InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا، اسا كورنەكتى اعارتۋشى، اقىن، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى ءمىرجاقىپ دۋلاتۇلىن بىلمەيتىن ازامات جوق. «1909 جىلى قازاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ءۇش كىتاپ شىقتى. ونىڭ ءبىرى ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعى، ەكىنشىسى – احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قىرىق مىسالى»، ءۇشىنشىسى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «ويان، قازاق!» اتتى پۋبليسيستيكالىق-ليريكالىق جيناعى» (دۇلات ۇلى م. شاعارمالارى: ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر. 2-ت. الماتى: عىلىم، 1997. – 3 ب.). «ويان، قازاق!» 1909 جىلى ۋفادا جارىق كورگەن. قاراپايىم حالىقتىڭ ساناسىنا ارداقتى تۇلعانىڭ ولەڭدەرى قاتتى اسەر ەتتى. پاتشا ۇكىمەتى ونى ءتۇسىنىپ، «قازاق ويانىپ كەتەدى» دەپ قورقىپ، ءمىرجاقىپ دۋلاتۇلىن تۇتقىنداپ، تۇرمەگە جاۋىپ، ەڭبەگىن كامپەسكەلەگەنى بارىمىزگە ءمالىم.

1916 جىلى قازاق جانە قىرعىز جەرىندە  ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بولدى. كوتەرىلىس وشاقتارى باسىلماي، رەسەيدە ەكىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسى باستالىپ، 1917 جىلى، پاتشا ءىى نيكولاي تاعىنان ايىرىلدى. 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ەلىنەن كەتۋگە ءماجبىر بولدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءمىرجاقىپ دۇلات ۇلىنىڭ «ويان، قازاق! (بوسقىن قىرعىز باۋىرلارىما ارنادىم) اتتى قىسقا دا نۇسقا حابارلاماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. حابارلاما «قازاق» گازەتىندە، ىشكى حابارلار بولىمىندە 1917 جىلى، اقپان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن جاريالانعان. حابارلاما ءماتىنىن بەلگىلى جيناق «قازاق» گازەتى باسىپ شىعارىپ، الاش ازاماتتارىنىڭ رۋحىنا باعىشتالدى. قۇراستىرۋشىلار: ءۇ.سۋبحانبەردينا، س. ءداۋىتوۆ، ق.ساحوۆ.، اتتى ەڭبەكتەن الدىق. («قازاق» گازەتى/باس رەداكتور ءا.نىسانبايەۆ.- الماتى: «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» باس رەداكسياسى، 1998.- 394  بەت).

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى. «ويان، قازاق! (بوسقىن قىرعىز باۋىرلارىما ارنادىم).

«وقۋشىلارعا ماعلۋم، «ويان، قازاق!» اتتى ولەڭ كىتابىمدى ەسكى ۇكىمەت شام كورىپ، «قازاق ويانىپ كەتەدى» دەپ قورقىپ، 1911 جىلى مەنى سۋدقا بەردى، سول سەبەپتى جىل جارىمنان ارتىق اباقتىدا جاتىپ شىقتىم. «ويان، قازاق!» حالىق اراسىنا تاراماسىن دەپ، ۇكىمەت ءحاقىم سالدى. سونان كەيىن كولعا تۇسپەگەن 1000 دانا شامالى «ويان، قازاق!» التى جىلدان بەرى ءبىر ورىندا جاسىرىنىپ جاتىر ەدى. ەندى، قۇدايعا شۇكىر، ازاتتىق تاڭى اتتى، ەسكى ۇكىمەت مۇردەم كەتتى،  شاعىمشى «باۋىرلارىمىزدىڭ دا» كوزى جوعالدى.

جاۋىز ۇكىمەتتىڭ جاۋىزدىعىمەن بىلتىرعى 25 يۋن جارلىعى تاقىرىپتى قازاق حالقى قان جىلادى، بارىمىزدەن ارتىعىراق قىرعىز باۋىرلارىمىز قىرعىنعا ۇشىرادى. كۇنى بۇگىنگە شەيىن سول قىرعىز باۋىرلارىمىزدان كوپ ەل جۇڭگو جەرىندە بوسقىندىقتا، اشارشىلىقتا، قىرعىندا. جاس بالالارىن ءبىر شەلەك بيدايعا، ءبىر توياتىن تاماققا ساتىپ، قاتىن-قىزدارىن ءبىر قويدىڭ پۋلىنا ايىرباستاپ، ەستيارلى مويىندارىنا دوربا سالىپ، تىلەنشى بولىپ كەتكەندىگى ماعلۋم بولىپ تۇر.

سوندىقتان ساقتاۋلى مىڭ دانا «ويان، قازاقتىڭ» اقشاسىن الگى بوسقىندا جۇرگەن جەتىم-جەسىرلەردىڭ پايداسىنا باعىشتادىم. بۇرىنعى قاقى 20 تيىن ەدى، ەندى پ ۇلى مىناداي قايىرلى ىسكە جۇمسالاتىن بولعان سوڭ، الۋشىلارعا باعاسى 50 تيىن بولسىن دەپ مولشەرلەدىم. پوستا قاقى كىتاپ باعاسى 2 تيىن. سكيدكا جوق. ءبىر كىسىگە 50 كىتاپتان كەم ساتىلمايدى. اقشاسىن تومەنگى ادرەس بويىنشا كۇنى بۇرىن جىبەرۋ كەرەك. بۇلاي دەۋىمنىڭ  سەبەبى تەزىرەك ءوتىپ، اقشاسى اشارشىلىقتاعى بەيشارالارعا تەزىرەك تاپسىرىلسىن دەگەن. مىڭ دانا كىتاپ تەز ساتىلسا، سونان ونگەن 500 سوم شامالى اقشا، كوپ پۇل بولماسا دا، ەل-جۇرت، جەر-سۋ، مال-مۇلكىنەن ايىرىلىپ، بۇل كۇندە ءبىر ءتىلىم نانعا زار بولىپ تۇرعان سورلىلارعا از دا بولسا، قورەك بولار ەدى. بۇل بەيشارا باۋىرلارىمىزدى  ەسكەرۋ، ولىمنەن-قىرعىننان  قۇتقارۋ الاش ازاماتىنىڭ ادامشىلىق بورىشى!

«ويان، قازاقتى» جوعارعى شارتپەن الدىرۋعا تالابى بار، سورلى بولعان باۋرلارىنا جانى اشىعان ازاماتتار مىناۋ ادرەستەگى جۇماعالي تىلەۋليننەن الدىرسىن. ادرەسى: گ. پەتروپاۆلوۆسك، اكمولا وبل.، ۋەزدنايا بولنيسا، فەلدشەرۋ دجۋماگاليۋ تلەۋلينۋ». حابارلاما سوڭىندا – ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ دەپ جازىلعان.

ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ ادامگەرشىلىك، جاڭاشىرلىق، ۇلتجاڭدىلىق قاسيەتتەرى جوعارى بولعان، جانە دە ۇلى تۇلعامىز قازاق تاريحىندا ءبىرىنشى رەت قىزىلجار قالاسىندا بوسقىندارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن جاردەم قورىن ۇيىمداستىرعان.

احمەتجانوۆا اجار. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ. 

تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى

---