اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەماسىنداعى فيلوسوفيا جايىندا نە بىلەمىز؟
قازاق حالقى بۇرىننان سوزشەڭدىگىمەن، كوسەمدىگىمەن تانىمال حالىق. سۋىرىپ سالما اقىندار مەن جىراۋلاردىڭ ولەڭ-جىرلارى ءالى كۇنگە دەيىن حالىق اۋىزىندا. اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ – ءبىرتۋار اقىن. اقىننىڭ ولەڭدەرى ءارتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتيدى. انانىڭ بالاسىنا دەگەن ماحابباتى، اكەنىڭ بالاسىنا دەگەن وسيەتى، جالپى ومىرگە دەگەن ماحاببات... قاي ولەڭىن الىپ قاراساق تا، اقىننىڭ جۇرەگىمەن، ماحابباتىمەن جازعان ويىن تۇسىنۋگە بولادى. از عانا عۇمىرىندا قازاق تاريحىندا، قازاق مادەنيەتىندە وشپەس ءىز قالدىرعان اقىننىڭ 1973 جىلى جازعان "اققۋلار ۇيىقتاعاندا پوەماسىنداعى" فيلوسوفيالىق ۇعىم جايلى نە بىلەمىز؟
«وزەن دە جوق سيماعان ارناسىنا
جىلعا دا جوق دالامەن جالعاسۋعا
تاستا تۇنعان جاڭبىردىڭ تامشىسىنداي
قالاي بىتكەن مىنا كول تاۋ باسىنا؟
مولدىرەيدى، كارايدى قارعا شىڭعا
جالعىزدىقتان جاماندىق بار ما ءسىرا؟»
جوعارىداعى پوەما ۇزىندىسىنەن پوەماداعى وقيعا بەلگىلى ءبىر كول جايىندا ەكەندىگى بايقالادى. ەسكەرە كەتەتىن ماسەلە، مۇقاعالي ماقاتايەۆ الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ياعني، الاتاۋدىڭ ەتەگىندە «تاۋ ۇلىمىن، تاۋ – مەنىڭ ءداۋ بەسىگىم» دەپ وسكەن. اقىننىڭ ولەڭدەرىنەن تاۋدىڭ تابيعاتى، تاۋعا دەگەن ەرەكشە سەزىمدەرىن بايقاۋعا بولادى.
جالپى اققۋلار ۇيىقتاعاندا پوەماسى ءۇش بولىمنەن جانە ەپيلوگتان تۇرادى: ءبىرىنشى بولىمدە وقيعا وتەتىن «جەتىم كول» جانە ونداعى نازىكتىكتىڭ سيمۆولى – اققۋلار جايىندا ايتىلادى، ەكىنشى بولىمدە بالاسىنىڭ قينالعانىنا شىداماعان شاراسىز انانىڭ ءىس – ارەكەتتەرى جايىندا ايتىلادى، ءۇشىنشى بولىمدە – ەكىنشى بولىمدە بولعان وقيعانىڭ سالدارى تۋرالى ايتىلادى.
ورتايماعان «جەتىم كول» تولماعان دا،
بولعان ءومىر ۇقسايدى بولماعانعا.
سىزات تا جوق بەتىندە، سىزىق تا جوق،
ايدىنىنا اققۋى قونباعان با؟!
بۇل جولداردان كولدىڭ نە ءۇشىن «جەتىم كول» اتانعانىن بايقاۋعا بولادى. ال اققۋلاردىڭ ايدىنىن تاستاپ كەتۋگە نە سەبەپ بولعاندى جايىندا ەكىنشى بولىمنەن بايقاۋعا بولادى.
جەتتى اققۋلار.
تۇگەندەپ «جەتىم كولىن»،
جاعالاۋدا ۇشىپ ءجۇر شىر اينالىپ،
(بىردەن كولگە قونبايدى قۇلاي بارىپ.)
سوندايتۇعىن، اققۋلار سوندايتۇعىن،
اسىعىستىق ولاردا بولمايتۇعىن.
قوماعاي كوكقۇتاندار سەكىلدەنىپ،
جالپ بەرىپ، جاعاعا كەپ قونبايتۇعىن.
سوندايتۇعىن، اققۋلار سوندايتۇعىن،
اق ءمۇسىن ايدىنعا كەپ ورنايتۇعىن.
بۇل جولداردان قاسيەتتى قۇس اققۋدىڭ كەربەزدىگى جايىندا، ولاردىڭ باسقا قۇستاردان نەلىكتەن ەرەكشەلەنەتىندەرى جايىندا ايتىلعان. قازاق حالقى اققۋدى قاسيەتتى ساناعان، ولاردى اتپاعان، ولارعا قاستاندىق جاساماعان. اققۋلارى ورالعانشا كولگە اياق باسىپ بارماعان. ءبىراق نەگە اققۋلار اق ايدىنىن تاستاپ كەتتى؟
«بالا جاتىر توسەكتە، البىراعان،
اكە جاتىر ەدەندە، قالجىراعان.
ءتۇن كۇزەتىپ انا وتىر، قوس جانارى
شاراسىزدان شارشاعان، جاۋدىراعان.»
پوەمانىڭ ەكىنشى ءبولىمى وسىلاي باستالادى. اۋىر دەرتكە شالدىققان بالا مەن ونىڭ اتا-اناسىنىڭ شاراسىز كۇيگە ءتۇسۋى سيپاتتالعان. بالا دەگەندە اتا-انانىڭ جۇرەگى باسقاشا سوعادى ءارقاشاندا. ال بالاسى اۋىر دەرتكە شالدىققان انانىڭ جاعدايى قالاي بولماق؟ اناسى بالاسىنىڭ دەرتتەن ايىعۋى ءۇشىن بارىنە دايىن.
ءۇن شىعارماي ءىش قۇسا، زارلاۋدا انا.
«مانا، كۇندىز، ءتاۋىپ شال نە دەپ كەتتى؟!
الدە وتىرىك، الدە شىن دەمەپ كەتتى...
-اققۋمەنەن بالانى الاستاڭدار،
دەدى-داعى جايىمەن جونەپ كەتتى...»
بۇل جولداردان ءتاۋىپ شالدىڭ بالانى دەرتتەن ايىعۋى ءۇشىن اققۋمەن الاستاۋ كەرەكتىگىن ايتقاندىعى ءسوز ەتىلەدى. اناسى بالاسىنىڭ دەرتتەن جازىلۋى ءۇشىن قاسيەتتى قۇسقا قيانات جاساماقشى ما؟
قاسقا تاڭ.
ءبۇلبۇل ءۇنى.
كول بەتىندە،
اققۋلار ۇيىقتاپ جاتىر تەربەتىلە.
باس باعىپ جاعادا وتىر جالعىز انا،
تاڭدانىپ تاكاپپار قۇس كەلبەتىنە.
انا جۇرەگى شىداماي تاكاپپار قۇستار مەكەندەگەن «جەتىم كولگە» جەتىپ بارىپ، قاسيەتتى قۇسقا قاراپ تاپسانۋدا، ءبىراق بالاسىنىڭ دەرتى ميىن قارىپ بارادى.
...اققۋلار اق ايدىندى قالدىردى دا،
تارتتى كەپ، انا وتىرعان جاعالاۋعا.
شوشىماي شولجاڭ وسكەن باتىرلارىڭ،
انا وتىرعان شىرشاعا جاقىندادى.
كوزى تۇنعان بەيباعىڭ، توپ اققۋعا،
بىلمەي قالدى مىلتىقتىڭ اتىلعانىن.
كوزدىڭ الدى كوك ءتۇتىن، اقىل جارىم
بىلمەي وتىر جاڭاعى تىنىشتىقتىڭ،
ءسۇت ۇيىعان تەگەشىن ساپىرعانىن!..
قاسيەتتى قۇسقا قيانات جاساعان انا تاعدىرى نە بولماق؟ سول ءىس ارەكەتكە اپارعان بالا تاعدىرى شە؟
جوعارىدا ايتىلعانداي اققۋ قۇس وتە كيەلى قۇس جانە ءارقاشان قوس-قوستان جۇرەدى. ءتيپتى قازىرگى تاڭدا قورعاۋعا الىنعان قۇس. قاسيەتكە، كيەلىگە قاسىرەت الىپ كەلۋ-ۇلكەن كۇنا. بۇل پوەماداعى فيلوسوفيالىق تۇسىنىك تابيعاتتىڭ ادامزاتقا بەرگەن كيەلىسىنە، اماناتىنا قيانات جاساماۋ. جالپى ادامزات اتاۋلىسى بۇل ومىردە تىرشىلىك ەتۋشى جاندارعا قيانات جاساماۋى ءتيىس. بۇل پوەمانىڭ فيلوسوفيالىق شىڭىن ءۇشىنشى بولىمىنەن بايقاساق بولادى. كيەلىگە قيانات جاساعان انا ەلدە "قارابەت" اتانىپ ەلدەن قۋىلادى، ال اۋىر دەرتكە شالدىققان بالاسى قايتىس بولادى. ياعني، قياناتتىڭ سوڭى-وكىنىش.
بۇل پوەما تۋرالى ءارتۇرلى فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەر جەتەرلىك. كەيبىر ادامدار بۇل پوەمادا قازاق حالقى اققۋ رەتىندە بەيلەنگەن دەپ تۇجىرىمدايدى. ياعني قازاق حالقىنىڭ قاسيەتتىلىگى اققۋ بەينەسىندەي كيەلى ءارى كەربەز.ال انانىڭ اققۋدى اتۋى قازاق حالقىنا جاسالعان ءارتۇرلى قياناتتار. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە قازىرگى زاماندا ادامداردىڭ تابيعاتتى ايالاماۋى، ونى قورعاماۋى، ونى لاستاۋى سوڭىندا ءدال "جەتىم كولدىڭ" كۇيىن كەشۋگە اكەلىپ سوعۋى ابدەن مۇمكىن.
جەتىم كولدىڭ «جەتىم» اتانۋى كەربەز قۇستىڭ قوساعىنان ايىرىلاپ جالعىز ءوزى ايدىندا قالۋى. ال قالعان اققۋلار وزدەرىنە قيانات جاسالعان جەرگە ءقايتىپ ورالمايدى.
دانات جاناتايەۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت
ۇلپان تۇرماعانبەت ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى
You Might Also Like
-
ءسۇيىنباي ارون ۇلى (1815-1898) — اقىن. الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانى قاراقىستاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. «مەنىڭ ءپىرىم — ءسۇيىنباي، ءسوز سويلەمەن سىيىنباي ....»، — دەپ جامبىل...
