءجۇرىپ، ساماتتى دا ءوز بالالارىمەن قوسا، تۇنەۋگە ۇيگە ارەڭ جەلكەلەپ تىعاتىن-دى.
راديوتەحنيكا ۇيىرمەسى كەزىندە پالاتا كانيفولدىڭ تۇتىندەگەن يسىنە تولىپ كەتەدى. باستاپقى كەزدە كوزدى اشىتقانداي بولىپ، جاعىمسىز كورىنەتىن ءيىس كەلە-كەلە ەتەنەگە اينالعان. قوس قاۋسىرمالى تەرەزەلەردى ايقارا اشىپ تاستاپ، اراكىدىك پالاتاعا تازا اۋا قاپتىرىپ الادى. ۇيىرمە جەتەكشىسى موسقالداۋ ادام، قالاداعى بايلانىس تورابىنداعى قىزمەتى اراسىندا: جەتىسىنە ەكى قابات ءبىر-جار ساعاتقا وسىندا كەلىپ تۇرادى. تاپسىرىسى بويىنشا بالالاردى ءتۇرلى تەتىكتەرمەن دە قامتاماسىز ەتەدى. ول كىسىنىڭ ماقساتى: راديوتەحنيكا سالاسىمەن جالپى تانىستىرۋ جانە تاجىريبە جۇزىندە جەڭىل-جەلپى قابىلداعىشتاردى قۇراستىرۋدى ۇيرەتۋ ەدى. بۇل تالىمدەرىنىڭ ارقاسىندا فيزيكا ءپانى دە قۇرمەتتى ساباققا اينالدى.
— امان، كوندەنساتوردىڭ قۇرىلىمى جانە ماڭىزى نەدە!
— ول،..ول... — دەپ، بالالار بىر-بىرىمەن جارىسىپ، اعايدان ۇيرەنگەن تالىمدەرىن تاپتىشتەپ ايتا جونەلەدى. ءبىر عاجابى، ءداستۇرلى ساباقتاردا بۇنداي قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، شىن پەيىلىمەن ەلىتۋ تىم سيرەك-تىن. تەوريا مەن تاجىريبە قاتار جۇرگەندىكتەن بە، ءبارىن ەجىكتەپ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىق ەرەكشە ۇشقىندايدى. ءتىپتى، تاپسىرماعا قاتىسى جوق، ءبىراق وسى سالاعا ساي تىڭ دۇنيەلەرگە ىزدەنىس جاساۋ ارقىلى ءبىلىم تولىقتىرۋ سياقتى جاڭاشىلدىق پايدا بولدى. بۇلاردىڭ تۇمبوشكەلەرىندەگى ساباق كىتاپتارى ۇستىندە راديوتەحنيكاعا قاتىستى ارنايى جورنالدار جاتتى.
جالپى وسىنداعى وقۋشىلار ءبىرتالاي ۇيىرمەلەرمەن قامتىلعان. بىرەۋلەرى كينوقوندىرعىعا اۋەستىك تانىتسا، ەندى ءبىرى فوتوسۋرەتپەن شۇعىلدانادى. ءتىپتى، بي ۇيىرمەسى دە بار. ءبىر كەمشىلىگى وعان نيەت بىلدىرۋشىلەر تابىلىپ جاتقانىمەن بيلەپ جۇرگەندەر نەكەن-ساياق. بولسا سول، قىزدار جاعى قاتىساتىن سىڭايلى. اياعى جۇرۋگە جارايتىن ۇلداردىڭ ىشىنەن باستاپقىدا ساماتتى زورلاپ اپارعان. ورىس قىزى ەكەن تالىمگەر تاتەيلەرى، ونىڭ ۇيرەتۋگە تىرىسقانى ۆالس، سوسىن ءار ەلدىڭ ۇلتتىق بيلەرى... ازىن-اۋلاق قيمىلداردى مەڭگەرىپ قالعاندا سامات قايتا وتاعا ءتۇستى. سودان بەرى بي بۇدان، بيدەن بۇل كۇدەر ۇزۋگە تۋرا كەلدى...
ەندى بۇلار بولسا، جاسىرىن تۇردە تاراتقىش جاساۋدى قولعا العان-دى. ءبىر جولى جەتەكشى اعايى: «6پ3س» شىعۋ شامدالى نە ءۇشىن كەرەك؟» دەپ كۇدىكتەنگەن. ءبىراق، ءيى جۇمساق ادام ەدى، ونسىز دا تاعدىر تالەيىنە ءتۇسىپ جاتقان بالالاردىڭ كوڭىلدەرىنە سۋ سەپكىسى كەلمەدى مە: «جارايدى، تاۋىپ اكەلەيىن، ءبىراق ەرتەڭ ۇياتقا قالدىرماڭدار مەنى، ەفيردى بىلعاپ» دەپ ىقتارىنا جىعىلعان.
ءسويتىپ، ءراديۋسى بەس-ون شاقىرىم قاشىقتىقتى قامتيتىن راديوتاراتقىش، جاسىرىن تۇردە ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە قۇراستىرىلدى. «اق ايۋ» دەگەن ايدار اسىندى، بۇلار. بۇعان دەيىن دە قالا جاقتان سىر-پىر دەپ، قىرىلداپ جەتىپ جاتاتىن نەشە ءتۇرلى دىبىستارعا ابدەن ءتانتى بولعان. ويتكەنى تالايىنىڭ تاراتقىش الەۋەتتەرى ناشارلاۋ، ساپاسىز داۋىس شىعاتىنى دا سوندىقتان. مۇمكىن، ولار راديوتەحنيكامەن شالا-شارپى عانا تانىس شىعار... سولاردىڭ اراسىندا «سوتقار» دەگەن جامىلعى اتپەن شىعاتىنى عانا ەلدەن ەرەك ەدى. «مەن — «سوتقارمىن!»، مەن — «سوتقارمىن!» دەپ جەتكەن تازا داۋىس قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن. «بۇگىن مەن، ءوزىمنىڭ تۇراقتى تىڭداۋشىلارىما ارناپ، بيتلز توبىنىڭ سۇيىكتى اندەرىن ۇسىنامىن، قابىل الىڭىزدار!» اسىرەسە، پول ماككارتنيدىڭ سازدارى كەرەمەت ەدى. سول تۇستا وسى توپتىڭ شىعارمالارى ساياسي سەبەپتەرمەن بولۋى كەرەك، قالىڭ بۇقاراعا اشىق تاراتىلمادى. «ءىرىپ-شىرىپ جاتقان كاپيتاليزمنىڭ مادەنيەتى — ءبىزدىڭ جانىمىزعا جات قۇبىلىس» دەگەن ۇستانىم ەتەك العان. استە، «يت — قورىعان جەرگە ءوش» دەپ بەكەر ايتپاعان دا...
ەفيرگە تەك، دەمالىس كۇندەرى عانا شىعۋعا مۇمكىندىك بار. بارشا بيلىك كەزەكەشى دارىگەردىڭ قولىندا. ول كىسى دە تەمىر ەمەس قوي، دەمالىستىڭ اتى دەمالىس. ءتىپتى، باسقا مەدپەرسونال دا ءتيىستى مىندەتتەرىن اتقارعان سوڭ، ءشايلارىن ىشەمە، ايتەۋىر ءوزدى-وزى بولىپ كەتەدى...
— مەن «اق ايۋمىن!»، مەن «اق ايۋمىن!»...
— سالەم، «اق ايۋ»! داۋىسىڭ شيراق ەكەن! اداسىپ قايدان ءجۇرسىڭ؟!
— اركتيكادان، باۋىرىم!..
— جارايسىڭ! كوپشىلىككە قانداي تارتۋىڭ بار؟ ءازىل مە، ءان بە؟
— ءبىز، شىنىن ايتساق اق ايۋدىڭ قونجىعىمىز، سوندىقتان...
— تۇسىنىكتى وندا، «اق ايۋدىڭ» ەفيرگە جاڭا كەلگەن قونجىقتارىناارناپ، اسەم اۋەن تارتۋ ەتەمىن!..
تاعى دا ماككارتنيدىڭ اسەم اۋەندەرى قالىقتاي جونەلەدى. بالالار ەرەكشە نازارمەن سىلتىدەي تىنىپ تىڭداۋدا.
تەرىستىك تۇستاعى قاقپانىڭ توڭىرەگىنە سۋ قاتتى توگىلىپ، جوتالانا قاتقان ەدى. ىسقىرتىپ كەلىپ، قايتا قايىرىلعاندا كاڭكيىنىڭ قىرى ۇستاماي، نەشە مارتە سول تۇسقا ءبىر جامباستاپ جىعىلعانى ونىڭ كوز الدىنا انىق كەلدى. اقىرى، شىتىناپ سىنعان سۇيەك دەرتكە اينالدى. سامات جىعىلعاننان بەرى ونىڭ كومانداسى دا حوككەيدى تاستادى. تۇسكە دەيىن وقۋلارىنا بارىپ كەلىپ، كۇننىڭ قالعان جارتىسىن كاپيتاندارىنىڭ قاسىندا وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىردى. بۇرىن، ۇزىنا كۇن قاراسى كورىنبەي كەتەتىن بالالارىن، كورشى ۇيدەن تاۋىپ الا قوياتىن انالارىنىڭ دا كوڭىلدەرى ءجاي.
عاينيجامال شەشەلەرى بالالاردىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ۇيدەگى ءتاتتى مەن ءدامدىنى سولارعا ۇسىنىپ الەك. سامات ەسىن ابدەن جيعان سوڭ، بىرەر كۇن تاياققا سۇيەنىپ، مەكتەپكە بارعان-دى. ءبىراق، قاتاردان قالعىسى كەلمەگەن بۇل ىنتاسى ىسكە اسپادى. جولداستارى شىن مانىندە ارقالاپ، ۇيىنە ارەڭ جەتكىزگەن... سودان بەرى كىسىگە سۇيەنىپ دۇزگە بولماسا، قاتتى-قايىرىم قوزعالىستان قالدى. جامباسى كۇننەن-كۇنگە ءىسىنىپ، ەتى ولگەندەي كۇلتىلدەپ، بوتەندەنىپ بارادى.
دويبىدان بىرىنشىلىك. بەس كوماندا. «ۇشقىن»، «الاۋ» تاعى سول سياقتى جانىپ تۇرعان ايدارلار اسىنعان، ءارقايسىسى. كۇن باتقانشا قىزىلشەكە ايقاس. جارىستىڭ قورىتىندىلارىن تىركەپ وتىراتىن ءبىر شاقپاق داپتەر تۇگەسىلىپ، جاڭادان قالىڭ داپتەر اشۋعا تۋرا كەلدى. «مەكتەپ» كوشەسىندەگى جارىستى ەستىپ، امانتاي دا جىگىتتەرىمەن ءبىر-جار رەت باس سۇققان. ساماتتىڭ ساربازدارى دويبىعا ابدەن توسەلىپ العانى سونشالىقتى، ويىنشىمىن دەپ كۇپىنگەندەردىڭ ادىمىن اشتىرماس دارەجەگە كوتەرىلدى. قوناقتار قاباتتاسا جەڭىلىس تاپقان سوڭ: «وسى دا ويىن بوپ پا!» دەپ قولدارىن ءبىر-بىر سىلتەسىپ، ەندى كەلمەستەي جونەپ بەرگەن-دى. بۇرىن ەشقايسىسى ءمان بەرمەپتى، سويتسە دويبىنىڭ دا نە ءبىر ءتۇرلى ويىندارى بار ەكەن اۋ! ەڭ جەڭىلى كورىنگەن «ەر شاپاي» سايىسى دا اسا ەپتىلىكتى قاجەت ەتەدى.
— قاراقتارىم، تورلەتىڭدەر! — دەگەن عاينيجامال انانىڭ جىلى داۋىسى ەستىلدى. ءوز بەتتەرىنشە ۋ دا شۋ بولىپ وتىرعان ۇلدار وشارىلىپ، ارتتارىنا قاراستى. تورت-بەس قىز. ساماتتىڭ سىنىپتاستارى. قىزداردى كورگەندە ۇلدار وزدەرىنشە ۇيالىپ، ساماتقا جىمىڭ-جىمىڭ قاراسىپ قويىپ، تىسقا تايقىدى. «ساماتقا قىزدار كەلدى» دەگەن ءبىر ەرەكشە، كوڭىلگە قونبايتىن ءجايت سەكىلدى. اۋىل قىزدارى ۇلداردىڭ ەسىگىن اشپاق تۇگىلى، ولاردىڭ ماڭىنان كورىنبەۋى ءتيىس. الدا-جالدا ۇل مەن قىز جەكە كورىنىپ قالسا، بەتتەرىنە قارا كۇيە جاققانمەن تەڭ. ءبىر ابىرويى، ونداي شالت كورىنىس بۇلاردىڭ اراسىندا ەشۋاقىتتا ورىن العان ەمەس. ونىڭ وتە كورىكسىز قىلىق ەكەنىن ءبارى بىلەدى، سوندىقتان قوعام بولىپ ونى قۇپتامايدى. بارىنەن ساماتتىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلەتىنى ولاردى قاتتى ابىرجىتتى. انا «قۇيىننىڭ» ساۋىسقان امانتايى ەستىسە «كەلىن ءتۇسىرىپ جاتىر!» دەگەن قاۋەسەت تاراتۋدان تايىنبايدى-اۋ! مىنە، بالا ەكەش، بالالار دا، قىزداردىڭ كەلگەنىن اسا جاقتىرماي، تىرق-تىرق كۇلىسۋ دە...
ساماتتاردىڭ سىنىبىندا بۇلارعا سىرتتان كوشىپ كەلىپ، قوسىلعان ءبىر قىزىق بالا بار-تىن. ونىڭ قىزىقتىعى قاتارلاس پارتاداعى قىزعا «عاشىقتىعى». ەل ساباق تىڭداپ وتىرسا، اناۋ ەكى كوزىن انا قىزعا ساتىپ، ماڭگىرەدى دە وتىرادى. سان رەت ونى ءمۇعالىم: «مەن، نە دەدىم؟ قايتالاشى!» دەپ ەسىن كىرگىزگەن. ءتىپتى، بالالار دا ونى تالاي رەت سەلك ەتكىزىپ، ەلگە كۇلكى ەتكەن-دى. بارىنەن انا قىزعا وبال بولدى، ونىڭ نە كىناسى بار. جىگىتتى ۇناتقاننىڭ ورنىنا ودان بەتەر جەك كورىپ كەتكەن سىڭايلى ال، الگى ۇلعا ەش ەم قونبادى. باستاپقىدا ونى بالالار جىلى شىرايمەن «ءماجنۇن» دەپ اتاسا، كەيىن سۇيەككە تاڭبا سالعانداي عىپ — «ءمانجۋباسقا» اينالدىردى. تەگى، قۇداي وسىندايدان بەك ساقتاسىن!
اۋىلداعى بوي تۇزەپ قالعان قىزداردىڭ اراسىنداعى ەڭ سۇلۋى — مايراعا، ءوز سىنىبىنىڭ ۇلدارى تۇگىلى جوعارى وقيتىن جىگىتتەر دە عاشىقتىق حات جازىپ، بۇرىش-بۇرىشتان جاۋاپ توساتىن-دى. ال، سامات پەن مايرا ەكەۋىن اتا-انالارى اتاستىرىپتى دەگەن اڭگىمە دە تاراپ كەتكەن. بىردە، ساماتتىڭ اكەسى مايرانىڭ ۇيىنە قوناققا بارعان-دى. باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزدەرى بولۋى كەرەك. سامات بالالالىعى ۇستاپ، اكەسىنىڭ ارتىنا تىعىلىپ، ويناقتاپ جۇرگەندە ءىلۋلى تۇرعان مايرانىڭ قاسقىر ىشىگى ۇستىنە قۇلاپ، استىندا قالعانى بار...
— ءاپ، بارەكەلدە! مەنىڭ قىزىم، ۇلىڭدى بۇركىتتەي باس سالدى عوي! — دەپ مايرانىڭ اكەسى ءماز بولعان-دى. ەكى بالانىڭ بەتتەرىنەن وتى شىعىپ، قاتتى ۇيالعان. ۇلكەن ادامداردىڭ نەنى مەڭزەيتىنىن بالا بولسا دا ىشتەرى سەزەدى، تەك، وسىنداي ۇياتتى نارسەگە نەسىنە ءماز بولاتىنى ولارعا تاڭقالىشتى ەدى...
كوڭىل سۇراي كەلگەندەردىڭ اراسىنداعى ەكى قىز مەكتەپكە بىرگە بارىپ، بىرگە قايتاتىن تاياۋ اراداعى كورشىلەرى. مايرا توسەكتىڭ اياق جاعىنا تىزە بۇكتى دە قالعاندارى ونىڭ سىرتىن الا تۇردى.
— قالىڭ قالاي؟
— جاقسى...
وسىدان ارى ءسوز تابىلمادى دا ءبىراز ۇنسىزدىك ورنادى. سالدەن سوڭ كورشى قىزدىڭ ءبىرى: — تاۋەشكى سياقتى سەكىرىپ ءجۇرۋشى ەدىڭ، مىنا جاتىسىڭ مۇلدەم ساعان جاراسپايدى ەكەن! — دەپ ءوزى باستاپ، قالعان قىزدار ونىمەن جارىسا كۇلدى. تەك، مايرا عانا وزگە ءبىر ويدىڭ شىرماۋىنان ورالعانداي توسىن كۇلكىدەن سەلت ەتىپ، قۇربىلارىنا تاڭ كوزبەن قارادى دا كوڭىلجىقپاستىقپەن قوسا ەزۋ تارتتى...
ساماتتىڭ جۇرەگى ەلجىرەي جاقسى كورەتىن ءبىر ادامى سول مايرا دەگەن قىز ەدى. سونوۋ ەس بىلگەلى: قاراتورى، كوزدەرى مويىلداي قارا، سۇيكىمدى قىزدى ەرەكشە كوردى. تەگى، وعان ۇلداردىڭ ءبارى عاشىق-تىن. وزگە قىزداردىڭ بۇرىمدارىنان تارتىپ نەمەسە ءاپپاق فورمالارىنا سيا شاشىپ جىلاتۋ بولسا — مايراعا ەشقايسىسىنىڭ جۇرەگى داۋالاپ، ونداي سوتقارلىققا بارا المايتىن. مايرا ەدىرەڭدەپ كەلە جاتقان جامان ۇلعا ءسال ءتۇسىن بۇزىپ، ءبىر قاراسا بولدى، الگىنىڭ جىنى اياق-استى تاراپ كەتەتىن-دى.
بۇل توسەك تارتىپ جاتقاندا قۇربىلارىمەن كەلىپ، كوڭىلىن سۇراعانداعى مايرانىڭ بۇعان مۇڭايعانداي قاراعانى كوز الدىنان كەتپەيدى. شىن جاناشىر، قامقورلىقپەن ەلجىرەي: «قالىڭ قالاي؟» دەپ ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى دە ءومىرى وشپەستەي جادىندا ساقتالدى. ءوزىنىڭ باۋىرلاستارى مەن سىنىپتاس دوستارىمەن قاتار مايرانى دا قاتتى ساعىناتىنىن سەزگەندە بەتى دۋىلداپ، وزىنەن-وزى ۇيالادى. ايتەۋ، ءبىر كەرەمەت ساعىنىش ەرىكسىز باۋراپ اكەتەدى. اۋىلدان حات-حابار ءجيى كەلىپ تۇرادى. جولداستارى مەكتەپ جاڭالىعىنان قۇر قالتىرمايدى. بۇلاردىڭ سىنىبىنا جاڭا قىز كەلىپتى. ۇلدار جاپا-تارماعاي عاشىق بولىپ جاتقان كورىنەدى. كەڭشار ديرەكتورىنىڭ قارىنداسى ەكەن. ءوڭلى جانە وتە جاقسى وقيدى. ودان ارتىق نە كەرەك!؟ ءبىر جولداسى بۇعان، ءوزىنىڭ جازعان عاشىقتىق حاتىنىڭ كوشىرمەسىن سالىپتى. «سۇتتەن اق، سۋدان تازا، ايدىن كولدە جۇزگەن اققۋداي...»، بۇنداي حاتتى ەرتەرەكتە اعالارى دا جازاتىن، سولاردىڭ اندا-مۇندا شاشىلىپ قالعاندارىن تاۋىپ، كوشىرىپ العان سىڭايلى. ال، قۋ قىزدار: «سەن قالاي ويلاساڭ، مەن دە سولاي ويلايمىن!» دەپ جاۋاپ قايتارىساتىن. سويتسە، ولاردىكى دە بىر-بىرىنەن كوشىرىپ الىنعان تاپتاما بولىپ شىقتى.
بىردە قابىرعا گازەتىن شىعارماق بولىپ ءۇش ءتورت وقۋشى باس قوسقان. بايقاسا، انالار زىم-زيا بولىپ، مايرا مەن سامات ەكەۋى عانا قالىپتى. سونداعى ساماتتىڭ دىرىلدەگەنىن ايتساڭىزشى، مايرانىڭ تىزەسى بۇعان ءتيىپ كەتكەندە ول توق سوققانداي شورشىپ، قاپەرسىز وتىرعان قىزدى قاتتى شوشىتقانى ءومىر باقي ەسىندە... جانە كوز الدىنان كەتپەيتىن تاعى ءبىر ءتاتتى كورىنىس — ەرتەرەكتە بۇلار تاستۇمادا تۇرعاندا، مايرامەن كورشىلەس بولدى. اۋىل ورتاسىندا قاز-ۇيرەك جۇزەتىن كولشىك بار ەدى، اياعىندا كىشكەنتاي عانا، شوقايما، بىلعارى ەتىگى بار مايرا سول كولدىڭ جاعاسىندا شىبىق ۇستاپ، قۇستاردى باققانداي سەرۋەندەپ جۇرەتىن. سول بالاقىزدىڭ بەينەسى كوڭىل تورىنە پورترەتتەي ءىلىنىپتى. سامات بالالىعى ۇستاپ، ارسالاڭداپ قاسىنا جەتىپ بارعاندا بۇعان جالت قاراعان مايرانىڭ جانارى سول كەزدىڭ وزىندە تۇڭعيىعى تۇندەي تەرەڭ، ويلى بولاتىن...
— نە بولدى؟ تاعى قاراگوزىڭدى ساعىنىپ جاتىرسىڭ با؟!
— كەتشى، ا! كىمدى ايتىپ تۇرسىڭ؟
— ءيا، مەنى تۇك بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟! مىنا سۋرەتتەر كىمدىكى؟
— گەرا! سەن!..
— اۋىلداعى قىز الدەقاشان سەنى ۇمىتىپ تا كەتكەن شىعار، وناندا انا ليۋدكاعا جانىڭ نەگە اشىمايدى. ەكى كوزى سەندە. قولى كەم دەپ مەنسىنبەيسىڭ بە؟ سەنىڭ اياعىڭ اقساق! ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن. حي، حي، حا،حا!..
جەر بەتىندە وسىنداي سوزشەڭ جانە تۇمسىعىن تىقپايتىن جەرگە تىعاتىن ادام كەمدە كەم شىعار، ءسىرا، سونىڭ ءبىرى اۋىلداعى دوسى امانتاي بولار. ياپىراي، جاراتىلىس دەگەن عاجاپ قوي، ايدالاداعى ادامدار دا بىر-بىرىنە ۇقساي بەرەدى ەكەن.
پياتاكوۆا ليۋدا دەگەن مولداۆان قىزى ءبىر سىنىپ تومەن وقيدى. تەگى ول ساماتقا ەمەس، بۇل وعان قاراعىشتايتىن ءتارىزدى. كوزدەرى ۇشىراسىپ قالسا، سامات قىمسىنىپ، ءجۇزىن تومەن سالادى. ونىڭ سەبەبىن كەيىن اڭعاردى. بۇل قىزدىڭ شارالى كەلگەن كوز جانارىن مايراعا ۇقساتىپتى. ونىڭ كەلبەتى — قوڭىرقاي تۇيمەلەرىندە كۇن ساۋلەسى ويناعان، ۇلبىرەگەن ءجۇزىم باۋىنىڭ وڭىندەي ەدى. ادەمىلىگىمەن قاتار جانارى دا ەرەكشە. كوزىنە كوزىڭ تۇسسە قاراشىعى سيقىر ءتارىزدى تارتا جونەلەدى. ول كوبىنەسە سۇلتاندى كوپ ماڭايلايدى. تەك، ول عانا ەمەس، وسىنداعى ادەمى قىزداردىڭ بارلىعى سونى قورشاپ وتىرعانى. سۇلتاننىڭ قوڭىر داۋىسى گيتارمەن ءان سالعاندا كىمدى بولماسىن باۋراپ اكەتەدى. ءبىر عاجابى ول، ىلعي كوڭىلدى، ىرعاعى بيگە شاقىراتىن اسەرلى اندەردى شىرقاۋشى ەدى. ءان سالعاندا ىرعاقپەن تۇلا-بويى قيمىلداپ، شىنىمەن ءوزى بيلەپ جۇرگەندەي سۋرەتتى اڭعارتادى. سوندىقتان بولار، تىڭداۋشىلارىنىڭ دا قۇيقىلجىپ، ورىندارىندا تىنىش وتىرا المايتىنى. ونىڭ دامىماي ءبىر ۋىس بولىپ قالعان اياقتارىن دا ۇمىتىپ كەتەسىڭ... ەگەر دەنى ساۋ بولسا، اققۇبا كەلگەن ءوڭدى جىگىت بولىپ وسەر مە ەدى. جانە ونەرىمەن — راسىندا تالاي ارۋ قىزداردىڭ جۇرەگىن جاۋلار ما ەدى... بالالاردىڭ ءبىرازى وعان ىشتەي قىزعانىشپەن دە قارايدى. ادامنىڭ اياق-قولى نەمەسە باسقا مۇشەلەرى كەمتار بولعانىمەن كوڭىلگە تيىم بولمايدى ەكەن. باسىندا قاپاستاي كورىنگەن بۇل مەكەندە دە ادەمىلىكتى تانىپ، سوعان دەگەن قۇشتارلىقتارىن جەتكىزىپ جاتاتىندار بارشىلىق. ول جاعىنان سۇلتان بارىنەن دە بايعازىلى. جۇرە الاتىن نەمەسە جۇرە المايتىن ادەمى قىزدار قاشاندا سونىڭ توڭىرەگىندە...
سامات تەك مايرانى عانا ۇناتاتىنىن بىلەدى، وزگە بىرەۋدى وعان ۇقساتقانى بولماسا. وزىنە قىمبات بەينەنى ەكى كۇننىڭ بىرىندە قاعازعا ءتۇسىرىپ، ونىمەن بەتپە-بەت وتىرعانداي ىشتەي سىرلاسۋدى دا عادەتكە اينالدىردى. كەيدە، ۇيقى كەشتەتكەن كەزدەردە تەرەزەدەن ۇڭىلگەن اي مەن جۇلدىزدارعا قاراپ، مايراعا سالەم جولدايدى.
وتكەن جولى باس دارىگەردىڭ ەمدەۋ جونىندەگى ورىنباسارى: «سيمبەلماندى وتاعا ازىرلەڭدەر!» دەگەن نۇسقاۋى شەگىنە جەتكەن سىندى. تاڭعى استى ىشكىزبەي، «ءوز اياعىمەن» شاپقىلاپ جۇرگەن گەرانى يتەرمە ارباعا تيەپ الدى دا كەتتى. ۇقىلى-وياۋ كەزىندە وعان ءبىر ءدارى سالعان، سونىڭ اسەرى مە گەرا تويعا بارا جاتقانداي ءماز. بالالار دا «وسى سوڭعى وتاڭ بولسىن» دەپ، ورتالارىنا تەز ورالۋىن تىلەپ، كوڭىلدى شىرايمەن شىعارىستى.
بۇلاردىڭ كۇندەلىكتى تاعدىرى — ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى الاشۇبار تۇمان ءتارىزدى. وتاعا باراتىن جولداستارىمەن ورتاق سۋرەتكە ءتۇسۋدى — ولار ءبىرازدان بەرى داستۇرگە اينالدىرعان. ەندى ءقايتىپ بۇلار كورىسە مە، كورىسپەي مە كىم ءبىلسىن دەگەندەرى بولار... تالايى، راسىندا ءتىرى قايتپاي دا جاتىر. گەرا دا وسى وتادان امان ورالسا ءابۇيىر بولار ەدى. ءبىراق، «جۇرەگى كەلەسى وتانى كوتەرمەۋى مۇمكىن» دەگەن دارىگەر تۇجىرىمى كوپشىلىككە الدەقاشان ايان. جانە ونىڭ اتا-اناسىنان قول حات الىپتى دەگەن الىپ قاشپا ءسوز دە سول قاۋەسەتتى راستاي ءتۇستى. سونىمەن، وسى تاڭعا دەيىن وزىنە عانا ءتان جايراڭدى جۇزدەن تانباعان گەرانىڭ — شىن مانىندە قانداي كۇيدە بولعانى تەك ءبىر وزىنە عانا ءمالىم.
...سارعىش، دىمقىل وتكىزبەيتىن جابىندىلى ستولگە كوتەرىپ جاتقىزعاندا سۋىعى ارقاسىن قارىدى. تاس توبەسىنەن سامالاداي جانعان دوپ-دوڭگەلەك، توڭىرەگىنە كولەڭكە تۇسىرمەيتىن بىرنەشە وت كوزدەر تونگەن. اينالاسىندا ابىر-سابىر جۇرگەن اق جامىلعىلى دارىگەرلەر. بىلەگىنە ينە سالدى. ول قىستىرۋلى دارىگە جالعانعان-دى. ودان ءبىر، ەكى، ءۇش... تامشى تامعانىنا دەيىن گەرا ەسىندە بولدى دا ارى قاراي... ءبىراق ونىڭ جۇرەگى سوعىپ جاتتى. تەك، ول وسى جولعى كوز ىلىنىستەن سوڭ قايتا ويانبادى. وتانىڭ ءساتتى ياكي ءساتسىز اياقتالعانى بۇل جولى وعان ءبارىبىر بولدى...
ساماتتىڭ جامباسى مەن قارا سانىنداعى جارا اۋىزدارى تارتىلىپ، ءجۇرىپ-تۇرۋعا جاراعان سوڭ، وعان ەمدىك دەنەشىنىقتىرۋدى تاعايىندادى. العاش اياعىنا تۇرعانى ءالى ەسىندە. باياعىداي كوردىمە، اياقتارى جەرگە تيسە ءجۇرىپ كەتەتىن سياقتى، لىپ تۇسكەن بويى سالماعىن ۇستاي الماي جانە كوزى دە قوسا قاراۋىتىپ ەدەننەن ءبىر-اق شىققان-دى. ەندى ەمدىك شىنىقتىرۋ كابينەتىندە العاش ون-ون بەس مينۋت، ودان جارتى ساعاتقا تاياۋ دارىگەر تاپسىرماسىن ورىنداپ، اق تەر كوك تەر بولىپ ءجۇر. جىلدان استام ۋاقىت گيپستە ورانىپ جاتقاننىڭ زاردابى ەندى بايقالدى. سول اياعىنىڭ جامباس پەن تىزە بۋىندارى تولىق بۇگىلمەيتىن حالگە جەتىپتى. ەگەر ايەنشەكتەنەتىن بولسا، ولار بىرتە-بىرتە مۇلدەم سىرەسىپ قالۋى دا مۇمكىن ەكەن. اياقتىڭ باسىنا ءجىپ بايلاپ، ەتبەتتەپ جاتىپ، تىزەنى ارقا جاقتان بۇگىپ، شىتىرتالا سىندىرىپ تارتقاندا كوز الدىڭدا راسىندا وت وينايدى-اۋ!.. وزگە دە نە ءتۇرلى قيمىلداردىڭ اراسىنداعى ساماتقا ەڭ ازاپتىسى وسى سارسۋلانىپ قالعان بۋىنداردى قالپىنا كەلتىرۋ بولدى. بىرەۋگە مۇڭ شاعاتىن جاعداي جوق. حالدەرى ساماتتان دا قيىندار تۇرىپ كەتكىلەرى-اق كەلىپ، جان تالاسىپ جاتىر..
بيىل مەكتەپ بىتىرمەكشى كوليا دەگەن ءبىر ەرەسەك، جىگىتكە تاتىر ۇل دا ساماتپەن بىرگە شىنىعادى. ول جاستايىنان كۇرەسپەن شۇعىلدانعان كانىگى سپورتشى ەدى. جارىس كەزىندە بەلىنەن زاقىم الىپ، مەرتىگىپ وسىندا تۇسكەن. سامات ونى سىرتتاي تانىعانى بولماسا، ارالاسى جوق-تىن. ءبىراق ول، بۇنىڭ جانىن اياماي شىنىعىپ جۇرگەنىنە ءتانتى بولعان كەيىپتە، بىردە: — سەن تۇسكى تىنىعۋ كەزىندە نە ىستەيسىڭ؟ — دەپ سۇراعان. بۇل تاڭقالىسىن جاسىرا المادى.
— ەل سياقتى ۇيىقتايمىن!
— ونىڭ دۇرىس ەمەس، ەگەر دەنى ساۋ ەلدەن كەم بولعىڭ كەلمەسە، كۇندىزگى ۇيقىڭدى قيىپ وسىندا كەل.
— رۇحساتسىز، بولاما؟
— بىرەۋ سۇراسا، دارەتحاناعا بارام دەرسىڭ...
ساناتوريا ايماعى بىرنەشە گەكتار جەردى الىپ جاتىر. بالالار مەن ۇلكەندەر ءبولىمى جانە باسقا دا قىزمەتكە ارنالعان عيماراتتاردى اينالا وسكەن قالىڭ الما باعى بار. سول باقتىڭ ەڭ تۇكپىرىندە جەكە قورشالعان زيرات ورنالاسقان. ءار تومپەشىكتە اتى-جوندەرى جازىلىپ، باستارىنا ورناتقان تاقتا ۇشىندا بەس بۇرىشتى قاڭىلتىر جۇلدىزشالار قالقايادى. تالايدان بەرى جاڭارماعان زيرات شەتىندە توپىراعى وتىرا قويماعان جاس ءقابىر ەرەكشەلەنەدى. بۇل بەيىتتەر سونوۋ قاندى سوعىس جىلدارى پايدا بولعان دەيدى. وسى ەمدەۋ مەكەمەسى سول كەزدە اسكەري گوسپيتال بولعان ەكەن. سوعىستا جارالانىپ كەلگەن جاۋىنگەرلەر وسىندا ەمدەلىپ، ساۋىققان سوڭ قايتا مايدانعا اتتانعان سىندى. كەيبىرى ماڭگى تىنشىپ، سوڭعى مەكەندەرىن وسى جەردەن تاپقان...
سامات، كۇندەلىكتى جاسىرىن شىنىعۋلاردى بىرگە جاساسىپ، تالاي تەر مەن كوز جاستى اعىزۋعا تۋرا كەلتىرگەن جانە جاقسى جولداسقا اينالعان كوليا ەكەۋى گەرانىڭ باسىنا باردى. سوڭعى كەزدە گەرا تۇسىنە كىرە بەرگەن-دى. ونىڭ ومىردەن وزعانىنا ەشكىم سەنگىسى كەلمەيدى. تالايعا دەيىن بۇلار الاعىزىپ، بىرنارسەنىڭ جەتپەيتىندىگىنە الاڭدادى. سويتسە، ءسال تىنىشتىق ورناسا، سۋ بەتىن تولقىتا جونەلەتىن جەلەمىك ءتارىزدى گەرانىڭ كۇلكىسى مەن كەيدە اششى، كەيدە جاعىمدى ءازىلى جەتىسپەيدى ەكەن. ءۇيىندى توپىراقتان سامات ءبىر ۋىس الىپ، سىرتقا تاستادى دا ۇلكەندەردەن ەستىگەن «توپىراعىڭ جەڭىل بولسىن» دەگەن ءسوزدى ايتتى. ونى بۇل جەرگە نەعىپ جەرلەگەنى جايلى ناقتى دەرەك جوق. بالكىم، اتا-اناسى شالعاي تۇرعاندىقتان الىپ كەتە الماعان شىعار. ەندى ءبىرى: «ول جەتىمدەر ۇيىندە ءوسىپتى، ەشقانداي تۋىسى جوق ەكەن، گەرانىڭ ءوزى انشەيىن كوز قىلىپ اتا-انام بار دەگەن كورىنەدى» سياقتى قاڭقۋ سوزدەر دە بولدى. نە دەسە دە، كەمىندە التى-جەتى جىل ءومىرىن وسىندا وتكىزگەن گەرا بۇل ءوڭىردى تۋعان جەرىندەي كورىپ كەتكەن-دى. ەندى سونىڭ ءبىر پۇشپاعىنان ماڭگىلىك مەكەنىن تاپتى.
سامات ىشتەي تولقۋدا تۇر. ول اسەرشىلدەۋ ەدى. جان جولداسى بولماسا دا وسىندا كەلگەلى وزىنە سان شاپاعاتى تيگەن، زالالسىز، پەرىشتە سياقتى بالانىڭ ءولۋى قيسىنسىز جانە ادىلەتتى ەمەس ەدى. كوزىنە ۇيىرىلگەن جاستى جەڭ ۇشىمەن ءىلىپ تاستادى.
— جاقسى جولداسىڭ با ەدى؟
— ءيا، جىنىما كوپ تيسە دە جاقسى كورەتىنمىن...
بۇلار ءۇنسىز قايتا ورالدى. الماعاشتار قىزىل، سارى، كۇلگىن ءتۇستى ۇساق گۇلدەرگە بولەنگەن. ىزىلداعان ارالاردىڭ قويۋ ءۋىلى. توبارسىپ بارىپ، قايتا كوك جامىلا باستاعان جەر. تابيعات تۇلەپ، جاڭا ومىرگە دەن بەردى. سامات قاتار كەلە جاتقان كولياعا: — انشەيىن ولە سالۋعا بولمايدى ەكەن. ءبىز دە مايدان شەبىندە جۇرگەن سياقتىمىز با، قالاي؟ يۆانىچ ايتقانداي: «قاسىق قانىڭ قالعانشا بەرىسپەۋ كەرەك» دەپ... جوق! مەن تەكتەن-تەك ولە سالعىم كەلمەيدى!... — دەپ، كوزدەرى شاتىناي قارادى. كوليا دا وي جەتەگىندە كەلە جاتقان-دى؛ سەلك ەتكەندەي باسىن كوتەرىپ، سەرىگىنە بۇرىلدى دا: — وي! سەنىڭ مىنا قاحارلى تۇرىڭنەن ءولىم ءوزى شوشىپ كەتەر! — دەپ كۇلىپ جىبەردى.
ەل-جۇرتتى كورمەگەلى ءۇشىنشى جىلعا اياق باسىپتى-اۋ! وسى جىلدارعا دەيىنگى ءومىرى كورگەن تۇستەي بولىپ الىستان بۇلدىرايدى. الماتىدان ەلگە قاراي ارىنداپ بەت العان اۆتوبۋس ءوزىن سول ساعىنىشقا بولەنگەن ىستىق شاققا جاقىنداتا تۇسەتىنىن ويلاعاندا جان-دۇنيەسى تەبىرەنەدى. بۇل قاناتى سىنعان قۇستاي وسى كۇيگە تاپ بولعاندا — ارتىندا اح ۇرىپ، اتا-اناسى قالعان-دى. تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن دوستارىنىڭ اراسىنان جىراقتاپ، ەسىن بىلگەلى كوڭىلىنە كوركەم سەزىم تۋدىرعان سول ءبىر قارا كوز قىزدىڭ بەينەسى دە الىستان عانا قالىقتاۋشى ەدى.
ەندى، راسىمەن دە سولارمەن قايتا قاۋىشىپ، بەت-جۇزدەرىن كورىپ، ساباعى كىلت ۇزىلگەن بالداۋرەنى تاعى جالعاسار ما ەكەن؟! ەكى-ۇش جىلدا ەسسىز ۇل ەسەيىپ، تۇلىمى جەلبىرەگەن ەركە قىز بوي تۇزەپ تە كەتكەن بولار. مىنە، كۇنى كەشە عانا جۇدىرىق توبەلەستىرىپ «قاراتەمىر» اتانعان سامات تا بوز ءوڭدى بوزبالاعا اينالدى. اناۋ، اجارىن ۋاقىتتىڭ جۇقا قىلاڭى باسقان بالاڭ جاستىقتى قايتا كورۋگە قۇشتار بولا تۇرسا دا، ءوز بولمىسىنداعى وزگەرىستەرى، ساعىنىشپەن ۇمتىلعان ول كەزەڭنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن اڭعارتقانداي. ويتكەنى، دوستارىنىڭ بۇعان جازعان حاتتارىنان ونداعى تىرلىكتىڭ كۇندەلىكتى قۇبىلىستا ەكەنى كورىنىپ جانە ولاردىڭ دا تالعام-تانىمدارىنىڭ وزگەرىپ جاتقانى راي تانىتاتىن. بوزبالا شاقپەن قوشتاسىپ، انە-مىنە دەگەنشە ۇلكەن ءومىردىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ، «مەن الماس اسۋ جوق» دەگەن زور قۇلشىنىستى كەزەڭنىڭ دە الىس ەمەس ەكەنى اڭعارىلادى. وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەن شاقتا: كوز الدىندا تۇراتىن اسىل بەينەلەر باسقا ءبىر ولشەمدە قالىپ قويىپ، ول ەندى ءوزى سياقتى بولمىس-بىتىمدەرى وزگەشە تولىسقان، جاڭا جاندارمەن جۇزدەسەتىن ءتارىزدى. جانە وسى ۋاقىت اراسىندا رۋحاني بايلىق رەتىندە كوڭىلىنە توقىعان ونەگەسى مەن تاتقان تاربيەسىن بۇل ءوز تاراپىنان ءبىر جاڭالىق قىپ جەتكىزگىسى كەلسە، وعان دوستارى جاعىنان دا سونداي ءبىر سىي كۇتىپ تۇرعانى كۇمانسىز ەدى.
ول بيىل، ونىنشى ورىس سىنىبىنا بارۋعا تۋرا كەلەتىنىن ويلاعاندا كوڭىلى ءپاس كەتتى. «شوقىنشىقتار» دەپ تالاي مازاق ەتكەن بالالارمەن ويناپ-كۇلىپ ءجۇرۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى. ءتىپتى، كوز الدىنا ەلەستەتۋ قيىن. باياعىداي مەكتەپ ديرەكتورى سەن ءوز سىنىبىڭا باراسىڭ دەپ جەتەكتەپ الىپ بارسا عوي، شىركىن... ساماتتىڭ ورىسشالاپ جۇرگەنىن كورگەن مازاقتاعىش قىزدار دا بۇنى ءجايىنا قالتىرا قويماس. ول «قويشى، جوقتان وزگەنى!» دەگەندەي باسىن ءبىر سىلكىپ، تەرەزەگە ءۇڭىلدى.
تۋعان ولكەنىڭ جاسىل جەلەككە بولەنگەن تاۋلى-قىرلى تابيعاتىن تاماشالاۋعا كىرىستى. دالانىڭ كەڭدىگى مەن ەركىندىگىنە تامسانا قارايدى. قاراعان سايىن تىنىسى كەڭىپ، سان جىلعى قاپاستان سوڭ ازاتتىققا شىققان ادامداي ارقاسى كەڭىپ، راسىمەن قۋانىشقا بولەندى... ول، تۋعان جەر مەن ەلدىڭ وزىنە وتە ىستىق ەكەنىن بار بولمىسىمەن ءتۇيسىنىپ، ولار ءۇشىن ادام تاڭ قالارلىق عاجاپ ىستەر جاساي الاتىنىنا جان-تانىمەن سەندى. ارينە، بۇل سياقتى مارتتىك، كۇرەسكەرلىك سەزىم ونىڭ بالاڭ جۇرەگىندە اياق-استى ويانعان جوق-تىن؛ ول — تالاي رەت تىنىسىن تارىلتىپ بۋلىقتىرعان، سارعايعان ۇزاق تۇندەردىڭ جەمىسى دە بولار؛ ول — ءتان ازابى جانىن قيناعاندا كۇيرەكتىك تانىتپاي، شىنىعىپ، شىڭدالا تۇسكەننەن دە شىعار...
ءبىر قالىپتى كولىك تەربەلىسىنەن سامات ۇيىقتاپ كەتتى. ءتۇس. ...بيىك تاۋدىڭ باسىنا قارا تەرگە مالىنىپ، ارەڭ دەگەندە ورمەلەپ شىعىپ، ۇشار ۇشىنان جالاڭ قولمەن تىرمالاپ، تۇما كوزىن اشۋعا كىرىستى. ءبىر كەزدە لاق ەتىپ، قارا لاي تومەنگە جوڭكىلە جونەلدى. قولى جەتكەنشە قازىپ، تۇمانىڭ كوزىن تاعى تەرەڭدەتتى. ءبىراق، قانشا قينالعانمەن قارا لاي تۇگەسىلىپ، تۇنىق كاۋساردىڭ اتقىلايتىن ءتۇرى جوق. ابدەن تيتىقتاپ، ەندى نە ىستەرىن بىلمەي قاتتى ابدىرادى. جان دارمەنمەن قارمانعاندا قولىنا ۇزىن سىرىق ءىلىندى. سونى تۇما ۇڭعىسىنا نەشە قابات جۇگىرتىپ ەدى، لاۋ ەتىپ وت جاندى دا ارتىنشا جانارتاۋ ءتارىزدى گۇرىلدەي جونەلدى...
اۆتوبۋس ءبىر سارىندى گۇرىلمەن اراكىدىك كۇشەنىپ قويىپ، «ەل قايداسىڭ» دەپ، اعىلتىپ كەلە جاتتى...
You Might Also Like
-
كەشە ءتۇس اۋا، وسى جىلداعى قۇتتى قونىسىمىزعا ات باسىن تىرەگەن ەدىك. تەرەڭ كۇزدىڭ قىر استىنداعى قىسقا بەتتەگەن قىتىمىرلاۋ شاعى. «بەسقوپا» دەپ اتالاتىن — وركەش-وركەش قۇم شاعىلدى، قوي...
-
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مۇرتىن بالتا شاپپاي داۋىرلەپ تۇرعان شاعى. شىركىن، پەندە بالاسى ءسال-پال شىر بىتسە، كەشەگى قاجاعان قۇيقاسىن ۇمىتىپ كەتە مە؟ وسى اڭگىمەنىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ — ءبىر جالمەن دەگەن كە...
