InfoHub Logo

(ەتنوگرافيالىق اڭگىمە)

ارلان اينالاداعى قالىڭ قورىس ىشىندەگى اپانىنا جەتە بەرىپ، ەكى ءسۇرىنىپ كەتتى. ءتىپتى سوڭعىسىندا تالاي جەلدى جارىپ وتكەن، تالاي قويدىڭ قۇيرىعىنا، تالاي جىلقىنىڭ شابىنا تيگەن ءسۇيىر قارا تۇمسىعى قارا جەردى ءسۇزىپ تە قالدى. تالاي سىننان سۇرىنبەي وتكەن ەكى الدىڭعى اياق تىرناقتارى تۇقىلدانىڭقىراپ، ءالى كەتىپ، بىلقىلداي بەردى. اپاننىڭ اۋزىنا جەتەر-جەتپەستە تاعى تۇمسىق تىرەي قۇلادى دا، ءۇش-تورت كۇننەن بەرى ىشىنە ەشتەمە بارماعاندىقتان، قابىسىپ كەتكەن ءبۇيىرى بۇلك-بۇلك سوعىپ جاتىپ قالدى.

... ارلان كوزىن جىرتيتىپ اشقان ساتتە كۇننىڭ قىزۋى باسىلىپ، ۇياسىنا تاياپ بارىپ قالعان ەكەن. قۇلاي كەتكەندە سۇيرەتىلىپ قالعان ارتقى ەكى اياقتىڭ ءبىرى قوزعاي بەرگەندە زار قاقساپ كەتتى. تانعى وقيعا ارلاننىڭ ەسىنە ەندى ءتۇسىپ، بويىن جيناڭقىراپ الىپ، وزىنەن-وزى تۇڭىلگەندەي، تىكسىندى. قاشاندا السىزگە، شارشاۋعا جولداس ۇيقى كەزىنە تىعىلىپ بارا جاتتى دا، كوز الدىنا تاڭسارىدەگى اق توبەتتىڭ تىلەرسەكتەن تارتىپ كەتكەنى ەلەستەپ، ويى جان-جاقتى، بولعان جايدى قايتا شارلاپ جونەلدى. ول تارامىستانعان ەكى ارتقى اياقتى جيناپ، شۇيكەسىنەن شوقيىپ وتىردى. سونان سوڭ قان شىققان تىلەرسەكتى شايناپ جەپ قويعىسى كەلىپ، اۋىزدى سالىپ قالىپ ەدى، قىزىل يەك جۇگىرە-جۇگىرە ابدەن بەكىگەن قۋ سيراققا وتپەدى. قۇدايعا شۇكىر دەپ ويلادى، جانىمدا تۋعاندارىمنىڭ بولماعانى قانداي جاقسى بولدى. ايتپەسە تىلەرسەكتەن اققان قاندى كورگەن سوڭ مەنى تۇتە-تۇتەمدى شىعارىپ، تالاپ جەپ قوياتىن ەدى. ولار بولعاندا ەندىگى ءارقايسىسىنىڭ ىشىندە ءبىر-بىر جاپىراقتان جاتاتىن ەدىم. ول شايناي الماعان وڭ اياقتى ەندى الاقانداي قىزىل تىلىمەن جالاي باستادى.

...شىركىن، قارتايعانشا ادال قىزمەت ەتكەن قارا تۇمسىقتان اينالماسپىسىڭ. ءيىس الىپ ءجۇرىپ كەتىپ ەدى، توبە باسىندا وتىرعان قويلى اۋىلعا ءدال-اق كەلىپ قالىپتى. قوي كۇزەتىپ جۇرگەن ايەلدىڭ «ەي، ھايت!» دەگەن ايقايى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ زورعا ەستىلەدى. شاماسى تاڭ الدىنداعى قالىڭ ۇيقى شىداتپاي-اق تۇرسا كەرەك-تى. سالدەن سوڭ-اق ول داۋىس ءوشتى. تاڭ قاراڭعىسىن پايدالانىن بۇل قوراعا جەتىپ-اق قالدى. يتتەردىڭ دە ءبىر تىنشيتىن كەزى وسى. سۇيەككە سالسا قارش ەتىپ كىرىپ كەتەتىن قايران سوي تىستەر دەسەڭشى، ونىڭ ءبارى قۇرىپ قىزىل يەك قانا قالعانى تانازارىندا جوق سورلى ارلان شەتتەگى ءبىر ارىق توقتىنى تاماعىنان الىپ، سىلكىپ ارقاسىنا سالا بەرمەك ەدى. قىزىل يەگى قۇرعىر قويدىڭ مويىنىن ۇستاي الماي، اۋىزدان شىعىپ-اق كەتپەسى بار ما؟ پالە ناق وسى جەردەن باستالدى. قوتانداعى قويدىر ەتىپ ۇركىپ، «ھايت» دەپ ايداقتاعان قىرىلداق داۋىستىڭ شىعۋى مۇڭ ەكەن، ۇرەندىلەر اۋپىلدەپ قويا بەرسىن.

ۇرىنىڭ قۋىستاۋ كەلەتىنى بەلگىلى، قورىقپاي تۇرا الارمىسىڭ، قاشا جونەلدى. «يت ءوزى الا بولسا دا، قاسقىر كورگەندە بىرىگەر»، دەگەن راس ەكەن، ءبىر قوراداعى ەكى يت قانا ما، بۇكىل اۋىل ءيتى قۇلاقتانىپ سوڭىنا ءتۇسىپ بەرسىن. العاش قۋىپ جەتكەن سارى قانشىق تاپ بەرسە تۇرا قاشىپ، قالماي كەلە جاتىر ەدى. ءبىر كەزدە ۇلكەن اق توبەت مىناۋ قاسقىر-اۋ دەمەي جەلكەسىنە قونجيا تۇسپەسى بار ما، ءيتتىڭ دە مۇنداي اۋىرى بولادى ەكەن، كارى ارلاننىڭ ومىرتقا-قابىرعاسى سىقىرلاپ سىنىپ كەتە جازدادى، ودان اۋپىرىمدەپ قۇتىلعاندا سارى قانشىق قايتا قۋىپ جەتتى. ونى ءبىر بۇكتەپ تاستاپ، قاشپاق بولىپ بۇرىلا بەرگەندە، اق توبەت ارتقى تىلەرسەكتەن تارتىپ-اق كەتسىن. جان ۇشىرىپ، ءۇش اياقتاپ زورعا قۇتىلعانىن ءبىلدى، ايتەۋىر. ەكى بەل اسىرىپ بارىپ قايتقان يتتەردىڭ ءا شىركىن-اي، بىرەۋى وڭاشا كەزدەسەر مە ەدى! ءسويتىپ ويلاي بەردى دە، مۇنىسى ويىندا ەمەس، اۋزىنان شىعىپ كەتكەندەي جىم بولا قالدى. دىم بولماي قايتسىن. بەرى دەگەن اتىمەن عانا قورقىتپاسا، ءيتتى الىپ جەيتىندەي مۇندا نە شاما قالىپ ەدى. تاڭ الدىندا سارى قانشىقتى اشىپ-اق ۇرىپ ەدى، نە ءتىس جوق، نە تىرناق جوق نە ىستەي الدى،وعان؟ ەڭ بولماسا سارى قانشىق قاڭق ەتپەدى دە. قارشىلداتىپ ازۋدى سالاتىن قايران تامان دەسەڭشى. ەندى مىنە، اۋىلدىڭ ءبىر سابالاق ءجۇندى اق يتىنەن قورلىق كورىپ جاتىسى...

ارلان شوقىپ وتىردى. اۋىرسىنا ارتقى اياعىن جينادى. كەش باتىپ بارادى. اسپانعا قاراپ، جەلگە تاناۋىن توسەپ، ءيىس الدى. الدەقانداي ءبىر ولەكسەنىڭ ءيىسى سەزىلەدى. قاي جاقتا ەكەن. ول قايتا تۇمسىعىن اسپانعا قاراتىپ، قۇدايدان تىلەك تىلەپ ۇلىعىسى كەلدى. اتا-بابا سالتى. «جەتى كۇن جەردەن بەر، جەتى كۇن ەلدەن بەر!» كىم بەرەدى، ءقايتىپ بەرەدى؟ ونىمەن و باستا اسپانعا قاراپ ۇلىعان جەتى پۇستىسىنىڭ جۇمىسى بولماپتى. ايتەۋىر اتا سالتى سولاي دەپ، ءتۇن الدىندا ءبىر ۇلىپ الاتىن قاشاننان قالعان ادەت. ەگەر عايىپتان بىرەۋ بىردەمە بەرەتىن بولسا بەرمەي مە، بۇعان. ءتىلىن تىستەپ قانعالى ءۇش كۇن. سوڭعى جيناپ، جورتىپ كورىپ ەدى، ونىڭ اياعى مىناۋ بولدى. تىلەرسەكتى تىستەتىپ وتىر. سار ءسىڭىردى جۇلىپ كەتپەگەنىنە دە شۇكىر.. قوي دەدى ول، اياق بولسا مىناۋ، ءتىس بولسا جوق، ءبىر وڭاي كاسىپ ىزدەيىن...

...ارلان بولەك باعىلىپ جۇرگەن ايباراداي ءمۇيىزدى ءبىر قورا قويدىڭ ارتىنان ءىلبىپ باسىپ كەلەدى. كەيدە ءتىپتى جەر باۋىرلاپ جىلجيدى. ويتپەسكە بولا ما، ەگەر قويشىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالساڭ قۇرىدىڭ. «ءھايت» دەسە ءبىتتى جۋىندىعا تويعان توبەتتەر قۋىپ بەرەرى حاق. بۇرالىپ، ءتورتىنشى كۇن اش كەلە جاتقان بۇل بايقۇستا نە شاما بار، اۋىل يتىنە جەم بولادى عوي. سوندىقتان مىنا قويلاردىڭ سالاقتاپ ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قالايىن دەپ تۇرعان ەتىن-اق اڭدىعانى دۇرىس بولار.

قويشى قوشقارلاردى ىلديدان ورگە قاراي بەتتەتتى دە، ءوزى اتىنا ءمىنىپ، قوي وسىلاي قاراي جايىلىپ كەلەدى-اۋ دەگەن، الداعى توبەگە بارىپ اتتان ءتۇسىپ، جانتايدى. ونىمەن بىرگە قۇيرىعى قويقيعان ەكى الا توبەت تە ءبىر تىنىستاپ الايىن دەگەندەي ەكى الدىڭعى اياعىن ىلگەرى كوسىپ جىبەرىپ، سوعان تۇمسىعىن توسەپ، جونىن كۇنگە بەرە جاتتى. مىنە، ەندى ارلاننىڭ قويعا جاقىنداۋىڭىز ىڭعايى كەلگەن سياقتى.

تەگىنەن قوماعاي، وڭازا جارالعان سورلى ءوزىنىڭ بۇل كۇندە قانداي ەكەنىن ۇمىتىپ، ورنىنان تۇرا بەرىپ، قۇيرىعىن بۋتىنا تىعىپ الا قويدى. ەكى قۇلاقتى جىمىرىپ، سۋعا سۇڭگيتىن بالاداي ىڭعايلانىپ، ەندى شابۋ ءۇشىن كەرە قارىس اۋىزدى اشىپ الماق ەدى. و توبا، جاعى قارىسىپ قالىپتى. اشىلمادى.

قوي، قاندى اۋىزعا قايتادان بوسقا ۇرىنبايىن دەپ ءتاۋباعا كەلگەندەي جاتا قالدى. ءسويتىپ تەزىرەك جىلجىدى. قويعا تەز-اق جاقىنداپ قالدى.

مىنە، قىزىق! الگى بولەك، ءىلىنىپ قانا جۇرگەن ەت بارلىق قويدا بار ەكەن. قويدىڭ ءبارى دە ادەتتەگىدەن ۇلكەندەۋ، ءبارىنىڭ دە مۇيىزدەرى ورالىپ ءيىر-يىر بولىپ، زورعا جىلجىپ ءجۇر. شاماسى اناۋ ءبولىنىپ تۇرعان، ارەڭ ءىلىنىپ جۇرگەن ەتىن اۋىرسىناتىن بولار.

اناۋ ءبىر قۇيرىعى كورسەندەي قىزىل قويدى قاراشى، ارتقى ەكى اياعىنىڭ اراسىنان كورىنگەن ءبىر بولەك ەت ءقازىر ءتۇسىپ قالماسا نە قىلسىن، بولار بولماس قىلتاعا ءىلىنىپ تۇر. مۇنىڭ ءبارىن بۇلاي تالاپ جۇرگەن قانداي تەرىس ازۋ، كوكجال بولدى ەكەن، ءا!؟ مۇمكىن تىستەن دە، تىرناقتان دا ادا بولعان كارىلەرىمىز بار، سولار ءتۇسىپ قالعان جەرىنەن تەرىپ جەسىن دەپ ادەيى جاساعان شىعار. ەگەر مۇنشا قويدىڭ مىنا بولەك-سالاق ەتتەرى ءبىر-اق كۇندە ءتۇسىپ قالسا، ونىڭ ءبارىن ىشىنە بۇل قالاي سىيعىزباق؟ مىنا بىرەۋى ءۇزىلىپ تۇسسە دە بۇعان، ءتورت كۇن ءنار تاتپاعان سورلىعا از ءناپاقا بولىپ پا؟ ارلان جۇتقىنىپ-جۇتقىنىپ قويدى. كوزىن جۇمىپ جىبەرىپ، ءار جەرگە ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قالىپ، تومپايىپ-تومپايىپ جاتقان ەتتى ەلەستەتتى. ەگەر ءۇزىلىپ تۇسكەندەرىن عانا جيناپ العانداي بولسا، تۇندەلەتىپ قوراعا ءتۇسىپ، يتتەردى ابالاتىپ، جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ اۋىلعا بارىپ كەرەگى نە؟

ناق وسى ءبىر ساتتە قويشى اتقا ءمىنىپ، قويدىڭ الدىن قايىردى دا، قوراسىنا قاراي قايتا ايداپ الا جونەلدى. توبىلعى تاساسىندا جاتقان ارلان قوي كەتكەن سوڭ جاڭاعى ءورىستى تەگىس ءتىنتىپ، ءتىنتىپ ءوتتى. كەشكە قاراي ابدەن تويعان قويدىڭ ورىسكە جىرلاي تۇسكەن قۇمالاعىنان باسقا ەشتەمە كورىنبەدى. كورمەي قالدىم با دەپ، ارلان ارى-بەرى ساندالدى. مەنى جەپ ءبىر تويا قال دەپ دوپ-دومالاق بوپ دايىن جاقىن ەشتەمەنى ول كورە المادى. ارلان اپانىنا قايتتى. ءبىراق ءۇمىتىن ۇزگەن جوق. ەرتەڭگى كۇننەن دامەلى ەدى...

ارلان كەشەگى قۇمدى بەل ورىسكە ءتۇس اۋا سوقتى. ويتكەنى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇيقىسى كوبەنىپ كەتتى. ۇيقى دەيىن دەسە ول دا ەمەس سياقتى، ايتەۋىر ماناۋراپ جاتا بەرگىسى كەلىن تۇرادى. دەگەنمەن دەنەسىن جيناپ، ارتقى تىلەرسەكتى ءبىراز جالاپ، جونگە كەلگەننەن بولىن قوي سوڭىنا ءتۇستى. ازىرگە ءۇزىلىپ تۇسە قويعان ەشتەمە جوق ەكەن. ەكى الا توبەت بۇگىن ۇيىنەن ابدەن تويىپ شىققان بولسا كەرەك، قويدىڭ بىرەسە ول شەتىنە، بىرەسە بۇل شەتىنە قويقاڭداي شىعىپ، وڭ اياقتارىن كوتەرىپ، بۇتا-بۇتاعا ءبىر-بىر سارىپ ءجۇردى. ناق وسى جەردە ارلان ءبىر ويعا سۇڭگىدى دە كەتتى. ياپىراي دەپ ويلادى ول، «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبارىنىڭ ءتاڭىرى بار»، دەيدى. سول بۇلاردىڭ قۇدايىنان گورى مىنا يتتەردىڭ ەكى اياقتى يەسى ارتىق پا، قالان؟ ەگەر ول قۇداي بەرىلىپ بولسا نەگە بەس كۇننەن بەرى ىشى-ىشىنە قابىسىپ، ەكى جاعى قارىسىپ، تىسىن-تىسىنە قويىپ جۇرگەن سورلىعا بىردەمە تاستاي سالمايدى. ءتىپتى ول بوسقا دۇنيەدەن بىردەمەنى عايىپتان بەرمەي-اق، مىنا ءار قويدان ءۇزىلىپ تۇسكەلى جۇرگەن ءوتتى-اق ءناپاقا قىل دەپ تاستاي سالسا قايتەدى ەكەن! بەرمەس، جانى اشىماس قۇداي بولىپ اسپانداپ تۇرعانشا، جۋىندى بولسا دا ۋاقىتىسىندا تاتىراتىن يەسى بولعانى ءتاۋىر-اۋ.

ياپىراي، مۇنىڭ اتا-بابالارى ءومىر باقي قويدى ازىق ەتىپ كەلە جاتىپ، سونىڭ بارلىق سىرىن بىلمەپتى. بۇرىقتىلار قانداي نادان. قويدىڭ دا تۇينەك سالىپ، الما اعاش سياقتى ءتۇيىر بەرەتىنىن قالاي بىلمەي وتكەن. جانىڭدى جالداپ، ءتىسىڭدى قايراپ قوراعا تۇسكەنشە، ورىسكە ءپىسىپ، ءۇزىلىپ ءتۇسىن قالعان ءبىر كەسەك ەتتى جەپ-اق كۇن كورمەسكە نە! ايتقانداي كۇز دە بولىپ قالدى عوي. تۇنەك اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ پىسىپ-تۇسەتىن كەزى كەلدى. باسە، جاڭاعى قىزىل قويدىڭ دە ءتىپتى تۇسكەلى تۇر-اۋ. وپ-وڭاي تاماق تابىلدى. ءتۇن قاتىپ، ءتۇس قاشىپ، اۋىل يتىنەن نەشە ءتۇرلى ۇرىس ەستىپ، ۇرى اتانىپ جۇرگەنشە وزىنەن ءوزى ءتۇسىپ قالقي، قينالماي جەي سالاتىن مىنا دوپ-دومالاق ءبىر كەسەك ەتكە نە جەتسىن! ول اتا-باباسىن ءبىراز جازعىرىپ بولعان سوڭ، ءوزىنىڭ ەرەكشە اقىلدى تۋعانىنا ناساتتانىپ قالدى. تۇينەككە كەزىن قاداۋمەن كەلە جاتقاندا، كۇن دە باتىپ كەتتى. ارلان ءبىراق كۇدەرىن ۇزبەدى...

نەسى بار دەپ ويلادى، ول، ءبىر ۇيىقتاپ تۇرسا بولدى. ەرتەڭ كەلەدى دە، دومالاپ ءتۇسىپ قالعان تۇينەكتەردى شەتىنەن تەرىپ جەي بەرەدى، جەي بەرەدى.

ارادا تاعى دا ەكى كۇن ەتىپ كەتتى. مىنە، بۇگىن ارلاننىڭ قوي سوڭىنا تەلمىرگەنىنە جەتى كۇن. انە، ەكى يت توبەتتى قويشى قوي قايىرۋعا جۇمسادى. ارلاننىڭ الىنباعان ازىعى يتتەن قاشقان قويدىڭ ەكى سانىن كەزەك سوعىپ دومالاڭ-دومالاڭ ەتەدى. ءقازىر بىرەر دەمنەن كەيىن تۇنەك قىلتادان ءۇزىلىپ قالىپ، قاسەكەڭنىڭ كەرە قارىس اۋىزىنا تۇسەدى...

ارلاننىڭ تاعى ۇيقىسى كەلىپ بارادى. وسى ءبىر قالىڭ ۇيقىنىڭ اينالدىرعانىنا ءۇش-تورت كۇن بولدى. دەنەسى دەل-سال تارتىپ، ءتورت اياقتىڭ بارىنەن ءال كەتىپ بارادى...

باعاناعى قىزىل قوي ءبىر تاستىڭ ۇستىندە تۇر ەدى. ونىڭ جانىنا الا توبەتتىڭ ءبىرى جەتىپ كەلىپ ەدى، قىزىل قوي تاستان قارعىپ كەتتى. الگى دومالاڭداعان تۇينەك ءوز سالماعىمەن ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، تۋرا ارلانعا قاراي ۇشتى دا، مۇنىڭ تۇمسىعىنا كەلىپ سارت ەتە ءتۇستى. كوزىن اشىپ العاندا، قولىندا قان-قان قولا ۇزەگىسى بار قويشى تۇرعانىن كوردى. كەزى قايتا قاراۋىتىپ كەتتى، تۇينەك ءۇزىلىپ تۇسەدى دەپ ءجۇرىپ، اشتان قاتقانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. ءوزى السىرەپ جاتقان سورلى ارلان كورە تۇمسىقتان قاتتى تيگەن ۇزەڭگىدەن سەسپەي قاتتى.

1985

---