InfoHub Logo

قاڭتاردىڭ قىسقى كۇنى قىرقاعا يەك ارتىپ، قۇلاقتانىپ ءبىراز تۇردى دا قۇلاي سالدى. ون شاقتى كولىك، تورت-بەس ايەل، كەپتەگەن اياققاپتاي دومالانعان كۇپىلى ءبىر بالا مەن ءبىر كەپكەن شال تەكشەگە كوتەرىلگەندە دۇنيە كوگىلدىر تارتىپ ەدى. قىسقى ىمىرت التايعا قاشان دا قاراقۇرىقتاماي، بوزالاڭداپ كىرەدى دە قار بەتىن كوكشىل ساعىمعا بوياپ، اي تۋعان سوڭ جەر دۇنيە قايتادان شاڭقايىپ شىعا كەلەتىن ادەتى. بۇگىن اي قورعالاپ تۋاتىن بولسا كەرەك، ورمان ءىشى كۇڭگىرتتەۋ، تاۋ سىلەمدەرى جەر شەتىنە كوشىپ بارا جاتقانداي تىم الىستان مۇنارتادى. ءبىر جۇما بويى تولاس بەرمەگەن الاقانشىق بوران تاڭ اتا عانا جىعىلعان، ەندى قىزىل شۇناق اياز بەت قاراتپاي جالاپ تۇر. ءتىرى جان تۇگىلى توڭ قاراعايلاردىڭ ءوزى تورس-تورس ايىرىلىپ، جەر قۇيقاسىن تىتىرەنتىپ قويادى. اۋا قورعاسىنداي قولقاڭدى قارىپ تۇسەدى.

— ءاي، شۇناق! وڭعا بۇرىل، وڭعا!..

شالدىڭ شاقار داۋسىنان تايگا سەلك ەتە قالدى. قاراعاي باسىنان قار سۋسىدى. تاياق تاستام جەردەگى ءشوپ ماياسىنىڭ تۇبىنەن ءبىر توپ ەلىك ۇرىكتى. سوڭعى تەكەشىك جالتاقتاپ قاراي بەرىپ ەدى، ءمۇيىز تارماعىنىڭ ءبىر سىڭار مولاق تۇقىلىنان اقتوقىمدى تانىدىم.

— ءاي، شۇناق، ناعىپ تۇرسىڭ ەندى؟! — دەپ شال ەكىنشى رەت شار ەتە قالعاندا قۇيرىعىنىڭ اق قىلشىعى دەلەڭدەپ اقتوقىم بىتقىلعا ءسىڭىپ جوق بولدى.

سول اقتوقىمنىڭ ءوزى. تەك سيراعى سىپتاي بوپ ۇزارىپ، تۇرقى سوزىلىپ كەتكەن ءتارىزدى. قاراماي كەتكەنىنە كوڭىلىم قولق ەتىپ ورتا ءتۇسىپ قالدى. امال جوق، تورى بيەنى قوس وكپەدەن تەپكىلەپ ءجۇرىپ وڭعا بۇردىم. ناۋالانىپ قالعان قاسات جولدان شىعىسىمەن-اق تورى بيە وپپاعا شوكەلەي كىرىپ جاتىپ الدى. قىستىڭ كۇنى شانا ۇستىنەن كورى اتتىڭ جايداق ساۋىرى جىلى. اياعىڭنىڭ باسىن اياز بۇرگەنمەن ايتەۋىر تاقىمىڭ توڭبايدى. «جاربايىپ سەن دە تۇسپەي قويدىڭ-اۋ!» — دەگەندەي تورى بيە بۇرىلىپ ءبىر كوز تاستادى دا مىڭق ەتپەيتىنىمدى سەزگەن سوڭ كۇرتىك قاردى كەۋدەسىمەن ىرعاپ-ىرعاپ، امالسىز ىلگەرى جىلجىدى.

مايا ءتۇبى شيىر، بەلدەۋلەپ جەپ قويىپتى.

— اتا، مەن اقتوقىمدى كوردىم!..

— ءاي، شۇناق، مەن ساعان تاۋدىڭ تاعىسىن ساناپ بەر دەدىم بە؟!. شاناڭدى دوعار دا بيەڭمەن جول تاپتا! — دەپ شال تاعى دا زەكىپ تاستادى.

بويى ءبىر تۇتام بوپ وسى ءبىر شال كىجىنەدى دە جۇرەدى. ءومىرى رەنجىمەي ءتىل قاتىپ، رەنجىمەي شارۋا تىندىرىپ كورگەن ەمەس.

بەس تال ساقالى كوك ءسۇزىپ، سىعىرايعان كىشكەنتاي كوزدەرى ينەدەي قادالىپ كەپ تۇرعانى. قۇلاعىمىز قالقانداي بولسا دا شەتىمىزدەن «شۇناق» دەپ سوگەدى. اۋەلدە تۇسىنبەۋشى ەدىك، ەندى ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق، جارتى عۇمىرى كىسى ەسىگىندە جالدا ءوتىپتى دە ءوزىنىڭ دە بار ەستىگەن «جىلى» ءسوزى «شۇناق» بولعان سوڭ ەندىگى جۇرتقا ايتار ءىلتيفاتى دا وسىدان اسپاپتى. بالالارعا بەدەلى بالەندەي ەمەس؛ كوكتەمگى ەگىس، جازعى پىشەن، كۇزگى وراقتا تورعايدان بۇرىن ويانىپ، كوكتەمگى ىزعار، جازعى شىق، كۇزدىڭ بوزقىراۋىنا قاراماستان قارا قوستاعى بالا-شاعانى سيراعىنان سۋىرىپ الىپ قۇلقىن سارىدەن جۇمىسقا ايدايدى. كەلىننەن يبا، كەمپىردەن يمان دا كۇتپەيدى، قىسى-جازى ۇستىنەن ءبىر كيىم تۇسپەيدى، تاماق تالعاعانىن دا كورگەمىز جوق: جۇرت ازداعان قاجاق-قۇجاعىن ديىرمەنگە تارتقىزىپ تاندىرعا نان جاۋىپ وتىرعاندا، شالىمىز ارپانىڭ تالقانىن قاۋىزىمەن قاۋجاپ جۇرە بەرەتىن. قاشان كوز ءىلىپ، قاشان اياق سۋىتاتىنى دا بەلگىسىز، نە شارشادىم، نە شامام كەلمەيدى دەمەيدى، وزىنەن باسقا ءبىر ادامعا سەنبەيدى، بىتپەي قالاتىنداي بارلىق ىسكە ارالاسىپ، قىل اياعى كولحوز كەڭسەسىندەگى ارا-تۇرا وتەتىن جينالىستان دا قىلقيىپ قالمايتىن. اتتەڭ ساۋاتى كەم، ايتپەسە... تاقىمىڭ تالىپ، قۇرىعىڭ توزىپ، وگىزدەن ەندى ءتۇسىپ جاتقاندا گازەت وقىپ بەرە عوي دەپ تاقىمدايتىنىن قايتەرسىڭ...

— ياپىراي، مىناۋ ءوزى ىنجىق ەكەن عوي! — دەدى شال كۇيبەڭدەپ قالعان مەنى جاقتىرماي، سوسىن ايىردىڭ دۇمىمەن تورى بيەنى جۇقا شاپتان نۇقىپ جىبەردى، — اكەت ءارى، اياق استىنا ورالماي!..

— بۋاز بيە قۇلىن تاستاپ كەتپەي مە، اناۋ كۇرەڭ شولاقتى سالساق قايتەدى، — دەدى مايا توبەسىنىڭ قارىن قۇلاتىپ جاتقان كەلىندەرىنىڭ ءبىرى.

— ولمەيدى، — دەدى شال. — قارىنى كەبەجەدەي نەمە، قار بۇزۋعا ابدەن!..

سونىمەن تورى بيە ەكەۋمىز ناۋا جول مەن مايا اراسىنداعى وپپانى تاپتاۋعا كىرىستىك. ۇڭىرەيگەن ورماننىڭ ۇرەيى جامان؛ مايادان ۇزاساق — جاۋ كۇتىپ تۇرعانداي جالتاقتاپ، ءجۇرىسىمىز ونبەي قالادى دا كەرى قايتقاندا — تۋ سىرتىمىزدان كەپ جالماۋىز ۇستاپ الاتىنداي تىپىرلاپ جان تەرىمىز شىعادى.

سول جىلى قار قالىڭ، قىس قاتتى بولىپ ەدى. كورشى وتىرعان ەكى اۋىلدىڭ اراسىنا جول سالۋ ءۇشىن تەبىندە جاتقان جىلقىنى ايداپ تۇسىرەتىن. جىلقى جارىقتىقتىڭ شارۋادان قالعان كۇنى بار ما، ءبىر كولحوزداعى ماڭدايعا باسار جالعىز ايعىردىڭ ءۇيىرى تاقىمنان بوساسا — شاناعا، شانادان شىقسا – اربا مەن سوقاعا جەگىلەتىن. ءوز اۋزىمەن وتتاپ، ءوز اياعىمەن كۇن كورەتىن ەستى حايۋاننىڭ سوعىس جىلدارى موينى قۇرعاپ، ساۋىرى كەپپەگەن. بۇرىن قىسىراق پەن تاي-جاباعىنىڭ جال-قۇيرىعىنا قايشى تيمەۋشى ەدى، ەندى ارقان مەن تاجىدەن باستاپ كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا جىپكە دەيىن قىل-قىبىردان ەسىلەتىن بولعان سوڭ قارىنى جەر سىزعان ماما بيەلەر دە قىلتاسىن جابا الماي ەتەگىن ءتۇرىپ شىعا كەلدى. مالدىڭ اتى مال، تورى بيەنىڭ تابانى توزار دەيمىسىڭ، بارىنەن دە جەتى تۇندە جىن قاققانداي تۇتام جەرگە ارلى-بەرلى سالاقتاتىپ قويعان قىرسىق شالعا يتتەي ىزا بوپ ءجۇرمىن ىشىمنەن. بوران باسىلىسىمەن، مال اشتان ۇلىپ تۇر دەپ تاعات تاپتىرماي وسىندا ايداپ كەلگەن دە شالىمىز. ءبىر جۇما سوققان بوران ادامدى دا، ازعانتاي مالدى دا اۋىلدان ۇزاتپاي قويعانى راس، ءبىراق جانىڭ اشىنعاندا مالدىڭ اشىققانىنا قارامايسىڭ. باياعىدان قىسىراق بىتپەگەن قىرسىق شالدىڭ مالساقتىعىن ايتساي!..

تورى بيە مەن ەكەۋمىزدىڭ قاس-كىرپىگىمىزدى قىراۋ شالعاندا قىرقادان قيىلىپ تاۋسىلعان ايدىڭ كەتىگى كورىندى. شاپ شاعىر كوك جۇزىندە شانجاۋ-شانجاۋ جۇلدىز قالتىرايدى. ۇلىتاۋدىڭ قويناۋى ۇلىعان يتتەي كوڭىل ازىناتادى. قار جامىلعان قارا ورماندا جىلت جوق، اق سالدەسىن بۇركەنىپ الىپ بۇيىعىپ جاتىر. مىناۋ قياسىنا كوز تىكسەم بوركىڭ تۇسەتىن زەڭگىر تاۋ مەن قيىرىنا كوز سالساڭ قيالىڭ جەتپەيتىن شەكسىز ورماندا ءوزىڭدى قۇمىرسقاعا تەڭەيسىڭ. اسىرەسە ءتۇن بالاسىندا، ايازدى قىستىڭ تۇنىندە...

مەنىڭ كوز الدىما سوناۋ مەڭىرەۋدەن سايا تاپپاي جۇرگەن اقتوقىم ەلەستەدى. قار قالىڭ جىلى ۇڭگىردەگى ايۋ مەن قاڭقاسى جەڭىل قوياننان باسقانىڭ بارىنە قيىن دەسەتىن اڭشىلار. سونىڭ ىشىندە بۇعى، ەلىك پەن كۇدىر كوپ قىرىلاتىن كورىنەدى. تايگانىڭ قارى كەيدە ءۇش-تورت مەترگە دە جەتەدى، سول كەزدە تۇياقتى ماقۇلىق ومبىعا قامالىپ، كورىنگەن جىرتقىشقا جەم بولادى ەكەن. بيىلعى قاردى مەترلەپ ەشكىم ولشەگەن جوق، ءبىراق قاڭتار تۇسكەلى بەرى ەلىك اتاۋلى اۋىل ماڭىنان شىقپاي ءجۇر. قيقىم تەرىپ، ءشوپ تاسىعان شانانىڭ سوڭىنان قالماي، ىرگەگە دەيىن ەرىپ كەلىپ قايتاتىن. توپ ىشىنەن اقتوقىمدى دا كوردىك دەپ ەدى جۇرت.

اقتوقىم بيىلعى كوكتەمدە كوزىن اشپاعان بالاپان بولاتىن. ساۋمالدىق تەرە ءجۇرىپ توعاي ىشىنەن تاۋىپ العانبىز. يت-قۇس پا، بىرنارسە تالاپ تاستاپتى، جارالى توقىمدىعىنا كەيىن اق ءجۇن شىقتى دا سودان اقتوقىم اتانىپ ەدى. اۋەلدە شالاجانسار بايقۇستى اۋىزداندىرۋ دا ازاپقا ءتۇستى. قولدان سۋسىن المادى، ەشكىلەر باۋىرىنا سالمادى. اقىرى كورىنگەن ءۇيدىڭ ەشكىسىن جىعىپ ساپ، ءتورت اياعىنان كەرىپ تۇرىپ زورلاپ ەمىزەتىنبىز. باقىراۋىق اجەلەرىمىزدىڭ تالاي-تالاي تاياعىن دا جەگەن كەزدەرىمىز بولعان. ۇيرەنشىك پە، ءسۇزىپ تاستايدى دەي مە، كەيىن اقتوقىم تۇرەگەپ تۇرعان ەشكىگە تيىسپەي، جۋساپ جاتقانداردىڭ ەمشەگىن ءبىر تارتسا دا قۇر جىبەرمەيتىن قىزىق مىنەز شىعاردى. تەك ەسەيگەن سوڭ عانا بۇل تەنتەكتىگىن قويىپ، بورىكتەن جەم جەۋدى ۇيرەندى دە، كەيدە باسىمىزداعى مالاقايىمىزدى الا قاشىپ، كوپكە دەيىن بەرمەي ىزا قىلاتىن. قىلىعى قىزىق ءتورت اياقتى بولسا دا كىسى سياقتى اقىلدى، ويىنشىل، ەكى كوزى مويىلداي قاپ-قارا، كادىمگى ءجاۋدىر كوزدىڭ سۇلۋى ەدى.

ءسويتىپ جۇرگەندە پىشەن باستالدى، ودان وراق ناۋقانىنا كىرىسىپ كەتتىك. اقتوقىم الاجازداي بىزبەن بىرگە قاراقوستا تۇنەپ، كوجە-كوپسەككە بالالارىمەن بىردەي ورتاق بولدى دا قىرماننىڭ قىزىل دانىنە تويعان سوڭ ءمۇيىزى جەتىلىپ، كۇزگە قاراي ءداۋ تەكە بوپ شىعا كەلدى. جاز بويى كورمەگەن سوڭ اۋىلدىڭ باراق يتتەرى جاتىرقاپ قالعان ەكەن. العاشقى كۇنى-اق قىپ-قىزىل توبەلەس شىعارىپ، ءمۇيىزىنىڭ ءبىر سىڭارىن سىندىردى دا تاناۋىن تىستەتتىرىپ پۇشىق اتاندى. وسىدان سوڭ ءبىز ونى قورادان شىعارمايتىن بولدىق. ءبىراق اقتوقىم بۇعان قاتتى وكپەلەدى، بۇرىنعىداي ەمەس، كوڭىلى ءپاس، جەمگە دە مارعاۋ، بوتەن كىسى كورسە الدىڭعى ەكى اياعىمەن جەر تەپكىلەپ تاساعا تىعىلا بەرەدى، اقىرى العاشقى قار تۇسكەندە بۇكىل اۋىلدىڭ يتتەرىن بورلىكتىرىپ ءتۇنى بويى تاۋعا قاراپ ءۇرىپ شىقتى. ەرتەڭگىسىن مەكتەپ ديرەكتورى: «بالالار، تۇزگە جارالعان تاعى قورانى قاشان دا جاتسىنا بەرەدى، وبالىنا قالماي ەركىنە قويا بەرىڭدەر»، — دەدى...

— اي، شۇناق!.. ايعا باتا قىپ تۇرمىسىڭ؟! انداعى شارتىعىڭدى جەكپەيمىسىڭ شاناعا!

شال جىمىرىق قۇلاق يتقۇلاقشىنىن ميلىقتاتا كيىپ ءشالتيىپ تۇر ەكەن. مەن تورى بيەنىڭ قامىتىنا دارتەنى بەكىتىپ، ونان شاۋجايلاپ شىعارعانشا باسقا كولىكتەر اۋدەم جەر ۇزاپ كەتتى دە كىرەنىڭ ەڭ سوڭىندا قالا بەردىم. تاعى دا قىرسىق شالدىڭ كەسىرى سياقتى كورىندى؛ تۇزگە شىققاندا الدىنا سالادى دا اۋىلعا قايتقاندا ارتىنا تاستايدى. قىستىڭ كۇنى تاۋدان ءشوپ تاسىعاننان قيامەت جۇمىس جوق. جولدىڭ قياسى مەن ەڭكۋى بىردە قيرالاڭداتىپ، بىردە قۋىپ، مازاڭدى الادى، اۋىپ قالساڭ سەرىگىڭ كەلىپ كومەكتەسكەنشە جاتقانىڭ، ونىڭ ۇستىنە ءار جىرتىعىنان قۇبىجىق سىعالايتىن مىناۋ ۇڭىرەيگەن ورماننىڭ زارەدەي قورقىنىشى تاعى بار. نە بولساڭ ول بول دەپ ءشوپ ۇستىنە شىقتىم دا دەلبەنى باستىرىققا قىستىرىپ جاتا كەتتىم. تورى بيە امان بولسا مىڭق ەتپە!..

توزعان ايدىڭ سىنىعى جەل ۇرگەن باتپىراقتاي اسپانعا شىرقاپ بارادى ەكەن. ۇركەر توبەگە كەلىپ قاپتى. شار كۇمبەز سۋىقتان سىنىپ كەتەيىن دەپ تۇرعان سياقتى. تەرىستەن قىزىل ەستى دە قاراعاي باسى شۋلادى، جوعارىدان سۋسىپ تۇسكەن قار قىلاۋى ايدىڭ جۇزىنە كەمپىرقوساق كيگىزىپ، اۋەدە ميلليون ينە قايشىلاسىپ ۇشىپ جۇرگەندەي كورىندى. قيمىلداعان سوڭ دەنەم جىلىنىپ، جۇمساق شوپكە جامباسىم تيىسىمەن-اق ۇيقىم كەلدى. جاقىن جەردەن ورماندى كۇڭىرەنتىپ ەلىك ءۇردى. اقتوقىمنىڭ داۋسىنا ۇقسايدى. مەنىمەن قوشتاسىپ قالايىن دەگەنى دە... كوزىمنىڭ ىلىنگەنىن دە ىلىنبەگەنىن دە بىلمەيمىن، ماۋجىراپ جاتقانىمدا تاعى ءبىر ءۇن قۇلاعىما شالىندى. يت-قۇستىڭ ۇلىعانىن ەستىگەنىم وسى ەدى، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، ەندى بولماعاندا شانانى تورى بيەمەن قوسا تاستاي قاشايىن دەپ تۇرا بەرگەنىمدە:

— قولىڭدى اكەل، — دەگەن شالدىڭ داۋىسى شىقتى.

ادەيى توسىپ تۇر ەكەن.

— نەمەنە قورىقتىڭ با، — دەدى شانا ۇستىنە شىققان سوڭ. قورىقپا ءۇيىرلى قاسقىر بولسا دا شۇبىرىندى كىرەنى تورىمايدى.

الگىندە عانا ازىرەيىلدەي كورگەن شالىما اكەم كەلگەندەي ءىشىم جىلىپ سالا بەردى. سوندا دا قورققانعا قوس كورىنەدى دەپ جان-جاققا جالتاقتاۋمەن جاتىر ەدىم، الدەن ۋاقىتتا وكپە تۇستان قاراڭداعان ءبىر توپ شوعىر ناۋا جولعا ورعىپ-ورعىپ شىقتى دا شانا سوڭىنان شۇبىرا كەپ قۋدى.

— ويباي، كەپ قالدى!..

— نە كەپ قالدى، — دەدى شال تەرىس قاراعان كۇيى.

— قاسقىرلار كەپ قالدى.

شال ايىلىن دا جيعان جوق.

— ءا، ول قاسقىر ەمەس، ەلىك قوي، — دەدى. — جانۋارلار جاندارى قىسىلعان سوڭ ءبىزدىڭ قارامىزعا ىلەسكەنى دە...

...سول كۇنى اۋىل ىرگەسىنەن ءتۇنى بويى قاسقىر ۇلىپ، تاڭ اتقانشا يت اتاۋلى دۇرلىگىپ شىقتى. ەرتەڭگىسىن مال جايعاپ كىرگەن اپام:

— ياپىراي، مىنا قىس تاعىعا دەيىن قوتانعا قۋىپ تىقتى-اۋ، — دەپ كەيىپ جاتىر ەكەن.

مەن اقتوقىم قايتىپ كەلدى مە دەگەن ۇمىتپەن تىسقا اتىپ شىقتىم. كۇرەسىن باسىندا اقتوقىمنىڭ سىنىق ءمۇيىزى مەن تىرتىق تاناۋى عانا قالىپتى.

اتتەگەن-اي، اۋىلدىڭ باراق يتىنە جەم بولعانشا ءبورىنىڭ بوتەكەسىندە كەتكەنىڭ جاقسى ەكەن-اۋ دەپ وكىندىم...

---