تەرەڭدىك
مەنi جۇمەكەن اعامەن، الماتىعا وقۋعا كەلگەن كەزiمدە، قولىمنان جەتەكتەگەندەي بوپ ەرتiپ اپارىپ، رۋحاني اكەمدەي بولعان ءابۋ سارسەنبايەۆ تانىستىرعان ەدi.
ول كەزدە جۇكەڭ قادىر مىرزالييەۆ اعامىزبەن بiرگە جازۋشىلار وداعىنىڭ بiر بولمەسiندە قاراما-قارسى وتىرادى ەكەن. ەكەۋiنiڭ دە، ءاسiرەسە، بiز سياقتى ادەبيەتكە ەندi عانا بەت قويعان جاستار ءۇشiن، اتاقتارى جەر جارىپ، ايدارلارىنان جەل ەسiپ تۇرعان كەزدەرi. ولەڭدەرi گازەت بەتتەرiندە توپ-توپ بوپ جاريالانىپ جاتادى. بiز ولاردى قۇنىعا، جاتا-جاستانا وقيمىز...
شىنىن ايتۋ كەرەك، ول العاشقى كەزدەسۋدە جۇمەكەن اعا ءوزiمە دە، ولەڭدەرiمە دە سونشالىقتى ىقىلاس تا، ىلتيپات تا بiلدiرە قويعان جوق. ابەكەڭنiڭ قولقالاۋىمەن مەنiڭ سول جەردە وقىپ بەرگەن بiرەر ولەڭiمدi ءۇنسiز تىڭداپ وتىردى دا، قاباعىن كەرە كوتەرiپ نە ۇناتقانى، نە ۇناتپاعانى بەلگiسiز ۇنمەن «ي-يا» دەپ، سiرiڭكە قورابىن بiر سىلدىر ەتكiزiپ شايقاپ، پاپيروسىن اۋزىنا قىستىرىپ بولمەدەن شىعىپ كەتتi...
مەن سودان وقۋعا ءتۇسiپ ورنىعىپ العانشا، تەك بiر رەت باس سۇققانىم بولماسا، قايتىپ ول بولمەگە كiرگەم جوق. جۇمەكەن اعا ماعان ىقىلاسسىزداۋ بولعاننان كەيiن، ول كiسiگە دەگەن پەيiلiم سۋىپ قالماسا دا، ورتايىپ قالعانداي ەدi...
ول تۇستا، جينالىس، باس قوسۋلار كوپ پە، جوق الدە جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇيiنە كiرiپ شىقتىم دەۋدiڭ ءوزi بiر مارتەبە مە، ايتەۋiر، سول جاققا جيi بارىپ تۇراتىنبىز. بiر كۇنi جۇكەڭدi كوريدوردىڭ بويىنان كەزدەستiرە قالعانىم. «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەگەن سالەمiمدi سونداي بiر ىقىلاسپەن قابىلداپ، مەنi ەجەلدەن ەتەنە بiلەتiن جانداي، جاي-كۇيiمدi، وقۋىمدى دەن قويىپ سۇراستىرا باستادى. جاقىن بiر نيەتتەس، سۇيەكتەس بiر اعاممەن كەزدەسكەندەي مەنiڭ دە iشiم جىلىپ سالا بەردi. سول جولى «ءاي، بالا، سەن اۋىلدان كەلدiڭ عوي، ايراندى ساعىنىپ جۇرگەن شىعارسىڭ» دەپ بۇرىنعى بالالار مەن ءجاسوسپiرiمدەر تەاترىنىڭ جانىنداعى بۋفەتكە ەرتiپ اپارىپ ايران الىپ بەرگەنi ەسiمدە. سول كۇنi، ول كەزدە داستۇرگە اينالا باستاعان سىرا، نەمەسە اراق-شاراپ iشiپ ەمەس، قازاق ءۇشiن قاسيەتتi ءدام اق iشiپ تارقاسىپ ەك. بۇگiندە قاراپ وتىرسام، سول اق ءدام جۇمەكەن اعام ەكەۋمiزدiڭ ارامىزداعى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان اق-ادال كوڭiلدiڭ ءدامiندەي بولعان ەكەن-اۋ...
سودان باستاپ جۇمەكەن اعاعا جيi بارىپ تۇراتىن بولدىم. ولەڭدەرiمدi كورسەتەم، نەمەسە ادەبيەت تۋرالى، سونىڭ iشiندە پوەزيا تۋرالى پiكiرلەرiن تىڭدايمىن. ول كەزدە بiز ءۇشiن ءبارi تاڭسىق، ءبارi توسىن.
بiر جىلدان كەيiن، ياعني الپىس بەسiنشi جىلى ول كiسi «لەنينشiل جاستىڭ» ادەبيەت ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiلiگi قىزمەتiنە اۋىستى. بۇرىن ول ورىندا جۇمىس iستەگەن ءابiش كەكiلبايەۆ اعامىز بiزدiڭ الدىمىزداعى تەگەۋرiندi، تالانتتى جاستاردىڭ شىعارمالارىن، ولاردىڭ قوعامدىق مارتەبەسiن كوتەرۋ ماقساتىندا بولسا كەرەك، تۋرا قازاقستان كومسومولىنىڭ ورتالىق كوميتەتiنiڭ ءۇيiندە تالقىلاتىپ جۇرەتiن. سول ءۇردiس جۇمەكەن اعانىڭ تۇسىندا، ۇزاققا سوزىلماسا دا، بiرشاما جالعاسىن تاپقان-دى. بiر كۇنi رەداكسياعا ولەڭدەرiمدi اپارىپ جۇرەتiن ماعان جۇمەكەن اعام «سەنiڭ ولەڭدەرiڭدi تالقىلاساق قايتەدi» دەگەنi. مەن بۇل توسىن ۇسىنىستان ابدىراپ قالدىم. ابدىراماي قايتەيiن، ولەڭدەرiم ار-جەر، ار-جەردە جاريالانىپ جۇرگەنمەن، ول كەزدە ەسiمiم قالىڭ جۇرتشىلىق تۇگiلi، ادەبي قاۋىمنىڭ ورتاسىندا سونشالىقتى بەلگiلi بولا قويماعان. ونىڭ ءۇستiنە، ءالi بار بولعانى قازپي-دiڭ ەكiنشi كۋرس ستۋدەنتiمiن عوي. ءجۇزiمنەن سونى بايقاعان جۇكەڭ «ابدىراپ-ساسپاي-اق قوي، جاس تالانتتاردى كوتەرۋiمiز كەرەك. تەك الدىمەن باس رەداكتورمەن كەلiسiپ الايىن» دەدi. باس رەداكتورى شەرحان اعا. شەر-اعاڭنىڭ ءتۇسi سۋىق، سۇستى كورiنگەنمەن جاستارعا دەگەن پەيiلi دارقان كەڭ عوي، بiردەن ماقۇلداپتى.
تالقىلاۋعا بiرقاتار بەلدi ادامدار جينالىپتى. جانىمدى ءوسiرەتiن، ولەڭ الدىنداعى، جالپى ادەبيەت الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگiمدi ارتتىراتىن جاقسى-جاقسى ساليقالى پiكiرلەر ايتىلدى. كوپ ۇزاماي گازەتتiڭ جارتى بەتiنە جۋىعىن الىپ تۇرعان ولەڭدەرiم جاريالاندى. بۇل — ءالi بۋىنى بەكiپ، سۇيەگi قاتپاعان مەن ءۇشiن ۇلكەن مارتەبە ەدi...
جۇمەكەن اعامەن قارىم-قاتىناستارىمىز بۇرىنعىدان دا جاقىنداسا ءتۇستi. ول جاقىندىق بارا-بارا رۋحاني تۋىستىققا، ياعني رۋحاني اعا-iنiلiككە ۇلاسىپ كەتتi. ەندi ءۇيiنە دە بارىپ تۇراتىن بولدىم. ول كەز مەنiڭ جەلباستاۋ كەزiم عوي، سودان با كورiنبەي كەتسەم، «ءاي، بالاباس، قايدا قۇرىپ كەتتiڭ» دەپ رەنجiپ قالاتىن...
ول كiسiنi كوپ جۇرت بۇگiندە ۇندەمەيتiن ەدi، تۇيىق ەدi دەپ ەسكە الادى. مەن ول سوزدەردi نەگiزسiز دەپ ايتا المايمىن. راس، ابىر-دابىرى كوپ، نەمەسە سىرالعى ەمەس ورتادا جۇكەڭ، ءوزiمەن ءوزi بوپ، توماعا-تۇيىق وتىراتىن. وڭمەڭدەپ، وڭەشiن سوزىپ ورىندى-ورىنسىز كiرiسە كەتۋ دە، ايتىلىپ جاتقان اڭگiمەگە كيiلگە كەتۋ دە ول كiسiگە جات ەدi. سونداي-اق بiرەۋدiڭ كوزiنە كولگiرسۋ دە، بiرەۋگە كوپشiك قويا سويلەۋ دە ول كiسiنiڭ ادەتiندە جوق بولاتىن. ال ەگەر سونداي بiر جاعىمسىز، جۇعىمسىز قىلىقتاردى كورە قالسا، وندا ول باسىن انتەك شايقاپ، قالىڭ قويۋ قارا شاشىن ارتقا سەرپiپ جiبەرiپ «ۋجاس» دەپ ءتۇسi تۇنجىراپ بۇزىلىپ كەتەتiن-دi. قاباعى كەرiلە كوتەرiلiپ، ماڭدايى جيىرىلىپ بارىپ، قايتا جازىلاتىن. قولىنداعى سiرiڭكە قورابىنىڭ iشiنەن بiرتiندەپ شىرپى سۋىرىپ، ونى باس بارماعى مەن سۇق ساۋساعىنىڭ اراسىنا سالىپ بىتىرلاتىپ سىندىرىپ، وتىرعان جەرiن پىرداي ەتiپ شاشىپ تاستاۋشى ەدi...
ال، شىندىعىنا كەلسەك، جۇكەڭ ءوزiنiڭ سىرلاس دوستارىنىڭ ورتاسىندا تiپتi دە تۇيىق ەمەس ەدi. ونداي جەرلەردە بارىنشا ەمەن-جارقىن ەركiن وتىراتىن، ءازiل سوڭىنان ءازiل، قالجىڭ سوڭىنان قالجىڭ ايتىلاتىن. پاپيروسىن بۇرق-بۇرق سورىپ، سونىڭ قالىڭ ءتۇتiنiنە باسىن ەڭكەيتە سۇعىپ جiبەرiپ تۇنشىعا ۇزاق كۇلەتiن. سولاي بولا تۇرا ول كiسi، جەلكەۋدە الدەكiمدەر سياقتى «مەن انانى بiتiردiم، مەن مىنانى بiتiردiم» دەگەن جەلوكپە اڭگiمەلەرگە دە، «مەن اناۋ تاقىرىپتى جازباقپىن، مەن مىناۋ تاقىرىپتى جازباقپىن» دەگەن قاشپاعان قاشاردىڭ ۋىزىنان دامەتكەن قىسىر سوزدەرگە دە بارمايتىن. ول كiسiنiڭ بويىندا جالبىراعان جالباقايلىق، قۇركەۋدە بوسپەلiك دەگەندەر قالاي بولماسا، كەكiرەيiپ كەردەڭدەپ تۇرۋ، اسپانداپ قاراۋ سياقتى استامشىلىق تا سونداي جوق ەدi.
بiر كۇنi، ۇمىتپاسام «قازاق ادەبيەتiنiڭ» بەتiندە بولۋ كەرەك، بiر iنiسiنiڭ جۇكەڭنiڭ كەزەكتi كiتابىن جەردەن اپ-جەرگە سالعان، اۆتور تۇگiلi، ولەڭگە جاناشىر كەز-كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىلىنىڭ دا جانىن جارالايتىنداي وتە بiر جاعىمسىز ماقالاسى شىقتى. ول ماقالانىڭ قىساستىقپەن ادەيi ۇيىمداستىرىلعانى ونىڭ ءون بويىنان باتتيىپ كورiنiپ تۇر ەدi. ءزارلi، بىلعانىش ماقالا. ادەيi جامانداۋ ءۇشiن، جالا جابۋ ءۇشiن جازىلعان ماقالا. ول كەز جۇكەڭنiڭ ەسiمi جيi-جيi ايتىلىپ جۇرگەن كەز بولاتىن. سونى كوتەرە الماعان، كورە الماعان بiرەۋلەر الگi ماقالانى ادەيi ۇيىمداستىرعان بولۋ كەرەك. سول ماقالامەن جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتىڭ بەتiن قايتارىپ، تاۋانىن شاعىپ تاستاماق بولعان. مiنە، وسى ماقالا جۇكەڭنiڭ جانىنا قاتتى باتتى. مەن جۇكەڭە «قارسى ماقالا جازسام قايتەدi» دەدiم. «جوق، — دەدi جۇكەڭ، — جازباي-اق قوي. بiرiنشiدەن، سەن جازعانمەن، ول ماقالانى ءدال قازiر ەش جەر باسپايدى. ەكiنشiدەن، الدا-جالدا باسا قويعاندا دا وعان قارسى تاعى ماقالا جازىلادى... ءسويتiپ جالعاسا بەرەدi. ۋاقىت كەتەدi، جۇيكە توزادى... جۇمىس بiر جاقتا قالادى. ال ولاردىڭ iزدەگەنi دە سول. ولارعا تەك جۇمىسپەن جاۋاپ بەرۋ كەرەك» دەدi. «سوندا بۇل ماقالانى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەندەر كiمدەر» دەپ ەم، «كiمدەر ەكەنiن بiلەم، بiراق ونىڭ ساعان قاجەتi جوق» دەپ بەتiمدi قايتارىپ تاستادى...
بiراز ۋاقىت وتكەننەن كەيiن جۇكەڭ ماعان بiر توپ ولەڭدەرiن وقىپ بەردi. كiلەڭ بiر بەستi ايعىردىڭ قىلىنان شىمىر ەسiلگەن شىلبىرداي شيىرشىق اتىپ تۇرعان بەرiك، بiراق ايقاي-سۇرەڭسiز، قۋاتتى ولەڭدەر ەكەن. ول ولەڭدەردiڭ بiرازى كوپ ۇزاماي جارىق كوردi دە. سونان كەيiن-اق جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ پوەزياسى تۋرالى سىڭارجاق پiكiرلەر، مۇلدە جوق بوپ كەتپەسە دە، ەداۋiر تولاس تاپتى. قانداي جالا، قانداي بالەدەن دە، ەڭ الدىمەن ءوزiڭنiڭ ادال توگiلگەن ماڭداي تەرiڭ عانا اراشالاپ الاتىنىن سوندا ءتۇسiندiم...
كەيiننەن مەن ماڭعىستاۋعا، ول كiسi ماسكەۋگە وقۋعا اتتاندى دا بiرەر جىل بiر-بiرiمiزدەن كوز جازىپ قالدىق. بiراشاما ۋاقىت وتكiزiپ، مەن ماڭعىستاۋدان الماتىعا دەمالۋعا كەلسەم، ول كiسi دە دەمالىستا ءجۇر ەكەن. شۇرقىراي كەزدەستiك. ءوزi بiر كەرەمەت كوڭiلدi ەكەن. جولما-جول اۋدارمالارمەن تانىسقان ورىس اقىنى يۋريي كۋزنەسوۆ قاتتى ريزا بوپ ولەڭدەرiن اۋدارۋعا ءسوز بەرiپتi. مەن دە قۋانىپ قالدىم. ويتكەنi مەن ءوز باسىم كۋزنەسوۆتى ورىستىڭ ەڭ iرi اقىنى دەپ باعالايتىنمىن. (بۇگiندە مارقۇم بوپ كەتكەن ونى، كوجينوۆ، راسپۋتين، بەلوۆ سياقتى ورىستىڭ ناعىز زيالىلارى ورىس ۇلتىنىڭ ۇلى اقىنى دەپ اتاپ ءجۇر). بiراق ول ءساتتi باستالعان iستiڭ نەگە جالعاسىن تاپپاي قالعانىن قازiر بiلمەيمiن...
ءجا، ايتا بەرسەك اڭگiمە كوپ. ول كiسiنiڭ ءجۇرiس-تۇرىسى دا، سويلەگەن ءسوز مانەرi دە، قابارجىعان ساتتەرi مەن قۋانىشقا كەنەلگەن تۇستارى دا، ءبارiء-بارi كوز الدىمدا...
ول كiسi وتىرعاندا دا، ءجۇرiپ بارا جاتقاندا دا، اندا-ساندا شاشىن ارتقا قاراي سەرپiپ تاستاپ، باسىن ءسال ەڭكەيiڭكiرەپ ۇستاۋشى ەدi. بەينەبiر تەرەڭگە ءۇڭiلiپ وتىرعانداي، نەمەسە تەرەڭگە ءۇڭiلiپ بارا جاتقانداي...
* * *
اقىنداردىڭ ءتۇرi كوپ. ءارقايسىسىنىڭ تابيعاتى باسقا-باسقا. بiرiنە بiرi مۇلدە ۇقسامايدى. ارينە، مەن بۇل جەردە قاپتاعان ولەڭشiلەردiڭ ءبارi تۋرالى ەمەس، قاداۋ-قاداۋ iرiلەرi تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ولاردىڭ بiرi باۋىرىن جازىپ كوسiلiپ شاباتىن ۇلان-عايىر كەڭiستiكتiڭ اقىنى بولسا، ەكiنشiسi قىران قاناتى تالاتىن شىرقاۋ بيiكتiكتiڭ، ءۇشiنشiسi تىلسىم تۇڭعيىق تەرەڭدiكتiڭ اقىنى بوپ كەلەدi. ولاردىڭ بەر جاعىندا ادام جانىنىڭ قۇپيا قىل iشەكتەرiن قوزعايتىن، نەمەسە ماحاببات تاقىرىبىنا بەيiم، سونداي-اق تابيعاتتى تامىلجىتا جىرلاۋعا قۇمبىل اقىندار قانشاما. ءارقايسىسى بولەك-بولەك دۇنيە، ءارقايسىسى بولەك-بولەك الەم.
مەن بۇدان بiراز جىل بۇرىن ءوزiمنiڭ كۇندەلiك كiتاپشاما جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتىڭ پوەزياسى تۋرالى ەكi پiكiر جازىپ قويىپپىن. سول پiكiرلەرiمدi وسى جەردە تولىقتاي كەلتiرە كەتۋدi ءجون كورiپ وتىرمىن.
«بiرiنشiدەن، ءار ۇلى اقىننىڭ ولشەمi بولادى. ولاي بولسا، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتىڭ ولشەمi — تەرەڭدiك. ءسوز جوق، بيiكتە تۇرۋ مەن كەڭiستiكتە ءجۇرۋ دە قيىن. ال بiراق تەرەڭدiكتە جۇمىس iستەۋ قيىن عانا ەمەس، اسا اۋىر دا. كەڭiستiكتi يگەرۋگە دە، بيiكتiكتi مەڭگەرۋگە دە بولادى. ەشقانداي اسقاندىق دەپ ويلاماي-اق قويايىق، رۋحاني كەڭiستiگiمiز بەن بيiكتiگiمiز بiرشاما يگەرiلگەن دە...
ادەبيەتتiڭ ءومiرمەن وزەكتەس، تiرشiلiكپەن تامىرلاس ەكەنiن جۇرتتىڭ ءبارi دە بiلەدi. تىنىسى دا بiر، تiرشiلiگi دە بiر. ولاي بولسا، مىناعان قاراڭىز، ادامزات بالاسىنىڭ اتموسفەرانىڭ قالىڭ قاباتىن تەسiپ ءوتiپ كوسموسقا شىققالى قاشان. ال بiراق، بار بولعانى، ون بiر مىڭ مەترلiك مۇحيت تەرەڭدiگiنە ءالi كۇنگە جەتە الماۋدا. ياعني تەرەڭدiكتiڭ الاپات قىسىمىنا توتەپ بەرە الاتىنداي باروكامەرالار جاساي الماۋدا. وسىعان دەيiن جاسالىنعان ول شاربولات باروكامەرالاردى تەرەڭدiكتiڭ سۇراپىل قىسىمى قالايىداي قابىستىرىپ تاستايدى. تەرەڭدiكتە جۇمىس iستەۋدiڭ قيىن عانا ەمەس، اسا اۋىر بولاتىنىن وسىدان-اق باعامداي بەرiڭiز.
جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ عۇمىر بويى، كiم-كiمدi دە، قىسىمى جانشىپ، ەزiپ جiبەرەردەي اسا اۋىر سول تەرەڭدiكتە جۇمىس iستەپ ءوتتi.
ادەتتە، تابيعات تەرەڭگە اسىلىن جاسىرادى. ال حالىق، نەمەسە ادام تەرەڭگە، ەڭ الدىمەن قايعى-قاسىرەتiن جاسىرادى. ويتكەنi قايعى-قاسiرەتiن اسىلىنداي ساقتاماعان حالىقتا، نەمەسە ادامدا قادiر-قاسيەت بولمايدى. مەنiڭ ءتۇسiنiگiمدە جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ حالقىنىڭ سول قايعى-قاسiرەتiن بار تابيعاتىمەن، بار جان-جۇرەگiمەن، بار بولمىس-بiتiمiمەن سەزiنە وتىرىپ جۇمىس iستەگەن اقىن...
ەكiنشiدەن، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ دەگەن ەسiم — وزەن، كول، تاۋلاردىڭ گەوگرافيالىق، تاريحي اتاۋلارى سەكiلدi رۋحاني اتاۋعا اينالىپ كەتكەن ەسiم. ەگەر ول رۋحاني ۇعىمداعى وزەن بولسا، وندا ول بۇرق-سارق ەتiپ بۇرقىراي قۇيىلىپ، تەگەۋرiنiمەن تاس دومالاتىپ جاتقان تاۋ وزەنi ەمەس، اڭقاسى كەۋiپ ءشولiركەپ جاتقان ەلدiڭ مەيiرiن قاندىراتىن سابىرلىسى مەن ساليقالىسى. ەگەر ول كول بولسا، و شەتi مەن بۇ شەتiنە كوز جەتپەيتiن كولەمدiسi ەمەس، ءتۇبiنە قۇپيا جاسىرعان تەرەڭi. ەگەر ول تاۋ بولسا، اسپانمەن تالاسقان بيiگi ەمەس، بويىنا قازىنا جيناعان قادiرلiسi».
مەنiڭ جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ پوەزياسى تۋرالى ءتۇسiنiگiم، جيناقتاپ ايتقاندا، كەشە وسىلاي بولعان. بۇگiن دە وسىلاي. ەرتەڭ دە وسىلاي بولىپ قالماق. مەن بۇل سوزدەردi ساۋساعىمنان سورىپ شىعارىپ ايتىپ وتىرعام جوق، بۇل سوزدەردi مەن ونىڭ پوەزياسىنىڭ بۇكiل تابيعاتىنان شىعارىپ ايتىپ وتىرمىن.
بۇدان دا ءدالiرەك ايتسام، مەن ءوز باسىم، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتى قازاق ولەڭiندەگi ساۋساقپەن ساناپ الارلىقتاي وقشاۋ قۇبىلىستاردىڭ بiرi دەپ بiلەم.
ارينە، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتى بiردەن ءتۇسiنە قويۋ، بiردەن ۇعىنا قويۋ اسا كۇردەلi، اسا اۋىر. وكiنiشكە وراي، كەشە دە سولاي بولعان، بۇگiن دە سولاي، بالكiم ەرتەڭ دە سولاي بوپ قالۋى... ويتكەنi ول قىسىمى الاپات تەرەڭدiكتە جۇمىس iستەدi. ءوزiمەن بiرگە وقۋشىسىن دا سول تەرەڭدiككە تارتتى. ال تەرەڭدiك قىسىمىنا كەز-كەلگەن وقىرمان توتەپ بەرە الماق ەمەس... ول ءۇشiن ۇلكەن دايىندىق، ۇلكەن رۋحاني جiگەر كەرەك. ويتكەنi ول «جاپىراعى جالبىراعان» ەلتەڭ-سەلتەڭ اقىن ەمەس، تەرەڭدiككە تاس جارىپ سۇڭگiپ قۇنار سورعان قۋاتتى كۇرەتامىر اقىن ەدi. ياعني، ءوزi ايتقانداي، ونىڭ تامىرى «بالشىق ەمەس، تاسپەن جاتىر تiستەسiپ». ونىڭ كۇردەلi بولاتىنى سوندىقتان. تاعى دا ءوز ءسوزiمەن ايتقاندا:
... ال تامىرلار — توپىراقتىڭ استىندا
شۋلاپ جاتىر ۇقساپ ۇلى تاسقىنعا.
اتتەڭ ءۇنi جەتپەيدi
ساققۇلاققا، كەرەڭگە:
سەبەبi — تىم تەرەڭدە.
ونى قۇلاقپەن ەمەس، تەك جان-جۇرەك، سەزiم-وي تالشىقتارىمەن عانا تەرەڭ پايىمداپ، تەرەڭ ءتۇسiنە الاسىڭ. ول ءوز وقىرمانىن كوزدi ارباپ جالت ەتە قالار اسەر مەن جارق ەتە قالار ۇشقىنمەن الدارقاتۋ ءۇشiن ەمەس، قوزدانىپ جاتقان شوقتاي تۇلا بويىنا شىم-شىمداپ جىلۋ سiڭiرۋ ءۇشiن جۇمىس iستەدi...
ونىڭ ولەڭدەرiنiڭ ءار ءسوزi «ءۇپ» دەسەڭ ۇشىپ كەتەتiن قاۋقارسىز قاۋىز سوزدەر ەمەس، قاۋىزىنان ارشىلعان داندەي ءارi تولىق، ءارi سالماقتى. سەبەبi ول نەنi جىرلاسا دا، سول جىرلانار تاقىرىپتىڭ سونى تۇسىن، تiپتi توسىن قىرىن اشقاندى قالادى. اشىلماعان جاڭا قىرتىستار مەن جاڭا قاتپارلاردى قوپاردى. مۇلدە بەيتانىس جاڭا ۇعىم، جاڭا ءتۇسiنiككە بەت قويدى. جاڭالىقتى ايتەۋiر جاڭالىق ايتۋ ءۇشiن عانا iزدەسەڭ، وندا ول بار بولعانى بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ بولىپ شىعاتىنىن اقىن و باستا-اق جاقسى ءتۇسiنگەن. جاڭالىق دەگەنiڭ ءداستۇر توپىراعىنان، تiپتi ناقتى تاريحي وقيعالارمەن سالالاسا-ساباقتاسا جالعاسىپ، سولاردان ءنار الىپ، قۇنار سورىپ جاتپاسا وندا ونىڭ ءبارi بەكەرشiلiك بولىپ شىعاتىنىن جاقسى ۇققان.
جاتا المايدى جىر تەككە
جىر دا جازدا كوكتەيدi.
بۇل اسپاننان بۇلت وتسە
بiر جىلاماي وتپەيدi.
اڭىزى دا كوپ جۇرتتىڭ —
ەسكەن جەلدiڭ ەرمەگi.
كوز جاسىمەن سول بۇلتتىڭ
گۇل جىلايدى جەردەگi.
اسپاننان وتكەن بۇلت بiر جىلاماي وتپەيتiن، سول بۇلتتىڭ كوز جاسىمەن گۇلiنە دەيiن جىلاپ تۇراتىن سوندا بۇل قانداي جەر؟! سويتسەك، بۇل جەر ەلiم دەپ ەڭiرەپ، جەرiم دەپ تەبiرەنiپ وتكەن ماحامبەت باتىردىڭ وسكەن، سونان كەيiن ءومiردەن باز كەشكەن جەرi ەكەن. بۇل قۇبىلىستى تەك جۇمەكەن عانا كورە العان، جۇمەكەن عانا ۇققان. ولەڭنiڭ تاريحي ساباقتاستىعى دەگەنiمiز وسى ەمەس پە؟! رۋحاني ساباقتاستىعى. سونىمەن بiرگە تاريحي تەرەڭدiك.
ارينە، اقىن تەرەڭدiگiن تاريحي سالالاستىقتار مەن تاريحي ساباقتاستىقتاردان عانا iزدەستiرiپ وتىرساق، وندا بiزدiڭ ول قارەكەتiمiز وعاش قانا ەمەس، ابەستiك تە بولىپ شىعار ەدi. ويتكەنi اقىن، الدىمەن ءوز زامانىنىڭ، ءوز ۋاقىتىنىڭ پەرزەنتi. سوندىقتان ول اۋەلi ءوز زامانى مەن ءوز ۋاقىتىنىڭ بويىنداعى كەلەڭسiز قۇبىلىستار مەن كiءساپiر مiنەزدەرگە قارسى كۇرەس اشۋى كەرەك. بiراق اقىن مiندەتi ول كەلەڭسiز قۇبىلىستار مەن كiءساپiر مiنەزدەردi داتتاپ، بالاعاتتاۋدا ەمەس، ولاردىڭ شىققان تەگiن، ياعني تابيعاتىن اشىپ كورسەتە بiلۋiندە. بiراق اشۋدىڭ دا اشۋى بار. مۇنداي تۇستاردا بiر دەتال، بiر تەڭەۋ، بiر وبرازدىڭ ءوزi قۇپيا كiلتكە، ەرەن قۋاتقا، ايرىقشا قارۋعا اينالادى...
دۇنيەدە ادامداردىڭ بiر-بiرiن كورە الماۋشىلىعى، قىزعانىشى دەگەن ءارi دەرتتi، ءارi قاسiرەتتi قۇلىقتارى بار عوي. ءوز-وزiنەن تاباعا تۇسكەندەي قۋىرىلىپ، كۇن استىندا قالعان تەرiدەي جيىرىلىپ تۇراتىن ول قۇداي اتقان قۇلىقتار كەشە دە بولعان، بۇگiن دە بار، ەرتەڭ دە بولا بەرمەك. سوندا ونىڭ تابيعاتى قانداي؟ ارينە، ونىڭ تابيعاتى سان قيلى. جۇمەكەن ونىڭ تابيعاتىن مىنا جولدارمەن اشادى:
ەكi كوز تۇر — ەكi جۇلدىز جانادى،
بiرiن-بiرi كورiپ تۇرعان جوق بiراق.
اق قاعازعا ەكi نۇكتە تامادى
بiرiن-بiرi كورiپ جاتقان جوق بiراق.
ەكi نۇكتە كورەر بولسا بiر-بiرiن
قوس نۇكتە ەمەس، سىزىق بولار ەدi عوي.
ەكi كوزiڭ كورەر بولسا بiر-بiرiن
بiر باسىڭدى بۇزىپ بولار ەدi عوي.
ارينە، بۇل جولداردا، ءوزiڭiز بايقاعانىڭىزداي، «كورە الماۋشىلىق»، «قىزعانىش» دەگەن سوزدەردiڭ ەشقايسىسى دا جوق. بiراق وندا سول دەرتتi ۇعىمداردىڭ تابيعاتى بار. تiپتi ماڭدايىنداعى قوس كوزiڭ بiرiن-بiرi كورەر بولسا، بiر باسىڭنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، بۇزىپ بiتەر ەدi. كورە الماعاندىقتان، قىزعانىشتان. بۇل ولەڭدە، ءسوز جوق، ءومiردiڭ ءوزi العا تارتقان فيلوسوفيالىق تەرەڭدiك جاتىر. تاعى دا ول تەرەڭدiك بiر كiلتپەن، ياعني بiر دەتالمەن اشىلعان. وسى بiر كورە الماۋشىلىق دەگەن بالەنiڭ، وسى بiر قىزعانىش دەگەن قىزىل يتتiڭ تابيعاتىن بارىنشا قوپارىپ تەرەڭ زەرتتەگەن اقىن، «سىبىرلا ونىڭ قۇلاعىنا كۇپ-كۇرەڭ: «قۇداي» ەكەۋ بولىپتى دە، امان بول، جازباسا ارىز بiرەۋiنiڭ ءۇستiنەن، ماعان كەل» دەپ سالادى. ونداي جانداردىڭ تاعى بiر ءتۇرi: «كۇن كورەمiز دەپ بiرەۋلەر كۇن كورسەتپەيدi باسقاعا». بۇل جولدار «بiرەۋ ولمەي بiرەۋگە كۇن جوق» دەگەن ەجەلدەن كەلە جاتقان پاسىق، وسپادار ماتەلدiڭ بiر نۇسقاسى. جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ كەلەڭسiز، جيiركەنiشتi بiر عانا قۇبىلىستىڭ ءوزiن جان-جاعىنان، سان تۇسىنان كەلiپ، وسىلايشا قازىمىرلانا قازىپ كورسەتەدi. بۇل دا ونىڭ وزگەشە بiر ەرەكشەلiگi.
سوندا ول كۇنشiلدiك پەن ول قىزعانشاقتىقتى تۋدىراتىن كiمدەر؟ ەگەر كۇشi دە، قۋاتى دا بiر-بiرiمەن شامالاس، بiر-بiرiمەن تەڭ تۇسەتiن ادامدار، ايارلىققا بارماي، ادادىقپەن تiرەسiپ-كۇرەسكە تۇسەتiن بولسا، ول كۇرەس پەن تiرەس كۇنشiلدiك تە، قىزعانىش تا بولماس ەدi. بiراق ول قىزىل يت قىزعانىش پەن بولعان-تولعانىڭدى عانا ەمەس، جۇمىسىڭنىڭ ءجۇرiپ تۇرعانىن كورە المايتىن ول بەتپاق كۇنشiلدiكتi تۋدىراتىندار تىراقى تىراشتار مەن تاشتەك مiسكiندەر عوي. ونداي-ونداي ءالiن بiلمەيتiندەر ءوزiن عانا الەككە سالىپ قويمايدى، سەنi دە الەككە سالىپ بiتەدi. ونداي جانداردى اقىن تiپتi اياپ سويلەيدi. اياپ وتىرىپ ونىڭ بەيشارا پورترەتiن جاسايدى.
ەس، ەس، سامال، ەس ۇدەپ
ەسiپ، ەسiپ توقتاشى،
قيراتايىن با وسى دەپ
قيمىلداتتىڭ ءشوپ باسىن.
كۇشتiسiڭ-اۋ جەڭiلگە،
اۋىر بولعىڭ كەلەدi.
بiلەم، سامال، سەنiڭ دە
داۋىل بولعىڭ كەلەدi.
ءشالتiك ەسەكدامەلiك.
اقىن سونى كۇلكi ەتiپ، مازاق ەتiپ وتىر. سوندىقتان دا اقىن «تولقىتاتىن تەڭiزدi داۋىل دا ەمەس، تەرەڭدiك» دەپ الىپ، «بۋىرقانۋ نە تەڭiڭ، اسىپ-تاسىپ يلانشى: تاسىپ قايدا كەتەدi تاس تاباققا قۇيعان سۋ» دەپ مۇلدە تۇقىرىتىپ، كەلەمەج ەتەدi. وزگە جۇرت، وزگە ەلدە ەمەس، «ءوز ەلiنiڭ ەسiگiنە قولىن تالاي رەت قىستىرىپ، ءوز ەلiنiڭ اۋلاسىندا تالاي رەت يتكە تالانعان» اقىننىڭ باسىنا «توقسان قابات بۇلت پەن توقسان ءتۇرلi وي قوناتىنى» سوندىقتان. ويتكەنi اقىندى «ويلانبايتىن پەندەلەر ويلاندىرماي تۇرمايدى». سوندىقتان دا ول كۇيiنەدi، سوندىقتان دا ول وپىنادى.
ميلليون قاتپارلى، ميلليارد جىقپىلدى ءومiردi تۇبەگەيلi ءتۇسiنiپ، ونى اقي-تاقي ۇعىنۋ مۇمكiن ەمەس. ونى تۇگەل ءتۇسiنiپ، ونى تۇگەل ۇعىنساق، وندا ول ءومiر دە بولماس ەدi. سوندىقتان دا ءومiر كوبiنە-كوپ جۇمىر باستى پەندەنiڭ پارىق-پايىمى جەتە بەرمەيتiن پارادوكستار مەن شارپىسىپ جاتقان قاراما-قايشىلىقتاردان تۇرادى. قاراپ تۇرساڭ، ول پارادوكستەر مەن ول قاراما-قايشىلىقتار اقىلى بار، ءسوزi بار، كوزi بار، ساناسى بار ادامدار بويىنان شىعىپ جاتىر. ءتۇسiنۋ قيىن، ۇعۋ اۋىر. بiراق سولاي بولا تۇرا ولاردىڭ بولمىس-بiتiمiنە ءۇڭiلۋ، ولاردىڭ مiنەز-قۇلقىن اشۋ پارىز. ول، ەڭ الدىمەن ءوزiڭدi ءوزiڭ تانۋ ءۇشiن قاجەت. ادام ءوزiن تانىماي، ونىڭ وزگەنi دە، اينالاسىنداعى سان-ساپات قۇبىلىستاردى دا تانۋى مۇمكiن ەمەس. بۇل جۇمىس، ءبارiنەن بۇرىن، قالام ۇستاپ، قاعاز تولتىراتىن جانداردىڭ مiندەتi بولسا كەرەك.
سوندا، قوعامنىڭ دا، ادام جانىنىڭ دا ويران-بوتقاسىن شىعارىپ جiبەرەتiن جاماندىقتار نە ءۇشiن جاسالىنادى؟ ول جاماندىقتىڭ تۇپكi ماقساتى نە؟ بۇل سۇراقتار كەز-كەلگەن ادامنىڭ ساناسىن سارسىلتىپ، شارشاتىپ جiبەرەتiن سۇراقتار. ەگەر بiز ونى ءوزiمiزدiڭ قاراپايىم ءتانىم-تۇسiنiگiمiزدiڭ تارازىسىنا سالىپ قاراساق، وندا بiرەۋگە جاماندىق ويلاپ، قيانات جاساعان ادام، ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە سول جاساعان جاماندىعىنان زارداپ تارتىپ، سول جاساعان قياناتى ءۇشiن زاۋالعا ۇشىراۋعا تيiس. بiراق كiلەڭ ولاي بولا بەرمەيدi عوي. كوپ-كوپ ادام ءوزi جاساعان جاماندىقتىڭ زاردابىن دا تارتپاي، ءوزi جاساعان قياناتتىڭ زاۋالىنا دا ۇشىراماي شايقاپ iشiپ، شالقاق باسىپ ءجۇرiپ جاتقان جوق پا؟ سولاي بولا تۇرا، سول الگi ساۋالدى ءوزiڭە-وزiڭ قايتا-قايتا قويۋمەن بولاسىڭ: جاماندىق پەن قياناتتىڭ تۇپكi ماقساتى نە؟
بۇل ساۋال ءتوڭiرەگiندە دە جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ ابدەن باس قاتىرىپ، ابدەن سانا سارسىلتسا كەرەك. اقىننىڭ ايتۋىنشا:
جاماندىقتى جاسايدى ەكەن ادامدار
جاقسىلار تەك تارتادى ەكەن ازابىن.
ياعني، جاماندىق اتاۋلى جاقسىلاردى ازاپقا سالۋ ءۇشiن جاسالىنادى. ءدال وسى جەردە اقىنعا ايتىلار قارسى ءۋاجiڭ جوق. ويتكەنi دۇنيەنi تۋ-تالاقاي ەتiپ، اينالا تiرشiلiكتiڭ استاڭ-كەستەڭiن شىعارىپ جiبەرەتiن جاماندىقتىڭ ازابىن تارتىپ، مازاعىنا ۇشىراپ جاتاتىندار، ءوزiمiز كۇندە كورiپ جۇرگەندەي، سول جاقسىلار عوي.
دۇنيە قانداي ءادiلەتسiز، قانداي ايار! ايتپەسە، «يەگiمەن قۇدىق قازىپ ەپتiلەر، تۇيە بايعۇس ويماقتان سۋ iشپەس» ەدi عوي.
ساۋالدان ساۋال تۋادى. وسىنىڭ ءبارiنە كiم كiءنالi؟ ءسويتسەك، وسىنىڭ ءبارiنە بiز ءوزiمiز كiءنالi ەكەنبiز. ويتكەنi
تايعاناقتاپ iز سەكiلدi مۇزداعى
بiراق كەيدە قاتەلەستiك بiز-داعى:
تاۋ مەن سايدىڭ اراسىنا دەس بەرمەي،
توبەلەردiڭ وسەتiنiن ەسكەرمەي،
بايعىزدىڭ دا اڭساۋى بار ەكەنiن،
بۇلبۇلدىڭ دا جەمساۋى بار ەكەنiن،
اقىلدىڭ دا اجالى بار ەكەنiن،
باقىردىڭ دا بازارى بار ەكەنiن
ۇمىتتىق بiز،
ءادiلەتتەن ءۇمiت قىپ،
ءادiلەتتiڭ بار ەكەنiن ۇمىتتىق.
مiنە، بار بالە وسىندا: ءادiلەتتiڭ بار ەكەنiن ۇمىتىپ كەتە بەرەتiنiمiزدە. ءادiلەت دەگەن كەيiننەن كەلەتiن زارداپ تا، زاۋال دا ەمەس. ءادiلەت دەگەن ءوزiمiزدiڭ قولىمىزدا. وسىنى ەلەپ-ەسكەرمەگەندiكتەن دە بiز ازاپقا ءتۇسiپ، مازاققا ۇشىرايمىز. ياعني، كiءنا ءوزiمiزدە!
نە نارسەنi ايتسا دا، قاي تاقىرىپتى قوزعاسا دا قاتپار-قاتپار بوپ جاتقان ارعى استارىن قازىپ، تۇڭعيىق تۇپكi تەرەڭiنە ءۇڭiلiپ وتكەن جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ، سەنiڭ دە جان-جۇرەگiڭنiڭ تەرەڭ تۇكپiرiندە جاتقان سان تاراۋ ساۋالدار مەن سان قيلى ويلاردى وياتىپ الادى. اقىن ماقساتى وسىندا. سەنi دە تەبiرەنتiپ، سەنi دە تولقىتۋىندا.
* * *
اقىن، ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى دەڭگەيiنە كوتەرiلۋi ءۇشiن، ول سول ۇلتتىڭ قايعى-قاسiرەتiنiڭ قاندى جاسىن iشiپ، ونىڭ بۇكiل ازابىن جان-جۇرەگiمەن كوتەرە بiلۋi كەرەك. قانشا ول تىنىستى، قانشا ول قۋاتتى بولعانمەن، قانشا ول وبراز، تەڭەۋ، مەتافورالارىڭىزدى يiرiپ الىپ كەپ ولەڭگە قىزمەت ەتكiزiپ قويعانمەن، ول ولەڭدەردiڭ وزەگiندە ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق مۇددە جاتپاسا، وندا ول ۇلى اقىن بولا المايدى. Iرi اقىن بولۋى مۇمكiن. مىقتى اقىن بولۋى مۇمكiن. بiراق ول ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى ەمەس.
ارينە، جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ ءومiر سۇرگەن كەزەڭدە مايى تاۋسىلعان شامداي ءوز-وزiنەن ءوشiپ، بويىنان ءنار كەتكەن شوپتەي ءوز-وزiنەن سەمiپ بارا جاتقان ۇلت تاعدىرىن دا، ونىڭ ءالسiز بولسا دا، جۇرەگiنiڭ بiر تۇپكiرiندە جاتقان ارماندى اڭسارىن دا جازۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. جازعانمەن، ءبارi بiر جارىق كورمەس ەدi. جارىق كورمەگەنi بىلاي تۇرسىن، اقىندى قوعامنىڭ كوزiنە شىققان سۇيەلدەي ەتiپ قۇرتىپ تىنار ەدi.
بiراق تابانعا ءتۇسiپ تاپتالىپ جاتقان ۇلتىنىڭ تاعدىرىن، ونىڭ بۇگiنiنە بۇعاۋ سالىنىپ، ەرتەڭiنە قىلىش سiلتەنiپ جاتقانىن كۇندە كورiپ جۇرگەن اقىننىڭ كوكiرەگi قاق ايرىلىپ، جان-جۇرەگi جىلامادى دەيسiڭ بە؟!
مiنە، وسى تۇستا ول «كۇي كiتابىن» جازدى. كۇي تiلiندە سويلەپ تۇرعان ۇلتىنىڭ زارى مەن شەرiن، مۇڭى مەن نالاسىن، قايعى مەن قاسiرەتiن ولەڭ تiلiندە سويلەتكiسi كەلدi. قۇرمانعازىلار زامانىنداعى وتارلىق تەپكi مەن كەڭەس وداعى كەزiندەگi وتارلىق استامشىلدىقتىڭ بiر-بiرiنەن تۇك ايىرماشىلىعى جوق ەكەنiن ۇقتى. ايىرماشىلىعى — ۇستەرiندەگi كيiمدەرiنiڭدە. ول زامانداعى ادامدار ۇستەرiنە كۇپi مەن شەكپەن كيiپ قۇل بولعان، ال بۇگiنگi ادامدار گالستۋك تاعىپ، كوستيۋم كيiپ قۇل بولىپ ءجۇر. بار ايىرماشىلىق وسى. ال زورلىق — سول زورلىق. قيانات — سول قيانات.
جۇلدىزدار تۇر سۋىق كۇلiپ،
سۋىق، جىلتىر جانارىمەن.
دۇنيە تۇر بۇيىقتىرىپ
قاراۋىتقان قاباعىمەن.
جاس جاپىراق قالادى ۇركiپ...
بiرi ءۇزiلiپ ءتۇستi شەتكi.
تۇنگi دالا الابۇرتىپ
ءوز-وزiنەن ىس-پىس ەتتi.
قيمىل كiردi بار الاپقا
كوز ۇيرەندi ارەڭ بۇعان.
كولەڭكەلەر — قارا قاتپا
جۇگiرەدi قاراڭ-قۇراڭ.
بۇل قاي زاماننىڭ كورiنiسi. قۇرەكەڭ زامانىنداعى ما، كەڭەس زامانىنداعى ما؟ بايقاساڭ، قاي زامانعا سالساڭ دا، سول زاماننىڭ سۋرەتi بوپ شىعا كەلمەي مە؟ ايىرما جوق. ءدالiرەك ايتساق، بۇل ەكi قوعامنىڭ دا قاس-قاباعىڭنىڭ سۋرەتi. ياعني اقىن قۇرمانعازى زامانىن ايتا وتىرىپ، ءوزi ءومiر سۇرگەن قاتال قوعامنىڭ دا قاس-قاباعىنىڭ سۋرەتiن سالعان.
بۇل كiتاپ — ازاتتىق اڭساعان ۇلتتىڭ وي-ارمانى جايلى، سول جولداعى قيامەت-قايىم، تار جول، تايعاق كەشۋلەرi مەن تاعدىر-تالايىمى تۋرالى كiتاپ.
بۇكiل حالىق — بۇعاۋدا. ال حالىق ناعىز بiر قۇداي اتقان، ەكi يiنiنەن سۋ كەتكەن سۇمەلەك سورلى، بارىپ تۇرعان موجانتوپاي بەيشارا بولماسا بۇعاۋعا شىدار ما؟ ەگەر ول ناعىز سورلى، بارىپ تۇرعان موجانتوپاي بولسا، وندا ول حالىق حالىق بولىپ اتالماس تا ەدi. وندا ونىڭ باياعىدا-اق تامىرى سەمiپ، باياعىدا-اق جاپىراعى قۋراپ، قۇمعا تۇسكەن iز سياقتى تاريح جەلi بiر «ءۇپ» ەتكەندە ءسۇرتiلiپ، iزiم-قايىم جوق بوپ كەتەر ەدi!
حالىقتى حالىق قىلاتىن نامىس پەن جiگەر. ال نامىسى بار، جiگەرi بار حالىق ەشۋاقىتتا دا قولعا تۇسكەن بۇعاۋعا، اياققا سالىنعان كiسەنگە شىداماق ەمەس. ونداي حالىقتىڭ ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە قايرات كورسەتەرi، قارسىلىق كورسەتەرi حاق. ونداي حالىقتىڭ قولىن شىنجىرلى بۇعاۋ نەعۇرلىم قاتتى قىسقان سايىن سوعۇرلىم ءوشiمدi الام دەپ وجەتتەنiپ، وزەگiڭدi جارام دەپ ورشەلەنiپ كەتەرi ءسوزسiز. ونداي حالىق پەن ونداي حالىقتان شىققان ءورشiل پەرزەنتتiڭ «سالماسا ەگەر بۇعاۋ ماعان، بۇلقىنباس ەم مۇنشا قاتتى» دەيتiنi سوندىقتان. قولىنا بۇعاۋ ءتۇسiپ وجەتتەنە ورشەلەنiپ كەتكەن ول جاننىڭ رۋحى تiپتi اسقاق، اسا تاكاپپار. بۇعاۋدا جاتىپ-اق ىقتىرىپ سويلەيدi.
بۇلقىنباسام قاتتىراق — مۇشەم دە ۇيىپ بارادى.
حانعا بەرمەس قولىمدى — كiسەن قيىپ بارادى.
جىلاۋ سالسا جانىما — تورىققانى دەپ ءتۇسiن،
بۇعاۋ سالسا قولىما — قورىققانى دەپ ءتۇسiن.
بiراق ول قانشا اسقاق، قانشا تاكاپپار بولسا دا، تiپتi ءوز باسى بۇعاۋدان قۇتىلسا دا، ول بۇعاۋدى ءبارi بiر باسقا بiر مۇڭداسى، باسقا بiر قانداسى كيەتiنiن سەزەدi. سوعان قورلاندى، سوعان كۇيiنەدi. «مەنەن قالسا شىنجىردى بۇل، باسقا بiرەۋ كيەر كەلiپ» دەيدi ول تۇرمە كۇزەتشiسiنە. وسى سوزدەردi قان جىلاپ ايتا تۇرىپ، ول بiراق سوندا دا ءوز بيiگiنەن تۇسپەيدi، تومەندەمەيدi. سول تاكاپپار قالپى: «سەن عوي مەنi ءمۇسiركەيسiڭ، ال، مەن سەنi اياپ تۇرمىن» دەيدi. كەيiپكەر كەسەك تۋراپ، iرi سويلەپ تۇر. ناعىز كەسكەكتi ەردiڭ سويى.
ول، مiنە، تۇرمەدەن قاشتى. بiراق ول سونىسىمەن ازاتتىق الا قويدى ما؟ باسى بوستان بولدى ما؟ جوق، الدە، ول تۇرمەدەن قاشقاندا ەلi مەن جەرi iشكەنi الدىندا، iشپەگەنi ارتىندا قالىپ، ارقاسىن كەڭگە سالىپ ارقا-جارقا بوپ جاتىر ما؟! جوق، تاعى دا جوق! ويتكەنi، «كۇيشi قاشتى مازاعىنان تۇرمەنiڭ، ازابىنا بۇكiل بايتاق ەلiنiڭ». ول ەندi بۇكiل بايتاق ەلiنiڭ ازابىنا كەلiپ كiردi. ول ازاپ كۇيشi ءۇشiن تۇرمەنiڭ مازاعىنان دا اۋىر. ويتكەنi ازاپ بۇعاۋى تۇرمە بۇعاۋىنان دا قاتەرلi. تۇرمەدەگi مازاق بۇعاۋى قولىن قىسسا، ەلدەگi ازاپ بۇعاۋى جانىن قىسادى. ەلiم دەپ ەڭiرەگەن ەر ءۇشiن ودان وتكەن اۋىر قاسiرەت بار ما؟!
بiراق پەرزەنت بويىنداعى بۇرقاق تاسقىن، بۇلا رۋح تiزە بۇگiپ جاسىپ، مويىن ۇسىنىپ مويىپ قالمايدى. ويتكەنi حالىق قاسiرەتiنiڭ وتىنا قاقتالىپ، حالىق قايعىسىنىڭ كوز جاسىنا سۋعارىلعان قايراتتى جiگەر مەن ايباتتى نامىس سەمسەرi بۇرىنعىدان دا شالت سۋىرىلىپ، بۇرىنعىدان دا قاتتى سەرمەلمەك. ونداي تۇستا «قاندى جەلiك» بوپ حالىق كوتەرiلمەك...
سارنادى-اي كەپ دالا سوندا،
قۇم دا ويانىپ اۋنادى اقىر،
قىزدى نايزا الاقاندا.
ەر تiل قاتتى جاۋعا باتىل:
«قايت، قايت، قايت، قايت!»
داۋىل، داۋىل!.. اعالا شاڭ...
جالبا-جۇلبا كورiندi يىق.
قولدار ءجۇردi جاعادا سان
ەل تiل قاتتى كەگiن جيىپ:
«قايت، قايت، قايت، قايت!»
بۇل جولدار بەينەبiر بۇكiل حالىق بولىپ «قايت، قايت، قايت، قايت!» دەپ ەل iشiنەن، جەر ءۇستiنەن قارا بالەنi الاستاپ تۇرعانداي سونشالىقتى قاھارلى ەستiلەدi.
حالىق بويىندا وسىنشالىق اشۋ-ىزانى، وسىنشا جiگەر مەن نامىستى تۋدىرىپ وتىرعان نە؟ زورلىق-زومبىلىق. تiزە باتىرۋ. ساعان جان دەپ ەمەس، مال جەپ قاراۋ. وتىرساڭ وپاقسىڭ، تۇرساڭ سوپاقسىڭ دەپ قورلاۋ. الدىنا ساپ ەمپەڭدەتiپ ايداپ، ەلپiلدەتiپ جۇرگiزiپ قويۋ. وعان كiم كونبەك؟! سوندىقتان دا «ول اساۋ بولماس ەدi — بولماسىنا قويدى ما؟» ەگەر سەنiڭ اشۋ-ىزاڭ اتقاقتاپ، نامىس-جiگەرiڭ جارقىلداپ تۇرسا، سول ۇستەم وكiرەم وركوكiرەكتiك تە قانشا قورلانىپ قوقيلانىپ قوقاڭداعانمەن كۇندەردiڭ كۇنiندە اياعىن تارتادى ەكەن. سوندىقتان دا سول ءوپiرەم وكتەمدiك كۇيشiنi سۋعا دا، وتقا دا سالىپ ازاپتاسا دا ءبارi بiر ونىڭ ساعىن سىندىرا الماپتى. وكتەمدiكتiڭ دە امالى تاۋسىلىپ، ايلاسى بiتكەندەي داعدارىپ قالعانداي بولىپتى. ياعني، ۇستەم وكتەمدiك «قور ەتپەيiن دەگەن جوق، قورقىتا الماي قور بولىپتى».
بۇل «كۇي كiتابىندا»، نەگiزiنەن جالدى قۇرمانعازى كۇيلەرi ارقىلى ازاتتىق اڭساعان حالىقتىڭ جiگەرi مەن نامىسى، قايعى-قاسiرەتتەن قابىرعاسى قاقىراپ سوگiلiپ جۇرسە دە كەلسەڭ كەل دەپ بiلەك سىبانىپ، بەل بۋىپ شىعا كەلەتiن ەلدiڭ ءورشiل رۋحى جىرلانسا، ال «جاڭعىرىق» تولعاۋىندا تاعى بiر ازاتتىق كۇرەسكەرi ماحامبەت باتىردىڭ باسىن العان تۇستاعى وپاسىزدىق پەن ساتقىندىق وزەك بولعان. بۇل دا قاسiرەت. ۇلت قاسiرەتi!
ول كەز — ۇلى دالانىڭ يساتايىنان ايىرىلىپ، ماحامبەتتiڭ جالعىز قالعان كەزi. بiراق پاتشا ۇكiمەتiنiڭ يتارشىلارى ءۇشiن ماحامبەت باتىردىڭ جالعىز قالعانىنىڭ ءوزi قاتەر، قاۋiپ. ماحامبەتتiڭ بۇل جالعاندا كوزi تiرi تۇرعاندا، ءسوزi تiرi تۇرعاندا زورلىقتىڭ شوقپارىن، زومبىلىقتىڭ سويىلىن كوتەرگەندەر توسەگiندە تىنىش ۇيىقتاپ، ءتورiندە الاڭسىز اس iشە الماق ەمەس. سوندىقتان ونىڭ كوزiن دە، ءسوزiن دە قۇرتۋ كەرەك!
... يەن دالادا جالعىز وتىرعان ۇيگە بiر توپ ادام ساۋ ەتiپ اتتان تۇسە-تۇسە قالىستى. الدارقاتىپ وتىرىپ ايلاسىن اسىرىپ اقىن باسىن، ساباعىنان ءۇزiلگەن قاربىزداي دومالاتىپ، كەسiپ الىپ كەتتi. ءوز قانداستارى، ءوز باۋىرلاستارى. بۇدان وتكەن ساتقىندىق، بۇدان وتكەن وپاسىزدىق بولا ما؟! جوق، دەيسiڭ، ارينە! بiراق ودان دا وتكەن وپاسىزدىق، ودان دا وتكەن ساتقىندىق بولادى ەكەن. ينەمەن شاباقتاعانداي جانىڭ ءتۇرشiگەدi، كەزدiكپەن تiلشەلەگەندەي جۇرەگiڭنەن سورا-سورا قان اعادى.
ول سوراقى ساتقىندىق پەن ول نالەتi وپاسىزدىق اقىن باسىن سۇلتاننىڭ الدىنا دومالاتىپ تاستاي سالعان ساتتەن باستالادى. اقىن باسىن الىپ كەلگەن قاندى قول قاراقشى توپ، ەندi بiرiمەن بiرi ەرەگiسiپ،ماحامبەتتiڭ باسىن مەن شاپتىم، جوق، سەن شاپقان جوقسىڭ، مەن شاپتىم دەپ سۇمدىق ماسقارا ايتىسقا تۇسەدi. سوندا نە ءۇشiن دەيسiز عوي. سۇلتاننىڭ كوزiنە ءتۇسiپ ابىرويىن اسىرۋ ءۇشiن، اقىن باسىنا تولەنەتiن ەكi مىڭ سوم ءۇشiن. نەتكەن ماسقارا بەيشارالىق! بالكiم، تاريحي فاكت بۇلاي سويلەمەيتiن شىعار. مۇلدە ولاي بولماعان شىعار. بiراق رۋحاني فاكتور بار ەمەس پە؟! ماحامبەت زامانىن بىلاي قويعاندا كۇنi كەشە، كەڭەس زامانىندا عانا سول ساتقىندىق پەن وپاسىزدىق تالاي-تالاي ارىستارىمىزدىڭ باسىن ساۋداعا سالىپ، اقىرىندا ولاردى اتتىرىپ، استىرىپ، قالعاندارىن كوزدەرiنەن تiزiپ تۇرىپ يتجەككەنگە ايداتىپ جiبەرگەن جوق پا؟! ال رۋحاني فاكتور ارعى-بەرگiنi تۇگەل جيناقتاپ، ولاردى قورىتىپ سويلەۋگە ابدەن قۇقىلى.
سونىمەن نە بولدى دەيسiز عوي.
تالاس قىزىپ جاتتى:
ولەكسەگە تۇسەتiن قارعا قۇساپ قالباقتاپ:
— ۋا، سۇلتانىم، مەن — دەدi
بiرەۋ ۇشىپ العا اتتاپ.
— جوق، مەن! — دەدi بiر سىمپىس ەكi بۇتىن يرەكتەپ
قىلىش شابۋعا ۇيرەنگەن جiگiت ەدiم ۇيدە ەپتەپ.
— جوق، ول ەمەس مەن! — شولاق ادام بiر مىرتىق، —
قويا المادىم ەلiمدi «بiر تەنتەككە» ءبۇلدiرتiپ.
— سەمسەرiمدi بiرازدان سىناي الماي ءجۇر ەدiم، —
اق سەمسەردi — بiرi ايتتى — وڭمەننەن تiرەدiم.
سول-اق ەكەن، شولاق توپ قارۋلارىن سەرمەستi،
قامشىلارى شوشاڭداپ،
«مەن، مەن» دەستi، «مەن» دەستi.
مۇنى ەندi ساتقىندىقتان دا وتكەن ساتقىندىق، وپاسىزدىقتان دا وتكەن وپاسىزدىق دەمەي، ەندi نە دەرسiڭ؟! بۇل، ەندi، ۇلتتىق تراگەديا!
جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ بەتiن تiلiپ جiبەرسەڭ دە قان شىقپايتىن كiءساپiرلiكتەر مەن ادام ەتiن تiرiدەي جەيتiن كاززاپتىقتاردى كورسەتۋدە كوپ-كوپ اقىنداردان وقشاۋ تۇر دەي الامىز. بۇل دا سول ادام تابيعاتىنىڭ تەرەڭدە جاتقان قالىڭ قىرتىس-قاتپارلارىنا ءۇڭiلە بiلۋدەن.
بۇل جەردە بiر ايتا كەتەر نارسە، ادام بويىنداعى قىرتىس-قاتپارلار وراسان زور قارسىلىققا يە. ول قارسىلىقتى جەڭۋ ءۇشiن وراسان قۋات كەرەك. جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ سونداي قۋاتقا يە اقىن ەدi.
* * *
مەنiڭ ويىمشا، ءدال جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆتەي ەڭبەكقور اقىن، ءوزiن ءوزi ازاپقا سالىپ قويىپ جۇمىس iستەگەن اقىن جوقتىڭ قاسى. بار. بiراق سيرەك. ول تiپتi ەكiنشi رەت ينفاركت الىپ، ءومiرi قىل ءۇستiندە تۇرعاندا دا، قولىنان قالامىن تاستاماي، الدىنان قاعازىن جيناماي ءوتتi. جانكەشتiلiكپەن جۇمىس iستەدi... سۇمدىق اسىقتى. بەينەبiر ەرتە كەتەتiنiن سەزگەندەي...
جۇمەكەن اعانىڭ «تەز، تەز!» دەپ اتالاتىن سيۋجەتتi بiر ولەڭi بار. بiر كۇنi ونى كارi اكەسi، ياعني اتاسى شاقىرىپ الىپ «كورشi حالسىز جاتىر»، «تەز، تەز بارىپ قوشالاقتان ءدارi اكەل» دەپ جۇمسايدى. سودان ول بالاعىن ءتۇرiپ جiبەرiپ، قوشالاقتى بەتكە الىپ جۇگiرiپ الىپ جونەلەدi. جالاڭاياق تابانىنا تiكەن مەن شوڭگە كiرگەنiنە دە قارامايدى. ويتكەنi «كورشi حالسىز جاتىر». سونى قۇتقارۋ كەرەك. ول كورشiنiڭ تاعدىرى مۇنىڭ جۇگiرگەنiنە تiرەلiپ تۇر. قوشالاقتاعى ءدارiگەر دە وعان ءدارi بەرiپ جاتىپ «تەز، تەز جەت» دەپ اسىقتىرادى. ول تاعى دا اياعى اياعىنا تيمەي زىمىراپ الىپ جونەلەدi. ايتەۋiر ول ءولدiم-تالدىم دەگەندە اۋىلعا ىمىرت ءۇيiرiلە جەتەدi-اۋ. بiراق الدىنان شىققان كارi اكەسi ونى «كەشiكتiڭ عوي، ۇلىم» دەگەن سوزبەن قارسى الادى. بالانىڭ مەسەلi قايتىپ، كوڭiلi سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالادى، كiءناسi جوق بولسا دا، ءوز مiندەتiن ادال اتقارىپ شىقسا دا، ول ءوزiن ايىپتىداي سەزiنەدi...
كەيiننەن، ەس جيىپ ەسەيگەن سوڭ دا، اقىننىڭ ەل الدىنداعى اتقارار پارىزى مەن مiندەتi، كوتەرەر جاۋاپكەرشiلiگi سول قالپىندا قالعان. سوندىقتان دا:
پارىز دەسە اتان-تۇيە ءتارiزدi ەك،
مەندە عانا قالعان-سىندى بار iزگi وت:
ءالiء-الi الدەكiمگە، اسىعىس
شىعاتۇعىن سەكiلدiمiن ءدارi iزدەپ.
وتەلمەگەن بiر پارىزىم بار انىق:
تابان تەسiپ،
سيراعىمدى جارا عىپ،
الدەكiمگە مەن، ايتەۋiر،
القىنىپ
كەلە جاتقان سىقىلدىمىن ءدارi الىپ.
ويتكەنi،
ءالi مەنi كۇتiپ جاتقان ءتارiزدi
ەكi دۇنيە ورتاسىندا الدەكiم.
ول بەينەبiر ادامدى قاتىگەزدiك قۇرساۋىنان، اجال تۇزاعىنان قۇتقارام دەپ، ادام جانىنا دەندەپ كiرiپ العان دەرتكە داۋا iزدەپ اسىعىپ ءجۇرiپ، بۇل دۇنيەدەن ءوزi دە اسىعىس كەتiپ قالعانداي...
You Might Also Like
-
كiم-كiمگە بولسىن الپىس ايتۋلى، اتاۋلى جاس. ول جاستى اركiم ءارتۇرلi ءتۇسiنiپ تويلايدى. بiرەۋلەر ونى «بالە-جالاعا ۇرىنباي، ايتەۋiر امان-ەسەن جەتتiم-اۋ» دەپ، تازا پەندەشiلiك تۇرعىدان عانا ءول...
