ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق
جەڭىسكە 76 جىل تولۋىنا جانە ءوزىمىزدىڭ بيىل ورتا مەكتەپ ءبىتىرۋىمىزدىڭ 35 جىل تولعانىنا ارنالادى.
اكەم قوجاحمەتوۆ قولعانات پەن انام قوڭىرباي قىزى كۇلجاميلانىڭ رۋحىنا ارنايمىن.
مەنىڭ 2018 جىلى 7 مامىردا جاريالانعان «جەڭىس كۇنى نەمەسە تۋعان جەر ۇعىمى» دەگەن اڭگىمەمنىڭ جالعاسى ىسپەتتى جەڭىستىڭ 75 جىلدىعىنا ارناپ 2020 جىلى 15 مامىردا جاريالانعان «تۋعان جەر تۋرالى اڭگىمە» اتتى شىعارمام بۇدان ءۇش جىل بۇرىن، 2018 جىلدىڭ 14 شىلدەسىنەن باستاپ جازىلا باستاعان دۇنيە بولاتىن. ونىڭ اراسىندا ونىمەن بىرگە قاتارلاسا وتىرىپ «مۇعالىمدەر كۇنى بۇگىن»، «قازاقتىڭ باۋىرجانى جانە قازاق رۋحى»، «ۇستاز اقانجان كەلىمبەتوۆ اعايدىڭ ولەڭدەرى» اتتى شىعارمالارىم دا جازىلا وتىرىپ، جاريالاندى. ال اتالمىش اڭگىمە ءاۋ باستان 2018 جىلدىڭ 14 شىلدەسىنەن باستاپ 2019 جىلعا دەيىن «تۋعان جەر تۋرالى اڭگىمە نەمەسە ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق» دەگەن اتپەن جازىلىپ كەلە جاتقان ەدى. سوندىقتان دا ونىڭ العاشقى سويلەمى دە ءاۋ باستا «تۋعان جەر دەگەنىمىز، مۇمكىن، ءار ادام ءۇشىن دە، ەڭ الدىمەن، ءوزىن دۇنيەگە كەلتىرگەن اكەسى مەن اناسى جانە ساقان ايتقانداي، «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق» شىعار» دەپ باستالاتىن. سونىمەن بىرگە بۇل شىعارما 2019 جىلعى 5 قازان كۇنى جاريالانعان «ۇستاز اقانجان كەلىمبەتوۆ اعايدىڭ ولەڭدەرى» شىعارماسىنان كەيىن-اق ىلە-شالا جاريالانۋعا دايىندالعان شىعارما بولاتىن. ءبىراق جەڭىستىڭ 75 جىلدىعىنا قارسى جاريالانعان دۇرىس دەگەن ويمەن كەيىنگە قالدىرىلعان ەدى. ال 2020 جىلعى جاڭا جىل باستالىپ كەتكەننەن كەيىن سول ءاۋ باستان 2018 جىلدىڭ 14 شىلدەسىنەن بەرى قاراي جازىلىپ كەلە جاتقان وسى شىعارمانىڭ «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق» دەگەن بولىگى الىنىپ تاستالدى. وعان وسى «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق» دەگەن بولىكتە اتى اتالاتىن ساقان دەگەن كەيىپكەردىڭ 2020 جىل باستالا بەرە دۇنيەدەن وتكەنى سەبەپشى بولدى. سوندىقتان ءاۋ باستان، 2018 جىلدىڭ 14 شىلدەسىنەن بەرى قاراي جازىلىپ كەلە جاتقان شىعارمانىڭ وسى بولىگى ەندى تەك ونىڭ كەيىپكەرىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە بايلانىستى عانا شىعارماعا قوسىلىپ وتىرعان سياقتى بولىپ قالدى. سوندىقتان شىعارمانىڭ وسى بولىگى اڭگىمەدەن الىنىپ تاستالىپ، تەك «تۋعان جەر تۋرالى اڭگىمە» دەگەن بولىگى عانا 2020 جىلعى 15 مامىردا جاريالانعان بولاتىن.
ول ءوزى جايلى جازىلىپ جاتقانىن بىلگەن جوق. ءبىراق وسىدان بەس جىل بۇرىن، مەكتەپ ءبىتىرۋدىڭ 30 جىلدىق تويى وتكەن كەزدە، ياعني 2016 جىلى ايتقان اڭگىمەسىندە: «انا سەنىڭ «كوكەسىنىڭ كولىگى» دەيتىن اڭگىمەڭدى مەن وقىپ شىقتىم. وسى اڭگىمەنى مەن بۇرىندا دا ەستىگەن ەدىم، سەنىڭ پاپاڭ تۋرالى اۋىلدا «ءبىرىنشى بوپ ءۇي سالعان كىسى، ءبىرىنشى بوپ جەڭىل ماشينە مىنگەن ادام» دەپ بۇرىننان ايتىلاتىن» دەپ الىپ: «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق جايلى جازعان ەشتەڭەڭ جوق پا؟ ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق جايلى جازسايشى. «قايرات» جايىندا دا جازسايشى»، – دەدى. ياعني «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق» دەگەن ءسوز دە سول كەزدە وسى ساقاننىڭ ءوز اۋزىنان شىققان ءسوز بولاتىن. ساقان دەپ وتىرعانىمىز – 2016 جىلعى 5 شىلدەدە سايتتا جاريالانعان «انانىڭ كوڭىلى» اڭگىمەسىندەگى ساقان. ءبىراق ساقان دەگەن ەسىم اڭگىمەنىڭ تەك كەيىپكەرى رەتىندە عانا قويىلعان ەسىمى بولسا، ال ونىڭ ومىردەگى ءوز ەسىمى باسقا. سوندىقتان «انانىڭ كوڭىلى» اڭگىمەسىنىڭ دە ءبىر كەزدە ءوزى ايتقان اڭگىمەدەن الىنىپ جازىلىپ وتىرعان دۇنيە ەكەنىن ول بىلگەن جوق.
ەندى بۇگىنگى اڭگىمەگە كەلەر بولساق، بۇرىن جازىلعان شىعارمانىڭ كەزىندە الىنىپ تاستالعان «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق» دەگەن بولىگى ەندى بيىل مەكتەپ ءبىتىرۋدىڭ 35 جىل بولعاندىعىنا بايلانىستى مۇعالىمدەر كۇنىنە وراي بەرىلىپ وتىر. كەيىپكەرىمىزدىڭ ازان شاقىرىلىپ قويىلعان شىنايى ەسىمى دە وسى اڭگىمەنىڭ ىشىندە ايتىلادى. بۇل شىعارمانىڭ ساقان جايلى بولىگى سول 2019 جىلعا دەيىن جازىلعان قالپىندا بەرىلگەن.
***
تۋعان جەر دەگەنىمىز، مۇمكىن، ءار ادام ءۇشىن دە، ەڭ الدىمەن، ءوزىن دۇنيەگە كەلتىرگەن اكەسى مەن اناسى جانە ساقان ايتقانداي، «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق» شىعار. ساقان دەپ وتىرعانىمىز – 2016 جىلى 5 شىلدەدە جاريالانعان «انانىڭ كوڭىلى» اڭگىمەسىنىڭ كەيىپكەرى ساقان. ءبىراق ساقاننىڭ ومىردە ءوزىنىڭ شىن نىسپىسى بار. سول اڭگىمەگە قويىلعان ساقان دەگەن اتىمەن اتاي بەرەيىك. ساقان بىردە «ءبىز جايلى جازعان جوقسىڭ با؟» دەپ سۇرادى. دالىرەك ايتقاندا، ءبىز جايلى دەگەن جوق، ءۇي جاق دەپ سويلەدى. «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق جايلى جازعان ەشتەڭەڭ جوق پا؟ ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق جايلى جازسايشى. «قايرات» جايىندا دا جازسايشى»، – دەدى. بۇل اڭگىمە 2016 جىلى بولعان. ساقاننىڭ ءۇي جاق دەپ سويلەيتىن سەبەبى بار. ويتكەنى ساقان قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنا قاراستى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ورتالىق لەنين كوشەسىنىڭ بويىندا كورشى تۇرعان، ءۇي جاقتا ويىندى بىرگە ويناعان، مەكتەپكە دە ءبىر جىلى بارىپ، ءبىر جىلى بىتىرگەن قۇرداس (ول «ب» سىنىبىندا وقىدى، ونىڭ العاشقى ۇستازى ءجۇسىپوۆ جانۇزاق اعاي). ياعني ساقان 2016 جىلى ايتقان اڭگىمەسىندە «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق» دەپ سول اۋىلدى ايتىپ وتىر ەدى. بولماسا ساقاننىڭ ءوزى دەگەن الدەقاشاننان-اق 90-جىلداردان باستاپ-اق ايەل، بالا-شاعاسىمەن قىزىلوردا قالاسىندا تۇرىپ، قىزىلوردا قالاسىندا قىزمەت ىستەيدى عوي.
***
...«سوۆحوز ءۇي سالا باستادى» دەپ ىلگەرىدە ايتىلعانداي، سول كەزدە اكەمنىڭ جۇمىس ىستەگەن ورنى دا، كەڭسەسى دە – سوۆحوز سالعان بايلانىس بولىمشەسىنىڭ عيماراتى دا ءبىزدىڭ ۇيگە قاراما-قارسى، كوشەنىڭ قارسى بەتىنە ورنالاسقان بولاتىن. بۇل – ورتالىق كوشە. كوشەگە كەزىندە لەنين ەسىمى بەرىلگەن. كەيىن تەمىرباي ەمەشوۆ ەسىمى بەرىلدى. بۇدان بۇرىن جازىلعان «بايلانىس بولىمشەسى» اڭگىمەسىندەگى عيمارات سول بولاتىن. ساقاننىڭ «ءۇي جاق» دەپ وتىرعان جەرى دە – وسى جەر. «قايرات» دەپ وتىرعان جەرى دە – وسى جەر.
«قايرات» دەگەنىمىز – سول 80-جىلدارداعى ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ ورتالىق بولىگىندەگى فۋتبول كومانداسىنىڭ اتى بولاتىن. ودان باسقا سول 80-جىلداردا ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ باسقا بولىگىندە «شاحتەر»، «چايكا» دەگەن دە فۋتبول كوماندالارى بولدى.
بۇل – اۋىل ورتالىعى. ەگەر ۇيدەن اۋلاعا شىعىپ-اق، كوشە جاق بەتكەيگە كوز تاستاساڭىز، سوۆحوزدىڭ ورتالىق مەكەمەسىنىڭ بارلىعى دا كوزگە كورىنىپ تۇرار ەدى. اناداي جەردە، كوشەنىڭ قارسى بەتىندە مادەنيەت ءۇيى عيماراتى، وعان قاراما-قارسى بەتتە مەكتەپتىڭ ينتەرناتى، ونىڭ جانىندا اۋىلدىق كەڭەس كەڭسەسىنىڭ ءۇيى، كىتاپحانا دا سوندا ورنالاسقان. وعان قارسى بەتتە جاعالاي جاپسارلاس سالىنعان دۇكەندەر – شارۋاشىلىق زاتتار، مادەني زاتتار، ازىق-تۇلىك دۇكەنى جانە وسى جەرگە بايلانىس بولىمشەسىنىڭ كەيىنگى عيماراتى سالىنعان. ال كيىمدەر دۇكەنى بايلانىس بولىمشەسىنىڭ بۇرىنعى ءۇيىنىڭ جانىندا بولدى. جانە دە سول جەردە ورنالاسقان تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ءۇيى، جيناق كاسساسى جانە اۆتوبۋس ايالداماسى، ال مىنا جاقتا جازعى كلۋب ءۇيى، بالاباقشا جانە مەكتەپ جانە ەنگەلس كەڭشارىنىڭ كەڭسەسى كوزگە كورىنىپ تۇرادى. قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنا قاراعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ورتالىعى – وسى.
وسى جەردە، ياعني ساقان ايتقانداي، «ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاقتا» ۇيلەرى جاقىن، ءبىر كوشەنىڭ بويىندا كورشى تۇراتىن كوپ بالا بالا كەزدەرىندە بىرگە وينادى. سول بالالار ىشىنەن كەيىن وسكەسىن تۋعان جەر، تۋعان اۋدانىمىز قازالى اۋدانىنىڭ سالىق سالاسىنىڭ باستىعى بولاتىن (قازالى اۋدانى بويىنشا مەملەكەتتىك كىرىستەر باسقارماسىنىڭ باسشىسى) جوعارى ءبىلىم العان قارجى مامانى جانە جوعارى زاڭ ءبىلىمىن العان زاڭگەر، مەكتەپتە بىزدەن كەيىن وقىعان جاسى كىشى، سول كەزدە ءۇيى بىزبەن كورشى تۇرعان بالا فەردوۋسي ءابىلقاسىم ۇلى قوجابەرگەنوۆ تە ءبىر كەزدە بالا كۇندەرىندە وسى جەردە تۇرىپ، وسى جەردە وينادى. سونىمەن بىرگە كەيىننەن باسقا دا ماماندىق يەسى بولعان ءار ءتۇرلى جاستاعى كوپ بالالار بالا كەزدە ءبىر كەزدە وسى جەردە تۇرىپ، وسى جەردە ويناپ ءوستى. ال ساقان سول جەردەگى ويىن بالالارىنىڭ ىشىندەگى ويىندى ۇيىمداستىرۋشى، كوشباسشى بالا بولدى. جالپى، ومىردەگى كەز كەلگەن قاراپايىم جاندار اراسىندا كوشباسشى بولعىسى كەلگەن ادام دەگەن ءار ءتۇرلى بولۋى دا مۇمكىن. سونىڭ ءبىرى «وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» دەپ قازاقتىڭ دانا اقىنى اباي اقىن ايتقانداي، اقىلعا سۇيەنىپ كوشباسشى بولاتىن ادامدار. ساقان وسى ءوز اقىلىنا سەنىپ كوشباسشى بولعان ۇلداردىڭ قاتارىنا جاتادى. سوندىقتان ساقان سول جەردەگى ويىن بالالارىن دۇرىس نارسەگە قاراي، ومىردە ءمانى بار، ماعىناسى بار، ادامعا بەرەرلىكتەي تالىم-تاربيەسى بار نارسەلەرگە قاراي باستادى.
بالالار ءۇشىن باسقا دا ءتۇرلى ويىنداردى ءوزى باس بوپ ۇيىمداستىرۋمەن قاتار، سول كەزگى ويىن بالالارى ءۇشىن الدىمەن ءوزىنىڭ اۋلاسىنا تۋرنيك ورناتقان وسى ساقان بولاتىن. ول باسقا بالالارعا دا ورتاق تۋرنيك بولدى. زىلتەمىردى دە ساقان جاساپ كوردى. ونىڭ جانىندا سپورتتىق 16 كەلىلىك كىر تاسى دا تۇراتىن. بوكس قولعابىن دا ساقان تاۋىپ الىپ كەلدى، ونى الىستاعى تۋىس بالالارى ارقىلى الدى. ساقاننىڭ پىشەن قوراسى سول كەزگى ويىن بالالارى ءۇشىن كۇرەس الاڭىنا اينالدى. ءبىراق ساقان سول كەزدە اكەسىنەن وسى ءۇشىن ەسكەرتۋ العانى بار. ساقاننىڭ اكەسى وزىمىزگە ورىس تىلىنەن ساباق بەرەتىن ەدى. ال اعاسى كۇرەسپەن اينالىسقان ەر ادام بولدى. اعاسى مەكتەپتى ءبىز مەكتەپكە بارار 76-دا ءبىتىرىپ كەتكەن. 27-تۇلەك. كىتاپتى وتە كوپ وقىعان جان. سول ۋاقىتتا، ءبىزدىڭ ويىن بالاسى كۇنىمىزدە كوبىنە سىرتتا – ەكى جىل مەرزىم ارميادا، سونان سوڭ وقۋدا ءجۇردى. جالپى، ساقاننىڭ ۇيىندە دە كىتاپ قورى قالىپتاسقان سەميا بولاتىن. ونى ءوز بالالارىنا وقىسىن دەپ قالىپتاستىرىپ بەرگەن – ءمۇعالىم بولىپ قىزمەت ىستەيتىن اكە.
ول ۋاقىتتىڭ، 80-جىلدار بالالارىنىڭ كوبىنەسە وزدەرىنە ۇلگى-ونەگە تۇتقان تۇلعالارى موسكۆا-80 وليمپياداسىنىڭ ايگىلى سپورتشىلارى بولدى. مىسالى، موسكۆا-80 وليمپياداسىنىڭ ايگىلى سپورتشىسى، گرەك-ريم كۇرەسىنىڭ بالۋانى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ (ول كەزدە 80-جىلداردا سسسر-دە گرەك-ريم كۇرەسى 1948 جىلدان باستاپ كلاسسيكالىق كۇرەس دەپ اتالاتىن، ال 1991-دەن كەيىن گرەك-ريم اتاۋىن قابىلدادى. ال وتكەن تاريحىندا بۇل كۇرەس اسىرەسە كاسىپقوي بالۋانداردىڭ اراسىندا فرانسۋز كۇرەسى دەپ اتالعان. سەبەبى ءاۋ باستاعى نەگىزى ەجەلگى گرەكيا، ريمدىكتەردەن باستاۋ الاتىن بۇل كۇرەستىڭ XVIII عاسىردىڭ اياعى، XIX عاسىردىڭ باسىنان باستاپ دامۋ ورنى ەندى فرانسيا بولدى. كۇرەستىڭ قازىرگى زامانعى ەرەجەسى سالىندى. كۇرەستىڭ ەرەجەسى بويىنشا گرەك-ريم كۇرەسىنىڭ ەركىن كۇرەستەن ايىرماشىلىعى بالۋاننىڭ كىلەم ۇستىندە قارسىلاستى الۋى ونى تەك بەلدەن جوعارى قولمەن ۇستاۋ ارقىلى، اياقتىڭ قاتىسۋىنسىز جۇزەگە اسادى. سول كەزەڭدە كۇرەس حالىقارالىق دەڭگەيدە الەمگە تانىلىپ، چەمپيوناتتار ۇيىمداستىرىلا باستادى. قازاق حالقىنىڭ سپورت تاريحىندا الەمدىك سپورت ارەناسىنا شىققان تۇڭعىش قازاق، كاسىپقوي سپورتشى، اتاقتى بالۋان، حالىقارالىق چەمپيوناتتاردىڭ بىرنەشە دۇركىن جەڭىمپازى مۇقان (قاجىمۇقان) مۇڭايتپاسوۆ وسى فرانسۋز كۇرەسى جانە ەركىن كۇرەستىڭ بالۋانى. ەركىن كۇرەستىڭ وتانى لانكاشير (انگليا) بولىپ سانالادى، كەيىن بۇل كۇرەس امەريكاعا كەلدى)، سونداي-اق بوكسشى سەرىك قوناقبايەۆ، گرەك-ريم كۇرەسىنىڭ بالۋانى ءشامىل سەرىكوۆ، بوكسشى ۆيكتور دەميانەنكو سياقتى ت.ب. دا قازاق ەلىندەگى بەلگىلى سپورتشى تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى ول كەزدە تەك ءبىر قازاق اۋىلىنىڭ بالالارىنا عانا ەمەس، سول كەزدەگى وزگە دە قازاق اۋىلدارىنىڭ بالالارىنا ۇلگى-ونەگە، ەسىمدەرىنىڭ ءوزى وقۋشى بالالاردىڭ دۇرىس باعىتتا وسۋلەرىنە تاربيە بوپ تۇرعان جاندار ەدى دەسە بولادى.
جالپى، قازاق حالقىنىڭ سپورتتىق تاريحىندا وليمپياداعا بارعان تۇڭعىش قازاعىمىز – يزاتۋللا دەگەن اۋىلدان شىققان ايگىلى جەلاياق، اتاقتى قازاق سپورتشىسى عۇسمان قوسانوۆ. عۇسمان قوسانوۆ 1960 جىلى ريمدەگى جازعى وليمپياداعا قاتىسىپ، جەڭىل اتلەتيكادان ريم وليمپياداسىنىڭ كۇمىس مەدالىن تاققان. سول كەزدە يتاليا جۋرناليستەرى ونى ۇلتى جۇڭگو دەپ كورسەتەدى. سسرو قۇراما كومانداسى جۇڭگو جەلاياقتارىمەن كۇشەيتىلگەن، سونىڭ ءبىرى كو-سان دەپ جازعان قازاق سپورتشىسى قوسانوۆ تۋرالى سول كەزگى ءوز گازەتتەرىنە. ايگىلى سپورتشى ءوزىنىڭ عۇمىرباياندىق دەرەگى تۋرالى «تۇعىرعا شىعار جول» دەگەن اتپەن دەرەكتى پوۆەست جازدى. بۇل كىتاپ 1990 جىلى الماتى قالاسىنان «جالىن» باسپاسىنان باسىلىپ شىعىپ، ول سول كەزدە قىزىلوردا قالاسىنىڭ كىتاپ دۇكەندەرىنە دە تۇسكەن بولاتىن. ادەبي جازباسى ءومىرزاق جولىمبەتوۆتىكى.
جالپى، قازاق حالقىنىڭ ايگىلى سپورتشىسى، ءسسسر-دىڭ سپورتىنا ەڭبەگى سىڭگەن شەبەر عۇسمان قوسانوۆ ەسىمى تۋرالى ايتىلا قالعاندا، ءار قازاق بالاسىنىڭ ءتىلىنىڭ ۇشىنا سالعان جەردەن ەرىكسىز ايگىلى قازاق سپورتشىسى، ءسسسر-دىڭ سپورتىنا ەڭبەگى سىڭگەن شەبەر، قازاق سپورتىنداعى داڭقتى جەڭىل اتلەت ءامين تۇياقوۆتىڭ ەسىمى دە ورالا كەتەرى ءشۇباسىز. «تۇعىرعا شىعار جول» اتالعان كىتابىندا سپورتشىنىڭ ءوزى دە «ءامين تۇياقوۆ جايلى ايتپاسام مەنىڭ سپورتتىق ءومىربايانىم تولىق تا بولماس ەدى» دەپ جازدى. سونىمەن بىرگە كىتاپ مازمۇنىنان قازاق وقىرمانى ءابدىسالان نۇرماحانوۆ، ابىلسەيىت ايحانوۆ سياقتى ت.ب. دا قازاقتىڭ ايگىلى سپورتشىلارىنىڭ ەسىمدەرىمەن دە جۇزدەسەدى.
ال قازاق حالقىنىڭ سپورتتىق تاريحىندا وليمپيادا چەمپيونى بولعان تۇڭعىش قازاعىمىز – باسكەتبولشى ءالجان جارمۇحامەدوۆ. 2001 جىلعى 22 ناۋرىزدا رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن جۋرناليست ءومىرزاق جولىمبەتوۆتىڭ ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەر بويىنشا ونىڭ تولىسقان دەر شاعىنداعى بويى 2 مەتر 07 سانتيمەتر بولعان. 1972 جىلى گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىندا وتكەن جازعى وليمپيادادا سسرو-نىڭ باسكەتبول قۇراما كومانداسى فينالدىق ويىندا اقش باسكەتبول قۇراما كومانداسىمەن كەزدەسىپ، 51:50 ەسەبىمەن جەڭىسكە جەتەدى. وسى وليمپيادادا سول ءسسسر-دىڭ باسكەتبول قۇراماسىندا ويناعان قازاق جىگىتى ءالجان جارمۇحامەدوۆ چەمپيون اتانادى. 2001 جىلى 22 ناۋرىز كۇنى رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جۋرناليست ءومىرزاق جولىمبەتوۆتىڭ قازاق جاستارىنىڭ اراسىنان شىققان تۇڭگىش وليمپيادا چەمپيونى، باسكەتبولشى ءالجان جارمۇحامەدوۆ جايىندا جازىلعان «جۇلدىزدار الىستان جارقىرايدى» اتتى ەڭبەگى جارىق كوردى.
ال، جالپى، قازاق حالقىنىڭ سپورت تاريحىندا كەڭەستىك ۋاقىتتاعى قازاق ەلىنىڭ وليمپياداعا جىبەرگەن تۇڭعىش وكىلى – ول ەۆگەنيي سەمەنوۆيچ كاديايكين. بۇل قازاقستاندىق، الماتىلىق سپورتشى 1956 جىلى اۆستراليانىڭ مەلبۋرن قالاسىندا وتكەن جازعى وليمپيالىق ويىندارعا جەڭىل اتلەتيكا سپورتىنان قاتىسىپ، الەمنىڭ نەبىر مىقتىلارىمەن بىرگە ب ا ق سىناسقان. بۇل سپورتشى تۋرالى جوعارىداعى «تۇعىرعا شىعار جول» اتتى دەرەكتى پوۆەسىندە قازاقتىڭ ايگىلى سپورتشىسى عۇسمان قوسانوۆ تا ۇلكەن ىقىلاسپەن باياندايدى.
تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دە قازاق ەلى بىرنەشە وليمپيادالارعا قاتىناسقانى بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى 2012 جىلى وتكەن لوندون وليمپياداسىندا ايەلدەر بوكسىنان تۇڭعىش رەت جۇلدەگەر اتانىپ، قولا مەدال العان سپورتشى قىز مارينا ۆولنوۆا ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىزدەگى تاريحى تەرەڭ قارت قازالى قالاسىنىڭ پەرزەنتى ەكەندىگى بارشاعا ايان. وسى قۋانىشتان سوڭ-اق ىلە-شالا قازالى اۋدانىنداعى ەسىمى بەلگىلى قالامگەر-رەداكتور شامشا ايتۋعانوۆ باسقاراتىن قازالى اۋداندىق «قازالى» گازەتى مەن قازالى اۋدانىنداعى ەسىمى بەلگىلى ساتيريك-اقىن، رەداكتور مارات كوپتىلەۋوۆ باسقاراتىن قازالى اۋدانىنان شىعاتىن «تاۋەكەل تۋى» باسىلىمدارىنىڭ ءبىرىنشى بەتتەرىنە ءبىر مەزەتتە قاتارلاسا جاريالانعان وسى جولدار اۆتورىنىڭ سول قۋانىشقا ارنالعان «ماريناسى بار ەلدىڭ» اتتى ولەڭىندە مىناداي جولدار بولعان ەدى:
جانكۇيەردىڭ بولعان ساتتە الاڭى،
لوندون جاقتان جاقسى حابار تارادى.
تۇڭعىش رەت بوكسىنان قىزداردىڭ
مارينا قىز جەڭىپ اپتى قولانى.
بىلەدى ءۇمىت ارتارىن دا كىمگە ەل،
نامىستى قىز باعاسىن دا بىلگەن ەر.
قارت قازالى تولقىپ تاعى تۇردى ما، –
ءوز پەرزەنتىن دەگەن ساتتە جۇلدەگەر.
كۇتكەن شاقتا لوندون جاقتان تاڭ نۇرىن،
تىلەكشى ەلدىڭ كوزدەن جاسى تامدى مىڭ.
روزاسى، ءماديناسى بار ەلدىڭ
قانداي جاقسى ماريناسى بار بۇگىن!
ساقان سول ۋاقىتتا اۋىلدا العاش بولىپ ءوزىنىڭ اۋلاسىنان ۆولەيبول الاڭىن جاسادى. ساقان ونىڭ ءبارىن دە ءوزى قولىمەن ىستەپ شىقتى، سونان سوڭ ۆولەيبول ويىنىن قالاي ويناۋى كەرەكتىگىن دە ەرەجەسىن بالالارعا دا ءوزى ۇيرەتتى. ونى سول كەزگى ۇعىممەن سوۆحوزعا كىرىپ جۇمىس ىستەگەسىن «سوۆحوزدىڭ جىگىتتەرى» دەپ اتايتىن ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ جاسى ۇلكەن جىگىتتەرى مەن سول كەزگى №25 مەكتەپتىڭ جوعارى كلاسىنىڭ ۆولەيبولشى ۇلدارىنىڭ اۋىلداعى مەكتەپتىڭ ۆولەيبول الاڭىندا ويناپ جاتقان ويىندارىنا قاراپ وتىرىپ زەردەسىنە توقىپ العان بولاتىن. اۋلاداعى جاسالعان وسى ۆولەيبول الاڭىندا كۇن سايىن كەشكە وسى كوشەنىڭ بالالارى ۆولەيبول ويىنىن وينايتىن. سول كەزگى № 25 مەكتەپتىڭ جوعارى كلاسىنىڭ ۆولەيبولشى ۇلدارىنىڭ قاتارىنا، مىسالى، 64-جىلعى راحادديندى الۋعا بولادى. ول مەكتەپتى 1981 جىلى ءبىتىردى، 32-تۇلەگى. ول سول كەزدە №25 مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە سپورتقا دا جانە ونەرگە دە جاقىن بولعان وقۋشى بولدى. ال ءومىردىڭ وزىندە ونەردىڭ جولىن تاڭدادى. مادەني-اعارتۋ ۋچيليششەسىندە، قۇرمانعازى كونسەرۆاتورياسىندا وقىدى. ارميادا بولدى. تەڭىزشى بولدى.
سونىمەن بىرگە №25 مەكتەپتى 1982 جىلى ءبىتىرىپ شىققان 1965 جىلعى شاكە، ارالبەكتەردى الۋعا بولادى. ولار دا مەكتەپتىڭ 80-جىلداردىڭ باسىنداعى تاريحىندا №25 ورتا مەكتەپتىڭ سول كەزگى ۆولەيبولشى ۇلدارى بولدى. جالپى، مەكتەپتىڭ بايىرعى تاريحىندا ۆولەيبولشى وقۋشىلاردى دايىنداۋدا فيزرۋك اعاي مۇرات قۋاتبايەۆتىڭ ءرولى وتە زور بولعان. ول ەركىن كۇرەسپەن شۇعىلدانعان ۇستاز. الماتىدان فيزكۋلتۋرا ينستيتۋتىن بىتىرگەن. مەكتەپتىڭ ودان كەيىنگى تاريحىنداعى فيزكۋلتۋرا ءپانى ۇستازى، 80-جىلداردا فيزكۋلتۋرا تەحنيكۋمىن تامامداعان ۆولەيبولشى (مەكتەپتىڭ 81-جىلعى تۇلەگى) ءومىرزاق سارسەنوۆ باستاعان ۇستازدار دا وسى مۇرات اعايدىڭ ءبىر كەز ساباق بەرگەن شاكىرتتەرى.
فيزرۋك مۇرات قۋاتبايەۆ اعايدىڭ 90-جىلدارداعى ايتقان اڭگىمەسى بويىنشا ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ وتكەن تاريحىندا ۆولەيبولشىلارى ۆولەيبولدان اۋداندىق جارىستا ءبىرىنشى ورىن ۇستاي العان. «ادامنىڭ ناعىز جۇمىس ىستەيتىن كەزدەرى جاس كەزى ەكەن» دەيتىن مۇرات اعاي 90-جىلدارداعى ايتقان اڭگىمەسىندە. ول سول 90-جىلداردا ۇستازدىق قىزمەتپەن بىرگە №25 ورتا مەكتەپتىڭ كاسىپوداعىنىڭ ءتوراعاسى بولدى.
فيزرۋك مۇرات اعاي 70-جىلدارداعى تاريحتا مەكتەپتى 75-جىلى بىتىرگەن ۇل-قىزدارعا دا ۇستازدىق ەتتى، ياعني اۋىلدىڭ 1958 جىلعى ۇل-قىزدارىنا دا تاربيە بەرگەن كلاسس جەتەكشىسى بولدى. ولار مەنىڭ مەكتەپتەن كەيىن حات تاسۋشى بوپ ىستەگەن گۇلزادا دەگەن اپايىمنىڭ كلاستاستارى. سونىمەن بىرگە 70-جىلدارداعى تاريحتا فيزرۋك مۇرات اعاي مەكتەپتى 78-جىلى بىتىرگەن ۇل-قىزدارعا دا ۇستازدىق ەتتى، ولاردى دا تاربيەلەگەن كلاسس جەتەكشىسى بولدى. ولار مەنىڭ 61-جىلى تۋعان اعام عابدولدىڭ كلاستاستارى.
جالپى، مۇرات قۋاتبايەۆ اعايدىڭ ومىردەگى وزىنە ءتان ءبىر ەرەكشەلىگى كىتاپتى جانىنا كوپ سەرىك ەتكەن ۇستاز بولدى. ياعني مۇرات قۋاتبايەۆ اعاي ومىردە تەك دەنە قيمىلى، كۇرەسپەن اينالىسقان جان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كوركەم ادەبيەتتى دە وتە كوپ وقىعان ەر ادام.
جالپى، قازاق سپورتىنىڭ تاريحىن بىلۋدە قازاق كىتاپتارىنىڭ جانە قازاق ءباسپاسوزىنىڭ الاتىن ماڭىزى وتە جوعارى تۇرادى. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاق جۋرناليستيكاسىنداعى سپورت تاقىرىبىن جازۋعا ماماندانعان جۋرناليستەردىڭ الاتىن ورنى زور. قازاق سپورت جۋرناليستيكاسىنداعى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ جانە نەسىپ جۇنىسبايەۆتىڭ ەسىمدەرى كەزىندەگى قازاق اۋىلدارىنداعى قازاقتىڭ ءار بالاسىنا تانىس بولعان ەسىمدەر. كەزىندە «لەنينشىل جاستىڭ» سپورت بەتى، شاعىن كولەمدى «سپورت» گازەتتەرى سوۆحوزداردا، قازاق اۋىلدارىندا تۇراتىن قازاق بالالارى ءۇشىن دە ۇلكەن رۋحاني ازىق بولعان دۇنيەلەر ەدى. ال ولاردىڭ اعالارى ءۇشىن «سوۆەتسكيي سپورت» گازەتىنىڭ ورنى بولەك بولدى. مۇنداي رۋحاني دۇنيەلەردىڭ ءبارى دە، گازەتتەردى بىلاي قويعاندا، سونىمەن بىرگە قازاق ادەبيەتىندەگى بەلگىلى قالامگەرلەردىڭ جاڭا شىعارمالارى جاريالاناتىن، سول كەزگى تيراجى وتە مول بولعان، سول كەزدە ءبىر عانا ەنگەلس سوۆحوزىندا ەكى ءۇيدىڭ ءبىرى جازدىرتىپ العان «جۇلدىز» ادەبي جۋرنالى، ەكى ايدا ءبىر شىعاتىن ادەبي-كوركەم باسىلىم، ادەبيەتتىڭ ەسىگىن اعا بۋىن قالامگەرلەر الدىندا اۋەلدە جاسقا ءتان ادەپپەن يمەنە اشىپ، سوسىن ءبازبىرىنىڭ ءوزى دە ادەبيەتكە كەزدەيسوق كەلمەگەندىگىن بايقاتىپ، سول اعا بۋىن قالامگەرلەردىڭ ساپىنا بارىپ قوسىلىپ، بابا جىراۋلار زامانىنان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ ساربازىنان ساردارىنا اينالعان – سول كەزگى جاس بۋىن قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى جاريالانعان «جالىن» الماناحى (كەيىننەن جۋرنال)، كوپشىلىك حالىق ءسۇيىپ وقىعان «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جانە «قازاقستان ايەلدەرى»، سونىمەن بىرگە سوۆحوزداعى قىزمەتكەر قىز-كەلىنشەكتەر جازدىرتىپ العان «سوۆەتسكايا جەنششينا» جۋرنالدارى، №25 مەكتەپتىڭ وقۋشى بالالارى جازدىرتىپ العان «پيونەر» جۋرنالى، تەاتر، كينو شەبەرلەرى اكتەر، اكتريسالاردىڭ بەينەسى جاريالانعان كوركەم سۋرەتتەرىمەن-اق وقىرمانىنا ەستەتيكالىق تاربيە بەرىپ تۇراتىن «جاڭا فيلم» جۋرنالى جانە قوعامداعى كەيبىر كەلەڭسىز كەمشىلىكتەردى وتكىر سىناعان فەلەتوندار جاريالانعان «ارا» ساتيرالىق جۋرنالى، ۇستازدار جازدىرتىپ الاتىن «قازاقستان مەكتەبى»، «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالدارى، اۋىل دارىگەرلەرى جازىلاتىن «زدوروۆە» جۋرنالى، اۋىلدىڭ بارلىق كىشكەنتاي بالالارىنىڭ سۇيىكتى باسىلىمىنا اينالىپ كەتكەن، جۋرنال تاريحىندا قازاقتىڭ اتاقتى اقىندارى باسشىلىق جاساعان «بالدىرعان» جۋرنالى ت.ب. باسىلىمدار – ءبارى دە سول كەزدە ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسى ارقىلى ءوتتى. حالىققا كونۆەرتتەرگە سالىنعان حاتتارمەن، اشىقحاتتارمەن، جەدەلحاتتارمەن، سالەمدەمەلەرمەن بىرگە حات تاسۋشىلار ارقىلى جەتتى. سوندىقتان دا اسىرەسە الىس ايماق اۋىلدىق جەردەگى ەلدى مەكەندەردەگى پوشتا بايلانىسى قىزمەتى مەن ونىڭ حات تاسۋشى كاسىبىنىڭ ماڭىزى وتە جوعارى تۇرادى. ال ءاۋ باستا قانداي بولعان ەدى؟ سول گازەتتى وزدەرى وقي الاتىنداي ساۋاتى بار وقۋ ءۇيى مەڭگەرۋشىلەرى مەن كىتاپحانا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سول گازەتتەردى جاڭالىققا جانى قۇمار بوپ تۇرعان ەڭبەكشى قاۋىمعا وزدەرى وقىپ بەرىپ، گازەت جاڭالىقتارى جايلى جەتكىزىپ بەرگەن دە كەزدەرى بولعان. سەبەبى بۇرىنعى تاريحتا ەڭبەكشى قاۋىم ءالى دە تولىقتاي ساۋاتتانا الماي جاتىر ەدى. وعان اراسىندا ۇلى وتان سوعىسى دا كەدەرگى جاسادى. سوندىقتان دا ءبىر كەزگى وقۋ ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى مەن كىتاپحانا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىر كەزدە ەڭبەكشىل بۇقارا حالىقتىڭ اراسىندا مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدەگى ەڭبەگى وتە زور بولدى. ەندى سول حالىق سول گازەتتەردى سوۆحوزداعى بايلانىس بولىمشەسى ارقىلى ۇيلەرىنە توپتاپ-توپتاپ وزدەرى جازدىرىپ الىپ وقيتىن ەدى. XX عاسىردا قازاق حالقى وزگە دە سوۆەت حالىقتارىمەن بىرگە وسى جولدى ءجۇرىپ ءوتتى.
عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ عاسىرى، اتوم عاسىرى، كوسموس عاسىرى دەپ ەسەپتەلگەن XX عاسىردى قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا XX عاسىردان XXI عاسىرعا وتەتىن كەزەڭدە XX عاسىردىڭ «عالام كەيىپكەرلەرىن» انىقتاۋ ءۇشىن الدىن الا تورت-بەس جىل بويى الەمنىڭ جەر-جەرىندە سۇراۋ سالۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. ول ساۋالنامانى شەتەلدەردەگى قوعامدىق ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر، گازەتتەر جانە جۋرنالدار، الۋان تىلدە سويلەيتىن ەفيرلەر مەن ەكرانداردىڭ وكىلدەرى، بەدەلدى فيرمالار مەن كومپانيالار ۇيىمداستىرعان. سونىڭ ناتيجەسىندە قانشاما ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ پىكىرلەرى داۋىس بەرۋ ارقىلى ەكشەلىپ، ساراپتالادى. سونىمەن ساۋالنامانىڭ قورىتىندىسىندا دۇنيەجۇزى حالقى XX عاسىردىڭ «عاسىر مەملەكەتى» دەپ XX عاسىر باسىنا دەيىن ادامزاتتىڭ تاريحىندا مۇلدە بولماعان، جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردى ۇلتىنا قاراماستان ءبىر ەلدىڭ تۋىنىڭ استىنا الەۋمەتتىك ماسەلەلەر بىرىكتىرگەن ءسسسر-دى اتادى. ال XX عاسىردىڭ «عاسىر قىلمىسكەرى» دەپ دۇنيەجۇزى حالقى ادولف گيتلەردىڭ ەسىمىن اتادى. ال XX عاسىردىڭ «عاسىر شپيونى» دەپ ءسسسر-دىڭ اگەنتى ريحارد زورگەنىڭ ەسىمىن اتادى. ال XX عاسىرداعى «عاسىردىڭ جۇرەك جۇتقان ازاماتى» دەپ ءسسسر-دىڭ عارىشكەرى يۋ.ا.گاگاريندى اتادى.
ال XX عاسىردىڭ «عاسىر فيرماسى» دەپ 1946 جىلى اكيو موريتا ىرگەسىن قالاعان ۆيدەوتەحنيكالار، اۋديواپپاراتۋرالار، تەليەۆيزورلار شىعاراتىن ەلەكترون كومپانياسى، جەر بەتىندەگى ءىرى-ىرى مەملەكەتتەردەگى زاۆودتارى ميللياردتاعان تازا تابىس ءتۇسىرىپ جاتقان جاپونيانىڭ «سوني» فيرماسىن اتادى.
ال XX عاسىرداعى «عاسىردىڭ ەڭ باي ادامى» دەپ الەمدەگى ەڭ ءىرى «مايكروسوفت» كومپيۋتەر كورپوراسياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، ول كەزدە جاسى 44 جاستاعى شىن مانىندەگى «كومپيۋتەر دانىشپانى»، ول جاساعان باعدارلامالار جۇيەسىن كومپيۋتەر الەمىنىڭ 85% پايدالاناتىن، ول كەزدەگى جەكە تابىسى 85 ميلليارد دوللار قۇراپ، پلانەتانىڭ ەڭ باي بيزنەسمەنى دەپ سانالعان بيلل گەيتستىڭ ەسىمىن اتادى.
بۇل ساۋالنامانىڭ تولىق قورىتىندىسىن تاۋەلسىزدىك الىپ، كەيبىر ماسەلەلەرگە جاڭاشا كوزقاراسپەن قارايتىن ءسات كەلگەندە، ياعني 91-جىلدان كەيىنگى كەزەڭدە، اسىرەسە اۋىلدىق ەلدى مەكەندەگى مەكتەپتە قىزمەت ىستەيتىن مۇعالىمدەرگە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ازات ساناداعى جاس ۇرپاعىن تاربيەلەپ شىعارۋ ىسىندە ءوزىنىڭ ءار ءتۇرلى تاقىرىپتاعى باي ماتەريالدارىمەن، ونىڭ ىشىندە تاريحي تاقىرىپتاعى ماتەريالدارىمەن سول كەزدە كوپ كومەكشىلىك جاساعان، قۇرامىندا كاسىبي بىلىكتىلىگى جوعارى جۋرناليستەر قىزمەت اتقاراتىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باس گازەتى – «ەگەمەن قازاقستان» ءوزىنىڭ 2000 جىلعى 31 مامىر كۇنگى نومىرىنە جاريالاعان بولاتىن.
XX عاسىر قورىتىندىلانا بەرە ەندى الداعى عاسىر كومپيۋتەر عاسىرى دەپ ەسەپتەلگەن – XXI عاسىردى قارسى الۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان، جىلداعى ءوتىپ جاتقان جاڭا جىلدىق ءىس-شارالاردان وزگەشە دەپ سانالعان جاڭا جىلدىق كەشتەر سول كەزدە ءار جەردە دە ۇيىمداستىرىلعانى بەلگىلى. سونداي كەشتىڭ ءبىرىن سول كەزدە قازالى اۋدانىنىڭ ءبىلىم ءبولىمى دە ۇيىمداستىرعان بولاتىن. وسى ءبىلىم ءبولىمى ۇيىمداستىرعان، كەلە جاتقان عاسىرعا ارنالعان جاڭا جىلدىق كەشكە قاتىسۋ ءۇشىن قوجاباقىداعى ورنالاسقان № 25 ورتا مەكتەپ اكىمشىلىگىنىڭ ۇيعارىمىمەن جاڭا جىلدىق كەش وتەتىن ورىن – قازالى قالاسىنداعى ورنالاسقان № 95 ورتا مەكتەپكە قوجاباقى مەكتەبىنەن سول كەزدە ەكى ءمۇعالىم قىزمەتكەر جىبەرىلگەن بولاتىنبىز. ونىڭ ءبىرى قوجاباقى مەكتەبىنىڭ سول كەزگى باستاۋىش ءمۇعالىمى، جانات اتتى پەداگوگ ءارى انشى-ونەرپاز مۇعاليما. سوندا وسى كەش ۇستىندە وقىلعان «عاسىر توعىسىنداعى وي» ولەڭىندە مىناداي جولدار بولعان ەدى:
ريزامىز تابيعات وسى بەرگەن بارىنا –
تەك وزگەگە كەتپەسەك قۇلدىق ۇرىپ تابىنا.
كومپيۋتەردى مەڭگەرگەن ۇلى مەن قىزى قازاقتىڭ
قارا شالدىڭ دا ءتالىمىن سىڭىرسە ەكەن قانىنا.
عاسىر كەلىپ قالىپتى، كەلدى، مىنە، عاجاپ كۇن!
جاڭا عاسىر كەشىرمەس جالقاۋلىعىن قازاقتىڭ.
جاڭا عاسىر كەلگەندە تاريحقا ەنەر عاسىردىڭ
قالىپ قويسا وزىمەن ۇلتىمداعى ازاپ-مۇڭ.
ەلدىگىمىزدى ساقتادىق قانداي قيىن كەزدە دە،
كەدەي حالىق ەمەسپىز ىسكە داعى سوزگە دە.
جاڭا عاسىر كەلگەندە ۇلى ماقسات بىرەۋ-اق –
قازاق دەگەن حالىقتى مويىنداتۋ وزگەگە!
ال جاڭا XXI عاسىر باستالا بەرە، ياعني 2001 جىلى قوجاباقىنىڭ تاريحىندا بولعان ەلەۋلى جاڭالىقتىڭ ءبىرى – قوجاباقى قوجاباقى بولعالى ونىڭ توپىراعىنان تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى ءبىلىمنىڭ بايگەسىنە مەكتەپتىڭ شاكىرتى شىقتى. ول – قوجاباقىنىڭ مەكتەبىنىڭ سول كەزگى 10-سىنىپ وقۋشىسى گۇلايىم دوسبول قىزى باينازاروۆا. ءمۇعالىمى – عابيدەن قوجاحمەت. وسىمەن بىرگە قوجاباقىدا بولعان تاعى ءبىر ەلەۋلى جاڭالىق – قوجاباقى مەكتەبى كومپيۋتەرلەندى. ياعني قوجاباقىعا قازداي ءتىزىلىپ سۋ جاڭا كومپيۋتەرلەر كەلدى. سوعان دەيىنگى تاريحىندا كونفيسكاسيانى، اشتىقتى، كولحوزداستىرۋدى باسىنان وتكىزگەن، ەلەكترلەنگەن، راديولانعان، تەلەفون بايلانىسى تارتىلعان، تەليەۆيزيا حابارلارى جەتكىزىلگەن قوجاباقى اۋىلى ەندى تاۋەلسىزدىك كەزگى تاريحىندا كومپيۋتەرلەندى. قوجاباقىنىڭ سول كەزگى تاريحىندا مەملەكەت جىبەرگەن كومپيۋتەرلەردى مامانداردان قابىلداپ، قوجاباقىلىق جاس وسكىنگە كومپيۋتەردى العاش ۇيرەتكەن مۇعالىمدەر جەتەكشىسى – ول فيزيكانىڭ ءمۇعالىمى قانات قۋاندىقوۆ بولدى. مىنە، وسى وقيعادان كەيىن بارىپ قانا ەندى بىلاي قاراي قوجاباقىنىڭ تاريحىندا دا كومپيۋتەردىڭ تاريحى، ينتەرنەت تاريحى باستالادى. بۇل ءبىر عانا قوجاباقى اۋىلىنىڭ تاريحى ەمەس، ازات قازاقستاننىڭ بارشا قازاق اۋىلدارىنا ورتاق تاريح بولاتىن. الەمدەگى ادامزات ءوز ومىرىندە بايلانىس سالاسىندا پوشتا بايلانىسىنان ينتەرنەتكە دەيىنگى جولدى ءجۇرىپ ءوتتى. قازاق تا الەمدىك دامۋدان قالماي ىلەسىپ سول جولدى ءجۇرىپ ءوتتى.
جازۋشى قالمۇقان يسابايەۆتىڭ 1975 جىلى شىققان «جولداس كومەندانت» اتتى كىتابىنا ەنگىزىلگەن، بۇل كىتاپ ءبىزدىڭ ۇيگە سول كەزدە ساتىلىپ الىنعان بولاتىن، «سوناتا» اڭگىمەسىندە 1945 جىلى نەمىستەر دامۋدان ارتتا قالعان ازيالىق «مالعۇندار» دەپ ساناعان جاۋىنگەرلەرگە بولمە توبەسىندەگى ليۋسترانى كورسەتىپ: «مۇنى ليۋسترا دەيدى، ىشىندە بىرنەشە لامپوچكاسى بار. مىنانى باسىپ قالساڭىز ەلەكتر دەگەن قۋات سىم بويىمەن بارىپ انا ليۋسترانى تۇتاتادى. ەلەكتر ەۆروپانىڭ بارلىق ەلىندە بار» دەدى. ال تەلەفوندى كورسەتىپ: «ال، مىناۋ، تەلەفون. بۇل ارقىلى وسى جەردەن تۋرا بەرلين، پاريجبەن سويلەسۋگە بولادى. ەۆروپا حالقى ۇيلەرىندە وتىرىپ-اق، وسى ارقىلى باسقا قالالارمەن سويلەسە بەرەدى» دەدى. راديونى كورسەتىپ: «بۇل – راديو! مۇنىمەن دۇنيە ءجۇزىنىڭ قالالارىنان كونسەرت، مۋزىكا تىڭداۋعا بولادى. راديو دەگەن ەۆروپادا، سونىڭ ىشىندە گەرمانيادا وتە كوپ» دەدى.
راسىندا دا، سالىستىرا وتىرىپ قاراساق، سول كەزگى ءوزىمىزدىڭ قوجاباقى اۋىلىندا سول كەزدە ءار پاتەردىڭ ىشىندە جارقىراپ ليۋسترا جانىپ تۇرماعان بولاتىن جانە ءار پاتەر ىشىندە مازاسىز داۋىسپەن تەلەفوننىڭ ءۇنى شىرىلداپ جاتقان جوق ەدى. ال سونان سوڭ قوجاباقىدا XX عاسىردا، سوۆەت كەزىنىڭ وزىندە-اق تۋعان كەيىنگى ۇرپاق اناسىنان تۋىلا سالىسىمەن-اق، بەسىگىندە جاتىپ-اق دەۋگە بولادى، توبەدە جارقىراپ جانىپ تۇرعان ەلەكتر لامپاسىن كورىپ ءوستى، سويلەپ تۇرعان تەليەۆيزور جانە راديونىڭ ءۇنىن ەستىپ ءوستى، شىرىلداپ جاتقان تەلەفوننىڭ داۋسىن ەستىپ ءوستى. ال ولاردىڭ قاراتورى ءجۇزدى اعالارى وزدەرىنىڭ وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن ايلىق جالاقى الاتىن ەنگەلس سوۆحوزىنداعى كۇندەلىكتى جۇمىسىندا قۋاتتى ەلەكتر كۇشىمەن جۇمىس ىستەپ تۇرعان اعاش جوناتىن، تەمىر جوناتىن ستانوكتاردا جۇمىس ىستەپ جاتتى. ال بەلىنە مونتەردىڭ بەلدىگىن تاعىنعان ەندى ءبىرىنىڭ اعالارى، مىسالى، ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ ەلەكتر مونتەرلەرى بايلانىس قىزمەتىن پايدالانىپ وتىرعان حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن تەلەفون، راديو جەلىلەرىندە ورىن الىپ وتىرعان زاقىمدانۋلاردى جويۋ ءۇشىن بايلانىس جەلىلەرى تارتىلعان باعانانىڭ باسىنا كوتەرىلىپ بارا جاتتى. ال ول مامانمەن بىرگە قاتارلاسىپ كەلەسى ءبىر باعانادا ساقتاندىرعىش بەلدىكتى تاعىنعان ەندى ءبىرىنىڭ اعالارى، مىسالى، ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ ەلەكتريكتەر بريگاداسىنىڭ مامانى دا ەلەكتر جەلىسىندە ورىن الىپ وتىرعان اقاۋدى جوندەۋ ءۇشىن ەلەكتر جەلىسى تارتىلعان ەكىنشى ءبىر باعانانىڭ باسىنا كوتەرىلىپ بارا جاتتى. بۇل ەندى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەزىندەگى بۇرىنعى اۋىلداردان وزگەرگەن باسقا اۋىل ەدى، اۋىل دەگەنىمىز قازاق دەگەن ءسوز.
تىڭدارمانعا بەلگىلى «بالىمشا» انىندە «بالىمشا، ەلەكتردىڭ شامىنشا» دەگەن سوزدەر بار. سىر بويىنداعى بەلگىلى ونەرپاز، اتاسى ەشنياز سال، ودان تۋعان كەتە ءجۇسىپتىڭ بالاسى مۇزاراپ ءجۇسىپ ۇلى سىرداعى مادەني-اعارتۋ قىزمەتىندە جۇرگەن قىزدارعا ارناعان بۇل تۋىندىسىن شىعارعاندا قىرداعى قازاق اۋىلدارىنا ءالى ەلەكتر شامى جەتپەگەن ەدى دەيدى انگە باعا بەرگەن ءداستۇرلى ونەر ماماندارىنىڭ «ايقىن» گازەتىندە كورسەتىلگەن دەرەگىندە. ماماندار تۋىندىنى 1946 ج. شىقتى دەپ كورسەتەدى. بالىمشانىڭ 20 جاسىندا 1930 ج. شىعۋى مۇمكىن دەگەن ودان ارعى دەرەك تە ايتىلعان، ءبىراق 1946-دان بەرى ەمەس.
كەزىندە اكەم ساتىپ العان 1972 جىلى شىققان قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش ەنسيكلوپەدياسىنىڭ دەرەگى بويىنشا 1958-1966 جىلداردا ەلدەگى سوۆحوزدار تۇگەل، كولحوزدار 95% ەلەكترلەنگەن. ال 1970 جىلى 8 مىڭ ۇساق سەلولىق ەلەكتر ستانسيالارى توقتاتىلىپ، قازاقستانداعى كولحوز-سوۆحوزدار 90% مەملەكەتتىك ەنەرگەتيكا جۇيەسىنە قوسىلعان.
ەلەكتر XX عاسىردا قازاق اۋىلدارىنا جاڭالىق بولىپ كەلدى. وسىمەن بىرگە قازاق ومىرىنە جاڭا زاتتار، ولارمەن بايلانىستى جاڭا اتاۋلار ەندى. ونداي اتاۋلار وزگە تىلدەن ەنەدى. ال ەلەكتر جايلى ماعلۇمات سوۆەت مەكتەبىنىڭ شاكىرتىنە العاش رەت ورتا مەكتەپتەردىڭ فيزيكا ءپانى باعدارلاماسى ارقىلى وقىتىلادى. ەلەكتر بايلانىسىنىڭ تەحنيكا قۇرالدارى جايلى دا بالاعا العاش جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ فيزيكا ءپانى وقىتادى. ەلەكتر جايلى ماعلۇماتتى العاش رەت بىزگە اۋىلداعى №25 مەكتەپتىڭ وقۋ ءىسى مەڭگەرۋشىسى، فيزيكانىڭ ءمۇعالىمى جالعاسبايەۆ ءسابيت اعاي وقىتقان بولاتىن. مۇنى كەيىننەن قىزىلوردادان وزىنە ءۇي سالىپ الامىن دەگەنشە قىزىلوردا قالاسىنىڭ شانحاي بولىگىندە دە ءبىر كەزدە وزىنە پاتەر جالداپ تۇرعان سىنىپتاسىمىز («ا» سىنىبى) جانگەلدى تاعىبايەۆتىڭ دا ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى ەسكە العانى بار. ويتكەنى ول سول كەزدە ەلەكترمەن جۇمىس ىستەيتىن الدەبىر زاتتاردى جوندەۋمەن اينالىسىپ ءجۇردى. ونداي ىستەرگە ءوزى اۋىلدا جۇرگەندە بالا كۇنىندە قۇمار بولدى. جالعىز جانگەلدى ەمەس، ونىڭ وتباسىندا وسكەن وزگە بالالارى دا قۇمار بولدى. كەيىن جانگەلدى تاعىبايەۆ تۇراقتى بەينەتاسپاعا ءتۇسىرۋشى مامانعا اينالدى. ونىن ەسىمىن قىزىلوردانىڭ اسابالارىنىڭ ءبازبىرى بىلسە دە كەرەك. سەبەبى ول ءوز جۇمىسىنا بايلانىستى سول اسابالارمەن جۇمىستاس بولدى. مىسالى، اسابا بولعان قىزىلوردالىق ەسىمى بەلگىلى ءازىل-سىقاق ءارتيسى قۇرمانبەك بورانبايەۆپەن دە ءبىراز جۇمىستاس بولدى. 2016 جىلى ەلدىڭ ىشىندە وتىرعان كلاستاستاردىڭ، مىسالى، مولدابەك قاراجانوۆ («ا» كلاسى)، سەرىك قايىپوۆ («ب» كلاسى)، ورىنباي جولدىبايەۆ («ا» كلاسى)، اسىلبەك وتەبالييەۆ («ب» كلاسى)، عالىمجان پۇشپاقبايەۆ («ا» كلاسى)، ءازىلحان جارماحانوۆ («ب» كلاسى)، ايتۋعان تۇتقىشبايەۆ («ا» كلاسى) سياقتى اۋىلداعى جىگىتتەردىڭ باستاماسىمەن، سىرتتاعى سىنىپتاستاردىڭ قولداۋىمەن 30 جىلدىققا بايلانىستى وتكەن ءۇش كۇندىك تويدىڭ الدىن الا شاقىرۋ بيلەتىن دە دايىنداپ، تويدى تاسپاعا ءتۇسىرىپ، كومپيۋتەردە مونتاجداعان مامان دا وسى جانگەلدى تاعىبايەۆ بولدى.
«بالىمشا، ەلەكتردىڭ شامىنشا». ەلەكتر XX عاسىردا قازاقتىڭ تۇرمىسى تۇگىل، ءداستۇرلى اندەگى قازاق ءانى ولەڭىنە دە تىڭداۋشىنى ەلەڭ ەتكىزەر جاڭالىق بولىپ ەندى. ءبىراق قازاقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا ءوزىنىڭ بايىرعى زاتتارى دا مۇلدە قولدانۋدان شىعىپ قالعان جوق.
بۇعان ناقتى مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق، 70-جىلداردىڭ ءىشى، 80-جىلداردىڭ باس شاعىندا وتكەن ەنگەلس سوۆحوزىنداعى بالالىق شاقتاعى ءوز شاڭىراعىمىزدان دا ىزدەپ كورۋگە بولادى. قولدانۋدان شىعىپ قالىپ، ەسىك الدىنداعى قورجىن بولمە ەسكى ۇيدە تۇراقتاعان مەس پەن كەبەجەنى جانە ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ ىشىندە ءىلۋلى تۇراتىن قورجىندى قوسپاعاندا، شەشەمنىڭ قىستاي قولىنان تۇسپەيتىن ۇرشىعى؛ جازدا قىزىلدى-جاسىلدى تۇرلى-تۇسكە بويالعان جىپتەرى كەرىلىپ اۋلادا قۇرۋلى تۇراتىن الاشا توقيتىن ورمەگى؛ ءبىر دوڭگەلەنگەن تاستىڭ ۇستىنە ءبىر دوڭگەلەنگەن تاستى قويىپ قويىپ، ونى تارتقىشپەن اينالدىرا وتىرىپ تالقان تارتىپ الاتىن قول ديىرمەنى؛ ۇيدەگى سيىرلاردىڭ سۇتىنەن گۇلزادا ەكەۋى كەزەكتەسىپ ايران پىسەتىن كۇبىسى؛ بىزگە، بالالارعا، سوك (تارى)، كۇرىش (سالى) تۇيدىرەتىن كەلىسى؛ كۇز تۇسە جىعىلىپ، جاز شىعا بەرە ىشىنە وتىرۋ ءۇشىن اۋلاعا تىگىلىپ قويىلاتىن كيىز ءۇيى؛ ءبىرى ۇلكەندەۋ، ءبىرى كىشىلەۋ كەلگەن ۇيدەگى بەتى ويۋلانعان ەكى بىردەي ساندىعى – بۇلار قازاقتىڭ بايىرعى تۇرمىس سالتىنان كەلە جاتىرعان زاتتارى. بۇل زاتتاردىڭ اتاۋلارى كىتاپ بەتىنە كىرگەن قازاقتىڭ ءتول اۋىز ادەبيەتىندە دە كەزدەسەدى.
تاعى دا مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق، سول 70-جىلداردىڭ ءىشى، 80-جىلداردىڭ باس شاعىنداعى وتكەن ەنگەلس سوۆحوزىنداعى بالالىق كەزدەگى ءوز ۇيىمىزدەن ىزدەپ كورسەك، ءبىر كەزدە قولدانىستان شىعىپ قاپ، سەميامىز بۇرىن قونىستانعان ەسىك الدىندا تۇرعان قورجىن تام ەسكى ۇيدە كەبەجەنىڭ جانىندا تۇراقتاپ قالعان پاتەفوندى قوسپاعاندا، جوعارىداعى اتالعان زاتتارمەن بىرگە سول كەزدە ۇيدە قاتار تۇرعان ساتىپ الىنعان پايدالانۋداعى كىر جۋعىش ماشينا، شەشەمنىڭ ءوزى ءىس تىگەتىن ساتىلىپ الىنعان ەكى بىردەي تىگىن ماشينالارى، شەشەمنىڭ ءسۇت ت.ب. دا تەز بۇزىلاتىن تاعامدارىن سالىپ ساقتايتىن كىشكەنتاي «ساراتوۆ» توڭازتقىشى، ودان سوڭ ساتىلىپ الىنعان «بيريۋسا» توڭازتقىشى، تەلەفون، تەليەۆيزور، راديو، راديولا سياقتى زاتتار، سول كەزگى جوعارعى كلاسس وقۋشىسى عابدولعا ساتىپ الىپ بەرىلگەن فوتواپپارات پەن ونىڭ سۋرەت شىعارۋعا ارنالعان بارلىق قۇرالدارى، عابيتتىڭ جەكە ءوز مەنشىگىندەگى ءوزى ۇزبەي جاڭالىقتار تىڭدايتىن باتارەيامەن جۇمىس ىستەپ تۇرعان ترانزيستورى جانە دە ەلەكتر فونارى، عابيت پەن اكەمنىڭ وزدەرىنە قىرىنۋ ءۇشىن ساتىپ العان ەكى بىردەي «حاركوۆ» ەلەكتر ۇستارالارى جانە دە اكەم ءۇي تۇرمىسىنا قاجەت بولعانى ءۇشىن ساتىپ العان زاتتار – ەكى ەسىكتى شيفونەر، ودان سوڭ ساتىپ الىنعان ءۇش ەسىكتى شيفونەر، اق ءتۇستى بۋفەت، قوڭىر ءتۇستى سەرۆانت، تۋمبوچكالار مەن شكافتار، كىتاپتار قويىلاتىن ەتاجەركا، تەمىر كەرەۋەت جانە دە ديۆان جانە دە جيمالى توسەك – راسكلادۋشكا سياقتى زاتتار – بۇلار قازاق حالقىنىڭ ءومىر-تۇرمىسىنا كەيىننەن كەلگەن دۇنيەلەر. بۇلاردىڭ اتاۋلارى قازاقتىڭ ءتول اۋىز ادەبيەتىندە كەزدەسپەيدى جانە ءبازبىرىنىڭ جۇمىسى دا ەلەكترگە تاۋەلدى.
اسا كورنەكتى ورىس جازۋشىسى، سوۆەتتىك ساتيريك م.زوششەنكونىڭ ءبىر توپ اڭگىمەسى «مەيلىڭ جىلا، مەيلىڭ كۇل» دەگەن اتپەن قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ 1992 جىلى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ءىس باسقارماسى وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ باسپاحاناسىنان باسىلىپ، ول سول كەزدە قىزىلوردا قالاسىنىڭ گازەت، كىتاپ ساتاتىن كيوسكىسىنە دە تۇسكەن بولاتىن. اۋدارماشى ورىنباسار سۇلەيمەن ۇلى. وسىنداعى جازۋشىنىڭ 1924 جىلى جازعان «ديكتوفون» اڭگىمەسىندە جاڭالىقتاردىڭ ءبىر ەلدە ويلاپ تابىلىپ، ەكىنشى ەلگە كەلۋى جايىندا باياندالاتىن مىناداي جولدار بار:
قالاي دەسەڭ دە امەريكاندار – زەرەك حالىق. قانشاما تاڭ-تاماشا جاڭالىقتار اشىپ، قانشا ۇلى ونەرتابىستارىن ويلاپ تاپتى ولار. بۋ كۇشىن پايدالانۋ، «جيللەت» ءحاۋىپسىز ۇستاراسى، جەردىڭ ءوز وسىندە اينالۋى – وسىنىڭ ءبارىن اشىپ، ويلاپ تاپقان امەريكاندىقتار مەن كەيبىر اعىلشىندار.
مىنەكي، جانە ءبىر جاڭالىق: ادامزات تاعى ءبىر باقىتقا كەنەلدى – امەريكاندىقتار دۇنيە جۇزىنە ايرىقشا ماشينا – ديكتوفوندى تارتۋ ەتتى.
ارينە، مۇمكىن بۇل ماشينا بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن شىعار، ءبىراق ونى بىزگە وسى بيىل عانا، اتاپ ايتقاندا، 1920 جىلى جىبەردى.
ەلەكتر جانە ەلەكتر بايلانىسىنىڭ تەحنيكا قۇرالدارى. كەزىندە سول يگىلىكتەردى قوجاباقى جانە قوجاباقى سياقتى وزگە دە قازاق اۋىلدارىنا العاش رەت تارتىپ جەتكىزىپ بەرۋ ءۇشىن سول كەزدە قانشا ادام مەن سول سالا ماماندارىنىڭ ماڭداي تەرلەرى توگىلگەن بولاتىن. ال بايلانىس جايلى دەرەككوزدەرىنە سۇيەنىپ ايتساق، قازاق جەرىندە: «ەلەكتر بايلانىسىنىڭ تەحنيكا قۇرالدارى مەن تەليەۆيزيانى پايدالانۋ 1950-1960 جىلداردا باستالدى».
ال وسى زاماننىڭ وزىندە دە بايلانىس قۇرالدارى جايلى ينتەرنەت بەتىندەگى اقپارات كوزدەرىن وقىپ وتىرساڭىز: «وسى زامانعى بايلانىس قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن جەر شارىنىڭ ەڭ شالعاي ورنالاسقان اۋداندارىمەن، ءتىپتى عارىشپەن دە بايلانىس جاسالادى، – دەي كەلە: – ءبىراق دۇنيەجۇزىندە بايلانىس جۇيەسى بىركەلكى تارالماعان، ءتىپتى ادامزاتتىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى «تەلەفون» دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيدى» دەپ كورسەتەدى.
سول سياقتى، XX عاسىرداعى قازاقتار ءۇشىن قازاق جەرىندەگى پوشتا قىزمەتىن پايدالانىپ تاپسىرىسپەن پوسىلتورگتان وزىنە زات الدىرۋ دا 30-جىلداردىڭ باسىندا-اق ۇردىسكە اينالا باستاعان دۇنيەنىڭ ءبىرى بولعان دەپ ايتۋعا بولادى. وعان مىسالدى جازۋشى مامىتبەك قالدىبايەۆتىڭ باتىر ب.مومىش ۇلى جايلى جازىلعان «ۇمىتىلماس كەزدەسۋلەر» كىتابىنداعى «كىتاپ وقۋعا قۇمارلىق» اڭگىمەسىنەن بايقاۋعا بولادى.
وندا باتىر باۋىرجان ارمياعا 1932 جىلعى الىنعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا جۋالى اۋداندىق سوۆەتىندە جاۋاپتى سەكرەتار بوپ جۇرگەندە مەكەمەسىنە كەلگەن موسكۆا كوركەم ادەبيەت باسپاسىنىڭ ەلدەن زاكاز قابىلدايتىن اگەنتىنىڭ قولىنا ۇستاعان پورتفەلىنە قالاي قىزىققانى جونىندە ايتىپ بەرەتىنى بار. باتىر بۇل جايلى اڭگىمەسىندە:
كىتاپتارعا جازىلدىم عوي. مەنىڭ قىزىققىش، اڭعال ەكەنىمدى اڭعاردى ما (پورتفەلىنە قايتا-قايتا كوز الماي قاراپ، جاقسى ەكەن دەي بەرسەم كەرەك) شال موسكۆاداعى پوسىلتورگتىڭ ادرەسىن بەردى. – ەگەر ماعان پورتفەل جىبەرىڭىزدەر دەپ جازساڭ جىبەرەدى، – دەدى. شىدام بار ما، دەرەۋ پوچتاعا تارتتىم، – دەيدى.
سول سياقتى، كەشەگى سوۆحوز كەزىندە دە قوجاباقىنىڭ بارلىق تۇرعىنى وسى قىزمەتتى وزدەرىنە پايدالاندى. سول تۇرعىنداردىڭ بىرەۋى اكەمنىڭ جانىندا كەزىندە وپەراتور بولعان اعام عابيت. ول سول كەزدە كوپتەگەن زاتتاردى پوشتا ارقىلى ساتىپ الدى. 70-جىلداردا 10-سىنىپتا وقيتىن، مەكتەپتى 1978 جىلى بىتىرگەن كىشى اعام عابدول فوتوعا ءتۇسىرۋ ونەرىنە قىزىعىپ، فوتوگرافيامەن اينالىسقىسى كەلگەن ەدى. ول فوتومەن ءبىز باستاۋىشتا جۇرگەن كەز – 70-جىلدار اياعىندا اينالىستى. ونىڭ تۇسىرگەن فوتولارى فوتوالبومداردا ءالى دە ساقتالعان. سول 70-جىلداردا ارنايى فوناردىڭ قىزىل جارىعى جانىپ تۇرعان قاراڭعىلانعان بولمەدە فوتو شىعارىپ وتىرۋ ونىڭ سول كەز سۇيىكتى ىسىنە اينالعان ەدى. سول كەزدە وعان كەرەكتى فوتواپپارات، فوتوباچوك، فوتوۋۆەليچيتەلدەن باستاپ، فوتو شىعارۋ پروسەسى كەزىندە قاجەتتى قىزىل سۆەت، پينسەتتەرگە دەيىن، ياعني فوتوعا ءتۇسىرىپ، ونى شىعارۋ پروسەسى اياقتالعانعا دەيىنگى قاجەتتى بارلىق زاتتارىن ۇلكەن اعام عابيت ءوزى موسكۆا قالاسىنان پوشتا ارقىلى الدىرتقان بولاتىن. جانە دە سول كەزگى مەكتەپ وقۋشىسى ونىڭ قىزىعۋشىلىعىمەن دەنە شىنىقتىرۋعا ارنالعان قۇرال-جابدىقتار – گانتەل (گانتەل پرۋجيننايا) جانە دە ەسپاندەر (ەسپاندەر پلەچيەۆوي) سياقتى جاتتىعۋعا ارنالعان سپورتتىق زاتتاردى دا عابيت ءوزى موسكۆا قالاسىنان پوشتا ارقىلى ساتىپ الدى. عابيت وزىنە «حاركوۆ-22» ەلەكتر ۇستاراسى مەن ەلەكتر فونارىن دا پوشتا ارقىلى موسكۆادان الدىرتتى. 1984 جىلى مەن 8-سىنىپ بىتىرگەندە ماعان ارناپ ساتىپ الىپ بەرىلگەن ۆولەيبولدىڭ دوبى مەن قول ساعاتتى دا عابيت ءوزى موسكۆادان پوشتا ارقىلى تاپسىرىسپەن الدىرتقان ەدى. ەگەر ول پوشتا قىزمەتكەرى، حات تاسۋشى گۇلزاداعا «كاتالوگتى جۇمىستان قايتارىڭدا ۇيگە الا قايتشى» دەسە، وندا تاپسىرىس بەرگەلى جاتقانى.
سول كەزەڭدەردە عابيتتىڭ ادرەسىنە
«468242 س/ز ەنگەلسا كزىل-وردينسكايا كازالينسكيي رن كولگاناتوۆۋ گابيتۋ»
دەپ كەلگەن زاتتاردىڭ بىرىندە جىبەرۋشى جاقتىڭ مەكەنجايى
«109440 گ. موسكۆا ج-440، تاگانسكايا ۋل.، 58 موسكوۆسكايا بازا حوزتوۆاروۆ روسپوسىلتورگا» دەپ كورسەتىلەدى.
فيرمالار مەن كومپانيالاردىڭ تاۋارلاردى كاتالوگ بويىنشا ساتۋى جانە پوشتا ارقىلى جىبەرۋى الەمدە العاش XIX ع. 2-جارتىسىندا امەريكا قۇراما شتاتتارى، كانادا، گەرمانيا سەكىلدى مەملەكەتتەردە باستالعان. سسسر-دە 1924 جىلدان باستالادى.
رسفسر ساۋدا مينيسترلىگىنە قاراستى پوسىلتورگتىڭ بازالارىنان زاتتاردى پوشتا ارقىلى ساتىپ الۋ – ءبىزدىڭ ۇيدە سول ءوزى كەزىندە اۋىلدىڭ بايلانىس بولىمشەسىن باسقارعان اكەمنىڭ كەزىنەن قالعان ءۇردىس. مەن №25 ورتا مەكتەپكە 1-سىنىپقا بارعان 1976 جىلى اكەم ءوزى ماعان موسكۆا قالاسىنان پوشتا قىزمەتى ارقىلى تاپسىرىسپەن رانەس وقۋشى پورتفەلىن، ال 1-سىنىپتى بىتىرگەن جىلى جازدا موسكۆا قالاسىنان پوشتا قىزمەتى ارقىلى تاپسىرىسپەن «شكولنيك» ۆەلوسيپەدىن ساتىپ الىپ بەرگەن بولاتىن. پوشتا قىزمەتىن اكەممەن قاتار جاقسى بىلەتىن عابيت تا سوسىن ونى جالعاستىرىپ وتىردى. ول ءبىزدىڭ كەي وقۋ قۇرالىمىز، سونىڭ ىشىندە وقۋشى داپتەرلەرىن دە، قالىڭ داپتەرلەردى دە، بلوكنوتتاردى دا پوشتا ارقىلى موسكۆادان تاپسىرىسپەن الدىرتتى. مۇنداي وقۋ قۇرالدارى مەن تۇرمىستىق كەي جاڭا زاتتار شكافتا ۇستالاتىن. ول كىتاپ سالۋعا ارنالعان شكاف ەدى. ونىڭ ىشىندە تاعى جوعارىداعى زاتتارمەن قاتار، اۋزى كىلتتەلگەن، كىشكەنە كىلتى شەشەمدە بولاتىن كىشكەنتاي چەمودان-بالەتكا ىشىندە شەشەمنىڭ ءاميانىنداعى جۇرەتىن، اراسىندا دۇكەننەن ساتىپ الىناتىن ازىق-تۇلىك نەمەسە زاتقا جۇمسالاتىن نەمەسە بىزگە كۇندەلىكتى كلۋبقا كينوعا بەرەتىن اقشاسىنان بولەك ارتىق اقشاسى، سونداي-اق اكەمنىڭ ۇكىمەتتەن ۇلى وتان سوعىسى قاتىسۋشىسى رەتىندە العان توسبەلگىسى مەن مەدالدارى، شەشەمنىڭ «انا داڭقى» وردەنى، «انا داڭقى» مەدالدارى جانە وسى توسبەلگى، وردەن مەن مەدالداردىڭ كۋالىكتەرى ساقتالادى.
مۇندا كىتاپتار قويىلمايدى، ولار ەتاجەركادا تۇرادى. مۇندا ول كىتاپتاردان بولەك موسكۆا قالاسىنان 1954 جىلى شەت تىلدەر مەن ۇلت تىلدەر سوزدىكتەرىنىڭ باسپاسىنان شىققان ورىسشا-قازاقشا سوزدىك (50000 ءسوز، جالپى رەداكسياسىن باسقارعان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ن.ت. ساۋرانبايەۆ) جانە مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقتىڭ ۇلتجاندى دارىگەر عالىمى ارعىن سۇلەيمەنوۆ پەن مەديسينا عىلىمىنىڭ كانديداتى مامەت يسامبايەۆتىڭ قازاق ءالىپبيى نەگىزىندە «قازاقستان» باسپاسىنان 1968 جىلى شىققان «مەديسينالىق انىقتاماسى» جانە تاعى ءبىر ۇلتجاندى قازاق عالىمى، قازاق ءسسر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەرى ەستورە ورازاقوۆتىڭ «قازاقستان» باسپاسىنان 1967 جىلى شىققان «دارىگەرلىك كەڭەس» ەڭبەگى جانە ا.م. ەمەليانوۆتىڭ موسكۆادان 1974 جىلى «ەكونوميكا» باسپاسىنان شىققان («قازاقستان» باسپاسى، قازاقشا اۋدارماسى، 1975) «ەكونوميكانىڭ جانە اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىن باسقارۋدىڭ نەگىزدەرى» كۋرسى بويىنشا مەتوديكالىق قۇرال» جانە الماتىدان 1972 جىلى قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكسياسى شىعارعان قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش ەنسيكلوپەدياسى تۇرادى.
شكاف كىلتى شەشەمدە بولادى. كىلت سۇراعان بىزدەن شەشەم «قانداي پانگە جاڭادان داپتەر ارناماماقسىڭ؟» دەپ سۇرار ەدى. سوسىن شەشەم شكاف كىلتىن بەرىپ جاتىپ: «داپتەردى بۇلدىرمەي پايدالان. داپتەر دە ادام ەڭبەگىمەن جاسالاتىنىن بىلەسىڭ بە؟» دەر ەدى.
جوعارىداعى كەزىندە اكەم ساتىپ العان قازاقتىڭ اتاقتى دارىگەر عالىمدارىنىڭ كوپشىلىككە ارناعان مەديسينالىق تاقىرىپتاعى ەڭبەكتەرى كەيىن بىزگە ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىندا وقىپ جۇرگەندە 3-كۋرستا 2-سەمەستر كەزىندە وقىتىلعان «مەديسينالىق دايىندىق» پانىندە دە كىشكەنە جاردەمىن تيگىزگەن ەدى. ءپاندى جوعارى مەديسينا ءبىلىمى بار كاسىبي مامان – قىزىلوردا قالالىق اۋرۋحاناسىنىڭ تەراپيەۆت-دارىگەرى جۇرگىزدى. ول جاقسى پەداگوگ بولدى. سوندىقتان با، ءبىزدىڭ 19-وقۋ توبىندا وقىعان ستۋدەنتتەردىڭ كوبى – بولاشاق ورتا مەكتەپ مۇعالىمدەرى بۇل ءپاندى قىزىعۋشىلىقپەن ىنتا قويىپ وقىدى جانە ءپاننىڭ قورىتىندىسىندا بۇل پاننەن كوميسسيا قابىلداعان ەمتيحاندى كوبى جاقسى كورسەتكىش باعاعا دا تاپسىرىپ شىقتى.
بۇل 19-وقۋ توبىمىزدىڭ 1-كۋرستان باستاپ بولعان ستاروستاسى جاڭاقورعاندىق قىز قۇتتىقىز بولدى. ول وقۋ ورنىن ۇزدىك بىتىرگەن. پروفورگ شىنار، ال كومسورگ نۇرجامال بولدى. توپتا ۇلداردان مەنەن وزگە بەرىك، سەمەتەي ەسىمدى كوكشەتاۋدىڭ جىگىتتەرى وقىدى. بۇل مەنىڭ ينستيتۋتتىڭ اقىلى دايىندىق كۋرسى توبىنان كەيىنگى 1989 جىلى ستۋدەنت اتانعاسىن وقىعان ك-19 توبى. مەن ودان كەيىن دە ك-10 وقۋ توبىمەن دە وقىپ، پەدينستيتۋتتى 1994 جىلى سول توپپەن ءبىتىردىم. ك-10 وقۋ توبى دا، ك-19 دا ينستيتۋتتى 1994 جىلى تامامدادى. ال وسىندا 1995-1999 جىلدار اراسىندا وقىعاندا اۋەلى 1995 جىلعى 28 شىلدەدەگى شىققان بۇيرىقپەن (ينستيتۋتقا قۇجاتىم وتكىزىلگەن كۇن 1995 جىلعى 14 شىلدە. قولحاتتىڭ ءنومىرى №160) كۇندىزگى ءبولىم 1-كۋرستاعى يپ-ز5 وقۋ توبىنىڭ ستۋدەنتى بولىپ، سونان سوڭ ينستيتۋت رەكتورى ب.س، دوسمانبەتوۆتىڭ بەرگەن رۇقساتىمەن، 1995 جىلعى 19 جەلتوقساندا شىققان بۇيرىقپەن سىرتتاي ءبولىم 2-كۋرس پ-14 وقۋ توبىنا اۋىسىپ وقىپ، 1999 جىلى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن مەملەكەتتىك بىلىكتىلىك كوميسسياسىنىڭ 1999 جىلعى 4 ناۋرىزداعى شىعارعان شەشىمىمەن بەرىلگەن «زاڭگەر-وقىتۋشى» بىلىكتىلىگىمەن ءبىتىرىپ شىقتىم. بۇل توپتا قۇقىق قورعاۋ سالاسى قىزمەتكەرلەرى وقىدى. پ-14 توبىندا وقىعان قازالىنىڭ ستۋدەنتتەرىن اتاي كەتسەك، ميليسيا مەكتەبىنىڭ بۇرىنعى تۇلەگى زاڭگەر، قازالى اۋدانى بويىنشا متك-نىڭ مايورى، سونان سوڭ قازالى اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ پودپولكوۆنيگى، تەرگەۋ ءبولىمى باستىعى ناعاشىباي نارىمبەتوۆ، قازالى اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ اعا لەيتەنانتى بيگەلدى دارمەنوۆ جانە قازالى اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمى قىزمەتكەرى ساۋلە قاينازاروۆا جانە دە بىزبەن كۋرستاس ستۋدەنت، پ-24 ورىس وقۋ توبىندا وقىعان قازالىلىق مەكتەپتىڭ قۇقىق ءپانى ءمۇعالىمى، كەيىننەن قىزىلوردا وبلىستىق بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولعان ارمان قارجاۋبايەۆتار وقىدى. ولار سول كەزدە بۇل جەردە 4 جىل وقىعاندا «قۇقىقتانۋ» كافەدراسىنداعى زاڭگەر وقىتۋشى-عالىمدار ءوتىپ جاتقان ساباقتاردان بىردە-بىر قالماعان ءتارتىپتى شاكىرتتەر بولدى.
تەك جوعارىداعى مەديسينا عالىمدارىنىڭ كىتاپتارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كەزىندە تاعى دا اكەم ساتىپ العان قازاق ءتىل ءبىلىمى سالاسى عالىمدارى اراسىندا دا جاقسى تانىس وقۋلىق دەپ ايتۋعا بولارلىق كىتاپ ع. ءابۋحانوۆتىڭ «قازاق ءتىلى» وقۋلىعى دا (لەكسيكا، فونەتيكا، مورفولوگيا مەن سينتاكسيس) مەن 1989 جىلى جازدا ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ «تاريح-فيلولوگيا» فاكۋلتەتىنىڭ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعىنا قۇجات تاپسىرعان كەزدە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇسۋدىڭ تالاپكەرگە قويىلاتىن سول ۋاقىتتاعى زاڭدى تالابى بويىنشا انا ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن الىناتىن جازباشا (ورتا مەكتەپتە وقىتىلاتىن وقۋ باعدارلاماسىنان، بولماسا ەركىن تاقىرىپقا شىعارما جازۋ جۇمىسى) ءتۇسۋ ەمتيحانىنان سوڭ بارىپ قابىلداناتىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ورتا مەكتەپتىك باعدارلامادان الىناتىن اۋىزشا ءتۇسۋ ەمتيحانىنا دايىندالۋ كەزىندە دە ەلەۋلى تۇردە جاردەمىن تيگىزگەن ەدى.
سونىمەن بىرگە كەزىندە اكەم ساتىپ العان تاعى ەكى كىتاپ تا تەك ينستيتۋتقا سول ماماندىققا تۇسكەسىن بارىپ قانا نازار اۋدارارلىق دۇنيەلەرگە اينالدى. بۇل كەزىندە اكەم ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەپ جۇرگەندە ساتىپ العان كىتاپتىڭ ءبىرى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ «عىلىم» باسپاسىنان 1967 جىلى جارىققا شىعارعان، عىلىمي قىزمەتكەرلەر مەن جوعارى وقۋ ورنى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان «قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى» (II ءبولىم. سينتاكسيس. رەداكتورلار القاسى: م. بالاقايەۆ، ت. قوردابايەۆ، ا. حاسەنوۆا، ا. ىسقاقوۆ. جاۋاپتى شىعارۋشى: ن. ىسقاقوۆا) كىتابى بولسا، ال اكەم ساتىپ العان كىتاپتىڭ ەكىنشىسى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ «عىلىم» باسپاسىنان 1969 جىلى جارىققا شىعارعان، قازاق ءتىلى گوۆورلارىنىڭ لەكسيكالىق جۇيەسى جايىندا نەداۋىر مالىمەت بەرەتىندەي 6000-عا جۋىق ءسوز قامتىلعان، عىلىمي قىزمەتكەرلەر مەن جوعارى وقۋ ورنى ستۋدەنتتەرىنە، مۇعالىمدەر مەن باسپا ءسوز قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان، وسى سالادا تۇڭعىش قۇراستىرىلعان كولەمدى ەڭبەك «قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتولوگيالىق سوزدىگى» ەدى. قۇراستىرۋشىلار: ج. دوسقارايەۆ، ق. ايتازين، ش. بەكتۇروۆ، ج. بولاتوۆ، ع. قالييەۆ، و. ناقىسبەكوۆ، ءا. نۇرماعامبەتوۆ، س. وماربەكوۆ، ش. سارىبايەۆ. رەدكوللەگيا: ع. مۇسابايەۆ (جاۋاپتى رەداكتور)، ءى. كەڭەسبايەۆ، ع. قالييەۆ، و. ناقىسبەكوۆ، ج. بولاتوۆ، ش. سارىبايەۆ.
1989 جىلعى جاز ايىندا قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ «تاريح-فيلولوگيا» فاكۋلتەتىنىڭ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعىنا ءتۇسۋ ءۇشىن (ينستيتۋتقا قۇجاتىم قابىلدانعان كۇن 27 ماۋسىم، 1989 جىل. راسپيسكا №1) تاپسىرعان ءتۇسۋ ەمتيحاندارىمدى قىزىلوردا پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە 1989 جىلى بىزدەن، تالاپكەرلەردەن، ءتۇسۋ ەمتيحاندارىن العان ەمتيحان كوميسسياسى 4 (جاقسى) دەگەن باعالارعا باعالاپ، قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە سول 1989 جىلى بولىنگەن 21 ورىننىڭ بىرىنە 1989 جىلعى 2 تامىزداعى شىققان بۇيرىقپەن 1-كۋرسقا ستۋدەنت بولىپ قابىلدانعاننان كەيىن، 1994 جىلى جاز ايىندا وسى پەدينستيتۋتتى ءبىتىرۋ ءۇشىن تاپسىرعان ەمتيحاندارىمدى بىزگە مەملەكەتتىك ەمتيحاندارىن وتكىزگەن ەمتيحان كوميسسياسى 5 (وتە جاقسى) دەگەن باعالارعا باعالاپ، مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ 1994 جىلعى 17 ماۋسىمداعى شىعارعان شەشىمى بويىنشا بەرىلگەن «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى» دەگەن ديپلوممەن بىرگە قىزىلورداداعى «ناسيحات» كىتاپ دۇكەنىنەن، قىزىلوردانىڭ «شۇعىلا» ىقشاماۋدانىنداعى ورنالاسقان «ميراس» كىتاپ دۇكەندەرىنەن مەنىڭ دە وقىپ جۇرگەن ۋاقتا ءار كەزەڭدە ساتىپ الىپ تۇرعان ازىن-اۋلاق كىتابىمدى كورىپ، شەشەم كىتابىڭدى سالىپ قوي دەپ وسى كەزدە جوعارىداعى شكاف كىلتىن ماعان ۇستاتتى. وسىدان باستاپ سوعان دەيىن ۋاقىت شەشەمدە ساقتالعان، اكەمنىڭ وسى شكافتا تۇرعان قۇجاتتارىنىڭ جارتىسى مەنىڭ يەلىگىمە كوشتى.
ال اكەمنىڭ دوكۋمەنتتەرىنىڭ 40-جىلداردىڭ ىشىندە تولتىرىلعان جارتىسىن مەن وقۋشى كۇنىمدە ويناپ ءجۇرىپ، سارايداعى ەسكى ساندىق ىشىندەگى قارا پاپكادا جاتقان جەرىنەن كورگەن ەدىم. ولار ۇيدەن ەسكى ساندىقپەن قاتار اڭداماي شىعىپ قالعان. اۋلادا كەزىندە اكەم سالدىرعان بىرنەشە ساراي، قۇرىلىس بولدى. ءبىراق ۇنەمى قۇلىپتاۋلى تۇراتىن بۇل سارايعا ەشكىم كىرە بەرمەيتىن. وندا قولدانىستان شىعىپ ەسكىرگەن زاتتار شىعارىلعان. بۇل سارايعا سونىمەن بىرگە كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى جينالىپ قويىلادى. جىعىلعان كيىز ءۇي جابدىقتارى كۇزدە كىرگىزىلىپ، جينالادى. ورمەك تە سول سارايعا قويىلادى، باقان دا سوندا تۇرادى. ال جازدا ءۇي تىگىلەتىن كەزدە ساراي اشىلىپ، كيىز ءۇي الىنادى. «شاڭىراقتى باقانمەن كوتەرىپ ۇستاپ تۇر»، – دەيدى شەشەم سول كەزگى وقۋشى بالا ماعان، جانىنا گۇلزادانى الىپ، ءوزى باس بوپ كيىز ءۇيدى ەسىكتىڭ الدىنا ءوزى تىگىپ جاتىپ. سالدەن كەيىن دوڭگەلەنگەن شاڭىراقتى جان-جاعىنان قاتارلاسا شانشىلعان ۋىقتار نىق كوتەرىپ ۇستاپ تۇرادى.
جالپى، ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىزدىڭ تاريحىندا ەنگەلس سوۆحوزى قۇرىلعان 1963-كە دەيىنگى كەزەڭدە ول جەردە كولحوز بولدى. ەنگەلس سوۆحوزى قۇرىلعان 1963-كە دەيىنگى كەزەڭ جانە ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوز قۇرىلعان 1963-تەن كەيىنگى كەزەڭ. ءبىزدىڭ تۋعان جەردىڭ سوۆەتتىك كەزدەگى تاريحىنىڭ ءوزى دە ىشتەي ءوزى وسىلاي ءبولىنىپ تۇرادى. مىنە، اكەم تۋعان جەردىڭ تاريحىنىڭ وسى كولحوزدىق كەزەڭى ۋاقىتىندا، ياعني 1963-كە دەيىنگى كەزەڭدە مەكتەپ شاكىرتى، سوعىستاعى قىزىل ارميا قاتارىندا قىزىل اسكەر، كولحوز باسقارماسىنىڭ سەكرەتارى، مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىسى، ءمۇعالىم جانە №9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ سەكرەتارلىعىنا سايلاندى. ون ەكى جىل مادەني-اعارتۋ جۇمىسىندا ىستەدى (اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى وقۋ ءۇيى جانە كىتاپحانا ءۇيى: 1947-1951 جىلدار جانە 1954-1963 جىلداردىڭ اراسى)، ون ەكى جىل قاتارىنان № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلاندى (1947-1959 جىلدار اراسى).
ال 1963 جىلعى اقپاندا كولحوزدار نەگىزىندە ەنگەلس سوۆحوزى قۇرىلعاننان كەيىن بارىپ، سول 1963 جىلدىڭ مامىرىندا جاڭا قۇرىلعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە تاعايىندالادى. 1965 جىلدىڭ 14 ناۋرىزىنان باستاپ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلانادى. اكەمنىڭ وزىنە جەكە ءۇي سالىپ جۇرگەن كەزى دە وسى كەز، وعان 1967 جىلى كىرگەن.
جوعارىداعى قۇجاتتار كولحوزدىق كەزەڭدە تولتىرىلعان. ول قۇجاتتار ىشىندە 1943 جىلى اكەمە ارمياداعى بولىمدە ىشىنە كىتاپشا يەسى اكەمنىڭ قولىن قويدىرتىپ بەرىلگەن قىزىل اسكەر كىتاپشاسى جانە كەڭەستىك وتاندى قورعاۋ ءۇشىن شايقاستا جاراقات العانى جونىندەگى 1944 جىلى بەرگەن، سانيتارلىق قىزمەتتىڭ باستىعى قولىن قويعان انىقتاما قۇجاتى جانە لەنينگراد قالاسىندا مەدكوميسسيا باستىعى، مەديسينا قىزمەتىنىڭ كاپيتانى ۆايسماننىڭ 1944 جىلى بەرگەن قۇجاتى جانە اۋداننىڭ اسكەري كوميسسارى قازالى قالاسىندا 1944 جىلى بەرگەن، اكەمدى دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى اسكەري مىندەتتەن بوساتۋ جونىندە ىشىنە اكەمنىڭ مايداننان كەلگەن وڭىرىنە گۆارديالىق بەلگىسى تاعىلعان اسكەري فورماسىمەن تۇسىرگەن فوتوسۋرەتىن جابىستىرعان كۋالىك قۇجاتى جانە 1945 جىلى سارتوبە اۋلسوۆەتى ءتوراعاسى ىزباقىشيەۆ پەن سەكرەتارى وتەپوۆتىڭ جانە 1947 جىلى جدانوۆ كولحوزى ءتوراعاسى دۇرىسبايەۆ پەن سەكرەتارى ەلۋبايەۆتىڭ جانە 1948 جىلى جدانوۆ كولحوزى ءتوراعاسى دۇرىسبايەۆ پەن سەكرەتارى كەلماعانبەتوۆتىڭ، اراندى اۋلسوۆەتى ءتوراعاسى بايماحانوۆ پەن سەكرەتارى بايدۋللايەۆتىڭ جانە 1949 جىلى اراندى اۋلسوۆەتى ءتوراعاسى بايماحانوۆ پەن سەكرەتارى ءابدىحالىقوۆتىڭ بەرگەن قۇجاتتارى جانە 1950 جىلى جدانوۆ كولحوزىنىڭ ءتوراعاسى ءالي ساعىمبايەۆتىڭ اراندى اۋلسوۆەتىنىڭ وقۋ ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اكەمدى پارتياعا كانديداتتىققا ۇسىنىپ قولىن قويعان جانە ونىڭ استىنا جدانوۆ كولحوزى باستاۋىش پارتيا ۇيىمى سەكرەتارى كەلماعانبەتوۆ تە قولىن قويعان كەپىلدەمەسى جاتتى. بۇل قۇجاتتار سارايداعى ساندىق ىشىندەگى ەسكىرگەن پاپكادا مەن كورگەن وقۋشى كۇننەن كەيىن دە تاعى دا ون شاقتى جىلداي ۋاقىت جاتىپ قالدى. اكەم وسى قارا پاپكانى بۇرىنعى كولحوزدىق كەزەڭدەگى قىزمەتتەرىنىڭ بىرىندە ۇستاعان بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
1994 جىلعى كۇز ايلارىنىڭ بىرىندە وسى سارايداعى كەيبىر ەسكىرگەن زاتتاردى الدىن الا جيناستىرىپ قويعاننان كەيىن، بەيبىت، ورىنباي، ايتۋعاندار وسى جىگىتتەردىڭ ءبىرىنىڭ تراكتور تەلەجكاسىنا سالىپ شىعارىپ تاستاعان ەدى (ايتۋعان، بەيبىت سول ۋاقتا سوۆحوزدا تراكتور جۇرگىزگەن جىگىتتەر. 1994 جىلعى اۋىل تاريحىندا ەنگەلس س-ى ءالى بار. ديرەكتورى وڭداسىن جاراسوۆ). سونىڭ الدىندا عانا جوعارىداعى اكەمنىڭ قۇجاتتارىن الىپ، ۇيدەگى وزگە قۇجاتتارىنا قوستىم. ال بۇدان كەيىن دە جاڭارعان، جاڭعىرعان ۋاقىت ەسكى زاتتار، كيىم، بۇيىمنىڭ ماڭىزىن تۇسىرسە دە، بۇرىن تولتىرىلىپ، ءمور باسىلىپ، باستىقتار قول قويعان قۇجاتتاردىڭ ماڭىزىن جويمادى، قايتا بۇرىنعىدان دا ارتتىرا ءتۇستى. كىتاپتىڭ دا ماڭىزىن جويعان جوق. جوعارىداعى بەيبىت («ا» سىنىبى)، ورىنباي، ايتۋعاندار مەكتەپتىڭ 86-جىلعى تۇلەكتەرى. بەيبىت بىزگە بيولوگيادان ساباق بەرگەن ۇستاز، جوعارى كاتەگوريالى ءمۇعالىم ەسىركەپ ءابدىرنيازوۆ اعايدىڭ بالاسى.
***
ساقان مەكتەپتە وتە ۇزدىك وقىدى. ءبارىمىز بىرگە وقىعان ەكى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىنان ماتەماتيكا پانىنە كەلگەندە اسا جۇيرىك وقۋشى وسى ساقان بولدى. اتاپ ايتقاندا، قوجاباقى مەكتەبىنىڭ 80-جىلدارداعى تاريحىندا وقۋ ۇلگەرىمى جاعىنان وتە ۇزدىك كوزگە تۇسكەن دارا ەر بالا بولدى. سوندىقتان 1979 جىلى باستاۋىشتى نۇعىمان اعايدىڭ الدىنان ەندى ءبىتىرىپ كەلگەن بىزگە قوجاباقى مەكتەبىنىڭ تاريحىندا وتە ۇزدىك ماتەماتيك ۇلدار بولعان (مەكتەپتىڭ وسى ەكى شاكىرتىنە اپايدىڭ سول كەزگى بەرگەن باعاسى)، قوجاباقى مەكتەبىن 1954 جىلى «كۇمىس مەدالعا» بىتىرگەن تۇلەگى ءابي داۋلەتكەرىموۆتى، 1974 جىلى «التىن مەدالعا» بىتىرگەن تۇلەگى اينۇر قوشقاربايەۆتى بىزگە ءار ساباق سايىن اۋزىنان تاستاماي ۇلگى ەتىپ ايتاتىن ماتەماتيكا پانىنەن ءدارىس بەرگەن ۇستازىمىز ايناش اپاي ونى دا جوعارى باعالاپ، بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتى.
ساقان مەكتەپتى بىتىرگەسىن الماتى قالاسىنا وقۋعا بارىپ، تۇسە الماعاسىن سوندا قاپ قۇرىلىستا ىستەپ، ءبىر جىلدان سوڭ 1987 جىلى جازدا 18-گە تولۋىنا بايلانىستى كۇزگى شاقىرىلىممەن سوۆەت ارمياسى قاتارىنا الىنىپ، ونى 1989 جىلى كۇزدە اياقتاعاسىن قىزىلوردادان ينجەنەر ماماندار دايىندايتىن وقۋدى ءبىتىردى. بولاشاق جارىن دا سول جەردەن تاپتى. بەرتىنگە دەيىن قىزىلوردادا ىرگەلى ەكى جوعارعى وقۋ ورنى بولدى. ونىڭ ءبىرى – جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە قىزمەت ىستەيتىن پەداگوگ كادرلاردى دايىندايتىن جوعارى وقۋ ورنى دا (قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا پەدينستيتۋتى (بۇرىنعى ن.ۆ.گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەدينستيتۋتى)، ال 1996 جىلى وقۋ ورنى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ قايتا قۇرىلدى)، ال ەكىنشىسى – ينجەنەر ماماندارىن دايىندايتىن جوعارعى وقۋ ورنى. ال 1998 جىلى وسى ەكى جوعارى وقۋ ورنى قوسىلىپ، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى سودان بارىپ قۇرىلعانى بەلگىلى.
قىزىلوردانىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ىرگەتاسى 1976 جىلدان، جامبىل گيدرومەليوراتيۆتىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ قىزىلوردا فيليالىنان باستالادى. اتالمىش وقۋ ورنى 1990 جىلى قىزىلوردا اگروونەركاسىپ ءوندىرىسى ينجەنەرلەرى ينستيتۋتى بولىپ قايتا قۇرىلدى. ال 1992 جىلى بۇل جوعارعى وقۋ ورنىنا ينستيتۋتتىڭ وقىتۋشى-پروفەسسور جانە ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇسىنىسىمەن جانە قىزىلوردا قالاسى حالقىنىڭ قولداۋىمەن قىزىلوردالىق اتاقتى كۇرىششى، كۇرىشتەن ءونىم الۋدان دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاساعان ەكى مارتە سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ىبىراي جاقايەۆ اتانىڭ ەسىمى بەرىلگەن. ال 1996 جىلى ىبىراي جاقايەۆ اتىنداعى قىزىلوردا اگروونەركاسىپ ءوندىرىسى ينجەنەرلەرى ينستيتۋتى ىبىراي جاقايەۆ اتىنداعى قىزىلوردا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتى بوپ قايتا قۇرىلدى.
ساقان دەپ وتىرعانىمىز، جوعارىدا ايتىلعانداي، «انانىڭ كوڭىلى» اڭگىمەسىندەگى ساقان. ساقان بۇل اڭگىمەنى ىلگەرىدە تۋعان جەرگە بارىپ، اكە-شەشەسىنە قۇران وقىتىپ قايتقان ءوزىنىڭ ءبىر ساپارىندا قىزىلوردا قالاسىنداعى ءوز ۇيىندە داستارقانى باسىندا اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ايتقان بولاتىن. وندا قىزىلوردانىڭ «مەرەي» ىقشاماۋدانىندا تۇراتىن كەزى. سول كەزدە اۋىلداعى ءۇي جاقتا تۇراتىن كورشىمىز بودان اعانىڭ ۇيىنە بارىپ، باس-كوز بوپ ءجۇرىڭىز دەدىم دەيدى. سوندا كورشىمىزدىڭ اناسىنىڭ ايتقانى. بودان سادەنوۆ سوۆحوزدا جۇرگىزۋشى بولدى. ونىڭ اناسى ىڭكار اجە ۇلى وتان سوعىسى تىلىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتكەن ايەل ادام رەتىندە باعالاناتىن جانە كوپتى كورگەن، كوپ جاساعان ادام رەتىندە جاڭا باس قوسقان جاستار دا باتا الاتىن. ساقاندار اۋىلدا از رۋ ەكەنى راس. ولار قاراماشاقتان، ال ءبىز جاماناقتان تارايمىز. قاراماشاق تا، جاماناق تا ءالىمنىڭ بالاسى. قاراماشاقتاردى ءتورتقارا دەپ، ال جاماناقتى شەكتى دەپ تە ايتادى. ءبىراق ازان شاقىرىلعان اتتارى – قاراماشاق، جاماناق. ءالىمنىڭ ەندى ءبىر بالاسىنىڭ اتى – ۇلاناق. ۇلاناقتى قاراكەسەك دەپ اتايدى. قاراماشاقتىڭ ءتورتقارا دەپ، جاماناقتىڭ شەكتى دەپ اتالۋلارىنىڭ وزىندىك تۇسىنىگى بار. ال ۇلاناقتىڭ قاراكەسەك اتالۋىنىڭ سەبەبى ءالىمنىڭ اكەسى قاراكەسەكپەن بايلانىستىرىلىپ تۇسىندىرىلەدى. جالپى، ءالىمنىڭ اكەسى قايىرباي-قاراكەسەكتەن ءۇش ۇل تۋعان: بايسارى، ءالىم، شومەن. بايسارىنىڭ اناسى بولەك تە، ءالىم مەن شومەننىڭ اناسى ءبىر. قاعاز انادان تۋعان. ءتورتقارا، شەكتىمەن قوسا ءالىمنىڭ التى بالاسىنىڭ ىشىندەگى قاراكەسەكتى دە قوزعاعان سەبەبىمىز – اكەمنىڭ ناعاشى جۇرتى وسى قاراكەسەك رۋى. اكەمنىڭ اناسى ۇلبولسىن انا قاراكەسەكتىڭ قىزى. سوندىقتان قاراكەسەكتەر اكەممەن قاتتى قالجىڭداسادى ەكەن. اكەم دە كەزىندە ناعاشى جۇرتى – قاراكەسەكتەردى انامنىڭ شىعىپ وتىرعان جەرى دەپ ءىشتارتىپ تۇرعان كورىنەدى. «قاراكەسەكتەردىڭ قالجىڭى» اڭگىمەسىندە دە بۇل تۋرالى ايتىلعان.
اكەمنىڭ ناعاشى اتاسى قاراكەسەك ەرىمبەتتىڭ ۇلى بولماعان، ءبىراق التى قىزى بولعان. ولار ۇلبولسىن، قىزبولعان، ماقپال، ماۋىتى، ماساتى جانە مەيىرحان. اكەم وسى التى قىزدىڭ ءبىرى – ۇلبولسىن انادان دۇنيەگە كەلگەن. ال قوجاباقى اۋىلى بىلەتىن جۇرگىزۋشى قازىبەك ناشەنوۆ اعامىز وسى التى قىزدىڭ ءبىرى – مەيىرحان اجەدەن تۋعان. مەيىرحان اجە بەرىگە دەيىن ءومىر ءسۇردى. شەشەم 1942 جىلى دۇنيەدەن وزعان ءوزىنىڭ ەنەسى ۇلبولسىن انامىز تۋرالى ايتقان ءبىر اڭگىمەسىندە: «كەلىن بولىپ تۇسكەنىمدە ۇلكەندەر جاعى: «شىراعىم، ەنەڭ ءبىر ايەل زاتىنىڭ ىشىندەگى ەستىسى بولعان جان ەدى. اناسىنا مىنا ورتانشى بالا كوبىرەك تارتقان» دەپ وتىراتىن» دەيتىن كەيىن ەسەيگەن سوڭ قازالى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە جانە قازالى اۋداندىق ءبىلىم بولىمدەرىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر ىستەگەن مامان، مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولعان، اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى بولعان، قازالىنىڭ ءبىلىم ءبولىمى تاريحىنداعى ەسىمى بەلگىلى پەداگوگ مامان بولعان اكەمنىڭ تۋعان ءىنىسى بايبولات قاراقۇلوۆ اعامىز تۋرالى.
ال ءوزىمىزدىڭ ناعاشى جۇرتىمىز – كەتەلەر. شەشەم – كەتەنىڭ قىزى. ال كەتە رۋىنا بايلانىستى كەتەبيكە انامەن بايلانىستىرىلا ايتىلاتىن اڭگىمە بار. شەشەمنىڭ ءوز اتاسى كەتە ورازبايدان ءتورت ۇل تۋعان. ولار: كەۋلىمجاي، ءامىرجاي، مامىرباي جانە ەڭ كىشىسى 1900 جىلى تۋعان شەشەمنىڭ اكەسى قوڭىرباي. ال ناعاشى اتاسى، «بەس سىرلىبايدىڭ» ءبىرى – مامەتەكتەن تاراعان بايكەننەن ءۇش ۇل، ءبىر قىز. ولار: الماعانبەت، بەردىش، شەشەمنىڭ شەشەسى جانىكە جانە تويبازار.
كىشكەنەنىڭ ۇسەنىنەن شىققان ەسكى ءسوز، ەستى ءسوزدىڭ كومبەسى، قازالىلىق بەلگىلى تاريحشى، ۇستاز اقانجان كەلىمبەتوۆ 2001 جىلى قىزىلوردادا ءوز شاڭىراعىندا داستارقانى باسىندا وتىرىپ ايتقان اڭگىمەسىندە وسى كىشكەنەنىڭ اسانىنىڭ مامەتەگىنە بەرگەن باعاسىندا: «اساننىڭ مامەتەگى دەگەن ءسوز قونعان رۋ ەدى. ودان كەزىندە اقىن شىققان جەر» دەدى. ال كىشكەنەنىڭ ۇسەن رۋىنان شىققان تاعى ءبىر اقىن نۇرسۇلتان جۇبات ۇلىنىڭ اقىندىق قۋاتى جايلى پىكىرىندە: «نۇرسۇلتان جۇباتوۆ دەگەن – باۋىرىنان جاراعان جۇيرىك» دەپ باعا بەردى. ءبىز تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكادا عىلىمي جوبا ەتىپ قورعاپ شىققان اقىن باينازار وتەپ ۇلى دا وسى كىشكەنەنىڭ ۇسەن رۋىنان شىققان اقىن بولاتىن. ياعني اقانجان اعايدىڭ ايتۋىندا، ادام بالاسى ءۇشىن ءسوزدىڭ جولىن ۇستانۋ دەگەن دە – ءبىر قاسيەت ەكەن. ويتكەنى ءسوز ونەرى دەگەن دە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ بويىنا قونا بەرمەيتىن قاسيەت كورىنەدى. مىسالى، اتاقتى كىشى ءجۇز جاقايىم جەتەس بي كەزىندە مەشىت ۇستاپ كىشكەنەنىڭ التى بالاسىن بىر-بىرىنەن الالاماي ساباق بەرىپ ساۋاتتاندىرعان كىشكەنەنىڭ جولشارا رۋىنان شىققان رامبەردى يشاندى بويىنا ءسوز قونعاندىعى ءۇشىن دە قاتتى قۇرمەتتەگەن. ويتكەنى رامبەردى يشان تەك ءدىن جولىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءسوزدىڭ دە جولىن ۇستانعان ءتىلمار جان بولعان، ولەڭ دە جازعان كىسى. بۇل تۋرالى حالىق ۋاعىندا جەتەس بيدەن: «ءوزىڭىز اتاقتى جەتەس بي بولا تۇرا رامبەردىنى سونشا قۇرمەتتەپ ونىڭ الدىندا نە ءۇشىن كىشىرەيەسىز؟» دەپ سۇراعاندا، سوندا جەتەس بي رامبەردى تۋرالى: «مەن ءبىر اتقا مىنسەم، رامبەردى ەكى اتقا ءمىنىپ جۇرگەن جوق پا» دەپ جاۋاپ بەرگەن ءدىن يەسى يشاننىڭ سونىمەن بىرگە ءتىلمار، سوزگە دە شەشەن ادام ەكەنىن مەڭزەپ.
تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ 1998 جىلى قازالىنىڭ بىرلىك اۋىلىندا رامبەردى يشان مەشىتى اشىلدى. الدىن الا سول كەزگى قازالى اۋدانىنىڭ اكىمى بولاتبەك پۇسىرمانوۆ جانە سول كەزدەگى اراندى اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى شاتتىق احمەتوۆتەر كەلىپ سويلەپ اشادى دەپ جوسپارلانعان، كىشكەنەنىڭ جولشارا رۋىنان شىققان، تالاي جىلدار باسشى قىزمەتتەردە ىستەگەن بەلگىلى پەداگوگ امانگەلدى ەسەتوۆ اعاي جۇرگىزەدى دەپ كۇتىلگەن بىرلىك اۋىلىنداعى رامبەردى يشان مەشىتىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنىڭ سەنارييىن جازىپ دايىنداۋ ماقساتىندا بىرلىك اۋىلىندا وتكەن ءماسليحاتقا قوجاباقى اۋىلىنان كەپ قاتىسىپ جۇرگەنىمىزدە جوعارىداعى اڭگىمەنى سول جەرگە جينالعان ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان داستارقان ۇستىندە ەستىگەن ەدىك. سەنارييگە ءبىر كەرەگى بولار دەپ ايتقان ەدى. مىنا رامبەردى يشاندى كەي ادام تەك مەشىت ۇستاعان، ءدىننىڭ جولىن ۇستانعان ادام دەپ قانا ويلاپ ءجۇر، ول سونىمەن بىرگە ءسوزدىڭ دە جولىن ۇستانعان ادام، ولەڭ دە جازعان كىسى دەدى. سەنارييگە كىرگىزىلدى. ول ۋاقىتتا كىشكەنەنىڭ جولشاراسىنىڭ ىشىندەگى ءۋاجدى ءسوز ايتار اقساقالدارىنىڭ ءبىرى جانە اۋدانداعى اقساقالداردىڭ ءبىرى، 40 جىل ۋاقىت جەرگىلىكتى سايلانبالى مەملەكەتتىك بيلىك ورگانى – سوۆەتتىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولعان تەمىرباي ەمەش ۇلى اقساقال بار. ءبىزدى ءوز كولىگىمەن مەشىتتىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى ءماسليحات ىشىندە بولسىن دەپ ارلى-بەرلى قاتىناتىپ جۇرگەن – سول تەمىرباي ەمەشوۆ اقساقالدىڭ ۇلكەن ۇلى، كىشكەنەنىڭ جولشاراسى، ول دا 40 جىل باسشى قىزمەتتە ىستەگەن، كومسومولدى باسقارعان، 30 جىلدان اسا ۋاقىت مەكتەپ باسقارعان №25 ورتا مەكتەپتىڭ سول كەزگى ديرەكتورى الماس تەمىرباي ۇلى.
اجەمنىڭ اعالارى الماعانبەت پەن بەردىشتىڭ بالالارىن قوجاباقى جاقسى بىلەدى. ال اجەمنىڭ ءىنىسى تويبازار بايكەنوۆ تۋرالى بوزكول اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى جاقسى بىلەدى. سونىمەن بىرگە شەشەمنىڭ اكەسى قوڭىربايدىڭ ءبىر اعاسى كەۋلىمجايدىڭ ۇلى، ۇستا كىسى كەتە ءجۇسىپ تۋرالى دا بوزكول اۋىلىندا تۇراتىندار جاقسى بىلەدى. ونىڭ اعاسى كەۋلىمجاي ۇلى جۇگىنىس اتامىز دا ۇستا بولعان. ول مەنىڭ وقۋشى بالا كۇنىمدە 45 شاقىرىم جەردەگى اۋدان ورتالىعى – جاڭاقازالى پوسەلكەسىنەن قاشىرمەن كەلەتىن. قاشىرىن ەسىكتىڭ الدىنا بايلاپ قويىپ، شەشەمنىڭ، ياعني نەمەرە قارىنداسىنىڭ، قولىنان شاي ءىشىپ الىپ، ءشوپ باسىنا اتتانىپ كەتەدى. سوندا جاتىپ ءشوپ ورادى. ول قاشىرمەن قالاداعى مالىنىڭ قىستىق ءشوبىن سوۆحوزدان دايىنداپ الۋ ءۇشىن كەلگەن.
جالپى، قوڭىربايدىڭ ءبىر اعاسى كەۋلىمجايدان جۇگىنىس، ءجۇسىپ، ءنازيپا تاراسا، ال شەشەم ايتۋلى مولدا بولعان ادام ەدى دەپ وتىراتىن ەندى ءبىر اعاسى مامىربايدان بازارگۇل، نازىگۇل، زەينوللا، ناعي تارايدى. ءامىرجايدان بالا جوق.
مەن باستاۋىشتا وقىپ جۇرگەن كەز 70-جىلداردا اجەم جاز ايىندا ناۋقاستان قىسىلىپ ۇزىلەيىن جاتقاندا سول كۇنى جانىنا جوعارىدا اتالعان بوزكولدە تۇراتىن ءىنىسى تويبازار بايكەنوۆ كەپ وتىردى. ول كىسى سوندا مەنى جۇمساپ: «ءومىرزاققا ايتشى، جانىكە قىسىلىپ جاتىر دەپ ايت» دەدى. ءومىرزاق دەپ وتىرعانى – وسى قىسىلىپ جاتقان اجەم مەن جانىندا وتىرعان ءىنىسى تويبازار اعالارىمىزدىڭ ۇلكەن اعالارى الماعانبەتتىڭ ەنگەلستىڭ ساۋدا سالاسىنىڭ كەڭسەسىندە ىستەيتىن قىزمەتتەگى ۇلى ەدى. اجەم دۇنيە سالعاندا ادامدار: «ءاي، جانىكەدەي كەمپىرلەر ەندى تۋماس. بۇل كەمپىرلەردىڭ سۇيەگى مىقتى ەدى عوي»، – دەدى. ويتكەنى ولار 1941-1945 جىلدار اراسىنداعى سوعىستىڭ تىلداعى اۋىرتپالىعىن يىعىنا كوتەرە العان ادامدار بولاتىن. قازاق تاريحىنداعى ايتىلاتىن تاركىلەۋدىڭ كەزىن دە كوردى، اشتىق كەزىن دە كوردى، ۇجىمداستىرۋ ۋاقىتىن دە وتكەردى. وندا ورازبايەۆ قوڭىرباي مەن ورازبايەۆا جانىكە جاس سەميا بولاتىن. تۇڭعىشى ابىلاي قوڭىربايەۆ 1925 جىلعى. ابىلاي قوڭىربايەۆ قوجاباقى اۋىلىندا تۇردى. بىزدەن ءبىر جىل كەيىن وقىعان روزا ەسىمدى جالعىز قىزى بولدى. روزا بالا كۇنىندە ۇيگە ءجيى كەلەتىن. ونى گۇلزادا اپامنىڭ ىزىنە ەرگەن جالعىز ءسىڭلىسى دەيتىن. ال شەشەم بىردە مەن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن 80-جىلدارى ءوزىنىڭ اعاسى ابىلاي قوڭىربايەۆ تۋرالى: «ابىلاي بۇرىن دا ۇيلەنگەن. ۇيىندە دە بولىپ ەدىم. ابىلاي بۇرىن قالادا تۇردى. ابىلايدىڭ سودان قالادا بالاسى بار» دەدى. كەيىن ءجۇمادىلدا ەسىمدى ابىلاي قوڭىربايەۆتىڭ ۇلى دا اكەسىنىڭ تۋعان-تۋىستارىمەن ىزدەپ قاتىستى. ال ءىنىسى تۋرالى شەشەمنىڭ: «ادام سىيلاۋعا كەلگەندە وتە ادەپتى بالا ەدى. ساباققا كەلگەندە العىر بالا ەدى. ءابدىلدا ومىردەن ەرتە كەتتى عوي» دەپ سويلەيتىن ءوزىنىڭ ىزىنە ەرگەن ءابدىلدا قوڭىربايەۆ دەگەن دە ءىنىسى بولعان.
ۇلى وتان سوعىسى باستالعاننان كەيىن سوعىسقا اتتانىپ كەتىپ، مايدانعا ارتيللەريست رەتىندە كىرىپ، 1942 جىلى جەلتوقسان ايىندا ۇرىس دالاسىندا حابارسىز كەتكەن شەشەمنىڭ اكەسى قوڭىرباي ورازبايەۆ 1941 جىلعى سوعىسقا دەيىنگى ۋاقىتتا ساتۋشى، ساۋدا قىزمەتكەرى بوپ ىستەگەن جان. سوندىقتان تەك ول تاريحتان حابارى بار ادامدار عانا شەشەمدى: «بۇل دەگەن قوڭىرباي پىركانشىكتىڭ قىزى عوي» دەپ سويلەيتىن. «پىركانشىك» ءسوزى تاريحي تۇرعىدان العاندا قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ لەكسيكاسىنىڭ قورىنداعى تاريحي ءسوز. سوزدىك بويىنشا بەرىلەتىن ماعىناسى «ساۋدا قىزمەتكەرى، ساتۋشى» دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك بەرىلەدى. «پىركانشىك» ءسوزى قازاقتىڭ ءتىلشى-عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىندەگى كەلتىرىلگەن دەرەكتەر بويىنشا قازاق دالاسىنا XIX عاسىردا ورىس وتارشىلدىعى ارقىلى كاپيتاليستىك قارىم-قاتىناستاردىڭ دەندەپ ەنۋىنە بايلانىستى XIX عاسىردىڭ 2-جارتىسىنان باستاپ سول كەزگى باسپا ءسوز بەتىندە ايقىن كورىنىس تابا باستاعان سوزدەردىڭ قاتارىنا جاتادى.
ەگەر قازالىنىڭ 1941-1945 جىلداعى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى تاريحىن وقىپ وتىرساڭىز، وندا تىلدا ەرلەرشە ەڭبەك ەتكەن ايەل جاندار قاتارىندا سالتانات قاراقۇلوۆا ەسىمدى ايەل ادامنىڭ ەسىمىنە دە كوزىمىز تۇسەر ەدى. ول جونىندە اۋدان تاريحى جونىندە باياندالعان، 1998 جىلى باسىلىپ شىققان تاريحي ەڭبەك – «ورتايماعان قازانى – قاسيەتتى قازالى» (اۆتورلار: ن.ت.مۇسابايەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ا.ن.مۇسابايەۆا. جاۋاپتى شىعارۋشى جۋرناليست ج.ماكەنالييەۆ) كىتابىنىڭ «ەلدىك پەن ەرلىك» بولىمىندە دە ايتىلادى. وسى سوعىس كەزىندە تىلدا ەرلەرشە ەڭبەك ەتكەن ايەل ادامداردىڭ قاتارىنداعى سالتانات قاراقۇلوۆا ءبىزدىڭ اراندى قىرىنىڭ تۇرعىنى. ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە اۋىلدا، ياعني قوجاباقى اۋىلىندا تۇردى. سونىمەن بىرگە، ايتا كەتسەك، ءبىزدىڭ سول مەكتەپ وقۋشىسى كۇنىمىزدە كەيىن، 2001 جىلى ءبىز سول قوجاباقى اۋىلىنان تۇڭعىش رەت جانە اۋداندا ادەبيەت سەكسياسىنان تۇڭعىش جازىلعان، سونان سوڭ رەسپۋبليكالىق عىلىمي جوبادا فيلولوگ عالىمداردىڭ الدىندا «حالىق اقىنى باينازار وتەپوۆ شىعارماشىلىعىنداعى ەل تاعدىرى جانە اقىن ولەڭدەرىنىڭ كوركەمدىك ءمانى» دەگەن تاقىرىپتا قورعاپ شىققان (رەسپۋبليكالىق عىلىمي جوبالار جارىسىنىڭ II دارەجەلى ديپلومى، قورعاعان – 1985 جىلى تۋعان گ. باينازاروۆا)، 1984 جىلى دۇنيەدەن وتكەن اقىن باينازار وتەپوۆ تە اۋىلدا، قوجاباقى اۋىلىندا تۇردى. بىردە ءبىزدى، مەكتەپتىڭ القىزىل گالستۋك تاققان ءبىر توپ مەكتەپ پيونەرلەرىن – «قىزىل ىزشىلەر» توبىن مەكتەپتىڭ سول 80-جىلدارداعى تاربيە ىستەرىن ۇيىمداستىرۋدا ءرولى وتە زور بولعان مامانى، اعا پيونەر ۆوجاتىي روزا ابدىراشيەۆا اپايدىڭ اۋىلدىڭ كولحوزدىق كەزەڭىنىڭ كۋاسى بولعان باسقا دا بىرنەشە جاسى ۇلكەن كىسىلەردىڭ شاڭىراعىمەن بىرگە سول كەزەڭنىڭ كۋاگەرى باينازار وتەپوۆتىڭ شاڭىراعىنا دا ول كىسىنىڭ اۋزىنان اڭگىمە تىڭداپ، جازىپ الۋعا باستاپ الىپ بارعانى بار.
سول جوعارىدا اتى اتالعان سالتانات قاراقۇلوۆانىڭ ءبىر كەزدە ءوزى كوزى كورگەن ۇلى وتان سوعىسىنان قايتپاي قالعان شەشەمنىڭ اكەسى ورازبايەۆ قوڭىربايعا كەزىندەگى بەرگەن باعاسىندا قوڭىرباي ورازبايەۆ جايىندا: «قوڭىربايدىڭ مىنەزىندە ازاماتتىعى بار جان بولدى. قوڭىرباي دەگەن اتتىڭ ۇستىندە تىپ-تىك وتىراتىن قويۋ قارا مۇرتتى كىسى ەدى» دەپ سۋرەتتەگەن ەدى. ءبىزدىڭ ۇيدە كەشەگى 90-جىلدارعا دەيىن شەشەم دۇنيەدەن وتەمىن دەگەنشە اتتىڭ ەكى ەر-توقىمى جانە اتتىڭ ەكى قامشىسى ساقتالىپ كەلدى. بۇل ەر-توقىمنىڭ بىرەۋى سوعىستان قايتپاعان شەشەمنىڭ اكەسى قوڭىرباي ورازبايەۆتىڭ ەر-توقىمى بولسا، ال ەكىنشى ەر-توقىم اكەمنىڭ ەر-توقىمى. ەكى اتتىڭ قامشىلارى دا اكەمنىڭ قامشىلارى.
اكەم اتتىڭ جايىن بالا كۇنىنەن بىلگەن. وعان شەشەمنىڭ ايتقان مىنا اڭگىمەسى دالەل بولا الادى. «اكەڭ العاش ەلدەن ارمياعا الىنعانىندا، كوماندير ورىس جىگىتى ەكەن. سوندا الگى ورىس جىگىتى اكەڭنەن: «اتتىڭ جايىن بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇراپتى. اكەڭ ءوزى سوعىستا بولعان كەزى تۋرالى ايتقاندا وسىلاي دەپ ايتاتىن. الگى ورىس جىگىتى: «اتتىڭ جايىن بىلەسىڭ بە؟» – دەپ سۇرادى دەيدى. «بىلەم» دەيدى اكەڭ. نەگە بىلمەسىن، اۋىلدا وسكەن بالا ەمەس پە؟».
قىزىل اسكەر كىتاپشاسى بويىنشا اكەم جاياۋ اسكەردە، گۆارديالىق بولىمدە، ياعني لەنينگراد مايدانىنداعى 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 190-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ 1-اتقىشتار روتاسىندا بولعان «سترەلوك»، اتقىش قىزمەتىنەن بۇرىن اۋەلى ارتيللەريالىق اسكەردە، ياعني 87-جەكە ارتيللەريا ديۆيزيونىنىڭ ارتيللەريا پاركىندە «ەزدوۆوي» قىزمەتىن اتقارعان. سوسىن ارتيللەريادان سوعىس كەزىندە لەنينگرادتا جانە ونىڭ ماڭايىندا ورنالاسقان، لەنينگراد مايدانى شتابىنا تىكەلەي باعىناتىن، مايدان قولباسشىلىعىنىڭ سوڭعى رەزەرۆىندە تۇرعان 36-زاپاستاعى اتقىشتار بريگاداسىنىڭ 389-زاپاستاعى اتقىشتار پولكىنىڭ 2-باتالونىنىڭ 4-روتاسىنا اۋىستىرىلعان. سوندىقتان جوعارىداعى ورىس كومانديردىڭ تاراپىنان اكەمە «اتتىڭ جايىن بىلەسىڭ بە؟» دەپ قويىلعان سۇراق وسى العاش «ەزدوۆوي» قىزمەتىنە باعىتتالعاندا قويىلعان سۇراق دەپ ويلايمىز. ويتكەنى ارتيللەرياداعى سولدات «ەزدوۆويلاردىڭ» جۇمىسى وسى اتتارعا بايلانىستى، ارتيللەريا اسكەرىندەگى جۇك اربالارىنا جەگىلەتىن اتتاردى باسقاراتىن دەلبەشىلەر قىزمەتى.
سونىمەن بىرگە ايتا كەتسەك، اكەم 1944 جىلدىڭ تامىز ايىندا مايداننان، قىزىل ارميادان ورالعان سوڭ، اسكەري مىندەتتى ونىڭ دەنساۋلىق جاعدايىن كوميسسارياتتىڭ 1944 جىلعى 4 قىركۇيەكتەگى مەدكوميسسياسىنا سالىپ كۋالاندىرعاننان كەيىن، ونى اسكەري مىندەتتەن بوساتۋ تۋرالى قازالى اۋدانى اسكەري كوميسسارى قول قويعان كس №0133 ساندى كۋالىككە («سۆيدەتەلستۆو وب وسۆوبوجدەنيي وت ۆوينسكوي وبيازاننوستي» كۋالىگى) سۋرەت جيەگىنە اسكەري كوميسسارياتتىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ ءتۇسىپ، اكەمنىڭ مايداننان كەلگەن ۇستىندەگى اسكەري كيىممەن تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتى جابىستىرىلعان.
ياعني 1944 جىلدىڭ تامىز ايىندا سونىڭ الدىندا عانا 1941 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىنەن 1944 جىلدىڭ 27 قاڭتارىنا دەيىن 872 كۇن نەمىس اسكەرىنىڭ قورشاۋىندا تۇرعان لەنينگرادتان سول قالادا ورنالاسقان اسكەري گوسپيتالدىڭ مەديسينا قىزمەتى كاپيتانى، مەدكوميسسيا باستىعى ۆايسمان قولىن قويىپ، №268 اسكەري ەۆاكوگوسپيتالدىڭ دوڭگەلەك ءمورى باسىلىپ ءتۇسىپ كۋالاندىرىلعان №188575 ساندى قۇجاتپەن شىعىپ، قازالىنىڭ پاتشالى رەسەيگە قاراعان تاريحىندا سالىنعان ءوزىنىڭ قازالى تەمىرجول ستانساسىنان ءتۇسىپ، سول كەزگى اۋداندا مايدانعا كومەك بەرىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان كولحوزداردىڭ بىرەۋى (ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن 1946 جىلعى كورسەتكىش بويىنشا قازالى اۋدانىندا ءالى 61 كولحوز جۇمىس ىستەپ جاتتى. «ورتايماعان قازانى – قاسيەتتى قازالى» تاريح كىتابىنان الىنعان. اۆتورلارى: ن.ت. مۇسابايەۆ، ا.ن. مۇسابايەۆا. جاۋاپتى شىعارۋشىسى ج.ماكەنالييەۆ. 112-بەت) – ءوزىنىڭ تۋعان كولحوزى №9 اراندى اۋىل سوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ كولحوزىنا قاراي اسىعا باسىپ كەلە جاتقان، اكەسى قوجاحمەت 1934 جىلى، اناسى ۇلبولسىن 1942 جىلى دۇنيەدەن وتكەن، الدىنداعى جدانوۆ كولحوزىنداعى سەمياسىندا ءوزىن جولىنا قاراپ كۇتىپ وتىرعان 16 جاستاعى ءىنىسى بايبولات (قاراقۇلوۆ)، 11 جاستاعى ءىنىسى بايمۇرات (قوجاحمەتوۆ) ەسىمدى تۋعان ەكى ءىنىسى بار، سول كەزدە وزىمەن بىرگە كەلە جاتقان، سول كەزگى ارمياداعى جاۋىنگەردىڭ جەكە باسىن كۋالاندىراتىن بىردەن-بىر قۇجاتى قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنىڭ (1941 جىلعى 7 قازانداعى ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن ەنگىزىلدى) «پروحوجدەنيە سلۋجبى» بولىمىندەگى ارمياداعى سوڭعى قىزمەت ەتكەن ءبولىمى – 63-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ پولكى 190-گۆارديالىق پولكىنىڭ «190-ي كراسنوزنام. گۆاردەيسكيي سترەلكوۆىي پولك» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ ءتۇسىپ، كومانديردىڭ قولى قويىلعان جازبادا اسكەري اتاعىن «گۆارديي ريادوۆوي» دەپ دەپ كورسەتكەن (ريادوۆوي – ۆوينسكوە زۆانيە، ۋستانوۆلەننوە ۆ ۆوورۋجەننىح سيلاح منوگيح گوسۋدارست ۆ دليا سولدات. ۆ سوۆەتسكيح ۆوورۋجەننىح سيلاح ۆۆەدەنو ۆ 1943 گ.، دو ەتوگو – كراسنوارمەەس. سوحرانياەتسيا ۆ سوۆرەمەننوي روسسيي. ورىس تىلىندەگى تاريحي سوزدىكتەن الىنعان)، سۋرەتتە اسكەري كيىم كيگەن، كەۋدەسىنىڭ وڭ جاق ومىراۋىنا گۆارديا بەلگىسى تاعىلعان، سول كەزگى ءوزىنىڭ اراندى قىرىنا ۇلى وتان سوعىسىنان كەلە جاتقان سول كەزگى 19 جاستاعى سولداتتىڭ بەينەسى – وسى.
سونىمەن بىرگە اكەمنىڭ 1944 جىلى تامىز ايىندا ارميا قاتارىنان كەلگەن سوڭ ءوزىنىڭ تۋعان كولحوزىندا كومسومول جاستاردىڭ قاتارىنا قابىلدانىپ، سول كەزگى ىستەگەن العاشقى قىزمەتتەرى – ءوزىنىڭ تۋعان كولحوزى №9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما سەكرەتارى جانە مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى، ءمۇعالىم قىزمەتتەرى كەزىندە دە اكەم سول قىزمەتتەرى ۋاقىتىندا دا ءوز جۇمىستارىن اتقا ءمىنىپ ءجۇرىپ ىستەگەن. مىسالى، شەشەمنىڭ اكەمنىڭ ءمۇعالىم بوپ جۇرگەن كەزى تۋرالى ايتقان: «جينالىستان شىققان با، الدى كەشقۇرىم، ەكى ءمۇعالىم جىگىت بوپ اۋداننان سالت اتپەن كەلە جاتقان عوي. ول ۋاقىتتا وقۋ ءبولىمى بەرگى قالادا» دەپ باستالاتىن تاعى دا ءبىر اڭگىمەسىندە دە سول ۋاقىتتا مۇعالىمدىك جۇمىستا جۇرگەن اكەمنىڭ اتقا ءمىنىپ جۇرگەنىن كورەمىز. سوندىقتان دا جوعارىدا ايتىلعان ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرعان اكەمە ءتيىستى ەر-توقىم مەن قامشىلار اكەمنىڭ سول ءبىر ۋاقىتتارداعى 40-جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ ىستەگەن العاشقى كەزگى قىزمەتتەرى، ياعني اكەمنىڭ سوناۋ ءبىر ۋاقىتتاردا اتقا مىنگەن كەزىنەن قالعان ەستەلىكتەر.
ەگەر شەشەم سوعىس باستالار 1941 جىلى 13 جاستاعى ءجاسوسپىرىم قىز بولسا، ال اكەم ۇلى وتان سوعىسى باستالعان 1941 جىلى 16 جاسار ءجاسوسپىرىم بالا بولدى. اكەم دە 1941 جىلعى ۇلى وتان سوعىسىنا دەيىن-اق سوۆەت مەكتەبىنە بارىپ، سوۆەت مەكتەبىندە وقىعان. شەشەم دە سول كەزدە سوۆەت مەكتەبىنە بارىپ، سوۆەتتىك مەكتەپتە وقىعان. «باياعىدا لاتىن قارپىمەن جازۋشى ەدىك-اۋ» دەيتىن شەشەم بۇل تۋرالى.
ءبىزدىڭ قازاق جازۋ تاريحىندا 1929 جىلعا دەيىن اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان ءالىپبي قولدانىستا بولسا (مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق زاڭدىلىعىنا سايكەس رەفورمالانعان احمەت بايتۇرسىنوۆ جاساعان ۇلتتىق ءالىپبي، «توتە جازۋ» سول كەزدە قولدانىستا بولدى. ءبىزدىڭ قازاق جازۋى تاريحىمىزدا تالاي قازاق بالاسى وسى الىپبيمەن ساۋاتىن اشتى)، ال 1929 جىلدان 1940 جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ قازاق جازۋى تاريحىندا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان قازاق ءالىپبيى قولدانىستا بولعان بولاتىن. مىسالى، اكەمنىڭ 1943 جىلى جاسى 18 جاسقا تولۋىنا بايلانىستى زاڭعا سايكەس ارميا قاتارىنا الىنىپ، 1943 جىلدىڭ ناۋرىزىنان 1944 جىلدىڭ تامىز ايىنا دەيىن ارميادا بولعان كەزىنەن قالعان قۇجاتتىڭ ءبىرى – ونىڭ ۇرىس كەزىندە جاراقات العاندىعىن جانە ونىڭ مايداندا بولعاندىعىمەن بايلانىسىن كۋالاندىراتىن قۇجات – 1944 جىلدىڭ 9 ناۋرىزى كۇنى كەڭەستىك وتان ءۇشىن شايقاستا جاراقات الدى دەپ جازىلعان «سپراۆكا و رانەنيي» دەگەن سانيتارلىق قىزمەتتىڭ باستىعى قول قويعان انىقتاما قۇجات بولسا، وسى انىقتامانىڭ سىرتقى بەتىنە سونىڭ الدىندا عانا، ياعني ۇلى وتان سوعىسى باستالار الدىندا عانا، 1940 جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ جازۋ تاريحىمىزدا قولدانىستا بولعان لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان قازاق الفاۆيتىمەن باسىلىپ شىققان مەكتەپ وقۋلىعىنىڭ بەتىنەن قيىپ الىنعان قاعاز جابىستىرىلعان. ول وقۋلىقتىڭ بەتىنەن قيىپ الىنعان قاعازدى انىقتاما قۇجات جىرتىلىپ كەتپەسىن دەگەن ويمەن 1944 جىلى ەلگە كەلگەن سوڭ اكەم جابىستىرعان بولۋ كەرەك. وسى انىقتاما قۇجاتتىڭ سىرتقى بەتىنە قيىلىپ جابىستىرىلعان وقۋلىق قاعازىندا تەكست بار. سول ءماتىندى ءبىز بالا كۇنىمىزدە قىزىق كورىپ وقىپ وتىراتىنبىز. ونىڭ ارىپتەرىن تانىپ وقۋعا بىردەن-بىر كومەكشى بولعان – بىزگە مەكتەپتە وقىتىلاتىن شەت ءتىلى ءپانى.
ءبىزدى 7 جاسقا تولعان سوڭ مەكتەپكە 1-سىنىپقا وقۋعا قابىلداپ الىپ، باستاۋىشتا ساباق بەرگەن العاشقى ۇستازىمىز، اقىن نۇعىمان ءابدىرازاقوۆ اعايدىڭ الدىنان 1979 جىلى باستاۋىش مەكتەپتى ءبىتىرىپ ۇلكەن مەكتەپكە كەلگەننەن كەيىن-اق، ءبىزدىڭ مەكتەپتە وقىتىلاتىن پاندەرىمىزدىڭ قاتارىنا شەت ءتىلى دەگەن ءپان قوسىلعان ەدى. ءبىر كلاستى ەكىگە ءبولدى. انا توپقا اعىلشىن ءتىلى، بىزگە فرانسۋز ءتىلى ءپانى جۇرگىزىلدى. اعىلشىن ءتىلىن وقىعان توپتارعا №25 مەكتەپتىڭ جوعارى ءبىلىمدى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇستازدارى ساباق بەرسە، ال بىزگە جوعارى ءبىلىمدى شەت ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى، فرانسۋز ءتىلىنىڭ مامانى، جوعارى كاتەگوريالى پەداگوگ قۋانىش كادىروۆا اپاي ساباق بەردى. ول №25 مەكتەپتە شەت تىلىنەن تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان كەيىن دە ساباق بەرگەن ۇستاز. ال №25 مەكتەپتىڭ اعىلشىن ءتىلى پانىنەن ساباق بەرگەن بايىرعى تاجىريبەلى ۇستازدارىنىڭ ءبىرى – ول جوعارى كاتەگوريالى پەداگوگ گۇلجامال قوجامقۇلوۆا اپاي بولاتىن. ول اپاي دا №25 مەكتەپتە اعىلشىن تىلىنەن تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان كەيىن دە ساباق بەرگەن ۇستاز.
سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ سول وقۋشى كۇنىمىزدە، ياعني 80-جىلداردىڭ ىشىندە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ورتالىعىنداعى ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ اعىلشىن جانە فرانسۋز ءتىلى ماماندىقتارى بويىنشا جوعارى ءبىلىم الىپ وقىپ جاتقان ءبىر توپ ستۋدەنتتەرى قوجاباقى اۋىلىنا كەلىپ، قوجاباقى مەكتەبىنەن پراكتيكادان ءوتتى. ولار سىنىپتارعا ساباق بەرۋگە جانە سىنىپ جەتەكشىلىككە بەكىتىلدى. بىزگە الماجان دەگەن ستۋدەنت اپاي بەكىتىلگەن ەدى. ول اپاي وسى پراكتيكاسىنىڭ كەزىندە قۋانىش اپايدىڭ ورنىنا بىزگە فرانسۋز ءتىلى پانىنەن ساباق جۇرگىزدى، ماتەماتيكا پانىنەن ءدارىس بەرگەن ۇستازىمىز ايناش اپايدان كەيىنگى ءبىزدىڭ سىنىپ جەتەكشىمىز، قازاق ءتىلى جانە قازاق ادەبيەتى پاندەرىنىڭ ۇستازى ءجاندىلدا سۇندەتوۆ اعايمەن قاتار بىزگە سىنىپ جەتەكشى دە بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كلاسپەن تولىققاندى جۇمىس جۇرگىزدى. وقۋشىلار اپايدى قۇرمەتتەپ شىعارىپ سالدى.
شەت ءتىلى ءپانى كەيىن ءبىز ءوزىمىز دە جوعارعى وقۋ ورنىندا، قازاق فيلولوگياسى ماماندىعىندا وقىپ جۇرگەندە دە وقىتىلدى. «قازاق فيلولوگياسى جانە تاريح» فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە شەت ءتىلى ءپانى رەتىندە اراب ءتىلى ءپانى ءجۇردى. ودان بىزگە اراب ءتىلىنىڭ جوعارى ءبىلىمدى مامانى، الماتى قالاسىنداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تۇلەگى بايماحانوۆا شولپان اپاي ساباق بەردى. اراب ءتىلى ءپانىن بولاشاقتا قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بولاتىن ستۋدەنتتەر دەن قويىپ وقىدى. سونداي ستۋدەنتتەردىڭ قاتارىنا، مىسالى، سول كەزدە ءبىزدىڭ توپتا وقىعان جۇلدىز، جانارلاردى ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ولار ورىس ءتىلى ءپانىن وقۋدا دا بەلسەندىلىك تانىتتى. ال ورىس ءتىلى ءپانىن وقىتقان – وقىتۋشى مۇحيت اقداۋلەتوۆ. سونىمەن بىرگە شولپان اپاي بىزگە جاقسى تاربيەشى دە بولعان ەدى. تەك شولپان اپاي عانا ەمەس، سول كەزدە قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى بەرىلگەن (1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە زاڭمەن قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى بەرىلدى) 1989-90 وقۋ جىلىنان باستاپ وقۋ ورنىندا ءوز الدىنا فاكۋلتەت بولىپ قۇرىلىپ، دەربەس شاڭىراعىن كوتەرگەن «قازاق فيلولوگياسى جانە تاريح» فاكۋلتەتىندەگى قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى جانە سونداي-اق تاريح كافەدراسىنىڭ بارلىق ۇستازدارى دا بىزگە ءوز ونەگەلى ىستەرىمەن جاقسى تاربيەشى بولدى دەپ تولىق ايتۋعا بولادى.
سول كەزدە ءبىزدىڭ كۋرسىمىزعا قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى داۋىرىنەن نەمەسە جىراۋلىق پوەزيا كەزەڭىنەن (قازاق ادەبيەتى تاريحى ءپانىنىڭ لەكسيا ساباقتارى) وقىپ تۇرعان دارىستەرىن كوبىنە «ءبىز وتكەن ساباعىمىزدا...» دەپ باستاپ الىپ، «قورىتا كەلگەندە،...» دەگەن سوزدەرمەن اياقتاپ وتىراتىن فاكۋلتەتتىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، ادەبيەتشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تەمىرحان تەبەگەنوۆ سول كەزدە فاكۋلتەتتىڭ ونەر جولىندا جانە ساباقتا ۇزدىك كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن ستۋدەنت قىز بالالارىن بىزگە، 1-كۋرس ستۋدەنتتەرىنە، ءار كەزدە ماقتانىش ەتە سويلەيتىن ەدى. «سەندەر ەندى 5 جىلدان سوڭ بۇل جەردەن «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى» دەگەن ديپلوم الىپ شىعاسىڭدار!» دەگەن ءسوزدى 1-كۋرستارعا ءار ۋاقىتتا كوتەرىڭكى لەپپەن ايتاتىن ۇستاز پەداگوگ عالىم سول ارقىلى 1-كۋرستىقتارعا ونەر مەن ءبىلىم جولىن ۇلگى ەتتى. ول وي-پىكىردىڭ ءبارى دە پەداگوگ ۇستازدىڭ ءوزى الدىندا ءدارىس بەرىپ كەلە جاتقان ستۋدەنتتەرىن سول كەزدە بىزگە، 1-كۋرستارعا، سىرتتاي ماقتانىش ەتىپ ايتىپ تانىستىرىپ وتىراتىن «اناۋ 5-كۋرستاعى وقيتىن قالدىگۇل، اناۋ 2-كۋرستاعى لەنا، اناۋ 2-كۋرستاعى جىبەك، گۇلجاھان» دەگەن سياقتى سويلەمدەرى ىشىندە جاتاتىن.
سونىمەن بىرگە بەلگىلى عالىم تەمىرحان تەبەگەنوۆ 1-كۋرستارعا الدىمەن ۇلت ءباسپاسوزىنىڭ وقىرمانى بولۋدى جانە قىزىلوردانىڭ ن.بەكەجانوۆ تەاترىنىڭ تۇراقتى كورەرمەنى بولۋدى ناسيحاتتادى. ءبىز وسى 1989-1990 وقۋ جىلىندا قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ 1-كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە 1990 جىلى 22 ناۋرىزدان باستاپ العاشقى سانى جارىق كورگەن، تۇڭعىش رەداكتورى بەلگىلى قازاق رەداكتورى جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى بولعان «انا ءتىلى» ۇلت باسىلىمىنا سول كەزدە بىزگە، 1-كۋرس ستۋدەنتتەرىنە، جازىلۋعا باعىت بەرىپ، ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا ىقپال ەتكەن ۇستاز.
ال ايتا كەتسەك، تەاتر سىنشىلارىنان جاقسى باعا العان قىزىلوردا تەاترى سول كەزەڭ ۋاقىتىندا دا كەرەمەت قويىلىمدارىمەن ءوز كورەرمەنىن قۋانتقان تەاتر. سونداي قويىلىمدار ءبىرىن سول كەزگى ۋاقىت ولشەمىمەن اتاساق، ءبىز 1988-1989 وقۋ جىلىندا وسى قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ جەتى ايلىق، اقىلى دايىندىق كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە اقىن-دراماتۋرگ يرانبەك ورازبايەۆتىڭ پەساسى بويىنشا ساحنالانعان «كۇشىگىنەن تالانعان» سپەكتاكلىنىڭ تەاتردا پرەمەراسى قويىلعان ەدى. ساحنالاعان – تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى ەرعالي ورازىمبەتوۆ. ءبىز وسى تەاتردان سونىمەن بىرگە ستۋدەنتتىك شاقتا رەجيسسەر حۇسەيىن تەمىروۆ قويعان تالاي سپەكتاكلدەردىڭ دە كورەرمەنى بولدىق.
ال ۇستازدىڭ سول كەزدە بىزگە، 1-كۋرس ستۋدەنتتەرىنە، اناۋ قالدىگۇل دەپ سىرتتاي ماقتان ەتىپ ايتاتىن ستۋدەنتى كەيىن رەسپۋبليكادا قازاق ءتىل ءبىلىمى سالاسىنداعى ەسىمى بەلگىلى ءتىلشى-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ال سول كەزدە فاكۋلتەتتە 5-كۋرستا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنت، سونان سوڭ وقۋ ورنىن ۇزدىك ديپلومعا اياقتاپ شىعىپ، سونان سوڭ ءبىزدىڭ 19-وقۋ توبىمىزعا مورفولوگيادان ساباق جۇرگىزگەن ۇستاز (قازىرگى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ سەمينار ساباقتارى) – ەسەنوۆا قالدىگۇل اپاي. سونىمەن بىرگە قالدىگۇل اپايدىڭ سول كەزگى 5-كۋرستاعى وقيتىن كۋرستاسى، وقۋدى ۇزدىك بىتىرگەن اقىن نۇرلىبەك سافين دە، كەيىننەن قازاق جۋرناليستيكاسى مەن ادەبيەتىندەگى ەسىمى بەلگىلى قالامگەر نۇرلىبەك سامات ۇلى، سول كەزدە بىزگە، 19-وقۋ توبىمىزعا، جىراۋلىق پوەزيا كەزەڭىنەن (XV-XVIII عاسىرداعى ادەبي مۇرالارىمىز. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءپانىنىڭ سەمينار ساباقتارى) ساباق جۇرگىزدى. ول سول كەزدە پروفەسسور مەدەۋالى اعايعا «جالعىز تال» اتتى ولەڭ ارناعان اقىن. پروفەسسور مەدەۋالى بيماعانبەتوۆ اعاي كۋرسىمىزعا سينتاكسيستىڭ ءدارىس ساباقتارىن وقىعان ۇستاز. ال اتالمىش ولەڭ 1990-1991 وقۋ جىلىندا ءبىز وسى ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەدينستيتۋتىندا 2-كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزدە وبلىستىق گازەت رەداكتورى ءنۇردىلدا ۋالييەۆ باسقاراتىن قىزىلوردا وبلىستىق «لەنين جولى» گازەتىنىڭ جاستارعا ارنالىپ شىققان بەتىندە 1990 جىلعى 23 قاراشا كۇنى جارىق كوردى. «مەنىڭ «جالعىز تال» دەيتىن جالعىز ولەڭىم بار. وڭاشادا سونى وقىپ، كوزىمە جاس الامىن... ويتكەنى جاستايىمنان جالعىز ءوستىم عوي» دەيدى پروفەسسور ۇستاز «جالعىز تال» ولەڭىنىڭ ەپيگرافىندا. «كورىنبەي قالار قاراڭعى تۇسسە كۇندىزگى ءىز، كولەڭكە باسقان كوڭىلگە كەلىپ كۇن كىرگىز. ءبىر ولەڭىمەن جىلاتۋ مىڭدى مىقتىلىق، مىڭ ولەڭ جازىپ تەبىرەنتە الماي ءجۇرمىز ءبىز» دەيدى قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ سول كەزدەگى وقىتۋشىسى، اقىن، ادەبيەتشى نۇرلىبەك سافين ۇستازعا ارناعان ءوز ولەڭىندە. قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ جاستارىنىڭ ولەڭدەرى بەرىلگەن نومىردەگى بۇل جىر استىندا سونىمەن بىرگە 10-وقۋ توبىندا وقىعان گرۋپپالاسىمىز اينۇر ارالبايەۆانىڭ دا «جەك كورەم» اتتى ولەڭى بەرىلگەن. «ماحابباتتى ساتقانداردى جەك كورەم، سىرتتان سوزبەن اتقانداردى جەك كورەم. ەركىن ءجۇرىپ العا اتتاساڭ ءبىر قادام، ەتەگىڭنەن تارتقانداردى جەك كورەم» دەيدى اينۇر «جەك كورەم» اتتى ولەڭىندە. ال ۇستازدىڭ سول كەزدە بىزگە، 1-كۋرستارعا، اناۋ لەنا دەپ سىرتتاي ماقتان ەتىپ ايتىپ وتىرعان ستۋدەنتى سول كەزدە فاكۋلتەتتە 2-كۋرستا وقيتىن ستۋدەنت، سول كەزدە-اق قازاققا ەسىمى بەلگىلى ايتىسكەر اقىن جانە قازاقتان تانىمال اندەرىمەن باعاسىن العان انشى-كومپوزيتور، بارشا قازاققا ەسىمى بەلگىلى ونەر يەسى اتانعان ەلەنا ءابدىحالىقوۆا.
ال اكەمە جوعارىداعى 1944 جىلدىڭ 9 ناۋرىزى كۇنى كەڭەستىك وتان ءۇشىن شايقاستا جاراقات الدى دەپ سانيتارلىق قىزمەتتىڭ باستىعى قول قويىپ، تولتىرعان انىقتاما قۇجاتتىڭ سىرتقى بەتىنە جابىستىرىلعان قاعازداعى لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان قازاق الفاۆيتىمەن جازىلعان ءماتىننىڭ تاقىرىبى «تايگادا» دەپ اتالادى.
وندا وقۋلىق بالالاردىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن ولارعا تايگا جايلى مالىمەت بەرىپ وتىر. العاشقى ابزاسىندا «مىڭداعان كيلومەتر جەرگە يت تۇمسىعى باتپايتىن تايگا ورمانى سوزىلىپ جاتىر. مۇنىڭ كەي جەرلەرىن وزەندەر عانا كەسىپ وتەدى، كەي جەرلەرىندە كولدەر عانا ۇشىرايدى. عاسىرلار بويى جاساعان شىرشا، پيحتا، سامىرسىن، ليستۆەننيسا اعاشتارى كەرەگەدەي تۇتاسىپ تۇر. اندا-ساندا ءار جەردەن اق قايىڭدار كوزگە تۇسەدى. قاي جەر بولسا سول جەردە قيراعان اعاشتاردان ادام اياق الىپ جۇرە المايدى» دەپ كەلەتىن تەكستىڭ جوعارى جاعىندا «ءوز جەرلەرىڭنىڭ كۇن رايى جىل مەزگىلىنە قاراي قالاي وزگەرەتىنىن ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەر» دەپ وقۋلىق بالالارعا تاپسىرما دا بەرگەن.
مۇندا پيحتا، ليستۆەننيسا اعاشتارىنىڭ اتاۋى قازاقشا اتاۋمەن بەرىلمەگەن، ورىس تىلىندەگى كۇيىندە بەرىلگەن. ال كەزىندە اكەم 1954-1963 جىلداردىڭ اراسىندا قازالى اۋدانىنداعى ماكسيم گوركيي اتىنداعى كولحوزىنىڭ (قازالى اۋدانىنىڭ قازىرگى قوجاباقى اۋىلى) كىتاپحانا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ۋاقىتىندا قازالىدان ساتىپ الىپ، سونان سوڭ كىتاپتىڭ العاشقى ىشكى بەتىنە فاميلياسىن جازىپ، فاميلياسى جانىنا قولىن قويىپ، ونىڭ استىنا «5.VI-1956 جىل. ساتىپ الىندى قازالىداعى كىتاپحانا دۇكەنىنەن» دەپ جازۋ ءتۇسىرىپ كەتكەن، 1954 جىلى موسكۆا قالاسىنان شەت تىلدەر مەن ۇلت تىلدەر سوزدىكتەرىنىڭ باسپاسىنان شىققان ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتىڭ (50000 ءسوز، جالپى رەداكسياسىن باسقارعان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ن.ت. ساۋرانبايەۆ) 526-بەتىندە پيحتا جايلى سامىرسىن (سولتۇستىك جاقتا وسەتىن اعاش) دەپ كورسەتىلسە، ال سوزدىكتىڭ 317-بەتىندە ليستۆەننيسا اعاشى جايلى بال قاراعاي، ساعىز قاراعاي دەپ كورسەتىلەدى. ال سوزدىكتىڭ 272-بەتىندە كەدر جايلى دا سامىرسىن، بال قاراعاي؛ سيبيرسكيي كەدر سيبير بال قاراعايى دەپ كورسەتىلگەن.
«باياعىدا لاتىن قارپىمەن جازۋشى ەدىك-اۋ» دەپ شەشەمنىڭ وتكەن كۇندى ەسكە الىپ سويلەگەنىندەي، ءبىز قازاق جازۋىنىڭ تاريحىندا 1929 جىل مەن 1940 جىلداردىڭ اراسىندا قولدانىستا بولعان لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان قازاق الىپبيىمەن 1989-1994 جىلداردىڭ اراسىندا قىزىلوردا قالاسىنداعى ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىندا وقىپ جۇرگەندە دە كەزدەستىك. ويتكەنى مۇندا بولاشاق ورتا مەكتەپ مۇعالىمدەرى ءۇشىن «قازاق جازۋىنىڭ تاريحى» ءپانى جۇرگىزىلەدى. بۇل ءپاندى ءبىزدىڭ كۋرسقا ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ بەلگىلى ءتىلشى-عالىم پروفەسسورى ءالي بايجولوۆ اعاي جۇرگىزدى. بۇل ءپان بولاشاق قازاق ءتىلى ماماندارىنا ءبىزدىڭ بابالارىمىز قالدىرعان باعا جەتپەس تاريحي-مادەني مۇرامىز تاس جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى كونە تۇركى جازۋىنان باستاپ وقىتىلادى. ەگەر قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ ءتىلشى-عالىم پروفەسسورى ءالي بايجولوۆ اعايدىڭ سول كەزدە ءبىزدىڭ كۋرسىمىزعا جازدىرتقان (قىزىلوردانىڭ پەدينستيتۋتىنا 1989 جىلى وقۋعا تۇسكەن قىزىلوردالىق ستۋدەنتتەر جانە كوكشەتاۋ وبلىسىنان كەلگەن 25 ستۋدەنتتەن قۇرالعان (كيال) 19، 39-توپتار جانە دە ورىس مەكتەبىنە قازاق ءتىلى پانىنەن بەرۋ ءۇشىن دايىندالعان (كرش) 29-توپ) «قازاق گرافيكاسىنىڭ تاريحى» كۋرسى لەكسياسى داپتەرىنىڭ پاراقتارىن بۇگىندە دە قايتادان ءبىر پاراقتاپ كورسەك، وندا ءتىلشى-عالىم ءا. بايجولوۆ بۇل ءپان بويىنشا وقىعان لەكسياسىنىڭ كىرىسپەسىندە «سوڭعى جىلدارى (1973-1974 جىلداردان باستاپ) جوعارى وقۋ ورىندارىندا كونە تۇركى، اراب، لاتىن گرافيكاسى كۋرسى وقىتىلا باستادى. ماقسات – حالىقتىڭ مۇراگەرلىك ۇلگىدە گرافيكاسىنىڭ تاريحىنان مالىمەت بەرۋ» دەپ سول كەزدە بىزگە، ستۋدەنتتەرگە، ءوزى وقىتىپ جاتقان ءپانىنىڭ وقىتىلۋ ماقساتىن دا جازدىرتا كەتكەن ەكەن.
ءسسسر-دىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا 1930 جىلى شىققان ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن نەگىزدەلگەن بارلىق جەردە 1930-1931-وقۋ جىلىنان باستاپ جالپىعا بىردەي مىندەتتى ءتورتجىلدىق باستاۋىش ءبىلىم الۋدى جۇزەگە اسىرۋ، سوسىن ءسسسر-دىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى كەزەڭدە جالپىعا بىردەي مىندەتتى جەتىجىلدىق ءبىلىمدى جۇزەگە اسىرۋ (1958 جىلى 24 جەلتوقسانداعى شىققان زاڭمەن سوعان دەيىنگى جالپىعا بىردەي مىندەتتى جەتىجىلدىق ءبىلىم جالپىعا بىردەي مىندەتتى سەگىزجىلدىق بىلىمگە اينالدى. وسىعان بايلانىستى بارلىق جەتىجىلدىق مەكتەپتەر سەگىزجىلدىق مەكتەپتەرگە اينالدىرىلدى. وعان كوشۋ 1962-1963 جىلداردا تولىق اياقتالدى) جانە سونىمەن بىرگە جالپىعا بىردەي ورتا ءبىلىم – وسىلاي كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرىلدى. ورتا ءبىلىم الۋ ءسسسر-دىڭ ءبىلىم سالاسىندا سول كەزگە دەيىن ون سىنىپ بولسا، 58-دەگى رەفورمادان كەيىن ورتا ءبىلىم الۋ ون ءبىر سىنىپ بولدى. ال 1964-1966 جىلدارى سسسر-دە ورتا ءبىلىم قايتادان ون سىنىپ بولدى. ءسسسر-دىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا 1966 جىلى مەكتەپتەردى 10 مەن 11-سىنىپتار قاتارلاسىپ ءبىتىردى جانە وسى 1966 جىلى 11-سىنىپتىقتاردىڭ سوڭى ءبىتىردى.
جاسى 18-گە 1943 جىلى تولىپ قىزىل ارمياعا الىنامىن دەگەنشە 1942 جىلى قوجاباقىداعى (م.گوركيي مەكتەبى) جەتىجىلدىق ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتى تولىق ەمەس ورتا بىلىممەن ءبىتىرىپ شىققان اكەم (وسى مەكتەپ 40-جىلدار اياعىنا قاراي تولىق ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپكە اينالدى) ومىردە كەيىن قىزمەتىنە جانە سول كەزگى تولىق ورتا ءبىلىم الۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى ءوز اتىنا 1965 جىلدىڭ 16 ءيۋنى كۇنى بەرىلگەن مەكتەپ اتتەستاتىندا «كەشكى جۇمىسشى جاستار مەكتەبىنىڭ ون ءبىرىنشى كلاسىن تولىق ءبىتىرىپ شىقتى» دەگەن تولىق ورتا بىلىمگە دە قول جەتكىزسە، ال ومىردە كۇندەلىكتى ءۇي تىرشىلىگىندە ءۇي شارۋاسى، بالا تاربيەسىمەن اينالىسقان شەشەم بولسا، ومىردە تولىق ورتا ءبىلىم الماعان، ياعني ورتا ءبىلىمى جايىندا اتتەستاتى جوق.
جالپى، 30-جىلدارى مىندەتتى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ تۋرالى قاۋلىلاردىڭ جۇزەگە اسۋى نەگىزىندە «ايەل تەڭسىڭ، پراۆاڭ سەن ال – دەگەن وسى زاڭ» دەپ جامبىل اقىن جىرلاعانداي، سوۆەت قىزدارىنىڭ، ال العا كەتكەن حالىقتارمەن سالىستىرىپ قاراعاندا سول كەزدە كەي سالالاردا ءالى دە كەنجەلەگەن ءبىز سياقتى حالىقتاردا اسىرەسە قازاق قىزدارىنىڭ وقۋعا تارتىلىپ، قوعامعا ارالاسۋى ۇلكەن ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تۇرسا دا، سول كەزدەگى قازاق قىزدارىنىڭ قاتارىنىڭ وقۋى ءالى دە كەشەۋىلدەگەن سياقتى. ونىڭ ناقتى ءبىر مىسالىن الىپ قاراساق، ءبىر عانا قوجاباقى مەكتەبىنەن 40-جىلداردىڭ اياق شەنىندە العاش رەت تولىق ورتا بىلىممەن ءبىتىرىپ شىعىپ تۇرعان تۇلەكتەرىنىڭ قاتارىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، سايدىڭ تاسىنداي بولعان العاشقى تۇلەكتەر – ەر-ازاماتتار اتىنا كوزىڭىز تۇسەر ەدى.
سول العاش رەت تولىق ورتا بىلىممەن بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ ىشىندە كەيىن ءوز وقىرمانىنا:
سونىڭ ءبارىن زەردەممەن تانىپ جۇرەم،
جانارتاۋ بوپ ىشىمنەن جانىپ جۇرەم.
ءبىراق كوزگە تۇسۋگە قۇشتار ەمەن،
كولەڭكەدە سوندىقتان قالىپ جۇرەم.
قۋسا دا قىزىل ءسوزدىڭ قىسىراعىن،
بىرەۋلەردىڭ داڭقى مەن ءىسى ءمالىم.
نە تىندىرسام مەن سونى مىسە تۇتپاي،
ازىرقانىپ ايتۋعا قىسىلامىن،
– دەپ جازعان № 25 مەكتەپتىڭ ءومىر جولدا قالام ۇستاعان بارلىق تۇلەكتەرىنىڭ ىشىندە ءاردايىم كوشباسشى ورىندا تۇراتىن تۇلعاسى، ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى، سىر ەلى جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىنداعى ەسىمى بەلگىلى تۇلعا جۋرناليست، سىر ءوڭىرىنىڭ جۋرناليستيكاسى تاريحىنداعى ەسىمى بەلگىلى رەداكتور، وقىرماندارعا بەلگىلى بىرنەشە جىر كىتاپتارىنىڭ اۆتورى، ەسىمى بەلگىلى اقىن، قازاقستاننىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى سەيىل بورانبايەۆ بار. سول تۇلەكتەردىڭ ىشىندە:
ىستىقسىڭ، تۋعان جەرىم – اراندى قىر،
كورگەنشە ساعىنامىن قاراڭدى ءبىر.
كوز تويماس كوكتەمدەگى كەلبەتىڭدى،
كەستەلەپ جازا المادىم جارامدى جىر،
– دەپ ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن اقىندىق جۇرەكپەن جىرعا قوسقان ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى، جاس ۇرپاققا زەردەلى ءتالىم بەرىپ، ولاردىڭ بويىنا، ەڭ الدىمەن، تاريحي سانا قالىپتاستىرا العان تاريحشى مامان جانە سونىمەن بىرگە ءسوز ونەرىنىڭ مايتالمانى جانە ءوزىنىڭ ءتۋابىتتى تابيعي بولمىسىمەن-اق قازالى اۋدانىنىڭ زيالى ازاماتتارىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلە العان اقىن-ۇستاز اقانجان كەلىمبەتوۆ بار. سول العاشقى ورتا ءبىلىم العان تۇلەكتەر ىشىندە سونىمەن بىرگە №25 مەكتەپ تاريحىنداعى بەلگىلى تاريحشى مامان، مەكتەپتىڭ شاكىرتتەرىنەن شىققان وسى اقىن تۇلعالار سەيىل بورانبايەۆ، اقانجان كەلىمبەتوۆ جانە دە تاعى دا ءبىر اقىن انەس نارىمبەتوۆتىڭ سىنىپتاسى اقبەرگەن شۇلەنبايەۆ تا بار. ەسىمى قۇرمەتپەن اتالاتىن بۇل ۇستاز ومىردە ۇستازدىق قىزمەتىمەن قاتار فوتوگراف تا بولعان. ونىڭ 1953 جىلعى ۇلى مارحابات شۇلەنبايەۆ وسى اكەسىنىڭ سىنىپتاسى ا.كەلىمبەتوۆتىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقي الاتىن قوجاباقىداعى بىردەن-بىر ادام بولدى. مارحابات شۇلەنبايەۆ مەكتەپتى 70-جىلى بىتىرگەن. ول سول جىلداردا مەكتەپتە جۇمىس ىستەگەن، 90-جىلداردا ءوزىنىڭ ايتۋىندا، كوبىنە-كوپ سۋرەتشى بولاتبەك اعايعا كومەكشى بولىپ ءجۇرىپتى. مەكتەپ تاريحىندا ىستەگەن بولاتبەك دەگەن اعاي جايلى ادامدار: «سۋرەت دەگەن – ۇلكەن دۇنيە. ونىڭ ءتىلىن ءتۇسىنۋ كەز كەلگەن جانعا وتە قيىن. سونىڭ ءتىلىن تۇسىنە الاتىن، سوعان ءبىلىمى جەتە الاتىنداي بۇرىن بولاتبەك دەگەن سۋرەتشى اعاي ىستەگەن وسى №25 مەكتەپتە» دەيتىن. ال مارحابات شۇلەنبايەۆ كەيىننەن سوۆحوزدا، ونىن ىشىندە فەرمادا ىستەدى، فەرمانىڭ تراكتورىن دا جۇرگىزدى. مارحابات شۇلەنبايەۆتىڭ قاتارى ءبىز ەندى 1 جاسقا كەپ جاتقاندا، كەيىن ءبىز دە وقىعان №25 مەكتەپ تۇلەگى بولعان جىگىتتەر بولاتىن. سوندىقتان بۇل جىگىتتەردىڭ بالالىق ۋاقىتتان ەسەيگەن جاستىق كەزەڭدەرى، ولاردىڭ ارميادا بوپ كەلگەن كەزدەرى وسى 70-جىلداردىڭ ىشىنە سايكەس كەلەدى.
جالپى، 70-جىلدار ءىشىنىڭ دە وزىنە ءتان تىنىس-تىرشىلىگى بار. ول كەزدىڭ دە جىگىتتەرىنىڭ گيتارادا وينالعان سول ۋاقىتتان ءبىزدىڭ بالا كوڭىلىمىزگە ۇيالاپ قالعان وزدەرىنىڭ كوشە اندەرى بولدى. ال ەنگەلستىڭ 80-جىلداعى گيتاراشىلارى ول اندەردى قايتالاپ ويناعان جوق. ءوز ۋاقىتىنىڭ كوشە اندەرىن ايتتى.
وسى 70-جىلدار ءىشى ءبىزدىڭ دە № 25 ورتا مەكتەپتىڭ 1-كلاسىنا وقۋعا الىنىپ، 1976-1979 جىلدار ىشىندە قوجاباقىداعى № 25 ورتا مەكتەپتىڭ باستاۋىش كلاسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىز. مەكتەپ تاريحىندا سول 1976-دان باستاپ مەكتەپ ديرەكتورى امانگەلدى ەسەتوۆ اعاي بولسا، ال سوۆحوز تاريحىندا ءبىز باستاۋىشتا وقىپ جۇرگەن كەزدە 1975-تەن باستاپ سوۆحوزدى سوۆحوز ديرەكتورى جوكەلوۆ بۇركىت باسقارىپ تۇردى. وسى سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ ۇلى جوكەلوۆ الماتبەك تە باستاۋىشتا نۇعىمان ءابدىرازاقوۆ اعايدان سول ۋاقىتتا بىزبەن بىرگە ءتالىم العان بولاتىن.
2014 جىلدىڭ 26 ساۋىرىندە «سىر بويىندا» جارىق كورگەن قورقىت اتا اتىنداعى ءقمۋ-دىڭ دوسەنتى ايمان ايتبايەۆانىڭ سىر بويىنداعى تۇڭعىش تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قورقىت اتا اتىنداعى ءقمۋ-دىڭ پروفەسسورى وتەۋباي قوجاق ۇلى جايلى جازىلعان «تاريحتى تەرەڭىنەن زەردەلەگەن» اتتى ماقالاسىندا 1954 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، 1976-1980 جىلدار ىشىندە گۋريەۆ قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىعان بولاشاق عالىم، ۇستاز تۋرالى سول تۇستاعى زامانداستارى سياقتى مورالدىق بايلىقتى مۇرات تۇتقان، تازالىقتى، ادالدىقتى، تەمىردەي ءتارتىپتى، قوعامدىق مۇددەنى تۋ ەتىپ ۇستانعان بۋىننىڭ وكىلى دەي كەلە: «بۇل بۋىن سانىمەن ەمەس، ساپاسىمەن دە، تۋعان جىلىمەن ەمەس، قوسقان ۇلەسىمەن دە كوڭىل مارقايتاتىن كورىكتى، ءتول دامۋىمىزعا بەلەس بولا الارلىق بەدەر قوسا العان تاريحي بۋىن دەگەنگە قوسىلار ەدىم» دەپ باعا بەرەدى.
ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ءبىر كەزدە ءوزىمىز 1988-1989 جىلدارى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ جانىنداعى جەتى ايلىق، اقىلى كەشكى دايىندىق كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە تاريح پەن قوعامتانۋ پاندەرىنەن وسى پەدينستيتۋتتىڭ 1989 جىلعى ءتۇسۋ ەمتيحانىنا دايىنداپ ءدارىس بەرگەن ۇستاز، ال وقۋعا تۇسكەن سوڭ، 1989-1994 جىلدار اراسىندا وسى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ «قازاق فيلولوگياسى جانە تاريح» فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە ءبىز وقىعان فاكۋلتەتتە دەكاننىڭ ورىنباسارى بوپ قىزمەت ىستەگەن ۇستاز (1989-1994 جىلدار اراسىندا فاكۋلتەتتىڭ دەكانى بولعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باعدات كارىبوز ۇلى كارىبوزوۆ) تاريحشى عالىم وتەۋباي قوجاق ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ تۋعان قالاسى قازالى قالاسىنان 1972 جىلى عاني مۇراتبايەۆ اتىنداعى №17 ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىققان جىلدارى دا جانە بولاشاق تاريحشى عالىمنىڭ ورتا مەكتەپتەن كەيىنگى جىلداردا قازالى اۋدانىنداعى XXII پارتسەزد اتىنداعى سوۆحوزدا ەڭبەك ەتكەن جىلدارى دا جانە 1976-1980 جىلدار اراسىندا گۋريەۆ قالاسىنداعى پەدينستيتۋتتا تاريح جانە قوعامتانۋ ماماندىعى بويىنشا جوعارى ءبىلىم الىپ جۇرگەن جىلدارى دا وسى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قوجاباقىنىڭ مەكتەبىن تولىق ورتا بىلىممەن ءبىتىرىپ شىققان العاشقى تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى، تاريحشى ۇستاز اقبەرگەن شۇلەنبايەۆتىڭ ۇلى مارحابات شۇلەنبايەۆ ارقىلى قوزعالىپ كەتىپ وتىرعان 60-70-جىلداردىڭ ۋاقىتتارىنا سايكەس كەلەدى جانە قورقىت اتا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنت عالىمى ايمان ايتبايەۆا ءوزىنىڭ جوعارىداعى ماقالاسىندا سول كەزگى بۋىنعا ەرەكشە باعا بەرىپ وتىر. بۇل ءبىر عانا تاريحشى عالىم ۇستاز وتەۋباي قوجاقۇلىنا بەرىلگەن باعا ەمەس، ونىڭ سول 60-70-جىلداردىڭ ىشىندە ەسەيىپ ومىرگە ازاماتتىق كوزقاراستارى قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن بارلىق اعا، ءىنى، وزگە دە قۇربى-قۇرداس زامانداستارىنا بەرىلگەن جوعارى دارەجەدەگى ءادىل باعا دەپ تۇسىنۋگە بولادى.
ال وسى اڭگىمە بوپ وتىرعان 60-70-جىلداردىڭ ۋاقىتتارىن ەسكە تۇسىرەتىن ەڭ ءبىر باستى دۇنيەنىڭ ءبىرى – ول سول 70-جىلداردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ دە بالا سانامىزعا سول كەزەڭدەگى قازاق راديوسىنىڭ ەفيرى ارقىلى مىزعىماستاي بولىپ ءسىڭىسىپ ورنىعىپ قالعان 60-70-جىلداردىڭ ىشىندەگى قازاق اندەرى ەدى. وعان قوسا سول 70-جىلداردىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ ۇيىمىزدەگى تۇرعان، ساتىپ الىنعان، وينالعان مۋزىكاعا ساي ءتۇرلى-تۇستى جارىعى قۇبىلىپ جانىپ تۇراتىن مۋزىكالىق قوندىرعى ورناتىلعان، راديوقابىلداعىشى جانە پلاستينكا ويناتقىشى بار II كلاستى «گامما-ۆ» راديولاسىنان №25 ورتا مەكتەبىن 1973 جىلى ءبىتىرىپ شىققان ۇلكەن اعام عابيت جانە №25 مەكتەپتى 1978 جىلى ءبىتىرىپ شىققان ودان كەيىنگى اعام عابدول، ياعني سول 70-جىلداردىڭ ءىشىنىڭ جىگىت بولعان جاستارى ءجيى قويىپ ويناتىپ جاتاتىن، سول 70-جىلداردىڭ ىشىندەگى تەك قانا قازاق ۇلتى تۇراتىن كولحوز-سوۆحوزداردا تۇراتىن وزگە دە قازاق قىز-جىگىتتەرىنىڭ سول كەزەڭدەگى سۇيىكتى مۋزىكالارىنا، اندەرىنە اينالعان، ايگىلى سوۆەت ەستراداسىنىڭ ءانشىسى، كومپوزيتور، ءازىربايجان حالقىنان شىققان اتاقتى ونەر ادامى پولاد بيۋل-بيۋل وگلى ورىنداعان «دولالاي»، «شەيك» سياقتى اندەر جانە سوۆەتتىك ەستراداعا باتىستان كەلگەن ءان، ءاننىڭ ءتۇپنۇسقاسى اعىلشىن تىلىندە ايتىلاتىن، ۇلىبريتانيادا رەگگي ءستيلى تانىمال بولعان كەزدە 1968 جىلى اتى اڭىزعا اينالعان ليۆەرپۋلدىق توپ «بيتلز» توبى جازىپ، ورىنداعان (ءانى مەن ءسوزى: دجون لەننون جانە پول ماككارتني)، نەگىزى وسى توپتىڭ ورىنداۋىنداعى ءان، ءاننىڭ اتاۋىنداعى ءسوز يورۋبا تىلىنەن الىنعان فرازا «جيزن پرودولجاەتسيا، ءومىر جالعاسادى» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «وبلادي-وبلادا» سياقتى اندەر دە سول 70-جىلداردىڭ ىشىنەن-اق ءبىزدىڭ بالا سانامىزعا وسى ۇيىمىزدەگى تۇرعان «گامما-ۆ» راديولاسى ارقىلى ءسىڭىپ قاپ قويعان. تۇرمىستىق راديوەلەكتروندىق قۇرىلعى – راديولانىڭ سسسر-دەگى ءداۋىرى XX عاسىردىڭ 40-70-جىلدارىنا سايكەس كەلەدى. 60-جىلدارعا دەيىن ول كەڭ تارالا قويعان جوق، ال 60-جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ سوۆەت ەلىنىڭ ءار سەمياسىندا بولدى.
بۇل اكەم ساتىپ العان، وينالعان مۋزىكاعا سايكەس ءتۇرلى-تۇستى جارىقتارى قۇبىلىپ جانىپ تۇراتىن سۆەتومۋزىكالىق قوندىرعى ورناتىلعان، راديوقابىلداعىشى جانە پلاستينكا ويناتقىشى بار ەكىنشى كلاستى «گامما-ۆ» راديولاسى مۋروم راديو زاۆودىنان 1965 جىلدان باستاپ 1969 جىلعا دەيىن شىعارىلعان. وسى كەزەڭ اراسىندا وسى راديولانىڭ زاۆودتان 380944 ەكزەمپليارى شىقتى.
ال ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ وزىندە دە تەليەۆيزيا حابارلارى كورسەتىلە باستاعان تۇستا، 70-جىلداردىڭ باسىندا تاعى دا ۇيگە اكەم ساتىپ العان «لادوگا-203» تەليەۆيزورى سول 70-جىلداردىڭ باسىندا لەنينگراد قالاسىنان شىققان. تەليەۆيزوردىڭ اكەمنىڭ دوكۋمەنتتەرى اراسىندا ساقتالىپ قالعان قۇجاتىندا دا تەليەۆيزور لەنينگرادتان، كوزيسكيي اتىنداعى زاۆودتان شىقتى دەپ كورسەتىلەدى. ءبىز 90-جىلدارعا دەيىن كونسەرت، كينو، حابارلاردى وسى ۇيىمىزدەگى «لادوگا-203» تەليەۆيزورى ارقىلى تاماشالادىق. قازاقتىڭ اتاقتى بالۋانى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ كلاسسيكالىق كۇرەستەن وليمپيادا چەمپيونى بولعان ايگىلى 80-جىلعى موسكۆا-80 وليمپياداسىنىڭ جارىستارىن دا بىزگە ەنگەلس سوۆحوزىندا وسى ۇيدەگى «لادوگا-203» تەليەۆيزورى كورسەتىپ تۇردى.
ال تولياتتي قالاسىنداعى ۆولگا اۆتوموبيل زاۆودىنان (سسسر-دەگى سول كەزدەگى ەڭ زاماناۋي جانە ەڭ وزىق زاۆود بولعان (اۆتوۆاز) ۆولگا اۆتوموبيل زاۆودىنىڭ جاستار جۇمىلدىرىلعان بۇكىلوداقتىق كومسومولدىق ەكپىندى قۇرىلىسى 1967 جىلدان باستالىپ سالىنىپ، 1970 جىلعا دەيىن پايدالانۋعا بەرىلگەن) العاشقى التى كولىگى 1970 جىلعى 19 ساۋىردە جاسالىپ شىققان، اۆتوۆاز-دان جاڭا شىققان سسسر-دەگى «جيگۋلي» اۆتوكولىگىنىڭ العاشقى مودەلى – ۆاز-2101ء-دى اكەم 1975 جىلى 25 تامىز كۇنى ساتىپ الدى.
اۆتوۆاز شىعارعان اۆتوكولىكتەرگە كەپىلدى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن شىمكەنت قالاسىنداعى تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ ستانسياسىنىڭ تولتىرعان اكەمنىڭ اۆتوكولىگىنىڭ سەرۆيس كىتاپشاسىنداعى اۆتوكولىكتى ساتۋ الدىنداعى دايىنداۋ تالونىنا 1975 جىلدىڭ 25 تامىزى كۇنى قوسالقى بولشەكتەر ءنومىرى № 1541084، دۆيگاتەل ءنومىرى № 1003015، مودەلى ۆاز-2101 پايدالانۋعا دايىندالعان دەپ جۇمىستى جۇرگىزگەن ۇيىمنىڭ ءمورتاڭباسى باسىلىپ، جاۋاپتى تۇلعانىڭ قولى قويىلعان. اۆتوۆاز-دان شىققان اكەمنىڭ اۆتوكولىگىنىڭ سەرۆيس كىتاپشاسىنداعى جازىلعان ەسكەرتپەدە «تورگۋيۋششايا ورگانيزاسيا وبيازانا ۆىدات ۆام اۆتوموبيل پوسلە پروۆەدەنيا پرەدپروداجنوي پودگوتوۆكي س سووتۆەتستۆۋيۋششەي وتمەتكوي ۆ تالونە سەرۆيسنوي كنيجكي. بەز پروۆەدەنيا ەتيح رابوت ەكسپلۋاتاسيا اۆتوموبيليا نە دوپۋسكاەتسيا» دەپ كورسەتىلگەن.
اكەم اۆتوكولىگىن ول كەزدە شىمكەنت وبلىسىنىڭ ورتالىعى بوپ تۇرعان شىمكەنت قالاسىنان ساتىپ اكەلدى. «جيگۋليدىڭ» تاريحىندا العاشقى التى كولىگى 1970 جىلدىڭ 19 ساۋىرىنەن باستاپ جاساپ شىعارىلعان «جيگۋلي» اۆتوكولىگىنىڭ اۋەلدە باعاسى سوۆەتتىك اقشامەن 5500 رۋبل تۇردى، سونان سوڭ ول باعا كوتەرىلدى. اكەمنىڭ 1975 جىلعى تامىزدا العان ءتۇسى جاسىل ۆاز-2101 اۆتوكولىگىنىڭ مەملەكەتتىك تىركەۋ ءنومىرى 95-18 كزج بولدى. تولياتتيدەگى اۆتوۆاز-دان 1970 جىلدان باستاپ جاساپ شىعارىلا باستاعان «جيگۋلي» اۆتوكولىگىنىڭ العاشقى مودەلى – ۆاز-2101 يتالياندىق «فيات» كونسەرنىمەن كەڭەس جاعىنىڭ الدىن الا ارادا جاسالعان كەلىسىمىنە وراي ەۆروپادا سونىڭ الدىڭعى جىلدارىندا عانا «جىل ءاۆتوموبيلى» اتاعىن جەڭىپ العان يتالياندىق Fiat 124 مودەلىنىڭ نەگىزىندە جاسالىنعان اۆتوكولىك. سوۆەت باسشىلارىنىڭ ارمانى ورىندالدى، شىعارعان جەڭىل اۆتوكولىكتەرى ەۆروپالىق دەڭگەيگە يە بولدى. سونىڭ ايعاعىنداي بولىپ، اۆتوكولىك تەك سوسياليستىك ەلدەرگە عانا ەمەس، گەرمانيا (گفر، گدر)، شۆەيساريا، اۆستريا، ۇلىبريتانيا، فرانسيا، ەگيپەت، نيگەريا سياقتى مەملەكەتتەرگە دە ەكسپورتتالدى. «جيگۋليدىڭ» شەتەلدەرگە شىعارىلعان ەكسپورتتىق نۇسقاسىنىڭ اتى – LADA. باتىس ەۆروپادا ءالى دە ۆاز-2101 اۋەسقويلارىنىڭ كلۋبتارى بار.
اكەم 1975 جىلى تامىزدا ءوزىنىڭ «جيگۋلي» ۆاز-2101 اۆتوكولىگىن ساتىپ العان سوڭ، 1975 جىلى 10 قىركۇيەكتە رەسپۋبليكالىق اۆتواۋەسقويلار ەرىكتى قوعامىنىڭ مۇشەسى بوپ تىركەلگەن. اكەمنىڭ فوتوسۋرەتى جابىستىرىلىپ، فوتوسۋرەت جيەگىنە اۆتواۋەسقويلار قوعامىنىڭ دوڭگەلەك ءمورى باسىلىپ، اكەمە بەرىلگەن اۆتواۋەسقويلار قوعامىنىڭ № 161178 ءنومىرلى مۇشەلىك بيلەتىنە رەسپۋبليكالىق اۆتواۋەسقويلار ەرىكتى قوعامىنىڭ قازالى اۋداندىق سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى توقسانبايەۆ قول قويعان. اكەم سول كەزدە ءوزىنىڭ ساتىپ الىپ مىنگەن اۆتوكولىگىن باسقارۋدى ءۇش ادامعا – شەشەمنىڭ ناعاشى تۋىسى اۆتومەحانيك بيداعۇل بەردەنوۆكە جانە ءوزىنىڭ بولەسى كاسىبي جۇرگىزۋشى قازىبەك ناشەنوۆكە جانە ءوز قاراماعىنداعى جۇرگىزۋشى كۋالىگى بار ەلەكتر مونتەرى دايراباي جۇمابايەۆقا سەنىپ تاپسىردى.
مەنىڭ بالا كەزىمدە 70-جىلداردا اۋدان ورتالىعى جاڭاقازالى مەن ەنگەلس اراسىنداعى 45 شاقىرىمدىق جول بويىندا بولعان ومىردەگى ناقتى وقيعاعا قۇرىلعان «كوكەسىنىڭ كولىگى» اڭگىمەمدە اجەمنىڭ اعاسى بەردىشتىڭ بالاسى اۆتومەحانيك بەردەنوۆ بيداعۇل باسقارىپ كەلە جاتقان اكەمنىڭ وسى ۆاز-2101-نە قاتىستى مىناداي جولدار بار:
« – ءاي، بيداعۇل! وسى «جيگۋلي» جۇيرىك پە، الدە «موسكۆيچ» جۇيرىك پە؟
بيداعۇل ءوزىنىڭ داعدىلى كۇلكىسىنە سالىپ حى-حى-حى-لاپ كۇلىپ الدى. سونان سوڭ:
– جيگۋليگە» نە جەتسىن، قولەكە، «جيگۋلي» جۇيرىك قوي، – دەدى.
...سول-اق ەكەن، «جيگۋليدىڭ» باۋىرى جازىلىپ سالا بەردى. كوپ ۇزاماي «موسكۆيچتىڭ» ادىمىن اشتىرماعان كۇيى جانىنان زۋ ەتىپ وتە شىقتى دا، «ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوز» دەگەن جازۋى بار تاقتايشاعا ماڭداي شامدارىن جارق ەتكىزىپ ءبىر تۇسىرگەندە بارىپ، جىلدامدىعىن ءبىر-اق باسەڭدەتكەن ەدى. «جيگۋلي» ەندى اۋىل ورتالىعىنا قاراي باستاي بەرەتىن ۇزىن كوشەگە ءتۇسىپ الىپ، اقىرىن ءجۇرىپ كەلە جاتتى». 2000 جىلى XX عاسىردى قورىتىندىلاعان كەزدە بۇرىنعى سوۆەتتىك، كەيىنگى رەسەيلىك «زا رۋلەم» جۋرنالىنىڭ جۇرگىزگەن بۇكىلرەسەيلىك ساۋالنامانىڭ ناتيجەسىنە وراي ساۋالعا جاۋاپ بەرگەن رەسەيلىكتەردىڭ كوبىسى XX عاسىردىڭ ەڭ جاقسى وتاندىق اۆتوكولىگى دەپ وسى ۆاز-2101ء-دى اتاعان. ال 2004 جىلدىڭ 8 ماۋسىمى كۇنى 1970 جىلدان 1983 جىلعا دەيىن تولياتتيدەگى اۆتوۆاز-دان 2710930 داناسى جاساپ شىعارىلعان، ءسويتىپ تەك ءاۆتووندىرىسى دامىماعان ەلدەرگە عانا ەمەس، باتىس نارىعىنا دا ءساتتى ەكسپورتتالعان، شەتەلدەرگە شىعارىلعان ەكسپورتتىق نۇسقاسىنىڭ اتاۋى – LADA 1200، كەڭەستىك ءاۆتووندىرىسىنىڭ اڭىزىنا اينالعان كولىك، كەزىندە باسقا دە سوۆەت ازاماتتارىمەن بىرگە جوعارىدا ايتىلعانداي 1975 جىلى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدا قاراپايىم سوۆەت ادامى اكەمدەر دە جيعان ادال اقشاسىنا ساتىپ الىپ مىنگەن سسسر-دەگى «جيگۋلي» اۆتوكولىگىنىڭ العاشقى، تۇڭعىش مودەلى – ۆاز-2101-گە رەسەيدىڭ استاناسى موسكۆا قالاسىندا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلدى. ۆاز-2101ء-دىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ موسكۆا قالاسىندا تۇرعان ادرەسى: ۋليسا پريۆولنايا، 70
ەندى 80-جىلدارعا كەلەتىن بولساق، 70-جىلدارداعى ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدەگى سول كەزدەگى راديودان بەرىلىپ جاتاتىن قازاق اندەرى مەن ءبىزدىڭ بۋىنىمىزدىڭ دا ەسەيىپ ارميادا بولعان كەزدەرى بولىپ سانالاتىن 80-جىلدار ىشىندە شىققان، سول كەزگى راديودان بەرىلىپ جاتاتىن قازاق اندەرى اراسىندا ەلەۋلى تۇردە ايىرماشىلىق بولدى. بۇل كەزدىڭ جاستارىنىڭ كيىم ءسانى دە 70-جىلدارمەن سالىستىرعاندا كۇرت وزگەردى. ال ءبىر عانا ەنگەلستى مىسالعا الىپ سويلەسەك، جوعارىداعى ايتىلعان پلاستينكا ويناتقىشتاردى بۇل كەزدە ەندى كاسسەتالىق ماگنيتوفوندار الماستىردى.
ول كەزەڭنىڭ جاستارىنىڭ دا ءسۇيىپ تىڭداعان مۋزىكالىق توپتارى مەن ءوز اندەرى بولدى. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، سول 80-جىلداردىڭ ىشىندە قۇرىلعان داڭقتى «لاسكوۆىي ماي» توبىنىڭ ءسوليسى يۋريي شاتۋنوۆتىڭ ايتقان «بەلىە روزى» ءانىنىڭ ءوزى دە ءسسسر-دىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇراتىن ءار ءتۇرلى ۇلت زامانداستارىمەن بىرگە، تەك قانا قازاق ۇلتى تۇراتىن كولحوز-سوۆحوزداردا تۇراتىن، سونىڭ ىشىندە ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ، قوجاباقىنىڭ جاستارى دا بار، سول كەزەڭدەگى تالاي جاستىڭ جۇرەگىن جاۋلادى.
80-جىلداردىڭ ءىشى، ياعني 1986 جىل، ءبىزدىڭ دە № 25 ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىققان ۋاقىتىمىز. قازاق ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى ءجاندىلدا اعايدان كەيىنگى ءبىتىرۋشى 10-سىنىپتاعى سىنىپ جەتەكشىمىز ورىس ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى ساحييەۆ قۋانتقان اعاي بولدى. «ب» سىنىبىن بىتىرتكەن جەتەكشى فيزرۋك مۇرات قۋاتبايەۆ اعاي. مەكتەپ تاريحىندا 1985 جىلدان باستاپ مەكتەپ ديرەكتورى الماس تەمىرباي ۇلى بولسا، ال سوۆحوز تاريحىندا ءبىز مەكتەپ بىتىرگەن جىلى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدى سوۆحوز ديرەكتورى ەرماعانبەت جۇباتقانوۆ باسقارىپ تۇردى. ول قىرمانعا دا ءجيى كەپ، كورەتىن. ءبىز، سول جىلى جانە ونىڭ الدىندا مەكتەپ بىتىرگەن كەي بالالار، ول بالالار ىشىندە بىزبەن بىتىرگەن اداي (ارىستان) ءابدىقادىروۆ تا بار، وسى 1986 جىلعى ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ كۇزگى جيىن-تەرىن ماۋسىمى كەزىندەگى قىرمانىندا جۇمىس ىستەدىك. سوۆحوز تاريحىندا 1986 جىلعى كۇرىش ورۋ كەزىندەگى ەنگەلس سوۆحوزى قىرمانىنا مەڭگەرۋشى بوپ مامان كادردىڭ ءبىرى امانوۆ مىرزاعابىل باسشىلىق جاسادى. ول ەنگەلستە سپورتتى سەرىك ەتكەن ەر ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. ول بۇدان بۇرىن جاريالانعان «80-جىلدارداعى ۇستازدار» شىعارماسىندا ايتىلعان بىزگە مەكتەپتە تاريحتان ساباق بەرگەن ۇستازىمىز راحيما فايزەكەيەۆا اپايدىڭ جولداسى. جانە سوۆحوز تاريحىندا 1986 جىلى كۇرىش جيناۋ كەزىندەگى ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ قىرمانىنداعى جۇمىستارعا اگرونوم گاۋھار ءابدىروۆا دا باسشىلىق جاسادى. ول كومسورگ بولدى جانە جەرگىلىكتى اۋداندىق سوۆەتكە سايلاندى. ول ونىڭ الدىندا تراكتور تىزگىندەگەن. سوۆەتتەر دەگەنىمىز – سايلانبالى وكىلدى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ورگانى. سوعىس ۋاقىتىندا سوۆەتتەرگە سايلاۋ بولعان جوق. ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ جەرگىلىكتى سوۆەتتەرىنىڭ سوعىستان كەيىنگى وتكەن العاشقى سايلاۋى 1947 جىلى ءوتتى. ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ سوۆەتتەرى دەگەنىمىز – بۇل ەڭبەكشىل حالىق دەگەن ءسوز. سوۆەتتىك دەموكراتيا بويىنشا دەپۋتات بيلىكتى ەڭبەكشىل حالىقتىڭ اتىنان جۇزەگە اسىراتىن وكىلدى تۇلعا. سەبەبى ونى بيلىككە حالىق سايلايدى.
بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان كونستيتۋسياسىندا دا (3-بابى) «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-بىر باستاۋى – حالىق» دەپ كورسەتىلەدى. وسى 3-باپ مازمۇنى بويىنشا حالىق بيلىكتى تىكەلەي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم جانە ەركىن سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى، سونداي-اق ءوز بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋدى مەملەكەتتىك ورگاندارعا بەرەدى.
كەزىندە اكەمنىڭ كىتاپتارىنىڭ ىشىندە سوۆەتتىك زاڭ جيناقتارى، كودەكستەر ساقتالعان. بۇل جيناقتار وعان تەك اۋىلدىق جەردەگى بايلانىس بولىمشەسىنىڭ باسشىسى رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە نەشە جىل قاتار اۋىلدىق جەرگىلىكتى سوۆەتكە سايلانعان (سوعىستان كەيىنگى وتكەن العاشقى سايلاۋدا 1947 جىلدان باستاپ سايلانعان) دەپۋتات رەتىندە دە قاجەت بولعاندىعى بەلگىلى. سەبەبى ءتيىستى زاڭدارمەن بەرىلگەن وكىلەتتىكتەرى بويىنشا جەرگىلىكتى سوۆەتكە سول اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتىڭ تەرريتورياسىندا شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني قۇرىلىستى باسقارۋ، سول اۋماقتا قوعامدىق ءتارتىپتىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋ، سول اۋماقتا زاڭداردىڭ ساقتالۋى مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتتەرى تۇرسا، وندا ەلدىڭ سەنىمىمەن سول سوۆەتتىڭ جۇمىسىنا سايلانىپ وتىرعان ادام رەتىندە اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ ءاربىر دەپۋتاتىنىڭ دا سول زاڭدىلىقتاردان حابارى بار ادام بولۋى كەرەك ەدى.
ءبىز ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوز قىرمانىندا 1988 جىلى دا كۇرىش ەگۋ، كوكتەمگى ەگىستىڭ ماۋسىمى كەزىندە دە جۇمىس ىستەدىك. بۇل جولى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ قۇرىلىس بولىمىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جەرىمىزدەن قۇرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى (ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ قۇرىلىس ءبولىمىنىڭ باستىعى بولات اساۋبايەۆ) – قۇرىلىس ماستەرى جەتكەرباي ىسقاقوۆتىڭ جۇمساۋىمەن جىبەرگەن ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ كوكتەمدەگى كۇرىش تۇقىمىن سەبۋ ماۋسىمى كەزىندەگى قىرمانىنىڭ جۇمىسشىسى بولدىق. ال 80-جىلدار اياعىنا قاراي ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ تاريحىندا ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ سوۆحوز ديرەكتورى قىزمەتىنە راحمانبەرگەن جۇماعانبەتوۆ كەلدى. ول ودان بۇرىن دا اۋداندا جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولعان كادر. ول بۇدان بۇرىن جاريالانعان «80-جىلدارداعى ۇستازدار» شىعارماسىنداعى ايتىلعان، 1996 جىلى مەنىڭ قالامىمنان تۇڭعىش رەت تۋعان «ءبىز، قازاق، ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» اتتى تاريحي تاقىرىپقا قۇرىلعان ساحنالىق كورىنىستەر ەنگىزىلگەن العاشقى سەنارييىمنىڭ قوجاباقى اۋىلدىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ساحناسىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 5 جىلدىعىنا ارناپ قويىلۋىنا تىكەلەي ءوزى باسشىلىق جاساپ جۇرگەن سول كەزگى اراندى اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى جانە بۇدان بۇرىن جاريالانعان «ۇستاز اقانجان كەلىمبەتوۆ اعايدىڭ ولەڭدەرى» شىعارماسىنداعى ايتىلعان، 1997-98 وقۋ جىلىنان باستاپ قوجاباقى اۋىلدىق مەكتەبىندە مەنىڭ جەتەكشىلىگىمدە جۇمىس ىستەگەن بارلىبەك سىرتانوۆ اتىنداعى «جاس زاڭگەر» قۇقىق ۇيىرمەسى مۇشەلەرىمەن 1999 جىلى وتكەن كەشتە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ قۇقىعى» تاقىرىبىندا اڭگىمە كەزدەسۋ وتكىزىپ وتىرعان سول كەزگى اراندى اۋىلدىق وكرۋگى اكىمى اپپاراتىنىڭ سالىق جونىندەگى مامانى، ۋچاسكەلىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى راحمانبەرگەن جۇماعانبەت.
ال 1988 جىلعى كوكتەمگى ەگىس ەگۋ ماۋسىمى كەزىندەگى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ قىرمانىنداعى ءبىزدىڭ جۇمىستارىمىزعا باسشىلىق جاساعان مامان كادر ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايىرعى اگرونومى اقىلباي جاقسىبايەۆ بولدى. ول بۇدان بۇرىن جاريالانعان «مۇعالىمدەر كۇنى بۇگىن» شىعارماسىندا ايتىلعان، بىزگە مەكتەپتە گەوگرافيادان ساباق بەرگەن ۇستازىمىز بالجان نۇرپەيىسوۆا اپايدىڭ جولداسى. ياعني قازاقتىڭ مۋزىكا ونەرىندەگى داڭقتى كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ تۋعان نەمەرەسى نۇرپەيىسوۆا بالجان اپاي سىر ەلىندەگى اساندارعا كەلىن بولعان. ونىڭ ىشىندە اساننىڭ قوجابەرگەندەرى.
اساننىڭ قوجابەرگەنى ىشىنەن اقىن شىعارعان رۋ. قازالىلىق بەلگىلى اقىن جەتىسكەن ماكەنالييەۆتى ەل وسى اساننىڭ قوجابەرگەنىنىڭ ىشىنەن شىققان اقىن دەپ ايتادى. ال سەيىل اقىندى قاراپايىم حالىق اساننىڭ داۋلەتيارلارىنىڭ ىشىنەن شىققان اقىن دەپ ايتادى. جوعارىدا اتى اتالعان ازامات راحمانبەرگەن جۇماعانبەت تە وسى اساننىڭ قوجابەرگەندەرىنىڭ ىشىنەن شىعىپ، قازالى اۋدانىندا ەلگە باسشىلىق ەتكەن ەلەۋلى ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولدى.
ال 1988 جىلعى كوكتەمگى كۇرىش ەگۋ ماۋسىمى كەزىندەگى سوۆحوز قىرمانىنداعى تۇقىمدى سەبەر الدىنداعى ۋلاۋ جۇمىسىندا مەنىڭ جانىمدا ول دا قۇرىلىستان ماستەر ج. ىسقاقوۆتىڭ جۇمساۋىمەن جىبەرگەن اقان كادىربايەۆ ىستەدى. اقان كادىربايەۆ سونىڭ الدىندا گەرمانيادا اسكەري مىندەتىن وتەگەن، سوسىن تەمىرتاۋدا جۇمىسشى بولعان 66-جىلعى ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ جىگىتى. ال اقان ونىڭ الدىندا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىندە اعا پيونەر ۆوجاتىي روزا ابدىراشيەۆا اپاي باسقارعان گاگارين اتىنداعى درۋجينا پيونەرلەرىنىڭ بارابانشى بالاسى بولدى. پيونەرلەردىڭ كەرنەيشىسى ونىڭ سىنىپتاسى، دوسى نۇرتۋعان دومبايەۆ بولدى. «مۇعالىمدەر كۇنى بۇگىن» شىعارماسىنداعى «ۇزىلمەسىن ەشقاشان دوستار ءانى» اتتى مەنىڭ ولەڭ شۋماقتارىم 1983 جىلى مەكتەپ بىتىرگەن وسى جىگىتتەردىڭ 2013 جىلعى وتكەن 30 جىلدىعىنا ارنالعان. بۇل درۋجينا سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى جەڭىس وتەپبەرگەنوۆا بولدى. ول سول كەزدە پيونەر جيىنى ۇستىندە بىزدەن، وترياد سوۆەتى پرەدسەداتەلدەرىنەن، راپورت قابىلدايتىن. سوسىن ءوزى راپورتتى اعا پيونەر ۆوجاتىيعا تاپسىرادى. ول 1965 جىلعى، 82-جىلى بىتىرگەن. ونىڭ اكەسى قۋاندىق وتەپبەرگەنوۆ مەن اكەمنىڭ جانىنا ەرىپ جۇرگەن كىشكەنتاي بالا كەزىمدە، 70-جىلدار ىشىندە، ەنگەلستە حالىققا مادەني قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا ىستەدى. كينومەحانيك بولدى. ول سول 70-جىلدارى اكەمنىڭ جانىندا جۇرەتىن جاقىن ىنىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. اكەم كەيدە مەنى قاسىنا ەرتىپ كينومەحانيكتىڭ جۇمىس ورنى بۋدكاسىنا دا باس سۇعاتىن. سوندا ونى بۋدكادا قاشان كورسەڭ دە ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ كلۋبىنا كەشكە قويىلاتىن كينونى كۇندىز قويۋعا دايىنداپ جاتادى. 70-جىلداردىڭ اياعى، 80-جىلداردىڭ باس كەزدەرىندە ەنگەلستىڭ جازعى كلۋبىنا قويىلعان «يۆان ي كولومبينا» جانە «كادكينا ۆسياكيي زناەت» سياقتى فيلمدەردى كورەرمەنگە اكەلىپ قويعان كينومەحانيك وسى قۋاندىق وتەپبەرگەنوۆ اعامىز بولاتىن. ونداي كەزدە جوعارىدا ايتىلعان وقۋشى جەڭىس اپامىز كەيدە ەسىك الدىندا كوپشىلىككە بيلەت ساتىپ تۇرادى. قۋاندىق اعامىز 80-جىلدارى جۇمىسى سوۆحوزعا اۋىسىپ كەتتى. ونىڭ ورنىنا كينومەحانيك بوپ جاستالاپ وڭدابايەۆ اعامىز كەلدى. ول اساننىڭ مامەتەگىنەن شىققان ايتۋلى تەرمەشى. بۇل كەزدە بيلەت ساتىپ وسى كىسىنىڭ ۇيىندەگى قۇرمانكۇل اپامىز تۇراتىن. ءبىزدىڭ وقۋشى بالا كۇندەرىمىزدە ەنگەلستىڭ مادەنيەت ءۇيىنىڭ ديرەكتورى سپورتشى بالۋان ەرلان قارابالايەۆ اعامىز بولدى. كوپشىلىككە مادەني قىزمەت كورسەتۋدىڭ ءبىرى – كينو. وسىمەن بىرگە وقۋشى بالالار ساناسىنا قاتتى اسەر ەتەر دۇنيەنىڭ دە ءبىرى – كينو. مىسالى، سول 80-جىلدار ىشىندە ءبىزدىڭ مەكتەپ وقۋشىسى بالا كۇنىمىزدە ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ جازعى جانە قىسقى كلۋبتارىنا قويىلعان «پوگوۆوريم، برات...»، «گراچي»، «سىششيك»، «پيراتى XX ۆەكا»، «نەپوبەديمىي» سياقتى ت.ب. دا فيلمدەر ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ 80-جىلدارداعى وقۋشى بالالارىنىڭ سۇيىكتى فيلمدەرىنە اينالعان كينولار بولاتىن.
اۋىل تاريحىندا ەڭ ءبىر تۇراقتى كينو كورەرمەن بولعان جان – ول ەگىزباي يساپوۆ اعامىز بولدى. جۇرت ونى كينوعا اقشانى ءبىر ايعا الدىن الا ءبىر-اق تولەپ قويادى دەيتىن. ونىڭ ماماندىعى – تراكتورشى. سوۆحوز بەرگەن تراكتورىن جۇمىستان سوڭ مۇنتازداي سىپىرىلعان ەسىك الدىنا دوعارىپ، كەشكى اسىن ءىشىپ، شولاق جەڭ اق كويلەگىن كيىپ، مادەنيەتتى تۇردە كلۋبقا كينو كورۋگە كەتىپ بارا جاتاتىن سول كەزگى ەڭبەكشىل سوۆەت ادامى دەپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى – وسى تراكتورشى ەگىزباي يساپوۆ اعالارىمىز. ءبىزدىڭ تومەنگى كلاستاعى بالا كۇندە ولار بۇرىنعى ۇيلەرىندە تۇردى. سوسىن كەڭشارداعى ەڭبەك ادامى رەتىندە سوۆحوز سالعان ۇلكەن ۇيگە كوشتى. ونىڭ جاڭىلعان اتتى اق شاشتى اناسى بولدى. ونى بالالار اق اجە دەيتىن.
تاريحتا مەكتەپ جاسىنان اسىپ كەتكەن ەرەسەكتەردىڭ ءوزىن ساۋاتتاندىرۋ ءىسى سوعىسقا دەيىن-اق اۋىل ايەلدەرى ءۇشىن قىزىل وتاۋ، مادەني جورىقتار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسقانىمەن، 1917 جىلعى ريەۆوليۋسياعا دەيىن-اق ومىرگە كەلگەن، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان شاقتا مەكتەپ جاسىنان اسىپ كەتكەن ەرەسەك ادام اجەم جانىكە ۇلكەن كىسىلەرگە ءتان ادەتپەن عيبراتتى ەسكى، ەستى اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىرا العان ادام بولعانىمەن، ساۋاتى بولمادى، حات تانىمادى. ال سوۆەت زامانىنىڭ ورناعان شاعى 1928 جىلى ومىرگە كەلىپ، ۇكىمەتتىڭ 1930 جىلى 14 اۆگۋستە قابىلداعان قاۋلىسى بويىنشا جاسى 8-گە كەلگەن (ال 1944-45 وقۋ جىلىنان باستاپ سول كەزگى قاۋلى بويىنشا جاسى 7-گە كەلگەن) ۇل دا، قىز دا مىندەتتى تۇردە مەكتەپكە بارىپ، وقۋعا ءتيىستى بولعان كەزەڭگە بالالىق شاعى سايكەس كەلگەن شەشەم بولسا ءوز ومىرىندە اۋىلدان سىرتقا شىققان بالالارىنا حاتتى ءار ۋاقىتتا ءوزى جازىپ وتىرعان شەشە.
ءبىز وسى سالىستىرۋعا قاراپ وتىرىپ-اق، ادام ءۇشىن بالا كۇندە مەكتەپكە بارۋدىڭ ومىردە قانداي ماڭىز، ءرولى بولاتىنىنا تاعى دا انىق كوز جەتكىزەمىز. سوندىقتان دا، ايتا كەتسەك، بالالىق شاعى 30-جىلداردىڭ ءىشى مەن 40-جىلداردىڭ باسىنا، ياعني بالالاردى سول كەزگى شىققان زاڭمەن جاپپاي مىندەتتى تۇردە مەكتەپتە وقىتۋدىڭ ۋاقىتىنا سايكەس كەلگەن شەشەم بولسا سول ءوزىن ساۋاتتاندىرىپ، ءارىپ تانىتقان ءمۇعالىم دەگەن حالىقتىڭ ارقاسىندا ومىردە قانشاما قازاق جازۋشىسى شىعارمالارىمەن جانە قازاق باسپاسوزىمەن سۋسىنداعان ادام. جوعارىدا اتالىپ كەتكەن باسىلىمدار «جۇلدىز» ادەبي جۋرنالى، «جالىن» الماناحى (جۋرنال)، «مادەنيەت جانە تۇرمىس»، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالدارىنىڭ شەشەم ومىردە تۇراقتى وقىرمانى بولعان جان. قازاق قالامگەرى شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى شەشەمنىڭ ءوزى ءبىر ەڭ ۇناتىپ وقىعان شىعارمالارىنىڭ ءبىرى – ول قازاقتىڭ قالامگەرى تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ اڭگىمەلەرى ەدى. جالپى، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ قانداي شىعارماسى بولماسىن ءبىزدىڭ ۇيدە كوپ ايتىلاتىن. بۇل قازاق قالامگەرىنىڭ شىعارمالارىن ءبارى دە ۇناتىپ وقىدى، ءبارى دە جاقسى كورىپ وقىدى.
ال سول كەزدەن كوز الدىمدا ءبىر كورىنىس بوپ قالعان شەشەمنىڭ ۇلكەن اسەرمەن وقىعان تۋىندىسىنىڭ ءبىرى – ول ءا.تاجىبايەۆتىڭ «جادانوۆ اڭگىمەلەرى» ەدى. شەشەم بالالارى عابيت پەن گۇلزاداعا بۇل تۋىندىدان العان اسەرىن سول كەزدە كوپكە دەيىن اڭگىمەلەدى. كىتاپ – قازاق اقىنى ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ پروزاسى. 1982 جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىقتى.
«جادانوۆ اڭگىمەلەرى» شىعارماسىنىڭ باس كەيىپكەرى لەنينگراد كونسەرۆاتورياسىنىڭ ستۋدەنتى، جاس كومپوزيتور، رويال، گيتارا، دومبىرا سياقتى مۋزىكا اسپاپتارىندا وينايتىن، ونىمەن قوسا سپورتپەن، بوكسپەن دە، ەركىن كۇرەسپەن دە اينالىسقان قازاقتىڭ جاس جىگىتى اسكەربەك جادانوۆتىڭ ومىردەگى قيلى تاعدىرى، ونىڭ لەنينگراد كونسەرۆاتورياسىنىڭ ستۋدەنتى، بولاشاق ديريجەر قازاق قىزى گاۋھارمەن اراداعى تانىستىقتان كەيىنگى كىرشىكسىز ادال ماحابباتى جانە جاس جىگىتتىڭ وسى كەزدە ءوز اينالاسىنان تابىلا كەتكەن جاماندىق نيەتتە ويلايتىن جانداردىڭ ءبىرىن-بىرى سۇيگەن عاشىقتاردى بىرىنەن-بىرىن ايىرىپ جىبەرۋ ماقساتىمەن جاسالعان قاستاندىق جالاسىمەن ايىپتالىپ، تاۋداعى رەستورانداعى توبەلەس كەزىندە ميليسيا سەرجانتىنا پىشاق ۇرعان وسى دەگەن ايىپپەن جازىقسىز ءىستى بولىپ، قاتال رەجيمدەگى كولونياعا تۇسكەن كەزى جانە ودان ءارى جاس جىگىتتىڭ كولونياداعى ءومىرى جانە بۇل كۇرەس جولىنداعى جاس تاعدىرىنا ءوزىنىڭ ءومىر جولىندا كەزدەسكەن اينالاداعى جاقسى نيەتتە ويلايتىن ادامداردىڭ ارالاسۋى ارقىلى جەڭە وتىرىپ (مىسالى، ىشكى ىستەر قىزمەتكەرى، تەرگەۋشى مايور كوزلوۆ ت.ب.)، زاڭمەن كىناسىزدىگى دالەلدەنىپ، كولونيادان اقتالىپ بوساپ شىعىپ، اقىرى شىعارما سوڭىندا سۇيگەن قىزى گاۋھارعا قوسىلىپ باقىتتى بوپ، تاعى ءبىر جاداننىڭ ومىرگە كەلگەنى باياندالادى. جادان – ونىڭ ءوزىن كىشكەنتاي كەزىنەن ۇلتتىق تانىمدا تاربيەلەگەن اتاسىنىڭ اتى. ول ۇلىنا ءوز اتاسىنىڭ اتىن قويدى.
جالپى، اقىن ءا.تاجىبايەۆتىڭ پوەزياسىمەن بىرگە، قارا سوزدەرى وتە اسەرلى وقىلادى. اقىننىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ پروزالىق تۋىندىلارى ەنگىزىلگەن 5-تومى 1981 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى. بۇل كىتاپ تا سول 80-جىلداردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كىتاپ سورەسىنەن ورىن تەپكەن كىتاپتاردىڭ ءبىرى. اقىننىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ پروزالىق شىعارمالارى ەنگىزىلگەن بۇل 5-تومىن دا كەزىندە شەشەم ەرەكشە زەيىن قويىپ وقىپ شىقتى.
ءا.تاجىبايەۆتىڭ پوەزيا جولدارى «سىر جىرلارىن» 80-جىلداردا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرىندەگى ايگىلى ءانشى، ۇستاز عاريفوللا قۇرمانعالييەۆتىڭ ءتول شاكىرتى، ءداستۇرلى ءان مەكتەبىندەگى قىزىلوردانىڭ توپىراعىندا تۋعان باتىس قازاقستان ءان مەكتەبىنىڭ وكىلى جانە سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ كاسىبي دەڭگەيدە دومبىرامەن ءان سالۋ ونەرىندە ونىڭ ءانىن ءسۇيىپ تىڭداعان تىڭدارماندارى ءۇشىن بەينە ءبىر اسكەربەككە عانا ءتان ءوز ءۇنىن، ءوز جولىن دا قالىپتاستىرا العان ءانشى اسكەربەك ەڭكەبايەۆ راديودان ورىندادى. شەشەم بۇل ءاندى دە ءسۇيىپ تىڭدادى. جالپى، ءا.تاجىبايەۆتىڭ «سىر جىرلارى» جاس ۇرپاقتىڭ ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋدا، بالانى تابيعاتتى بۇلدىرمەۋگە، ونى ايالاۋعا ۇيرەتۋدە، وعان ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋدە ءار مەكتەپ ۇستازى ءۇشىن تاپتىرماس قۇرال. ولەڭدە تۋعان جەر پەرزەنتى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنىڭ تابيعاتىنا نۇقسان كەلتىرگىسى كەلمەيدى. ءتىپتى سول تابيعاتتىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلاتىن ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنىڭ قۇستارىنا دا مىلتىق كەزەنگىسى جوق.
– قۇس اۋلاۋعا شىعامىسىڭ؟
– شىعامىن.
– اتقانىڭدى جىعامىسىڭ؟
– جىعامىن.
– ءما، مىلتىعىم، اتامىسىڭ؟
– اتامىن.
– سەن اتىپ قايت،
– مەن دەم الىپ جاتامىن.
– قۇسىڭ قايدا، قاراعىم-اۋ؟
– اتپادىم.
– تاپپادىڭ با توعايدان قۇس؟
– تاپپادىم.
− كوپ ەدى عوي كولدە دە قۇس...
– كوپ ەكەن.
– نەگە اتپادىڭ؟
– تۇك دالەلىم جوق ەكەن.
– اتۋعا سەن قيمادىڭ با؟
– قيمادىم.
تۋعان جەردىڭ قۇستارىن دا سىيلادىم، –
دەيدى تۋعان جەر پەرزەنتى.
ءابدىلدا تاجىبايەۆ اقىن بۇل كۇندە دۇنيەدەن ءوتتى. ابىز اقىن ومىردەن وتكەن 1998 جىل شەشەمنىڭ دە ومىردەن وتكەن جىلى. ودان بەرىدە ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ ولەڭدەرىن ءبىر كەزدە راديودان ءان قىپ ورىنداعان اسكەربەك ەڭكەبايەۆ تا دۇنيەدەن ءوتتى. ءبىراق ءبۇتىن ءبىر قىزىلوردا وبلىسىنىڭ حالقىن قانشاما زاماننان بەرى ومىراۋىنان ءنار بەرىپ اسىراپ كەلە جاتقان تۋعان جەردىڭ ۇلى وزەنى سىر-انا بار. بۇرىنعىشا اعىپ جاتىر. وندا سىردىڭ تەنتەك، ويىنپاز، ەركە اعىسى الىپ قاشقان قازاقتىڭ بويجەتكەن قىزىنىڭ سىرعاسى ءالى كۇنگى اعىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ول ولەڭىندە جىرلانعانداي، سىر اعىسى الا قاشقان اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ اپكەشىنىڭ سىرعاسى:
سىرىم مەنىڭ، سىرىم مەنىڭ سىرلاسىم،
سەكىلدى ەدىڭ بالا كۇنگى قۇرداسىم.
ويناۋشى ەدىم اعىسىڭمەن الىسىپ،
الىپ قاشقان اپكەشىمنىڭ سىرعاسىن.
اقىن ءا.تاجىبايەۆ ادەبيەتكە العاش كەلگەندە، س.مۇقانوۆ ءابدىلدالاردان قازاقتىڭ گوركييلەرى شىعادى دەگەن ەدى. راسىندا دا، قازاقستان تاۋەلسىزدىگى تۇسىنداعى تاريحتا گوركيي وعان ورىن بەردى. ءاۋ باستاعى ىرگەتاسى 1867 جىلدان، ياعني بۇگىنگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ورتالىعى قىزىلوردا قالاسى ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قاراستى سىرداريا وبلىسىنىڭ (اكىمشىلىك ورتالىعى – تاشكەنت قالاسى) قۇرامىنداعى پەروۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولىپ تۇرعان كەزىنەن باستاۋ الاتىن سىر بويىنداعى ىرگەلى تاريحى بار كىتاپحانا – م.گوركيي اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانا قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۇسىندا 1999 جىلدان باستاپ قازاق اقىنى ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ ەسىمىمەن اتالادى.
***
«ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاق جايلى دا جازسايشى. «قايرات» جايىندا دا جازسايشى». اڭگىمەنىڭ ءالقيسساسى ساقانمەن باستالعان ەدى. سول ساقاننىڭ دۇنيەگە كەلىپ جاتقان كۇنى تۋرالى ۇلكەن اعام عابيت تالاي رەت ايتقان مىنا ءبىر اڭگىمە بار ەدى. وندا مەن دۇنيەگە كەلگەنىمە 2،5 اي بولعان. «سەنىڭ بەسىگىڭ اۋلادا تۇرعان ەدى، – دەيتىن اعام ءدال سول كۇندى ەسىنە الا وتىرىپ. – اپامنىڭ ءۇي شارۋاسىنان قولى بوساماي جاتىر ەدى، بەسىكتى مەن تەربەتىپ وتىرعانمىن». ءبىز دۇنيەگە كەلگەندە، 1956 جىلعى اعام عابيت 13 جاسار ءوزى ءالى ويىن بالاسى بولعان. ايتا كەتسەك، عابيتتىڭ ءوزىنىڭ اۋىلدا بالا بولىپ كوبىرەك ويناعان جەرلەرى – رۋى قوجا، ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرى ءالي سەرىكبايەۆتىڭ ءۇي جاعى بولعان. ويتكەنى ول ۇيدە عابيتتىڭ جەڭىسباي اتتى قۇرداسى بولعان. عابيت مەكتەپتەگى وقۋشى كۇنىندە كوبىنە سول جەڭىسبايعا باراتىن بولعان. ودان كەيىنگى 1961 جىلى تۋعان كىشى اعام عابدولدىڭ اۋىلدا بالا بوپ كوبىرەك ويناعان جەرلەرى – رۋى قوجا، ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرى شاكي كارىبايەۆتىڭ ءۇي جاعى بولعان. ويتكەنى ول ۇيدە عابدولمەن جاستارى قارايلاس كەلگەن تەمىربەك، ومىربەك اتتى ۇلدار بولعان. عابدول سول ۇلدارمەن كوپ ويناعان.
ەندى جوعارىداعى اڭگىمەنى ءارى قاراي جالعاستىرساق، وسى كەزدە ءبىزدىڭ اۋلاعا ءبىر كەزدە قوجاباقىدا فەردوۋسي ءابىلقاسىم ۇلى قوجابەرگەنوۆتىڭ ۇيىنەن كەيىن تۇرعان كورشى، قوجاباقىداعى №25 ورتا مەكتەپتىڭ ورىس ءتىلىنىڭ مامانى تاجىمبەت ەسنازاروۆ اعاي كىرىپ كەلىپتى. اعام ءوزى تابيعاتىنان اقكوڭىل كىسىنىڭ ءدال سول ساتتەگى قۋانىشتان ەسى شىعىپ كەتكەن كەيپىن تاعى ءبىر كوز الدىنا ەلەستەتىپ، كۇلىپ الاتىن. اكەم جۇمىسىندا بولسا كەرەك. ول كىسى كىرە سالىپ: «جاقسىگۇل بوساندى عوي!.. كۇلجاميلا قايدا؟! كۇلجاميلا قايدا؟!» دەگەن ەكەن اۋلادا الدىمەن كوزگە تۇسكەن اعام عابيتقا. بالالى بولعانعا قاتتى قۋانعان ساتتە كورشىلەرىنەن ءسۇيىنشى سۇراعالى كىرگەن عوي. ايتا كەتسەك، ەنگەلس سوۆحوزىندا سەلولىق اۋرۋحانا بولدى. «اپىل-عۇپىل ىشكەن اس، اسقازانعا تۇسكەن تاس»، «اراقپەن دوستاسقانىڭ، دەنساۋلىقپەن قوشتاسقانىڭ»، «اراق ءىشىپ، تەمەكى شەككەن، دەنساۋلىقتىڭ تۇبىنە جەتكەن» – بۇل ءبىر ۋاقىتتا، 80-جىلداردا وسى سوۆحوزداعى اۋىلدىق اۋرۋحانادا ادامدار ءۇشىن جازۋلى تۇرعان جازۋلار بولاتىن. سول اۋرۋحانا جانىندا ايەلدەر بوساناتىن پەرزەنتحانا بولدى. سول ەنگەلستەگى پەرزەنتحانادا مەيرىمحان قۇرمانالييەۆا ەسىمدى ساۋاتتى، ءبىلىمدى اكۋشەر مامان ىستەدى. ول تالاي سابيگە كىندىك شەشە بولعان. شەشەمنىڭ ايتۋىندا، 1969 جىلعى ەنگەلس تاريحىندا دا اكۋشەر مامان وسى مەيرىمحان قۇرمانالييەۆا بولعان. «قولعانات كىندىگىڭدى كەسكەننەن كەيىن، مەيرىمحاننىڭ ءوزى كەلىپ كورىپ تەكسەرىپ كەتتى عوي، ءبارى دە دۇرىس دەدى» دەيتىن شەشەم. دارىگەر ۆىزوۆقا شاقىرىلعان، ول كەشىگىپ جەتكەن. وسىعان بايلانىستى كىندىگىمدى اكەم كەسكەن. «اپام ۇيدە» دەدىم» دەيدى اعام. ۇيگە كىرىپ كەتكەن ەكەن، اپام قۋانىشتى حاباردى ەستىپ، ءسۇيىنشىسىن بەرەدى. «سوندا بالالى بولعانىنا قاتتى قۋانىپ كەتىپ بارا جاتتى، – دەيتىن عابيت. – سەن وسى كۇنى بىرگە ويناپ جۇرگەن كورشىڭ ومىرگە وسىلاي كەلىپ جاتقان ەدى»، – دەيدى تاعى. سول دۇنيەگە كەپ جاتقان بالا ءبىر كۇنى 2006 جىلى شىلدەدە 37 مۇشەلگە دە تولدى. سوندا باياعى بەسىكتەگى بالا وعان سول 2006 جىلى شىلدەدە بىلاي دەپ ولەڭ ارناعان-دى:
ولشەگەندەي ۋاقىتتىڭ باق-تالانىن،
ۇقتىرعانداي ءبىر سونىڭ توپقا ءمانىن.
مۇشەلگە تولىپ جاتىر وسى بۇگىن
بالاسى ءالىم ۇلى ءتورتقارانىڭ.
ونىمەن كورەدى ەندى ازىلدەپ كىم،
الدىدان جاقسىلىق بوپ سەزىلمەك كۇن.
مۇشەلگە تولىپ جاتىر وسى بۇگىن
ۇرپاعى ۇستاز بولعان تاجىمبەتتىڭ.
انادان جاقسىگۇلدەي تاراعان-دى،
اتا-انا ەلدەن جاقسى باعا الدى.
ءوزى دە قاتارىنان وزا شاۋىپ،
جاسىنان كوزگە ءتۇسىپ دارالاندى.
ءومىردىڭ ىلەسكەندەي باعامىنا،
ۇلگەردى ويىنعا دا، ساباعىنا.
سىيلاسىپ جۇلدىزدايىن اپكەسىمەن،
ۇلگى ەتتى جيەنەي سىندى اعانى دا.
وسىنداي مول قابىلەت ەنشىلەر كىم،
ورتادان ءوز ورنىڭدى ەنشىلەنگىن.
ۆولەيبول، «ايكول-سايكول»، «ورتا ماشىك»،
ويىنى ونسىز وتپەدى كورشىلەردىڭ.
بىرەۋلەر ءومىر سۇرسە سەنگەنىمەن،
جاكەڭنىڭ ءومىر جولىن مەن دە بىلەم،
ومىردەن تاۋىپ ەندى ءوز ورىنىن،
جوعارى ءبىلىم الدى ەڭبەگىمەن.
ايتايىق جالعاستىرىپ تاعى دا ويدى،
كوركەمدەپ كورەيىكشى اعىن ويدى.
كەتە ارۋى فاريدانى جار ەتكەن ۇل
بۇل كۇندە قىزمەتتە ابىرويلى.
باسىندا باسپاناسىن بۇتىندەگەن،
جىگىت پە ءدال وسىلاي كۇتىنبەگەن،
ءزاۋلىم ءۇي حان سارايدىڭ ورتاسىندا،
ۇرپاعى ءوسىپ جاتىر شۇپىرلەگەن.
جالعاستى اكە-شاڭىراق وتى مۇندا،
سىيلادى جاتىن داعى، جاقىنىن دا.
كەشەگى «ۆوسحود» مىنگەن كەنجە ۇلدىڭ
بۇل كۇندە ينوماركا تاقىمىندا.
2016 جىلى جاريالانعان «انانىڭ كوڭىلى» اڭگىمەسىندەگى ەسىمى ساقان دەپ الىنعان كەيىپكەردىڭ اتى – تاپپەتوۆ جاراس تاجىمبەت ۇلى.
***
قوجاباقىداعى №25 مەكتەپتى 1986 جىلى ءبىتىرىپ شىققان ۇل-قىزدارىنىڭ 2016 جىلدىڭ 24-26 ماۋسىمى اراسىندا 30 جىلدىق تويلارى وتكەن بولاتىن. وسى مەرەيتوي سەبەپشى بولىپ سول 2016 جىلدىڭ 27 ماۋسىم جانە 7 جەلتوقسانىندا 1998 جىلى قىركۇيەكتە جانە 1999 جىلى ساۋىردە شىققان «قوجاباقى مەكتەبىنىڭ ءۆالسى» (ءۆالستىڭ العاش ورىندالعان كۇنى 1999 جىلدىڭ جەڭىس كۇنى مەيرامى، قوجاباقى اۋىلى ساحناسىندا العاش ورىنداعان ايزات دوسبول قىزى باينازاروۆا، № 25 مەكتەپتىڭ 1999 جىلعى تۇلەگى) جانە دە «قوجاباقى مەكتەبىنىڭ تەرمەسى» (تەرمەنىڭ العاش ورىندالعان كۇنى 1998، مۇعالىمدەر كۇنى، قوجاباقىنىڭ ساحناسىندا العاشقى ورىنداعان سەرىك قۋاندىق ۇلى وتەپبەرگەنوۆ، № 25 مەكتەپتىڭ 2000 جىلعى تۇلەگى) جازىلدى.
وسى ارادا اتاي وتسەك، ءۆالستى جازعىزعان فيلارمونيا مامانى تاڭشولپاننىڭ ماماسى مەكتەپتەن كەيىن قىزىلورداعا تۇرمىسقا شىققان، مەكتەپتىڭ وسى 1986 جىلعى تۇلەكتەرى قاتارىنداعى بىرگە وقىعان سىنىپتاسىمىز كۇمىساي قۇلمانوۆا بولاتىن («ا» كلاسى، العاشقى ۇستازى نۇعىمان ءابدىرازاقوۆ اعاي). ياعني، اتاي كەتۋ كەرەك، 1993 جىلى تۋعان تۋمىسىنان قىزىلوردالىق فيلارمونيا مامانى تاڭشولپان قازييەۆا 2016 جىلى ءوزى ول مەكتەپتە وقۋشىلىق كۇندەرىن وتكىزبەسە دە، ءوز اناسىنىڭ شاكىرتتىك شاقتارىن وتكىزگەن مەكتەبىنىڭ ءۆالسىن جازعىزعان بولاتىن. تاڭشولپاننىڭ ۇسىنىسىمەن قوجاباقى مەكتەبىنىڭ ءۆالسىن ورىنداعان: قىزىلوردا وبلىستىق فيلارمونياسىنىڭ جاس ءانشىسى رينات ۇسەنوۆ.
تومەندە سول 1999 جىلى ومىرگە كەلگەن «قوجاباقى مەكتەبىنىڭ ءۆالسىنىڭ» ءسوزى مەن جەڭىسكە ارنالعان «سوعىستى كورگەن تاعدىرلار» جانە دە 2016 جىلى جازىلعان «وتىز جىل بولدى ۇيادان ۇشقان كۇنگە» ولەڭدەرى بەرىلىپ وتىر.
قوجاباقى مەكتەبىنىڭ ءۆالسى
بويىندا ۇلىلىقتىڭ جاتقان ءىزى،
كەلەشەك عاسىرعا دا ماقتان – ءىسى.
شۋاقتى، شەجىرەلى تاريحى بار
مەكتەبىم – اۋىلىمنىڭ ماقتانىشى.
قايىرماسى:
سىرعا تولى وتكەنى،
ىزگىلىكتىڭ كوكتەمى.
بىلىمگە كەڭ جول اشقان –
قوجاباقى مەكتەبى.
شاشقىزىپ شاكىرتىنە جۇرەك كەنىن،
وياتقان ىزگىلىككە جۇرەكتەرىن.
بۇل كۇندە ەل بىلەدى، قۇرمەتتەيدى
مەكتەپتىڭ ماقتانىشى – تۇلەكتەرىن.
ءبىلىمنىڭ باعالاعان نارقىن ۇيام،
ساقتاعان داستۇرلەرىن، سالتىن ۇيام.
بولاشاق عاسىرلارعا شۋاق شاشىپ
جايناي بەر ماڭگىلىككە، التىن ۇيام!
سوعىستى كورگەن تاعدىرلار
قيىندىق كەزەڭ سىندارى
ەرلىكتىڭ وتىن مازداتتىڭ.
سوعىستىڭ سۇراپىل جىلدارى –
تاعدىرى تالاي بوزداقتىڭ.
اتتانىپ ەردىڭ دۇرمەگى،
وتان دەپ كەلدى ءسوز باسى.
سوعىستىڭ كۇڭگىرت كۇندەرى –
جەسىردىڭ اششى كوز جاسى.
الىستاپ جىلدار بارادى،
ءبىلىنىپ ۋاقىت باعاسى.
سوعىستىڭ زارلى زامانى –
جەتىمنىڭ قايعى-نالاسى.
ەرلىككە تولىپ وتكەنى،
ۇمىتىلماي تۇردى ەر ءىسى.
سوعىستىڭ سوڭعى كوكتەمى –
سولداتتىڭ اسقاق جەڭىسى.
جاقىنى قامىعىپ ويلانعان،
تاعدىرى سولاي بولسا ءبىر.
ورالماي قالىپ مايداننان
حابارسىز كەتتى قانشاما ۇل.
تاپ كەلىپ قيىن كەزەڭگە،
ءۇمىتتىڭ ءجىبىن جالعاتتىڭ.
جەسىرى ەدى اجەم دە
حابارسىز كەتكەن سولداتتىڭ.
جالعانباس ءۇمىت بەكەرگە،
ەلدەگى كوڭىل – تولى ارمان.
مايدانگەر ەدى اكەم دە
سوعىستان امان ورالعان.
دەسەك تە جىلدار وتەسىڭ،
كوڭىلدە ءۇمىت الاڭ با.
حابارسىز كەتكەن اكەسىن
جول قاراپ توسقان انام دا.
وتسە دە جىلدار كوشكىندەي،
بىلىنەر جوقتىڭ باعاسى.
اكەمنىڭ سوندا قوس بىردەي
حابارسىز كەتكەن اعاسى.
تاريحتى بىلەر دالام بار،
كەتسە دە ۇرپاق العا تىم.
سوندىقتان ءار كەز ادامدار
ەسكە الار سوعىس سولداتىن.
وسسە دە ۇرپاق تەربەلە،
دەمەيىك وتكەن سولعىندار.
ۇمىتىلماي جاتسىن كەۋدەدە
سوعىستى كورگەن تاعدىرلار.
جەڭىستىڭ ءمانىن ۇعاسىڭ،
باعاسىن بىلسەڭ بۇل كۇننىن.
سۇراپىل جىلدار كۋاسىن
قۇرمەتتەي، ۇرپاق، ءجۇر بۇگىن!
وتىز جىل بولدى ۇيادان ۇشقان كۇنگە
وتىز دەيتىن شامشىراعى تۇر وردە،
دەگەندەي-اق وتكەن جولدى تۇگەندە.
كەشە ولار ءىنى بولىپ ەدى بارشاعا،
وزدەرى ەندى اعا بوپ ءجۇر بىرەۋگە.
اعا بوپ ءجۇر كەشەگى ەركە ۇل بۇگىن،
جارى اشىپ اق بوز ءۇيدىڭ تۇندىگىن.
ارمان قۋىپ ۇشقان قىزى كەشەگى،
كىشىلەرگە جەڭگە بولىپ ءجۇر بۇگىن.
ءوزى باتا العان كەشە ۇلكەننەن
اعا بولىپ ورىن اپتى ۇل توردەن.
كەشە ولار تۋعان جەردىڭ توسىندە
نۇرا جاقتان بالالىقپەن گۇل تەرگەن.
ارماندارى شاقىرعانداي جىراقتان،
جاندارىندا سوسىن جاستىق گ ۇلى اتقان.
كەشە ولاردىڭ سەزىمدەرىن سىر ەتىپ
كوشە اندەرى البىرت جانىن جۇباتقان.
سول انمەنەن تالاي كەشىن وتكەرگەن،
انگە ۇيىعان قارا كوزدەن وت كورگەن.
اندەر ەدى اۋەندەرى ادەمى،
ال سوزدەرى قاراپايىم بوپ كەلگەن.
ونىڭ ءسوزىن ءالى جۇرتتار بىلەدى،
گيتارادا ايتىلاتىن ۇنەمى.
سول انمەنەن شاتتاناتىن ارۋ ءجۇز،
جاستىقپەنەن البىرايتىن ۇل ءوڭى.
بەت جەلپىگەن كەشكى سامال ەسكەندە،
ايتىلاتىن تالاي-تالاي كەشتەردە.
سول گيتارا ارۋ قىزدىڭ جىگىتىن
شىعارىپ ساپ تۇردى سوسىن اسكەرگە.
ماقساتتارى قولىن بۇلعاپ كوش بەلدەن،
اۋەنمەنەن جاستىق ارمان كوشكە ەرگەن.
سول گيتارا سول ارۋدىڭ جىگىتىن
كۇتىپ الىپ تۇردى سوسىن اسكەردەن.
ەسەيدى سوسىن، جىلدار جىلجىپ وتپەك-تى،
ارتقا تاستادى بالالىقتى، مەكتەپتى.
ال سونان سوڭ ءبىر كەزدەگى بالاڭ ۇل،
ۇل مەن قىزعا وزدەرى اكە بوپ كەتتى.
ەرگەنمەنەن جىلدار دەيتىن اعىنعا،
بالالىعى ءجۇردى ۇيا ساپ جانىندا.
سوسىن كەلىپ بىر-بىرىنە حات جازدى:
«جينالىڭدارشى تاعى دا ءبىر اۋىلعا!»
تاعى دا ءبىر اشىلسىن سىر ساندىعى،
مەكتەپ جاقتا بالالىقتىڭ قالدى ءۇنى.
ساباق بەرگەن ۇستازداردىڭ كەشەگى،
ءبىرى ورتادا، ومىردە جوق ال ءبىرى.
قۇرداس، دەيدى، دەمە ۋاقىت تاپشى عوي،
جينالىپ الىپ، ايتايىقشى جاقسى وي.
جاسايىق، دەيدى، قارت ۇستازعا قۇرمەت،
توي بولعانى، وي بولعانى جاقسى عوي!
You Might Also Like
-
سارايشىق — XIII عاسىردىڭ باسىندا جايىق وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا نەگىزى قالانعان قالا، ورتا عاسىرلارداعى ءىرى ساياسي، مادەني جانە ساۋدا ورتالىعى.
-
سۇرانشى باتىر اقىنبەك ۇلى (1815-1864) — قازاق باتىرى، ساۋرىق باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى. الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا تۋعان. ۇلى ءجۇزدىڭ شاپىراشتى رۋىنىڭ ەسقوجا تارماعىنان شىققان. اتالارى قاراس...
