InfoHub Logo

اسپاننىڭ بۇلتتان اۋىرلاپ، الماتى ءۇستiن بۇلىڭعىر مۇنار بۇركەگەن قاراشانىڭ العاشقى جارتىسىنداعى كۇندەردiڭ بiرiندە جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتiڭ ءۇيiنە كەلدiم. جۇمەكەڭنiڭ جاقىندا عانا اۋرۋحانادان شىققانىن ماڭعىستاۋدا جۇرگەن كەزدە-اق ەستiگەم. ونىڭ الدىندا ينفاركت بولىپ اۋرۋحاناعا تۇسكەن حابارى بiزگە جەتكەننەن-اق حال-جاعدايىن سۇراپ، ءۇيiمەن، جiگiتتەرمەن تەلەفونداسىپ تۇرعام-دى.

ەندi، مiنە، كوڭiلiن سۇراۋعا ءۇيiنە كەلiپ تۇرعان بەتiم. جۇكەڭ ادەتتەگiسiندەي اقجارقىن قارسى الدى. دەمالىپ جاتقان بولمەسiنە ءوتتiك. تەرەزە الدىندا كۋشەتكا، ونىڭ قاسىنا شاعىن ستول قويلىپتى. ستول ءۇستi بۇرقىراپ جاتقان كوپ قاعاز. مەنiڭ سول جاققا كوزiمنiڭ تۇسە بەرگەنiن بايقاپ قالدى ما: «دايىنداپ جاتقان جيناق قوي. ءۇستiنەن قاراپ، قاعىپ-سiلكiر جۇمىسى عانا قالىپ تۇر. ءارi-بەرi وتىرىپ، قولىما قالام الام دا، جۇرەك بۇلك ەتە قالسا بولدى، مىنا كۋشەتكاعا قيسايا كەتەم»، — دەدi جۇكەڭ. بۇل سوزدەردiڭ ءبارiن ول كiربiڭسiز، كوڭiلدi قالىپتا، ويناپ-كۇلiپ ايتقانمەن، جاعدايىنىڭ ونشا ءماز ەمەس ەكەنiن بايقاپ قالدىم. بiراق، شىنىن ايتسام، سونشالىقتى قاۋiپ-قاتەر بولا قويار دەگەن وي قاپەرiمە دە كiرiپ-شىققان جوق. قاتتى قۇلاپ تۇرعاندiكi عوي، ءالسiزدiك بولار دەگەم دە قويعام.

كوپ ۇزاماي ماڭگiلiك ساپارعا ءجۇرiپ كەتكەنiن ەستiدiك. سوڭعى ساتكە دەيiن جۇمىس iستەگەنiن بiلدiك... ارتىنان بiراز ۋاقىت وتكەننەن كەيiن، ويىمىزعا وزەگiڭدi وت بوپ قارىپ تۇسەر اقىننىڭ مىنا ولەڭ جولدارى ءتۇستi:

كۇز كۇندەرi نە سۋىق قىس كۇندەرi،
Iستەپ جۇرگەندە، ايتەۋiر، iس مۇددەلi،
اجال شiركiن اياڭداپ جەتسە-اۋ ماعان،
كەتسەم-اۋ مەن جۇمىستىڭ ءۇستiندە ءولiپ.
سىنشىلاردىڭ ۇرسۋىن، تامسانۋىن
الدان كۇتiپ قالسا-اۋ بiر قانشا جىرىم.
بiر جيناعىم باسىلىپ ۇلگەرە الماي،
ماشينكاعا باسىلماي قالسا بiرi.
نە بiر تۇندە قۇيىلىپ، قارا كورiپ،
كوپ ۇيقاس وتىرعاندا قاماپ ەرiپ،
كەتسەم ءولiپ نۇكتەگە جەتە بەرiپ،
جان تاپپاعان بiر تەڭەۋ تابا بەرiپ.

الدەنەشە جىل بۇرىن ايتقان بۇل اۋىر تiلەۋ قالاي ءدال كەلدi دەسەڭشi! شىنىندا دا، ول كۇزدiڭ قىسقا اۋىسار تۇسىندا مۇددەلi iس اتقارىپ وتىرعان جۇمىس ءۇستiندە، ونىسىن ماشينكاعا بەرiپ ۇلگەرمەي، سوڭعى نۇكتەسiنە جەتە بەرە ءجۇرiپ كەتتi. وسى ولەڭنەن-اق اقىن مiنەزi، اقىننىڭ بiتiم-بولمىسى كورiنiپ تۇرعان جوق پا؟ ول نە بولعاندا دا ولەتiن بولعاننان كەيiن قالاي ولسەڭ دە ءبارi بiر ەمەس پە دەي الماپتى. اقىن جۇرەگi اجال كەلەر كۇنi دە ازاماتتىق جۇك ارقالاپ كەتۋدi قالاپتى. سولاي بولدى دا.

* * *

جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ ادەبيەتكە ءا دەگەننەن-اق ەشكiمگە ۇقسامايتىن، ەلiكتەۋ-سولىقتاۋدان مۇلدە ادا، ءوز داۋسىمەن، ءوز جازۋ ستيلi، ءوز دۇنيەتانىمىمەن كەلگەن بولاتىن. ارينە، كەلگەن بويدا-اق ونىڭ قالامىنان تۋعان ولەڭنiڭ ءبارi جۇرتتىڭ كوڭiلiنە سۋداي سiڭiپ، تاستاي باتتى دەسەك، جۇرتتىڭ ءبارi قولدان قولعا تيگiزبەي، قاقشىپ الىپ كەتتi دەسەك، اسىرىپ ايتقاندىق بولار ەدi دە، ال ونىڭ داۋسىز تالانت ەكەنiن جۇرتتىڭ ءبارi بiردەن مويىندادى دەسەك، وندا بiزدiڭ بۇل ءسوزiمiزگە ەشكiم دە قارسى شىعا الماس ەدi. دەگەنمەن، بۇل جەردە ايتىلۋعا تيiس بiر شىندىقتى ناقتىلاپ كەتپەسە، تاعى بولمايدى: تiپتi، كەشەگi ەمەس، بۇگiنگi كۇننiڭ ءوزiندە جۇمەكەن تالانتىن مويىنداي تۇرا، ەشكiمگە ۇقسامايتىنىن بiلە تۇرا، ونىڭ تۆورچەستۆوسىن قابىلدامايتىندار نەمەسە قابىلداعىسى كەلە تۇرا، قابىلداعىسى كەلمەيتiندەر جەتكiلiكتi. جانە بiر بايقاعانىمىز، ولاردىڭ كوبiسi-اق ءوز پiكiرiن ءوزiندە ۇستاپ قالمايدى، قايتا تالعام تايىزدىعىنان تۋعان نەمەسە تالعام تاربيەسiنiڭ بولەكتiگiنەن تۋعان سول پiكiرiن باسقا جۇرتتىڭ ساناسىنا كۇشتەپ ەنگiزگiسi كەلەدi. بۇل قاۋiپتi قۇبىلىس. تەك جۇمەكەن تۆورچەستۆوسىن ءتۇسiنۋ ءۇشiن عانا ەمەس، ادەبيەت ءۇشiن دە قاۋiپتi قۇبىلىس. ويتكەنi قازاق پوەزياسىندا بۇرىن بەلگiسiز مۇلدە بiر جاڭا القاپ كوتەرگەن، ءسويتiپ، ءوز الەمiن، جۇمەكەندiك الەمiن اشقان، سونىسىمەن قازاق ولەڭiنiڭ ماڭىز-ماعىناسىن، كەسكiن-كەلبەتiن بايىتۋعا، قۋاتىن كۇشەيتiپ، تىنىسىن كەڭەيتۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسقان اقىنعا مۇنداي پوەيسيا ۇستانۋ، ەڭ الدىمەن، ادەبيەتiمiزدiڭ ابىرويى مەن بەدەلiنە ءسوز ايتۋ، تiپتi، تiل تيگiزۋ دەپ بiلگەن ءجون. ەگەر بiز بۇل سوزدەردi اقىننىڭ كوزi تiرiسiندە ايتۋعا حاقىمىز جوق بولعان بولسا، ەندi ايتۋعا حاقىلىمىز ءارi مiندەتتiمiز. ارينە، بiزدiڭ بiرەۋدiڭ بiرەۋ تۋرالى پiكiرiندە جۇمىسىمىز جوق، تەك ول پiكiر ءوز ۇياسىندا قالماي، باسقالاردى دا ۋلاي باستاسا، وندا بiز وعان ءۇزiلدi-كەسiلدi جاۋاپ بەرۋگە تيiستiمiز.

راس، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ تۆورسەستۆوسى بiردەن قابىلدانىپ، بiردەن ۇعىلا قويمايدى. ويتكەنi ول اشىنعانىن دا ايقايلاماي، استارمەن جەتكiزگەن، قاتپار-قاتپار قىرتىستاردان تۇراتىن تىم كۇردەلi اقىن. ونىڭ دۇنيەتانىمى، كوركەمدiك-ەستەتيكالىق كونسەپسياسى، وبرازدى ويلاۋ جۇيەسi، لەكسيكالىق دەڭگەيi، لوگيكالىق قۇرىلىسى ولەڭمەن سۇحباتى از، ونەرمەن تانىستىعى ءۇستiرت كەز كەلگەن ادامعا بiردەن ۇعىلا قويۋى قيىن. ونىڭ تۆورچەستۆوسى ءوزiنiڭ وقۋشىسىنان قادالىپ وقۋدى، تiپتi، قايتا-قايتا وقۋدى تالاپ ەتەدi. نەگە ولاي؟ ويتكەنi ول وسىناۋ كۇردەلi زامانامىزدىڭ بەل بالاسى، ءتول اقىنى. زامان دا كۇردەلi، ونداعى ادام دا كۇردەلi. سول كۇردەلi زامان مەن ادامدى جىرلار اقىن دا كۇردەلi بولىپ جاتسا، وندا ونىڭ نەسi ايىپ. ونىڭ ءۇستiنە، تالانت تابيعاتىن ەسكەرمەۋگە تاعى بولمايدى. ول ەشۋاقىتتا دا كوپ اقىندارىمىزداي ادەمi بiر تاپقىر ءسوز، تابىلعان تەڭەۋ ءۇشiن نە جالعىز عانا وي ءۇشiن ولەڭ جازىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ بiر ولەڭiنiڭ ءوزiندە نەشەمە تاپقىر ءسوز، سونى تەڭەۋلەر، قابات-قابات قاتپارلى ويلار جاتادى. ياعني ول ادەمi بiر ءسات، ادەمi بiر فوندى قاتىرىپ ءتۇسiرiپ الا قوياتىن فوتواپپاراتپەن ەمەس، قۇبىلىپ، تۇرلەنiپ تۇرعان، ىلعي دا قوزعالىستاعى مىنا دۇنيەنi سول قالپىندا ءتۇسiرەتiن كينو كامەرامەن جۇمىس iستەپ ءوتتi. ياعني ول جالت ەتە قالار بiر ءساتتiك ەففەكت، جارق ەتە قالار بiر ءساتتiك ادەمi اسەردi ەمەس، ءومiردiڭ تالاسۋى مەن تابىسۋى، اسسونانسى مەن ديسسونانسى، تارتىلۋى مەن شارپىلۋى قاتار قونىس تەپكەن تۇتاستىقتى كورسەتۋ ءۇشiن كۇرەستi. تiپتi، ونىڭ «باياۋ العان بiر دەمiنiڭ ءوزi كۇرسiنۋ مەن ءسۇيسiنۋدەن قۇرالعان» كۇردەلi بولاتىن.

كوبiنە-كوپ ءومiردiڭ وتپەلi بiر كەزەڭiن قالت جiبەرمەي ۇستاپ الا قوياتىن ولەڭدi وقىپ ۇيرەنiپ قالعان باز بiرەۋلەردiڭ قىرتىس-قىرتىس بوپ اۋدارىلىپ جاتقان جۇمەكەن تۆورچەستۆوسىن وقىعاندا مالتىعىپ، تۇنشىعىپ قالا بەرەتiنi دە سوندىقتان. وسىعان قاراپ كەيبiرەۋلەر ونى دۇنيەنiڭ كۇڭگiرت بiر جىقپىل قۋىسىنا كiرiپ الىپ، ءوزiمەن ءوزi بولىپ قالعان وقشاۋ اقىن دەپ ويلايدى. جوق، ولاي ەمەس. بۇل مۇلدە قاتە پiكiر. ونىڭ جىر شاڭىراعىنىڭ وزگەلەردەن وقشاۋ تۇرعانى راس، بiراق ول ەشۋاقتا دا ءومiردەن، ۋاقىتتان وقشاۋ تۇرعان ەمەس. ونىڭ جىر شاڭىراعى ءدال توبەسiندە قارا اسپان ساتىرلاپ قاق ايرىلىپ، قىپ-قىزىل نايزاعايلار شاتىرلاپ تەبiسiپ جاتقان جەل ءوتiندەگi جوتا ءۇستiندە تۇر!
ونىڭ ولەڭدەگi داۋسىنىڭ قۇلاعىمىزعا كۇڭگiرت-قوڭىرقاي بوياۋمەن، كۇڭگiرلەپ الىستان ەستiلۋiنiڭ سىرى ونىڭ سىرتتاي باقىلاۋشى، سىرتتاي ايقايشى بولماۋىنان، جازىلار تاقىرىپتىڭ، ياعني يگەرiلەر ماتەريا مەن زاتتىڭ iشiنە كiرiپ سويلەۋiنەن. تەرەڭدiگiنەن.

* * *

ول ادەبيەتكە العاش اياق باسقاننان-اق ولەڭگە كونتراستى بوياۋلار، درامالىق تارتىستار الىپ كەلدi. ول كەزدەردە كوبiنە-كوپ اقىننىڭ iشكi دۇنيەسiندەگi قۋانىش پەن كۇيiنiش قورشاعان ورتادان، سىرتقى دۇنيەدەن، ءاسiرەسە تابيعات قۇبىلىستارىنان كورiنiس تاباتىن-دى:

سايلاردان قاپتاعان كولەڭكە
تاۋلاردى قۋسىرىپ بارادى.
(«مەن تۋعان كۇن»)
نەمەسە:
اق بۇلاق كورپەسiن ىسىرىپ،
كوك تاسقا ۇيىقتادى جالاڭاش،
(«مەن تۋعان كۇن »)
نەمەسە:
ۇردى شاپاق قارا بۇلتتى قان قىلىپ،
(«مەن تۋعان كۇن»)
تاعى دا:
كەستi ساۋلە جاپىراقتى پىشاقتاپ.
(«مەن تۋعان كۇن»)

بۇلار تەك تابيعات دراماسى، تابيعات كورiنiسi عانا ەمەس، بۇلار ادام جانىنىڭ دا دراماسى، ادام جانىنىڭ دا كورiنiسi. ويتكەنi اقىن ءۇلبiرەپ تۇرعان تابيعاتتىڭ ۇيلەسiمi مەن ۇندەستiگiن قىزىقتاپ، سىرتقى سۇلۋلىعىنا سۇقتانىپ تۇرعان جوق، ونىڭ iشكi دراماسىنا، iشكi ارپالىسىنا ءۇڭiلiپ تۇر. سايلاردان قاپتاپ كوتەرiلiپ، تاۋلاردى قۋسىرىپ بارا جاتقان كولەڭكەنi كورiپ شوشىنىپ قالاسىز دا، كورپەسiن ىسىرىپ تاستاپ، كوك تاسقا جالاڭاش ۇيىقتاپ كەتكەن اق بۇلاقتى كورiپ ايايسىز؛ قارا بۇلتتى قان قىلىپ ۇرعان شاپاقتان، جاپىراقتى پىشاقتاپ جاتقان ساۋلەدەن دە بويىڭىزدى جيناپ الارىڭىز ءسوزسiز. دراما ما؟ دراما. قورشاعان ورتانىڭ دراماسىن، ءسوز جوق، ءوزiنiڭ بويىندا دراماسى بار اقىن عانا كورە الماق.

دەگەنمەن، العاشقىدا تابيعاتتىڭ iشكi الەمiنە، ونىڭ iشكi قۇبىلىسىنا ءۇڭiلiپ، سودان عانا سىر iزدەپ، سودان عانا سىر تارتقان اقىن بارا-بارا ءوز بويىنداعى قۇبىلىستاردى دا سىرتقا شىعارا باستادى. ەندi ول درامانى كورۋشi عانا ەمەس، سول درامانى بۇكiل جان دۇنيەسiمەن سەزiنۋشi دە. اقىن ەسەيدi، اقىن ءوستi. ياعني ول ەندi تۋعان تابيعاتتىڭ، قورشاعان ورتا مەن تۋعان جەردiڭ دراماسى مەن تراگەدياسىن ءوز جانىنىڭ، ءوز جۇرەگiنiڭ دراماسى مەن تراگەدياسى دەپ ۇعاتىن دارەجەگە كوتەرiلدi. ءوزiن سولارمەن بiرگە قاراستىردى.

توبەمدە بۇلتتار جارىستى،
تومەندە وتتار جانادى.
ونان ۇشقان ءار ۇشقىن
كوكiرەگiمە قونادى.
بۇلاق مەزگiل سىرعىسا،
مەن تامىرعا تارايمىن.
سىنىپ تۇسسە بiر بۇتا،
قابىرعاما قارايمىن.
ۋا، تۋعان جەر، شۇكiرسiڭ!
توپىراعىڭا كيەلi
بiر ەسۋاس تۇكiرسە،
ول بەتiمە تيەدi.
(«مەن تۋعان كۇن»)

وسى بiر ءۇش قانا شۋماقتىڭ ءوزiنەن-اق اقىننىڭ ازاماتتىق بولمىس-بiتiمi، الەۋمەتتiك كوزقاراسى، قوعامداعى ورنى، ءومiرلiك پوزيسياسى تايعا تاڭبا باسقانداي بولىپ بادىرايىپ كورiنiپ تۇرعان جوق پا؟!

ءدال وسى تۇستان باستاپ ونىڭ پوزيسياسى قوعام، قازiرگi زامان پروبلەمالارىن بويىنا سiڭiرiپ، ۋاقىت رۋحىمەن ورگانيكالىق بايلانىستا، ءوربiپ بiتەقايناسىپ كەتتi. بۇرىن كەۋدەسiندەگi «كiشكەنە باستىڭ ۇپ-ۇلكەن دۇنيەنiڭ سىرىنا الاڭ» ەكەنiن اشسا، ەندi ول ادامزاتتىڭ «جۇدىرىقتاي باسىمەن-اق جۇمىر جەردi شىرق ءۇيiرەر» قۇدiرەتتi كۇشكە يە ەكەندiگiن ۇقتى. ءدال وسى تۇستا ول قورشاعان ورتا داراماسى مەن تراگەدياسى ادام تراگەدياسى مەن دراماسىنا اينالاتىنىن عانا بiلiپ قويعان جوق، سونىمەن بiرگە، كەرiسiنشە، ادام تراگەدياسى مەن دراماسى قورشاعان ورتانىڭ دا دراماسى مەن تراگەدياسىنا اينالاتىنىن بiلدi.

سول بiر جاس دومالاپ كەپ جەرگە ءتۇستi،
جەر داعى سەزiمدەردi تەربەتiستi.
(«مەن تۋعان كۇن»)
ادام قاسiرەتi — جەر قاسiرەتi.

ەندi ول اينالاسىنداعى قۇبىلىس زاڭدىلىقتارىن زەرتتەپ تانۋى ءۇشiن، وزگەنi بiلۋ ءۇشiن، ەڭ الدىمەن، ءوزiن تانۋى كەرەك بولدى. «ءوزiنە تارتىپ تۋعان كولەڭكەسiن» كوردi. «ءوزiنە ءوزi قۇساپ جاراسقان ويدى» سەزiپ قۋاندى. اقىرىندا:

ءوزiڭدi ءوزiڭ ۇقپاساڭ،
سەنi كiم ۇعار دەپ ەدiڭ! —

دەپ ۇلكەن ءومiرلiك فيلوسوفيا تۇيەدi. بۇل اقىننىڭ ءوسۋ ەۆوليۋسياسىنان، تۆورچەستۆوسىنىڭ ديالەكتيكالىق دامۋى اسەرiنەن، ءومiرلiك ءتاجiريبەسiنەن تۋعان فيلوسوفيا بولاتىن. كوردiڭiز بە، ءبارiمiز شەشە الماي جۇرگەن بiر ءتۇيiن ەكi-اق جولمەن شەشiمiن تاپتى دا جۇرە بەردi. شىنىندا دا ەڭ الدىمەن ءوزiڭدە ءوزiڭ ۇق، سوندا عانا سەنi جۇرت ۇعۋى مۇمكiن. ءوزiڭدi ءوزiڭ زەرتتەۋ، ءوزiڭدi ءوزiڭ بiلۋ، ەڭ الدىمەن، سول ءۇشiن كەرەك ەكەن. قانداي قاراپايىم، قانداي ءدال.

جالپى، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ تۆورچەستۆوسىنداعى ەڭ باستى دومينانت نە دەسە، وندا ءبارiمiز بiر اۋىزدان: ول فيلوسوفيالىق وي دەر ەدiك. جانە ونىڭ فيلوسوفياسى ءومiردiڭ ءوزiندەي قاراپايىم، ءومiردiڭ ءوزiندەي تەرەڭ.

... ءالi ءجۇرمiن. تۇك بiتiرگەن جوقپىن مەن.
Iش قازانىن جالايدى ىزا وت تiلمەن.
الىپ-الىپ كوپ ءۇمiتتi كوپ كۇننەن،
دەپ كەتەم بە تۇك بiتiرمەي ءوتتiم مەن؟
جوق، وتكەم جوق، وتپەگەندە قالدى نەم؟
جيىرما بەستەن ءوتتiم ەلدiڭ الدىمەن.
تۋعان ەدiم ەڭ سوڭىنان بۇل جۇرتتىڭ،
ەڭ سوڭىنان سوعار ما ەكەم ساندى مەن؟
وسى ويلارمەن اتتى، انەكي، تاڭ داعى،
تاعى بiر كۇن كەلە جاتىر جانعالى.
مەن وتكەم جوق، وتەدi ەكەن جىلدار تەك،
بiراق مەندە قالادى ەكەن سالماعى.
(«مەن تۋعان كۇن»).

بۇلاي سويلەۋ، جىلدار سالماعىن ءوز بويىنان سەزiنە بiلۋ تەك ۇلكەن تالانت قولىنان عانا كەلسە كەرەك. ولەڭ ءاپ دەپ باستالعاننان-اق ءوزiن ءوزi جانىشتاپ، ءوزiن ءوزi سۇراق استىنا الىپ، ءوزiن ءوزi تەرگەگەن اقىن، سوڭعى شۋماقتا ساباسىنا تۇسكەنمەن، ءوزiن ءوزi اقتاپ العان جوق. قايتا ۋاقىت الدىنداعى ءوز ميسسياسىن بۇرىنعىدان دا اۋىرلاتىپ تۇر. بiز، ادەتتە، وسىنداي بiر جاقسى ولەڭ وقىعاندا، بiر دەم، بiر لەپپەن جازىلعان ەكەن دەپ جاتامىز عوي. ونىمەن بiز ولەڭنiڭ ورگانيكالىق تۇتاستىعىن بiلدiرگiمiز كەلەتiن بولۋ كەرەك. شىنىندا دا، ولەڭ باستالعاننان ونىڭ ءون بويىنان شيرىعىپ ەستiلەتiن دiرiل ەڭ سوڭعى نۇكتەسiنە دەيiن ءۇزدiگiپ ۋiلدەگەن قالپىندا iلەسiپ وتىرادى. ءار ءسوزi تiرi. ءار ءسوزi قوزعالىستا. ولەڭ بويىنداعى كوزگە كورiنبەس، تەك ينتۋيسيامەن عانا ۇعىلار ءسوزدiڭ ميكروتالشىعىنا دەيiن اقىن جۇرەگiنiڭ ءلۇپiلiمەن، اقىن جۇرەگiنiڭ دiرiلiمەن سويلەپ تۇر. مiنە، جۇمەكەن فيلوسوفياسى! وندا قۇرعاق اقىل، جاساندى قوندىرعى بولمايدى. ونىڭ ءار ءسوزi، ءار ويى ءومiردiڭ ءوزiنەن كوتەرiلiپ، كوكتەپ شىعىپ جاتادى.

الەۋمەتتiك كوزقاراسى، ازاماتتىق بولمىس-بiتiمi قالىپتاسىپ، قوعامداعى ورنىن بەلگiلەپ العان اقىننىڭ ۋاقىت الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگi بۇرىنعىدان دا اۋىرلاپ، بۇرىنعىدان دا ارتا تۇسەدi. اقىن — شالت، اقىن — مازاسىز. ويتكەنi ونى «جاڭا كەلگەن كۇن بۇلبۇلىن وزگەشە سايراتىپ ۇيالتىپ تاستادى». سوندىقتان ول «دۇنيە ۇلتانى سوگiلسە، ءوزiن شەگە قىپ قاعۋعا دايىن»، سوندىقتان ول «تاڭ اتا بالا بوپ ويانىپ، كۇن باتا شال بولىپ جاتىپ ءجۇر». اقىن بۇدان بىلاي جانىنا — دامىل، جىرىنا — مiگiر بەرگiسi جوق. ەندi ول الاتاۋدى تاستاپ، قوشالاقتىڭ قۇمىنداعى ءاشiم شالمەن سالەمدەسiپ، «قارۋلار پالاتاسىنا» بiر-اق اسادى. ءبارiن بiلگiسi، ءبارiن كورگiسi كەلەدi. اقىننىڭ:

اندا بارسام — مىنا جاقتى كورمەيمiن،
مىندا كەلسەم — انا جاقتى كورمەيمiن، —
(«مەن تۋعان كۇن»).

دەۋi دە وسى تۇس. مۇندا ۇلگەرە الماي قاپىلىپ جۇرگەن اقىننىڭ دۇنيەنiڭ قۇشاققا سىيماس كەڭ ەكەندiگiن دە سەزiنۋi جاتىر. ونىڭ اسپانعا «سەن ەگەر دە كوزi بولساڭ ادامنىڭ» دەپ سويلەۋi دە iرi ماسشتابتىلىقتى اڭساۋدان تۋسا كەرەك.

تiرشiلiك پەن ۋاقىت ساحناسىندا ءوتiپ جاتقان سان درامانىڭ — كۇيiنiش پەن ءسۇيiنiشتiڭ، قارالىق پەن اقتىقتىڭ، ادالدىق پەن ارامدىقتىڭ، شىندىق پەن ءوتiرiكتiڭ بiر-بiرiمەن تايتالاس سايىسىن بiر ساتتە قامتىپ كورەم دەۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، ءار جەردەن بiر قارپىپ سويلەۋگە نەمەسە سىرتتاي قىزىقتاۋشى، سىرتتاي باقىلاۋشى بوپ قالۋعا اكەپ سوعاتىنىن اقىن تەز ۇققان-دى. سوندىقتان ول ۋاقىت پەن كەڭiستiكتiڭ گەوگرافيالىق كەسكiن-كەلبەتiن ەمەس، ۋاقىت پەن كەڭiستiكتiڭ تاريحي بولمىس-بiتiمiنە كوبiرەك ءۇڭiلۋگە بەت بۇردى. ەندi ول ءۇمiتi مەن كۇدiگi قاتار الماسىپ، تارازى تiلiندەي قىلپىلداپ تۇرعان ۋاقىت پورترەتiن قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورەتiندەي بوياۋلار ارقىلى كەسكiندەۋگە كiرiستi:

اۋا جاسىل، سۋ دا جاسىل، قىر جاسىل،
جاسىل بوياۋ قۇرعاماسىن، قۇرعاسىن!
قىزىل بوياۋ قىزارتادى...
ال ەندi

جاسىل بوياۋ جاسارتادى الەمدi.
جەر — جاپ-جاسىل، كوڭiل داعى جاپ-جاسىل،
كۇن قالايشا قىپ-قىزىل بوپ جانباسىن!
قىزىل كۇن مەن جاسىل جەردiڭ ورتاسىن
وزگە بiر ءتۇس بۇزا ما دەپ قورقاسىڭ...
(«مەن تۋعان كۇن»).

جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتiڭ وسى كەزدەگi پوەتيكالىق كارتينالارى وزگەشە بiر دۇنيە. جiپكە مونشاق تiزگەندەي، ىلعي بiر ءۇزiلiپ كەتەردەي دiرiلدەپ تۇرعان دىبىسقا ىلعي بiر جۇتىنىپ تۇرعان سيقىر سوزدەردi تiزە بiلگەن اقىننىڭ شەبەرلiك-زەرگەرلiگi قانداي دەسەڭiزشi! وقي بەرگەننەن-اق ءسوز بiتكەننiڭ ءبارi بiر-بiرiمەن كiشكەنە كۇمiس قوڭىراۋلارداي سوقتىعىسىپ، اينالاڭدى كۇمبiرلەگەن ۇنگە كومiپ جiبەرەدi. بiراق اقىن سالعان سۋرەت كونتۋرى سول كۇمبiرلەگەن ءۇن اسىتندا باسىلىپ قالماي، قايتا، بۇرىنعىدان دا اجارلانىپ، بۇرىنعىدان دا قىرلانا تۇسەدi. قۇلاقپەن ەستiگەنiڭiزدi كوزبەن كورەسiڭ دە، كوزبەن كورگەنiڭiزدi قۇلاقپەن ەستي الاسىز.

جايداق قۇمدار سۋىرىلىپ،
جالىن سياقتى اعاتىن.
جالپىلداعان تۋىرلىق —
جاپالاقتىڭ قاناتى.
شەگiرتكەلەر توبى ۇداي
قىپ-قىزىل بوپ قاناتى،
اقتiكەننiڭ شوعىنداي
پىشىر-پىشىر جانادى
(سوندا)

مiنە، شەبەرلiك! ەندi وسىدان كەيiن قۇم سۋرەتiن ەستiگەن دە، كورگەن دە جوقپىن دەپ كورiڭiزشi. دەي المايسىز. ويتكەنi قۇلاعىڭىزدا — ىسىلداعان قۇم سۋىلى، كوز الدىڭىزدا — قۇبىلىپ تۇرعان قۇم سۋرەتi.

جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتiڭ پوەتيكالىق كارتينالارىن وسى ولەڭدەردi الىپ وتىرعان جالعىز «جارىق پەن جىلۋ» كiتابىنان عانا ەمەس، بۇكiل تۆورچەستۆوسىنان مولىنان كەزدەستiرۋگە بولار ەدi.

ونى بiز ءسوز بەن دىبىس كونسەنتراسياسىنان عالامات بوياۋلار تاپقان بiرەگەي اقىن دەي الامىز. بiراق ونىڭ تابيعات پەيزاجدارى تەك تابيعات پەيزاجى دەڭگەيiندە قالىپ قويمايدى، كوبiنە-كوپ ۋاقىت پەيزاجىنا اينالىپ كەتەدi:

كوكبەتتەنiپ تۇردى اسپان،
قۇمنىڭ ءجۇزi قاراسۇر.
جەل سۋىپتى سۇر قاشقان، —
الاسۇر، قياق، الاسۇر.
ۇلىلىعى نە كەرەك —
ۋiلدەپ توڭىپ دالا تۇر.
دiر-دiر ەتپەي، ەبەلەك،
بiر تاساعا بارا تۇر.
(سوندا)

ارينە، بۇل — دالانىڭ كۇزگi سۋرەتi عانا ەمەس. الدىمەن سۋرەتكە قاراپ، سونان سوڭ ۇنگە قۇلاق توسىڭىز. وسى بiر جولداردىڭ ار جاعىنان سوناۋ سوعىس جىلدارىنىڭ سۇپ-سۋىق لەبi مەن دەمi جۇرەگiڭiزدi مۇپ-مۇزداي قىپ قارىپ كەتپەي مە؟!

بiز بۇل جەردە جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتiڭ سوز-سۋرەتi مەن دىبىس بوياۋىن تەكتەن تەك قىزىقتاپ قاراستىرىپ وتىرعانىمىز جوق. ونى اقىن دا قىزىقتاماعان. ونىڭ ءبارi ۋاقىت ءۇنi مەن ۋاقىت سۋرەتiنiڭ اقىن جانىنا، اقىن جۇرەگiنە مولىنان سiڭۋiنەن. تالانت تابيعاتىنان. مiنەزدەن. نە بولعاندا دا، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ پوەزياداعى گرافيك ەمەس، جيۆوپيسشi. ويتكەنi ول ءاربiر سىزىق-شتيرحتان كوزگە ءتۇسiپ كورiنiپ تۇرار ەرەكشەلiكتi تاپقاننان گورi، ءاربiر جازىلعان بوياۋدان جىمى بiلiنبەي ۇندەسiپ كەتەر تۇتاستىقتى تاپقاندى قالايدى. ول ولەڭنiڭ ءار ءسوز، ءار بۋىن-بۋناعىن ءشۇپiلدەپ تۇرعان دىبىستىڭ سانسىز بوياۋلارىنا قالاۋىنشا شومىلدىرىپ الا الادى. سوندىقتان ونىڭ ولەڭدەرiن وقىعاندا، ونداعى سوزدەردiڭ بولەك-بولەك بولىپ كوزگە تۇسپەي نەمەسە ءۇزiلiپ، كەسiلiپ قالماي، بiر-بiرiمەن جىمداسا تۇتاسىپ كەتەتiنi دە سودان بولسا كەرەك. ءسوز جوق، ول كارتينالار اقىن شەبەرلiگiن عانا تانىتاتىن كارتينالار ەمەس، ەڭ الدىمەن، ءومiردiڭ ءوزiن تانىتاتىن شىعارمالار. ياعني ءومiردiڭ ءوزiنەن كوشiرiلگەن كارتينالار. ونىڭ شىعارمالارىندا، ءاسiرەسە سوعىس تاقىرىبىن ارقاۋ ەتكەن شىعارمالارىندا، ءومiردiڭ ءوزi ءسوز الىپ، ءومiردiڭ ءوزi ولەڭگە اينالادى.

سوناۋ جىلدار ەدi بۇل...
كۇزەتتi اسپان كۇڭiرەنگەن ەل ءۇنiن.
ەل كۇزەتتi اكەسi جوق بالانى،
شال كۇزەتتi جەسiر قالعان كەلiنiن.
كۇزەتتi انا نارەستەسiز بەسiگiن،
جار كۇزەتتi كۇيەۋiنiڭ ەسiمiن.
ءتۇن iشiندە تۇندەي قارا شال قاقتى
كەي جەسiردiڭ كiلتتەۋلi ەسiگiن.
ار كۇزەتتi تۋعان جەردiڭ كارتاسىن،
كولiن، تاۋىن، جەسiرلەرiن، جارتاسىن.
كۇزەتتi iنi ەر-توقىمىن اعانىڭ،
اي كۇزەتتi كارi اسپاننىڭ قاباعىن.
جاتتى سولاي بiرiن بiرi كۇزەتiپ...
(«تەمiرقازىق»)

وقىڭىز دا، قۇلاق توسىڭىز. قۇلاق توسىڭىز دا قايتا وقىڭىز. ولەڭ استارىندا توسەلگەن كۇڭiرەنگەن ءۇندi قايتالاپ تىڭداپ كورiڭiز. اڭعار—اڭعاردى قۋالاپ سوققان جەلدەي اڭىراپ، بوتاسى ولگەن ارۋاناداي بوزداپ تۇرعان جوق پا؟! ەتiڭiزدەن ءوتiپ، سۇيەگiڭiزگە جەتكەندەي. سوعىس زارى مەن سوعىس قاسiرەتiنە سۋعارىلعان وسى بiر جولداردى قانشاما سالماق، قانشاما تراگەديا جاتىر دەسەڭiزشi؟! وقي باستاعاننان ولەڭ استارىنان اڭداعايلاپ باس كوتەرiپ شىعا كەلەتiن ۇنگە قۇلاق قويماي، تازا ءسوزدiڭ ءوزiنە عانا دەن سالساڭىز، وندا بۇل جولدار كوپ بوياۋ، كوپ ءارiن جوعالتىپ، جالاڭاشتانىپ قالارى ءسوزسiز. كiمگە قالاي ەكەنiن قايدام، مەنiڭ ءوز باسىما وسى جولدار قارالى كيiم كيiپ جوقتاۋ ايتقان جەسiردەي اسەر ەتەدi.

بۇل — جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتiڭ «كەلiن» پوەماسىنىڭ ۋۆەرتيۋراسى. وسىلاي تەرەڭنەن تۇتاسىپ، دەمiن تەرەڭنەن الىپ باستالعان پوەما عۇمىرىن تاعدىر تارازىسىنا سالعان ادام جانىنىڭ قاسiرەتiنە، ادام جانىنىڭ كۇرسiنiسiنە ارنالعان.

دۇنيەنi كەلi ەتiپ ءتۇيiپ، جەردi توزاڭ ەتiپ جiبەرەر سوعىس زۇلماتتىڭ الاپات سالماعى بiر كۇننiڭ iشiندە ءناپ-نازiك كەلiن يىعىنا دا كەلiپ ءتۇستi. بiر تاعدىر ءومiر تابالدىرىعىن اتتاماي جاتىپ، بۇكiل قىزىعىنان تونالعان جەسiر بوپ، ءالi دۇنيەگە كەلiپ ۇلگەرمەگەن كۇناسiز ءسابي اكەسiز جەتiم بوپ قالدى. بiراق كەلiنi ءتورت جىل بويى سوعىس سالعان سالماقتى قاسiرەت جاسىن iشiپ ءجۇرiپ قايىسپاي كوتەرiپ شىعا ءبىلدi. ءتورت جىل بويى كۇنگەيiنە كولەڭكە، ارىنا داق ءتۇسiرگەن جوق. ءتورت جىل بويى ول دا سوعىستى. كەلiن ءۇشiن سوعىس — ار مەن وجدان ءۇشiن سوعىس بولاتىن. ونىڭ بۇل سوعىستا مەرەيi ۇستەم بولىپ شىقتى. سوندىقتان دا كەلiن ەرلiگi — ار ەرلiگi، وجدان ەرلiگi. سوندىقتان دا كەلiن — ادالدىق پەن تازالىق سيمۆولى.

پوەمادان اقىن اتىنان ايتىلار بiر دە بiر ايقايدى، بiر دە بiر اسقاق داۋىستى كەزدەستiرمەيسiز. ءبارi دە سول قالپىندا، اششى، شىندىق قالپىندا سويلەپ تۇر. ويتكەنi اقىن سىرتقى داۋىس، سىرتقى قاپىلىستان گورi، ءتۇۋ تەرەڭنەن، جۇرەك تۇكپiرiنەن كوتەرiلەر iشكi ۇنگە، iشكi شارپىلىسقا قاتتى دەن قويعان. ياعني ادامنىڭ انكەتالىق ءومiربايانىنا ەمەس، iشكi ءومiربايانىنا، جان-جۇرەگiنiڭ ءومiربايانىنا زەر سالعان. سونىڭ ارقاسىندا اقىن تەرەڭ درامالىق ادامگەرشiلiك پوزيسيالاردى، بيiك مورالدىق قاسيەتتەردi اشىپ كورسەتە بiلدi.

بۇل «كەلiن» پوەماسى قازاق پوەزياسىنىڭ ارعى-بەرگi تاريحىندا دۇنيەگە كەلگەن پوەمالاردىڭ ەڭ ءۇزدiك ۇلگiلەرiنiڭ، iنجۋ-مارجاندارىنىڭ قاتارىندا تۇرارى ءسوزسiز.

سونداي-اق بۇل جەردە اقىننىڭ وسى سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان «قاندى ءسۇت»، «سوڭعى ماحاببات» پوەمالارى دا تەك اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ادەبيەتiمiزدiڭ دە بيiك دەڭگەيiنە بiر تولىق ولشەم بولا الاتىنىن ايتا كەتۋ ءلازiم.

ىلعي دا ءوزiن ءوزi ۇڭگiپ، ءوزi ارقىلى وزگەلەردiڭ جانىنا ءۇڭiلۋدi ماقسات تۇتقان اقىن، ىلعي دا iزدەنiس ءۇستiندە جۇرەتiن اقىن، ءسوز جوق، شىققان بيiگiنە شۋاقتاپ، تاپقان تابىسىنا توياتتاپ قالماق ەمەس. ونداي تۆورچەستۆولىق مiنەزگە يە تالانت اتتاعان سايىن جاڭالىق اشىپ جاتپاعانمەن، تۇپتەپ كەلگەندە، نە ءوزi، نە وزگە اشار جاڭالىقتى بiر ەلi بولسىن جاقىنداتارى ءسوزسiز. ونداي تۆورچەستۆولىق مiنەزگە يە تالانتتىڭ كەي-كەيدە ولقىلاۋ تۇسى بولعانمەن، توقىراۋ تۇسى بولماق ەمەس. جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ ءدال وسىنداي تۆورچەستۆولىق مiنەزگە يە تالانت بولاتىن.

شىنىندا دا، الگiندەي ەپيكالىق اۋقىمدىلىعى جاعىنان بولسىن، فيلوسوفيالىق تەرەڭدiگi جاعىنان بولسىن، ەموسيالىق قۋاتى جاعىنان بولسىن، «جوق، ۇمىتۋعا بولمايدى» سياقتى قۋاتتى كiتاپتىڭ ۋىسىنان شاپشاڭ بوساپ شىعىپ، باسقا تاقىرىپقا اۋىسۋ ءۇشiن، قانشاما تۆورچەستۆولىق وجەتتiلiك، قانشاما تۆورچەستۆولىق جiگەر كەرەك دەسەڭiزشi! جۇمەكەندە سول وجەتتiلiك پەن جiگەر تابىلا بiلدi.

اقىن قولىنان بۇرىنعى شىعارمالارىنان تەك تاقىرىپ توپىراعى جاعىنان عانا ەمەس، تۋىستىق سۇيەگiنەن باستاپ، ينتوناسيالىق دەمiنە دەيiن مۇلدە بولەك «كۇي كiتابى» دۇنيەگە كەلدi.

«كۇي كiتابى» — بەلگiلi-بەلگiلi كۇيلەردiڭ مازمۇنىن ماقامداپ بايانداپ بەرەتiن ولەڭدەر جيىنتىعى نەمەسە ولاردىڭ سوزبەن سالىنعان يلليۋستراسيالارى ەمەس، بۇل كiتاپ — كۇي رۋحىنىڭ پوەتيكالىق گالەرەياسى. سوندىقتان دا وقي باستاعاننان-اق ءار ولەڭنiڭ ءون بويىنان تارتىسقا تولى تۇتاس بiر ءداۋiر ءۇنi اتويلاپ شىعا كەلەدi. ءار ولەڭنەن سول بiر زار زاماننىڭ زارلاعان ءۇنiن، الەۋمەتتiك بولمىس-بiتiمiن تانيسىز. بۇل كiتاپ، سايىپ كەلگەندە، تاريحقا ءۇڭiلۋدiڭ جاڭا بiر تىڭ فورماسى. ياعني تاريحىمىزدىڭ كەسكiن-كەلبەتi مەن تۇتاس بiر الەۋمەتتiك ورتانىڭ پسيحولوگياسىن كۇي ارقىلى، ياعني ونەر كوزiمەن كورiپ اشۋ. كiتاپ يدەياسى، ەڭ الدىمەن، وسىنىسىمەن قۇندى.

ىستىق ۇردى ماڭدايعا —
كەكiرەگiندە بiرتە-بiرتە ەرiدi ءۇن.
كۇيشi قاشتى مازاعىنان تۇرمەنiڭ
ازابىنا بۇكiل بايتاق ەلiنiڭ.
(«تۇرمەدەن قاشقان». «تەمiرقازىق»).
قيمىل كiردi بار الاپقا،
كوز ۇيرەندi ارەڭ بۇعان.
كولەڭكەلەر قارا قاتپا
جۇگiرەدi قاراڭ-قۇراڭ.
(«قىزىلقايىڭ». «تەمiرقازىق»).
كەنەتتەن...
سالدى اۋىزدى الدەنەگە،
بۇل شiركiن ازۋ سالسا الدەنە مە!
نايزاعاي باسقانداي-اق،
تابانىنان
بiر دiرiل تاراپ جاتتى بار دەنەگە.
(«نار يدiرگەن». «تەمiرقازىق»).

بiرiنشi شۋماقتان سiز تۇتاس بiر ءداۋiردiڭ الەۋمەتتiك تەڭسiزدiگiمەن قوسا، ازاپقا كونسە دە، مازاققا كونە المايتىن كۇيشiنiڭ ۇلكەن مiنەزiن تانىپ، باعامدايسىز. ەندi ەكiنشi شۋماققا كوز سالىڭىزشى. مۇندا مۋزىكا سارىنىنىڭ iشكi قوزعالىسى، iشكi جانتالاسى ەلەس-سۋرەت ارقىلى بەرiلەدi دە، سiز سول بiر كەزەڭنiڭ ۇرەيلi كارتيناسىن ءدال جانىڭىزدان كورگەندەي بولاسىز. مۋزىكاداعى قۇلاقپەن عانا ۇعىلار ابستراكسيالى كورiنiس قولمەن ۇستاپ، كوزبەن قاراۋعا بولارداي ناقتى، ماتەريالانعان كورiنiسكە اينالىپ شىعا كەلەدi. ءۇشiنشi شۋماقتاعى وبراز قۇدiرەتiنە قاراڭىزشى. كۇي اسەرiنەن الپىس ەكi تامىرى يiپ بارا جاتقان نار دەنەسiندەگi دiرiل الاپاتى قانداي؟! مۇنىڭ نار تابانىنىڭ استىندا شاتىرلاپ سiلكiنiپ جاتقان قىپ-قىزىل نايزاعايدى كوز الدىنا كەلتiرە الاتىن ادام عانا ۇعا الماق.

بۇل جەردە تاعى بiر ەسكەرتەر جايت — جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ كۇي اياسىندا عانا قالىپ، كۇي رۋحىنا عانا قىزمەت iستەۋمەن شەكتەلمەگەن. ول كۇيلەرگە ءوزiنشە پوەتيكالىق تراكتوۆكا جاساۋمەن بiرگە، ولاردىڭ كوركەمدiك-ەستەتيكالىق كونسەپسياسىن اشا كەتۋدi ۇمىتپاعان. ارينە، مۇنى جۇمەكەڭنiڭ ەڭ باستى ماقساتى ەدi دەپ ۇقپاعان ءجون. بۇل كiتاپتى جازعانداعى ونىڭ ەڭ نەگiزگi ماقساتى — الگiندە ايتىپ وتكەندەي — وتكەنiمiزگە ونەر ارقىلى ءۇڭiلۋ. ياعني كۇي تۇتاس بiر قوعام قايشىلىقتىلىعىن كورسەتۋدەگi جۇمەكەن قولىنداعى ەستەتيكالىق، تۆورچەستۆولىق قۇرال قىزمەتiن اتقارادى دەسەك، شىندىقتان كوپ الشاقتاماس ەدiك...

جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتiڭ ليريكالىق كەيiپكەرi — جان-جاقتى، سان قىرلى، كورگەنi دە، كوڭiلگە تۇيگەنi دە كوپ، جانى باي جان. بiراق ول بۇكiل ەل مەن جەر قامىن ويلاي الاتىن، وتكەنiمiز بەن ەرتەڭiمiزگە قاتار ءۇڭiلە الاتىن ازاماتتىق بيiك ورەگە، قاراپايىم تiرشiلiك توپىراعىنان، ياعني «وت باسى، وشاق قاسىنداعى» دۇنيەنi تانىپ بiلۋدەن بارىپ ءوسiپ شىققانىن ەشۋاقتا ۇمىتپايدى. بۇكiل ۋاقىت سالماعىن يىعىندا سەزiنiپ، بۇكiل پلانەتانى كوزiمەن شولىپ قاراي الاتىن ونىڭ ليريكالىق كەيiپكەرi كوسموستا قالقىپ تۇرا الماق ەمەس.

ونىڭ باقىلايتىن وبەكتiسi دە، باقىلاۋ پۋنكتi دە — جەر. ول جەردەگi قۇبىلىستاردى جەردە تۇرىپ قانا قاراي الار قاسيەتكە يە. سوندىقتان بۇكiل جەر شارىن گلوبۋس قۇشاقتاعانداي قۇشاقتاي الاتىن ونىڭ ۇلكەن مiنەزگە يە ليريكالىق كەيiپكەرi ادام مەن ادام اراسىنداعى قاتىناسقا «تۇرمىستىق تiرشiلiك»، «وت باسى، وشاق قاسىنداعى» اڭگiمە دەپ قاراي المايدى. ويتكەنi ول سونشالىقتى ۇلكەن دياپازون، iرi ماسشتابتىلىق دەڭگەيگە ءوزiم كوتەرiلدiم، ەندi قالعانىڭ نە بولساڭ، و بول دەگەن ويدان اۋلاق. دەدi-اق، ءتۇۋ تومەنگە بiر-اق قۇلدىراپ تۇسەتiنiن جاقسى بiلەدi. ويتكەنi ول تومەندە تۇرىپ بيiككە قاراي الماۋ قانداي رۋحاني توعىشارلىق بولسا، بيiكتە تۇرىپ تومەن قاراي الماۋ دا سونشالىقتى رۋحاني توعىشارلىق ەكەنiن ەرتە سەزiنگەن. ويتكەنi ول الەم قامىن ويلاي الاتىن، ءوزi شىققان بيiككە باسقا ادامدار دا شىعۋ كەرەك ەكەنiن، ال ونداي بيiككە كوتەرiلۋ ءۇشiن، ەڭ الدىمەن، ءتۇۋ تومەندە جۇرگەن ادامداردىڭ بiر-بiرiمەن تiل تابىسىپ، ۇعىسۋى قاجەت ەكەنiن بiلگەن-دi.

سوندىقتان با جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتiڭ ليريكالىق كەيiپكەرi كەيدە بiرقىدىرۋ ۋاقىت ءوز ارامىزدا، ءاۋىل-ۇي iشiندە «قىدىرىستاپ» ءجۇرiپ الاتىن-دى. بiراق ونىڭ ليريكالىق كەيiپكەرi، «جەرگە ءتۇستiم عوي» دەپ، ونداي ساپارلارىندا ءار نارسەنi جiپكە تiزiپ جۇرەتiن پەندەشiلiك ۇساقتىققا ەشۋاقتا بارعان ەمەس. ول جۇرتتىڭ ءبارiمەن قويان-قولتىق، ارالاس-قۇرالاس جۇرە تۇرا، ءوزiنiڭ ازاماتتىق پوزيسياسىن، ازاماتتىق ميسسياسىن سول بيiك قالپىندا سەزiنiپ، سول بيiك قالپىندا ساقتاپ قالا بiلدi.

اقىن ادام پسيحولوگياسىنا، ادام جانىنىڭ قاتپار-قاتپار استارلارىنا سول ازاماتتىق پوزيسيامەن قاراپ ءوتتi. ول ادام جانىن ۋلايتىن، ادام ساناسى مەن ويىن ءارتۇرلi مورالدىق «جۇقپالى اۋرۋلاردى» تاراتاتىن ميكروبتاردان تازارتۋ ءۇشiن، ءسويتiپ، ونىڭ ورنىنا سۇلۋلىق پەن ادامگەرشiلiك قاسيەتتەردi ەگۋ ءۇشiن كۇرەستi. ادام بويىنداعى قۇبىلىستار مەن قايشىلىقتاردى قادالا زەرتتەدi، قوپارا اقتاردى. جانە سونى سول قالپىندا اشىپ كورسەتە بiلدi.

مىناۋ ويدىڭ ءتاتتiسi-اي، قانار ما ادام،
تىم ءتاتتiلiك تاڭدايدى ويار بولار.
ءۇمiت دەگەن ادەمi كوبەلەك قوي،
قاي جەرiڭە گۇل وسسە، سوعان قونار.
مىناۋ ويدىڭ اششىسى-اي،
بولار، بولار!
تىم اششىلىق قايتەسiڭ، وبال بولار.
كۇدiك دەگەن — ساۋىسقان،
ال ساۋىسقان
قاي جەرiڭدە جارا بار، سوعان قونار.
جان اسەرiن ءجۇردiڭ-اۋ كۇتiپ ىقتاپ،
جاراڭ اشىپ،
گۇل توڭىپ جىپىلىقتاپ —
بiر جاعىنان كوزدi ارباپ كوبەلەگiڭ،
ساۋىسقانىڭ بiر جاقتان شىقىلىقتاپ.
(«مەن تۋعان كۇن»)

ادام مەن ادام اراسىن بىلاي قويعاندا، بiر ادامنىڭ بويىندا بiرiن بiرi الا الماي، سiلكiنiپ جاتقان قانشاما قايشىلىق، قانشاما كونفليكت بار دەسەڭiزشi! اسىلى، ادام جانى بiر-بiرiمەن ءۇنسiز ۇعىسىپ، بiر-بiرiمەن ءۇنسiز تابىسىپ، تارتىلىپ جاتاتىن اتتاس زاريادتاردان ەمەس، جاي ويناتىپ، جاسىن لاقتىرىپ جاتاتىن كەرi اتتاس زاريادتاردان تۇرسا كەرەك. ولاي بولسا، ادامنىڭ ءومiردەگi كۇرەسi دە — ءوز بويىنداعى ءجۇرiپ جاتاتىن كۇرەستiڭ ناقتى كورiنiسi. ياعني ادام ءومiردە، تiرشiلiك قارەكەتiندە ءوز بويىندا شايقاسىپ جاتقان جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ قايسىسى ۇستەم تۇسسە، سونىڭ سويىلىن سوقپاق. ءۇمiتi بار ادامنىڭ كۇدiگi دە بار. بiراق قايسىسى باسىم تۇسەدi؟ اڭگiمە، مiنە، وسىندا. اقىن جوعارىداعى ولەڭiندە بiر ءساتتiك قۇبىلىستى، ءۇمiت پەن كۇدiك شارپىلىسىن عانا العان. بiراق بۇل جەردە ول قازىلىق ايتىپ، قازىمىر اقىلگويسiپ تە، اناۋ قاسيەت جاقسى، مىناۋ قاسيەت جامان دەپ، جالاڭ ءپالساپا سوعىپ تا جاتپايدى. ادام بولمىسىن سول قالپىندا جالاڭاشتاپ كورسەتiپ بەرiپ تۇر. كوزبەن كور دە، iشتەن ءتۇي! سايىپ كەلگەندە، جۇمەكەن ماقساتى — ادامنىڭ ءوزiنە ءوزiن تانىتۋ. بiراق بۇدان اقىن پوزيسياسى كورiنبەي، تاسادا قالادى دەگەن وي تۋماسا كەرەك.

ايتاتىنىم اقىل بوپ ءجۇر ۇيتكەنi،
تىڭداعان جان ماقۇل دەپ ءجۇر ۇيتكەنi:
ءوز ەسiگiم قىستى تالاي قولىمدى،
ءوز اۋلامدا قاپتى تالاي يت مەنi.

بۇل نە؟ وكپە مە، ناز با؟ جوق، الدە ءتۇڭiلۋ مە؟ قايسىسى؟ اقىن پوزيسياسى كورiنسە، ءدال وسى جەردە، ءوز اۋلاسىندا ءوز يتiنە تالانىپ جاتقان جەردە كورiنۋگە تيiس. ودان ءارi وقىپ كورەيiك:

قىزىق-قىزىق سويلەيدi ادام، كۇيiنبە،
بۇزىپ-بۇزىپ سويلەيدi ادام، كۇيiنبە.
بەزە المادىم تiل تيدi دەپ قۇربىمنان،
يت قاپتى دەپ بەزە المادىم ءۇيiمنەن.
(«مەن تۋعان كۇن»).

بۇل جولداردان كەيiن اقىن پوزيسياسىن انىقتايمىن دەپ ارامتەر بولۋدىڭ قاجەتi شامالى.

جالپى، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ ءوزiنiڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ وسى بiر كەزەڭiندە، مەيلi ول «كۇلكiمەن بiرگە كوز جاسى دا تاۋسىلىپ قالعان» سوعىس كەزiندەگi بالالىق شاعىن اڭگiمەلەسiن، مەيلi ول دوسپەن اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى قاراستىرسىن، مەيلi ول ماڭدايىنداعى جالعىز ۇلىمەن سۇحبات قۇرىپ سىرلاسسىن، مەيلi ول «ءوزiمەن ءوزi» بوپ، ءوزiن ءوزi پاراقتاپ، اۋدارىستىرىپ كەتسiن، ەڭ الدىمەن، ادام تانۋعا، ادام جانىنا ءۇڭiلۋگە قاتتى دەن قويدى. ونىڭ وسى تۇستاعى ءۇش كiتابى /«مەزگiل اۋەندەرi»، «ۇلىم، ساعان ايتام»، «قىزعالداق تۋرالى باللادا»/بۇل ءسوزiمiزگە تولىق كۋا.

جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ ءوزiنiڭ ادەبيەتتەگi ايتار ءسوزiن تەك ولەڭمەن عانا ەمەس، بiرقىدىرۋ ۋاقىت بويى پروزامەن دە ايتىپ كوردi. ول دا بiر اقىن تۆورچەستۆوسىنداعى ءسوز كەزەگiن كۇتiپ جاتقان وزگەشە كەزەڭ. بۇل جولى وعان بiز ايالداي المايمىز. تەك ايتارىمىز: اراعا جىلدار سالىپ ولەڭگە قايتا كەلگەن جۇمەكەننiڭ مۇلدە باسقاشا بولىپ ورالعانى. بەينە بiر ول پروزا اۋىلىنا بiزگە ۇيرەنشiكتi اتىنا مiنiپ كەتiپ، قايتارىندا بiز كورiپ-بiلمەگەن، ءجۇرiسi دە، مiنەزi دە ەرەك باسقا بiر ات مiنiپ قايتقانداي.

شىنىندا دا، وسى تۇستاعى ونىڭ ولەڭدەرi ءوزiنiڭ ەپوستىق اۋقىمدىلىعىمەن، تiرشiلiك پروزاسى توپىراعىنان كوكتەپ شىققان تاقىرىپ قاراپايىمدىلىعىمەن وقىرمان قاۋىمدى بiردە-اق ەلەڭ ەتكiزگەن-دi. سونداي-اق ونىڭ تاقىرىپتى قوپارىپ-كوتەرەتiن، قورىتىپ-شىڭدايتىن، جۇرتقا جەتكiزەر ءتاسiل-قۇرالدارى دا ءوزiنiڭ ءار تەكتi، سان الۋاندىلىعىمەن ءتانتi ەتiپ ەدi.

ادام جانىنا ءوزi اشقان ىلعي سول بiر تۇستان، ىلعي بiر سول جولمەن ساپار شەگە بەرۋ نە بەرسiن. ءتۇپتiڭ ءتۇبiنە كەلگەندە، وزگەنi بولماعانىمەن، ءوزiڭدi قايتالاپ تىناتىنىڭ ءسوزسiز عوي. سوندىقتان جۇمەكەننiڭ ادام جانىنا ءار تۇستان، ءار جولمەن بارلاۋ جاساۋىن، ول ءۇشiن ءارتۇرلi تۆورچەستۆولىق ءتاسiل-قۇرالدار قولدانۋىن، بiر جاعىنان، باتىلدىق دەپ تە قاراعان ءجون. ويتكەنi ولەڭدەگi بولسىن، ونەردەگi بولسىن ءوز جولىن انىقتاپ العان ادامنىڭ باسقا بiر تىڭنان جول سالۋى — وتە سيرەك كەزدەسەتiن قۇبىلىس.

ونىڭ ولەڭدەرiندەگi سيۋجەت، اللەگوريا، مىسقىل، ساتيرا، گيپەربولانىڭ، ميف، اڭىز-ەرتەگiلەردiڭ وسى تۇستا مولىنان كەزدەسۋi ايتەۋiر قىزىقتاۋدان ەمەس، وسى نيەتتەن، ياعني ادام جانىنا باسقا تۇسىنان بارلاۋ جاساۋ نيەتiنەن تۋعانىن، جانە ولار ءوزiن ءوزi اقتاپ تۇرعانىن ايتا كەتكەنiمiز ءلازiم.

اقىن شەبەرلiگiنiڭ قيال كەڭiستiگiنiڭ، ءتاسiل-قۇرالدارىنىڭ جەتiلiپ وسكەندiگi سونشا، ەندi ول جىلت ەتەر كۇلكi عانا شاقىرىپ، ءسونiپ قالاتىن كiشكەنتاي مىسالدىڭ ءوزiن ۇلكەن ادامزاتتىق ويعا كوتەرە بiلەتiن بولدى...

زوولوگيا مۇعالiمi بiر شاكiرتiنەن تىشقان قانشا جاسايدى دەپ سۇرايدى. قىڭىر شاكiرت قىڭىر جاۋاپ بەرەدi: ونى مىسىقتان سۇراۋ كەرەك دەيدi. بiتiپ، اياقتالىپ تۇرعان مىسال عوي. بiراق جۇمەكەن ءدال وسى بiتiپ تۇرعان جەردەن ولەڭ تابادى. باقساق، ءدال وسى بiتiپ تۇرعان جەردە «مىسىق-تابەت»، «مىسىق-تiلەك»، «مىسىق كوز»، «مىسىق-تiرلiك»، «مىسىق تابان ساياسات» بۇعىپ جاتىر ەكەن.

ونى تەك جۇمەكەن عانا كورە الىپتى:

جاۋىزدىق پەن ارامزالىق بۇگiندە
ءار ەسiكتiڭ ءتۇبiندە.
اۋزىن اڭدىپ ءار iننiڭ،
ءار ەلدiڭ بiر سىلدىراتىپ بۇتاسىن،
اش مىسىق بوپ دۇنيەنi كەزiپ ءجۇر.
(«تەمiرقازىق»)
اقىن بۇكiل ادامزات بالاسىن ساقتاندىرىپ تۇر.

كiشكەنتاي نارسەدەن ۇلكەن وي ءتۇيۋ. جۇمەكەن ولەڭiنiڭ بويىنداعى بار قاسيەت بولاتىن. بiراق مۇنداعى ءتاسiل مۇلدە بولەك. وسى ءتاسiل ارقىلى جۇمەكەن وقىرمان جۇرەگiنە بۇرىنعىدان دا بiر تابان جاقىنداي تۇسكەندەي.

ونىڭ بۇل تۇستاعى اينالاداعى كورiنiس پەن قۇبىلىستاردى قابىلداۋى، ولاردى سوزگە كوشiرۋi دە ادەتتەگiدەن وزگە، بولەك بولعانى قۇلاققا توسىن ەستiلگەنi راس.

تاسباقالار تابىستى كiسiنەسiپ،
(«تەمiرقازىق»)
نەمەسە،
ساۋساعىمەن اۋانىڭ
قارا بۇلتتى اق شىڭعا بايلاپ قويىپ ساۋامىن!
(سوندا)
نەمەسە،
ال تابيعات قايرات جۇمساپ بiز ءۇشiن
ءار بۇتاسىن ءمۇيiز ەتiپ ءسۇزiسiپ،
گاز بەن ۋدان تۇر قورعاپ.
(سوندا)
بوكسە ارتىپ ەم — تارعىل تاسى توقتىقتان
تۋلاپ ۇركiپ، جىعىپ كەتە جازدادى.
(سوندا)

ءسوز جوق، بۇل جولداردى كەز كەلگەن وقۋشى، تiپتi، وقىعانى مەن توقىعانى كوپ دەگەن وقۋشىنىڭ ءوزi بiردەن قابىلداي قويۋى قيىن. بiراق بۇل جەردە حالىق ويىنا، مۇددەسiنە، حالىق ارمانىنا قىزمەت ەتكەن iرi اقىنداردىڭ ءبارi دەرلiك ەشۋاقتا دا تالعامعا قىزمەت ەتپەگەنiن قاتتى ەسكەرتۋiمiز كەرەك. ونداي iرi اقىندار ەشۋاقتا دا وقۋشى تالعامىنىڭ قولىنا سۋ قۇيار ق ۇلى، وقۋشى تالعامىنىڭ سۋلىق-مايلىعىنا جۇگiرەر مالايى بولماعان. قايتا، ونداي اقىندار كونە كورپەگە كومiلiپ وتىرعان كونسەرۆاتور تالعامنىڭ زارە-قۇتىن قاشىرىپ، ورنىنان كوشiرە كەلەتiن. ويتكەنi ناعىز اقىن وقۋشى تالعامىن قالىپتاستىرۋ ءۇشiن، ونى جاڭا بيiككە كوتەرۋ ءۇشiن قىزمەت ەتەتiن-دi. ياعني، ادەتتە، ول وقۋشى سوڭىنان سالپاقتاپ ەرiپ وتىراتىن كونبiستiك مiنەزگە ەمەس، ءمۇيiزi قاراعايداي بولىپ كوشباستار سەركەلiك مiنەزگە يە بوپ كەلەتiن. جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ ءدال وسىنداي اقىن-دى.

بۇل جەردە جوعارىداعى جولدار نە ءۇشiن جازىلعان، ولار نە ءۇشiن كەرەك ەدi دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى ءسوزسiز. ارينە، جۇمەكەن سياقتى بەرiك مiنەزدi اقىن ەشۋاقتا دا جالت ەتiپ كوزگە ءتۇسۋi ءۇشiن، ايتەۋiر، جۇرتتان بiر وقشاۋ كورiنە قويۋ ءۇشiن جۇمىس iستەي المايدى. سوندىقتان جوعارىدا بiز مىسالعا كەلتiرگەن جولدار، ەڭ الدىمەن، بiزدi قورشاپ تۇرعان ۋاقىت پەن زاماننىڭ جۇمەكەن قابىلداۋىنداعى كۇردەلi كورiنiسi. اقىن ابدەن قۇلاققا سiڭiمدi بولىپ كەتكەن، بiردەن جۇتىلىپ، بiردەن قابىلداناتىن وبرازدار جۇيەسiمەن ادام جانىنىڭ نەمەسە ۋاقىتتىڭ بiزگە بەلگiسiز تۇكپiرiنەن جاڭالىق الىپ شىعۋ مۇمكiن ەمەس ەكەنiن بiلدi. ۋاقىت پەن ادام جانىنىڭ بiزگە بەلگiسiز قاتپارلارىن اشۋ ءۇشiن توسىن مiنەز، توسىن قارەكەت كەرەك دەپ ۇقتى. ولاي بولسا، بۇرىن بiزگە بەلگiسiز جاڭا وبرازداردى توسىن جۇيەسi دۇنيەگە كەلمەك. سوندىقتان جوعارىداعى جولداردى تەك وسى تۇرعىدان عانا قابىلداعان ءجون.

جۇمەكەننiڭ سوڭعى جيناقتارى ءوزiنiڭ ەپوستىق اۋقىمدىلىعىمەن، ەپوسقا ءتان مiنەز-قارەكەتiمەن، بiردەن كوزگە تۇسەدi. ارينە، ولار شالقىپ، شارىقتاپ، اسپاندا قالىقتاپ تۇرعان جوق. ولار رەاليزمنiڭ قارا توپىراعىنا وتىرعىزىلعان، سوعان تامىر ساپ، سودان كوكتەپ ءوسiپ شىققان دۇنيەلەر...

... مiنە، اقىن موسكۆاداعى پۋشكين ەسكەرتكiشi ءتۇبiندە تۇر. اقىن اقىنمەن سۇحباتتاسپاق. ول ءوزiن، حالقىن تانىستىرىپ ءوتتi. دالا اتىنان ءسوز سويلەدi. بiراق پۋشكين ءۇنسiز. ونىڭ «كوزiندەگi ۇلى قايعى قاباعىن كوتەرتپەيدi». جاڭا زامان، جاڭا تiرلiكتiڭ كەلگەنiمەن حاباردار ەتكەن اقىن ەندi پۋشكينگە جارىنىڭ جازىعى جوق ەكەندiگiن، ونىڭ ارتىنان ەرگەن سوزدەردiڭ ءبارi وسەك پەن جالا ەكەندiگiن ايتا كەلiپ:

وسەك-عايبات ءورشiتكەن قاي وڭباعان؟
مۋزاڭ سىندى
جارىڭ ساعان بولدى ادال! —

دەپ اشىنا شىرىلدايدى. وسى كەزدە پۋشكين ەسكەرتكiشi قالاي تەبiرەنiپ كەتتi دەيسiز عوي:

بۇيرا باسىن سiلكiپ تاستاپ ۇلى اقىن
جۇرەگiنەن وڭ قولىن اپ،
سۇراپىل
ىرزالىقپەن سوزدى ماعان؛
بiر ويماق
قۋانىشتىڭ شىقتى بەتكە نۇرى ويناپ.
مەنiڭ ىستىق الاقانىمدى ۇستادى —
قابىرشىق بوپ تاستار سىنىپ ءتۇستi، انە.
جازىلدى دا جەلەڭiنiڭ قات-قاتى،
تاس تۇعىردان ءتۇسiپ كەلە جاتتى اقىن.
(«تەمiرقازىق»)

جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ، مiنە، وسىنداي تاس ەسكەرتكiشتiڭ ءوزiن تەبiرەنتiپ، ونى تاس تۇعىردان ءتۇسiرە الاتىن قۇدiرەتكە يە بولعان كەزiندە، اقىندىق تالانتى ابدەن كەمەلiنە كەلiپ، تولىسقان شاعىندا كوز جۇمدى.

ول بiر ولەڭiندە «بiر ءسوزدiڭ تاساسىندا اسىلىم بار» دەگەن ەكەن. شىنىندا دا ونىڭ «ءار ءسوزدiڭ تاساسىندا اسىلىم بار» دەۋگە حاقىسى بار ەدi. ول ءسوزدi ەندi بiز ايتامىز.

* * *

بۇل ماقالا ءتۇيiندەلمەيدi. ويتكەنi جۇمەكەن تۋرالى ايتىلار ءسوز ءالi الدا. سوندىقتان بۇل ماقالانى ونىڭ تۆورچەستۆوسىنا جاسالىنعان بارلاۋ، ەكسكۋرس، شتريح، ەسكيز دەپ قابىلداعان ءجون.

---