سالقىن ۇرعان جاپىراقتار
بوتاعا...
سۇتتەي اق تەلەفون شىلدىر ەتە تۇسكەن. سول-اق ەكەن كۇپتى كوڭىلى نىلدەي بۇزىلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي داعدارعان. اق تەلەفون تاعى شىرىل قاقتى. ءجاي كۇندە جانىنا جاعىپ، قۇلاعىنا جۇعىمدى ەستىلەتىن شىلدىر ابايسىزدا قۇيرىعىن ەسىك قىسىپ قالعان مىسىقتاي شار ەتە ءتۇسىپ، تارعىلدانا قالدى.
ءداتى شىداماعان قول كوتەرگەن بويدا:
— الەۋ-الەۋ، ءماۋلىقان! — دەگەن ايەلدىڭ جىڭىشكە، تانىس داۋىسى انىق ەستىلدى.
جىگىت جاعى قارىسقانداي ءۇنسىز. سول قاباعى وقىس تارتىپ، دەمدە بۇلتتاي تۇيىلگەن.
— ... — (!)
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — ايەل ۇنىنەن دەگبىرسىزدەنگەندىك بىلىنگەن.— ءماۋلىقان، ساعان نە بولعان؟ نە قىلىپ حابارلاسپاي كەتتىڭ؟.. (جىگىتتەن جاۋاپ كۇتكەن سىڭايمەن تەلەفون قۇلاعى ءبىر ءسات تىنا قالدى. جاس ايەلدىڭ مامىقتاي جۇمساق، ىستىق دەمىن تەلەفون قۇلاعىنان-اق ەت جۇرەكپەن سەزىپ تۇردى. كومەيىنە قىسىلتاڭ ءتۇيىن بايلانىپ، بويىن بەلگىسىز ءبىر تولقىن شارپىپ ءوتتى...) بىردەمە دەشى، ءماۋلىقان؟ مەنى قورقىتپاشى! نە بوپ قالدى؟ قويشى ەندى، جانىم!. قوي، قويا عوي! قيناماشى، قيماسىم!.. بولدى ەندى، ءوزىڭ امانبىسىڭ!؟.
— امانبىز!.. مەنەن ءبىر بىلمەستىك ءوتتى، — دەپ ءماۋلىقان توقتاپ قالدى دا، تەز جالعادى.—ءبىز ەندى كەزدەسپەيمىز. ماعان قايتىپ تەلەفون شالماڭىز؟!.
— نەگە؟ — جاس ايەلدىڭ سەزىمىن جاسىرا الماس ادەتىمەن تاڭدانعان داۋىس تاپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ەستىلدى. — ءماۋلىقان، “شالماڭىز” دەپ سىزىلىپ تۇرعانىڭ نە؟ ءبىر-بىرىمىزدى بىلەتىندەي، تۇسىنەتىندەي كۇيگە جەتكەن ەدىك قوي.
... ءماۋلىقان ءتىل قاتقان جوق.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن؟ نە بولسا دا ايتىپ ولتىرسەڭشى! كىسىنىڭ قۇنى بولسا دا...— دەپ ايەل بۋلىعىپ قالدى.
— بۇدان دا قۇنعا جىعىلعانىم ابىروي ەدى...— ءماۋلىقان ءبىر-اق كەستى.
—قوي-قوي، ماعاشىم! سوعۇرشا تاۋسىلاتىنداي نە بولعان؟ كوڭىلىڭ قالاتىنداي نەنىڭ رەتى بار؟ الدە... ال-دە... ايگەرىم بە، كەدەرگى؟..— دەگەن ايەلدىڭ كوڭىل اۋلاي شىققان ءۇنى، شاراسىز ءحالى جىگىتتىڭ شامىنا ءتيدى.
— تالجان، ءبارى دە ءبىتتى! حوش بوپ تۇر. ەندى تەلەفون سوعۋىڭ ارتىق... مەن سويلەسە المايمىن! — دەپ تەلەفون قۇلاعىن قويا سالدى.
ول ورنىنان اسىعىس قوزعالىپ، قوڭىر شيفونەردەن سىرت كيىمىن قولىنا ىلگەندە تەلەفون قايىرا شىرىلدادى. ءبىراق ول قايىرىلا قويعان جوق. بولمەنى جەدەل كىلتتەپ، جاس سابيدەي شىر-شىر ەتىپ جاتقان تەلەفوننان اۋلاق كەتۋگە اسىققان.
ءماۋلىقان ءوزى قىزمەت ىستەيتىن كوپ قاباتتى مەكەمەدەن تەز ۇزاپ، جەڭىل-جەلپى كولىك قايشالاسىپ جاتقان قالانىڭ ەندى كوشەسىن قيىپ ءوتىپ، اۋماعى كوش قونالقالىقتاي شاعىن ساياباققا قاراي بەتتەدى. بۇلىڭعىر كۇندە سالقىن دا سىزدى ساياباقتىڭ ءىشىن قيعان تاسسوقپاقتاردان قيىستاۋ ورنالاسقان ورىندىققا تىزە بۇككەن. قالتاسىنان تەمەكى الىپ تۇتاتتى. قول ساعاتىنا قاراپ ەدى، تۇسكى اسقا ءالى ەرتە ەكەن. تەمەكىسىن سورا ءتۇسىپ، تابان استىندا تاپتالىپ جاتقان سارعايعان جاپىراقتارعا كوز سالدى. ويپىل-تويپىل كوڭىلىن مۇڭ شالدى. كوتەرەم مالدىڭ ارىق قابىرعاسىنداي ارسا-ارسا قاراعاشتاردىڭ سالمالانعان جۋان بۇتاقتارى مەن سيدىيعان كوك تەرەكتەردىڭ قۇلازىڭقى كەبىنە قاراپ، وڭاشالاۋ ورىن تەپكەن ءبىر ءتۇپ بالاپان شىرشاعا كوز توقتاتقان. ەتەگىنە شەيىن ينەدەي بۇرىمەن قىمتانعان جاس شىرشا كوزىنە تىم جىلى ۇشىراپ كورىندى. مەيرام كۇندەرى دوڭگەلەنگەن بۇرمە ەتەكتى كويلەك كيگەن قۇتتى قازاق قىزدارىن ەسكە تۇسىرگەندەي... كۇزگى جاڭبىر جاۋعاننان با — جاپ-جاسىل. بالبىراعان جاساڭ.
ساياباق تاسسوقپاقتارىنىڭ بويىنا قاز-قاتار سانگە وتىرعىزىلعان ءوز سىڭارلارىنان ارتىلىپ قالعان، الدە “ءولىپ قالعان” دەپ جەكە وتىرعىزا سالعان كوشەت بولسا كەرەك، جەتىمسىرەپ جالعىز تۇر. جامالىنان جۇرداي سۇرعىلت، جۇدەۋ باقتىڭ ءبىر بۇرىشىندا ەلەۋسىزدەۋ بوي تۇزەپ، ءتۇسىن بيلەگەن بالاپان شىرشا مەن ءوڭى باياعىدا-اق وڭعان جۇپ-جۇمساق، دىمقىل تارتقان، جەر جاستانعان جاپىراقتارعا جانارىن تىككەن ءماۋلىقان ءوز ويىنا شىم-شىم باتىپ، ۇزاق وتىردى. تۇسكى اسقا دا زاۋقى سوقپاعان.
تەك تەمەكىنى عانا جالعىز ءوزى قۇشىرلانا شەككەن. بارماقتاي-بارماقتاي قىسقا تۇقىلىن قاسىنداعى قالدىق تاستايتىن قوقىس تۇبەككە سوندىرمەستەن لاقتىرا بەردى.
* * *
تالجان... تىم جاقىنداسىپ كەتىپ ەدى. جۇرەگى ءبىر تىلسىم جايدى سەزگەن. ءيا، سەزگەن! ءبىراق مۇنداي سۇمدىققا ماڭدايىمەن سوعىلارىن سەزگەن جوق. كىمنىڭ قيالىنا كىرىپ، ويىنا ورالار ءدال وسىنداي جاي؟.. ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. سۋرەتتى كورگەن ساتتە ءوز كوزىنە ءوزى سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي تەلمىرىپ، كومەيى قۇرعاپ، تىلگە كەلە الماي قالعان.
قاسىندا بوس فوتوسۋرەتتەردى اقتارىپ وتىرعان ءۇش جاسار ايگەرىم:
— تالجان مەن كوكە. كوكە...— دەپ قولىنداعى جانسىز قوس بەينەنى ساۋساقتارىمەن نۇقىعاندا عانا ەس جيعانداي بولعان ءماۋلىقان.
اس ءۇي جاقتا جۇرگەن تالجانعا:
— تالجان، مۇندا كەلىپ كەتشى، — دەپ ءۇنى جەر استىنان شىققانداي قۇمىعىپ جەتكەن.
— ءقازىر، اس دا دايىن بوپ قالدى.
— تالجان تاتەم سامسا ءپىسىلىپ جاتىل،— دەپ، ايگەرىم “ر” دىبىسىن “ل”-عا ايىرباستاي تاق ەتە ءتۇستى.
قيما بەل، ۇزىن ەتەك حالات كيگەن تالجان ءماۋلىقاننىڭ قولىنداعى سۋرەتكە كوزى تۇسكەندە اق قۇبا ءوڭى قۇبىلىپ، ءبىرتۇرلى سۇرلانىپ، ىلە قىزعىلت تارتتى.
— كوكەسى مە؟ — دەدى ءماۋلىقان. ەندىگى وز-وزىنە كەلىپ، داۋىسى انىق تا قاتقىل ەستىلگەن.
دوڭگەلەنگەن تۇرىك ەرىندەرىن جىمقىرا تىستەلەگەن تالجان:
— ءيا! — دەدى.— اكەسى عوي، جىرتىپ تاستاي المادىم...
ءماۋلىقان ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي، ديۆان ۇستىنەن وقىس اتىپ تۇردى. ءبىر اۋىز تىلگە كەلمەستەن شىعار ەسىككە بەتتەدى. تالجان ارتىنان ەرگەن جوق. جانارىنا جاس تىعىلىپ، ءۇنى شىقپاي قالعان. جىگىت بولسا، اپىل-قۇپىل كيىنىپ، ەسىكتى سەرپە تارس جاپتى. قايىرىلماستاي قاتتى جاپتى.
...تالجانمەن ويدا-جوقتا تانىسقان ەدى. جاقىندا. ءبىر جارىم ايداي عانا ۋاقىت وتكەن...
جازعى مەزگىلدەن قىسقا قىس ۋاقىتىنا ساعاتى جىلجىتقالى الماتىدا كۇن ەرتە قوناقتاپ، ىمىرت تەز تۇسەتىن. قىزمەتتەن كەشتەتىپ قايتقان ءماۋلىقان ترامۆايدىڭ ارتقى ەسىگىنەن كىرگەندە ىشىندە ادام از ەكەن. تۋرا ەسىككە قاراما-قارسى قابىرعاعا سۇيەنىپ، تەرەزە جاقتاۋىنان تىسقا كوز قاداعان اق قۇبا قارىنداستىڭ قاسىنا بۇل دا سۇيەنىپ، ۇرلانا قاراي بەرگەن. ءماۋلىقاننىڭ قيعاشتاي كوز سۇعىن قاداي بەرگەنىن سەزسە دە سەزبەگەنسىپ، قىز دا كوڭىل اۋدارماعانسىدى. بۇل كوز قيىعىن باسقا جاققا اۋدارىپ اكەتكەندە، ول دا سىناي كوزىن توڭكەرگەنىن ءماۋلىقان اڭعارىپ قالدى.
ەكەۋى دە ىشتەي سىناسىپ، سىرتتاي جانار تىكتەپ تۇرعاندا ترامۆاي دا سوڭعى ايالداماعا سىقىرلاي توقتادى. ءماۋلىقان ەسىككە بۇرىن ۇمتىلدى. ءوزى تۇسەر-تۇسپەستەن قىزعا قولىن ۇسىنعان. مۇنداي باتىلدىقتى كۇتپەگەن ول ءسال ابىرجىپ قالىپ، سول قولىن بەردى. جەرگە ءبىز وكشە ەتىگى تيگەن بويدا:
— راحمەت! — دەپ، سىپايى عانا سىنىق ۇنمەن، ەپپەن قولىن تارتىپ الدى.
ءماۋلىقان:
— بۇگىن كۇن قاراڭعى ەكەن، قاي جەرگە باراسىز، شىعارىپ سالايىن،— دەدى ەركىندەپ.
قىز دا كەيبىر قارىنداستارداي وتىرىك قىلىمسي قويمادى. بىردەن:
— ءسىزدىڭ كەزدەسكەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى. ءبىر قۇربىمنىڭ ۇيىنە كەلە جاتىر ەدىم. ەندى قورىقپايتىن بولدىم،— دەدى اشىق-جارقىن.
— ءتۇن بالاسىندا بۇل جاقتا “جۋليكتەر” كوپ، ابايلاڭىز! — دەپ، ءماۋلىقان ءبىر جاعىنان قامقورسي، ءبىر جاعىنان اڭگىمەنى جالعاستىرعىسى كەلدى. — مەن وسى ماڭايدا تۇرامىن، كوبىسى سىرتتاي تانيدى.
— وندا قورقىنىش جوق، تەك ءوزىڭىز توناپ جۇرمەڭىز،— دەپ، قىز سىلقىلداي كۇلىپ جىبەردى.
— البەتتە، ءبىراق ءسىزدى تونامايمىن — ۇرلايمىن.
— قالاي؟ وسىلاي كەلە جاتىپ، مەن سىزبەن تانىس تا ەمەسپىن عوي. سىرىمدى دا بىلمەيسىز؟.. — بەيتانىس قىز تاعى دا كۇلدى.
كوشە شامدارىن جازدىڭ كۇندەرىندە-اق “جۇگىرمەكتەر” تاس اتىپ سىندىرىپ تاستاعان شەتكەرەك جاقتاعى جاتاعان ۇيلەردى وڭاشا كوشەدە قىز كۇلكىسى قوڭىراۋداي تۇنىق ەستىلگەن.
— “سىرىن بىلمەگەن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە” دەمەكسىز عوي. مەيلى. ءسىزدى قارىنداس كوزىڭىزدەن تانىپ تۇرمىن...— دەپ، ءماۋلىقان ءوزىنىڭ ارتىقتاۋ كەتىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ، ءتىلىنىڭ ۇشىنا تىرەلگەن سوزدەردى كومەيىندە كومىپ قالدى.
— سولاي ما؟
— ءدال سولاي، ەندى تانىسىپ قويالىق،— دەپ ءماۋلىقان قاتار كەلە جاتسا دا وڭ قولىن ۇسىنا بەردى،— ءماۋلىقان.
قىز دا قىسىلىپ-قىمتىرىلماي: “تالجان”،— دەدى ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ. قىزدىڭ قولى مۇزداي ەكەن.
— ەسىمىڭىز — ەشكىمدە كەزدەسپەيتىن “ديفيسيت”، تەك قولىڭىز توڭىپ قالىپتى، — دەدى ءماۋلىقان سەزىمىن بۇگە الماي.
— راحمەت، ماداعىڭىز ارتىقتاۋ شىقتى.
— جوعادا، و نە دەگەنىڭ، تالجان. ءوزىم تۇڭعىش ەستىپ تۇرمىن. شىن ءسوزىم! — ءماۋلىقان قىز رەنجىپ قالدى ما دەگەندەي، وز-وزىنەن ەرىكسىز شىج-بىج بولدى. “مۇنىم نە؟” دەپ ىشتەي نالىپ تا قويدى.
— مىنە، ءبىز كەلىپ تە قالدىق. ساۋ بولىپ تۇر! — دەپ تالجان سالقىن قولىن ۇسىندى. قىز دا سىرالعىلاستىق تانىتىپ، “سەنگە” كوشىپتى.
— ساۋ بول! ءبىراق مەن سەنى قايدان تابام؟ تەلەفونىڭدى تاستاپ كەت،— دەپ، ءماۋلىقان تالجاننىڭ توڭازىعان ساۋ-ساقتارىنان ايىرىلا المادى. ءوزى دە ۇمىتىپ كەتكەن بىلەم.
تالجان جىميا كۇلىپ:
— ساۋساعىمدى سىندىردىڭىز عوي،— دەدى.
سوندا عانا ابەستىك جاساعانىن اڭعارعان ءماۋلىقان ءسال بوساتتى دا:
— بولماسا، ادرەسىڭدى ايت!—دەدى جالىنعانداي جۇمساق ۇنمەن.
— جارايدى، قويمادىڭىز عوي،— دەپ قىز جىگىتپەن ارالىقتى ساقتايتىن، ءجىپسىز بايلايتىن “سىزگە” كوشىپ الدى.— ەسىڭىزگە ۇستاي الساڭىز — ۇستادىڭىز. ءبىر-اق رەت ايتام،— دەدى دە، “21”-دەن باستالاتىن ءنومىردى قاداپ-قاداپ سانادى.
اۋىزبا-اۋىز كۇبىرلەگەن ءماۋلىقان قاعىپ الۋعا تىرىستى. جىگىتتىڭ ىپ-ىستىق الاقانىنان سۇيرىك ساۋساقتارىن بوساتىپ العان تالجان ەسىك الدىندا سامالاداي جارىق ءتۇسىپ تۇرعان كوك قاقپاعا جۇگىرە باسىپ، عايىپ بولدى.
ار جاقتان شىنجىرىن سۇيرەتكەن يت ارپ-ارپ ەتىپ قىسقا ءۇردى دە ءۇنى ءوشتى. داۋىسى زور. توبەت بولسا كەرەك.
ءماۋلىقان دا قاراڭعى كوشەدە كەرى بۇرىلعان.
ول پاتەر جالداپ تۇراتىن. پاتەرىنە جەتكەنشە تالجاننىڭ تەلەفون ءنومىرىن سان مارتە قايتالادى. تەلەفون ءنومىرىنىڭ اقيقاتتىعىنا كۇمان كەلتىرگەن جوق. تەك، دۇعاداي قايىرعان قايران ءنومىر قىزدىڭ ۇيىنىكى، ياكي جۇمىس ورنىنىكى ەكەنىن ايىرا الماعان. ونى انىقتاۋ وڭاي عوي ءبىراق.
ەرتەڭگىسىن كۇنى بويى قوڭىراۋلاتىپ، تالجاننىڭ تەلەفون قۇلاعىن كوتەرە الماي قويدى. دەمەك، ۇيىندە ەشكىم جوق. ءوزى جۇمىستا بولعانى. قايدا ىستەيدى ەكەن؟.. ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي...
ءماۋلىقاننىڭ ءوزى بولسا — ءسۇر بويداق. قۋالاعان قۇر اتتاي...
جوعارعى وقۋ ورنىن اياقتاسىمەن قالادا قالىپ، قىزمەتكە ورنالاسقان-تىن. كەشىكپەي اسكەر قاتارىنا شاقىردى دا ەرىكسىز اتتانىپ كەتكەن. ەكى جىلدىق اسكەري ومىردەن قاعاجۋ كورىپ، بار بىلگەنىنەن شالا ايىرىلىپ ورالعاننان سوڭ، قايتا قالاعا تارتقان. اۋىلدا بۇل ايالدايتىن ەشتەمە قالماعانداي كورىنگەن. سول باياعى ءولى تىنىشتىق، سول باياعى جايباراقات، جاداعاي جاتقان جۇرت. سول باياعى جۇدەۋ تىرلىك. ەشتەڭە دە قاپەرىنە كىرىپ-شىعار ەمەس... ءبىراق وسى ءبىر مارعاۋ تىرشىلىگىمەن-اق كەڭ تىنىستاپ، باياعى دارحان مىنەزىنەن اينىماعان. بۇل بەس جىل وقىپ ءتامامداعان ماماندىقتىڭ دا اۋىلدى جەردە قاجەتى شامالى. قايداعى ءبىر ستاتيستيكا ينجەنەرى. ماماندىق تا قالاعا قايتۋعا قامشى بولعان.
پاتەر جالداپ، كۇن كورگەلى دە ءبىر جىلدان اسقان. وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. ءباز باياعى سالت باستى، ساباۋ قامشىلى جۇدەۋ جاستىق عۇمىر جىلجىپ جاتىر. قۋانىشى مەن قايعىسى ايداي قورعالاعان ءومىر دە... اندا-ساندا عانا تۋعان اۋىلعا، اعايىن-تۋعانعا دەگەن ساعىنىش تاناۋ كوتەرتىپ، جەلدەيتىنى بار. ايتپەسە، مەكتەپ بىتىرگەلى اكە-شەشەدەن، اعا-باۋىردان الىس جۇرگەن جەتى-سەگىز جىل مۇنى سۋىق باۋىر، جات جاندى قىلىپ تاستاعانى اللاعا دا ايان. كەي-كەيدە تۋعان جەر مەن بالالىعى وتكەن شاڭىراعىنا بارىپ قالعاندا، قالانىڭ قىتىمىر تىرلىگىنە ەتى ءولىپ كەتكەن بۇعان ءبارى بوتەن-بوگدە اسەردە قالدىراتىن، جۇرەگىن بەلگىسىز ءبىر سۋىق سەزىم شاباقتاپ وتەتىن.
سالقىن كوڭىل، ساياق ءومىر دە وزىنە باۋراپ العالى القالاعان توپتى جەرگە دە كوپ جولامايتىندى شىعاردى. كوبىنە-كوپ جالعىز جۇرگەندى، وڭاشا ويعا بەرىلگەندى قالايتىن. ايتەۋىر، بەلگىلى ءبىر شەكارا قالىپتاستىرعان، ساناعا سىزات تۇسىرگەن ساياق سەزىم كەيىنگى كەزدە بيلەپ العان-تۇعىن.
...قالا ىشىندە جارىق جانىپ، كوز بايلانىپ كەتسە دە، جۇمىس اياعى بولىپ، جۇرت ەرتەرەك ۇيدى-ۇيىنە تارقاسا دا ءماۋلىقان بولمەسىنەن شىعا قويمادى. ەل اياعىن كۇتتى.
ەرتەڭنەن قارا كەشكە ءنومىرىن تەرىپ الا الماعان تالجانعا كەشتەتىپ تەلەفون شالعىسى كەلگەن. مۇنىڭ قوڭىراۋىن كوپ كۇتتىرمەي-اق:
— ءال-وۋ، ءال-وۋ! — دەگەن جاس بالانىڭ نازىك ءۇنى ەستىلدى.
ءماۋلىقان العاشقى ساتتە ساسىپ قالدى دا، “ءوز ۇيىندە تۇراتىن بولدى عوي” دەگەن ويمەن:
— تالجان كەرەك ەدى، تالجان؟ — دەپ سالماقپەن سۇرادى.
— تال-جان، — دەپ سوزدى ار جاقتان، تىم جاس ءسابي ەكەنىن ءماۋلىقان داۋىسىنان اجىراتتى. —تاتە، تاتە! — دەپ نازىك ءۇن تەلەفون قۇلاعىنان تاعى ەستىلگەن.
ىلە-شالا:
— الەۋ! — دەگەن تانىس داۋىس شىقتى.— مەن تىڭداپ تۇرمىن.
— بۇل مەن عوي... مەن، — دەپ ءماۋلىقان ابدىراپ قالدى، — ءماۋلىقانمىن.
— ءا، ءسىز بە؟ — دەدى تالجان سىپايى عانا.— ۇمىتپاپسىز عوي، مەن ۇمىتىپ قالعان شىعار دەپ ويلاپ ەدىم...
“ويلاپ ەدىم...” دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ءماۋلىقاننىڭ جان دۇنيەسىن ءبىر جىلى سەزىم جاناپ وتكەندەي بولدى.
— قالاي ءحالىڭىز؟ قايدان تەلەفون سوعىپ تۇرسىز؟
— جۇمىستان.
— قاي ۋاققا دەيىن ىستەيسىز؟ كەش قوي. قايدا ىستەيتىنىڭىزدى دە ايتپادىڭىز؟
— ايتار ەدىم، اسىعىس كەتىپ قالدىڭىز عوي،— دەپ ءماۋلىقان كۇلگەن بولدى. — قالالىق ستاتيستيكا مەكەمەسىندە ينجەنەرمىن. ءوزىڭىز شە؟
— مەن بە؟ ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىندا وقىتۋشىمىن.
— مىنە، ەندى تانىستىق،— دەدى ءماۋلىقان: — قانداي پاننەن بەرەسىز؟
— قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن. ەكى جىلداي عانا بولدى. بۇرىن مەكتەپتە ىستەگەن ەم، مەملەكەتتىك تىلگە وراي ساباق بەرىپ جاتىرمىز،— دەپ تالجان تاپتىشتەي ءتۇسىندىردى.
— تالجان، سەن قايدا تۇراسىڭ؟ ءوز ۇيىڭدە مە؟ — دەپ ءماۋلىقان “سەنگە” كوشتى.
وسىنى كۇتكەندەي:
— ءماۋلىقان، مەن ءبىر بولمەلىك ءوز پاتەرىمدە تۇرامىن...
“ەڭلىكگۇل” شاعىن اۋدانىندا،— دەپ تالجان دا “ءسىز” دەگەنىن قويا قويدى.
— ەرتەڭ جۇمىستان نەشەدە شىعاسىڭ؟ كەشكىلىك تەاترعا بارساق، — دەپ ءماۋلىقان باتىل كىرىسكەن.
— ماعاش، مەن سەنى وسىلاي اتاسام دەيمىن، رەنجىمەيسىڭ عوي، — دەدى تالجان. ءماۋلىقان سالعان جەردەن كەلىسكەن.
— ۇيدە كىشكەنتاي قىزىم بار. ونى قايدا تاستايمىن.كەشكىلىك بالاباقشادان الۋىم كەرەك، — دەگەن تالجاننىڭ داۋىسىن ەستىگەندە، مۇنداي اڭگىمەنى كۇتپەگەن ءماۋلىقان ساسىپ قالدى. “قولىندا جۇزىگى جوق سەكىلدى ەدى عوي. جالعىز باستى ايەل بولدى” دەگەن وي جارق ەتە قالعان.
— ۇندەمەي قالدىڭ عوي، ءيا، ەركەك اتاۋلىنىڭ ءبارى وسى، — دەدى تالجان رەنجي.
— جوق، جوق...— دەپ ساسقالاقتاعان ءماۋلىقان، اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەي،— ەرتىپ ءجۇر، — دەگەنى.
— ءۇش-اق جاستا عوي، تىنىش وتىرمايدى. ەركە، — دەگەن قامىققان داۋىس ەستىلدى.— مەن ويىن-ساۋىقتى ۇمىتقالى قاشان؟ ماكە، سەن ايىپ ەتپە!.. وتكەن جولى اۋرە بولماڭىز دەپ ايتقىم كەلسە دە، كوڭىلىڭدى قيمادىم. ەندى ايتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر.
— تالجان، مەن سەنى ەش كىنالامايمىن! وندا تۇرعان نە بار، — دەپ جۇباتقان بولدى ءماۋلىقان. — بۇل جولى بولماسا، كەلەر جولى دەگەندەي...
— ەندى تەلەفون سوقپاسسىز. بويداق شىعارسىز؟ — دەپ تالجان تاعى دا ءوزىن الىستاتا سىپايىلاي سويلەدى.
— ولاي دەمە، — دەدى ءماۋلىقان قاتقىلداۋ. — مەن وندايلاردىڭ ساناتىنان ەمەسپىن. دەسە دە، ەرتەڭ شىعارىپ سالايىن!
تالجان كەلىسكىسى كەلمەسە دە، ءماۋلىقاننىڭ ۇسىنىسىنا كەلىستى. ينستيتۋتتىڭ الدىندا ساعات ءتورت جارىم مولشەرىندە كەزدەسەتىن، سوسىن جولدان ايگەرىمدى بالاباقشادان الىپ، ۇيگە باراتىن بولدى.
وسى ءبىر كەلىسىم تالجان مەن ءماۋلىقاندى باياعىدان ءبىر-بىرىن بىلەتىن جاندارداي جاقىنداستىرىپ جىبەرگەن ەدى. كۇن ارالاتىپ بولسا دا ايگەرىم مەن تالجانعا ءماۋلىقان سوعىپ كەتىپ تۇراتىن. كىشكەنتاي ايگەرىم بۇعان باۋىر باسىپ كەتتى. جوقتان وزگەنى ايتىپ، تالجان مەن ءماۋلىقاندى تالاي كۇلدىر-گەن. ءماۋلىقان كەلسە “اعالاپ”، اۋزىنداعىسى مەن قولىنداعى بارىن ءبولىپ بەرەتىن. سىرت كوزگە بوگدە دەپ ەشكىم ايتپاس... ەكەۋى دە ەمەشەكتەرى ءۇزىلىپ تۇرعانى. ءتىپتى،تالجان قىزىنىڭ كەيبىر ەركە مىنەز، شولجىڭ قىلىقتارىنان قاراداي قىسىلىپ، ايگەرىمگە زەكىپ، شاپالاقپەن ماي قۇيرىقتان تارتىپ جىبەرگەن ساتتەرى دە كەزدەسكەن. تالجاننىڭ تۋعان شەشەسىنىڭ باۋىرىندا وسكەن، كەيىنىرەك قانا تالجان “تاتەسىنىڭ” تاربيەسىندەگى ايگەرىم: “اپاما كەتەم. اپاما ۇلدى، سوقتى... ايتام”،— دەپ شەرلەنە جىلاپ، مۇڭىن ءماۋلىقانعا دا سابيلىكپەن شاعىپ: “اعا، ۇلشى تاتەنى، ۇلشى!..” دەيتىن قوينىنا تىعىلىپ. ونداي ساتتە ءماۋلىقان وتىرىك تە بولسا دوڭايبات جاساپ، الاقانىمەن تالجاننىڭ وقتاۋداي جۇپ-جۇمىر يىعىنان ۇرعان بولادى. وعان ايگەرىم ءماز.
انە-مىنە دەگەنشە كوشەدە اعىلعان ىركەس-تىركەس ماشينالارداي ون بەس شاقتى كۇن زۋلاپ وتكەن ەدى. “ەڭلىكگۇل” مەن مەنشىك ۇيلەر ورىن تەپكەن اۋدان ەكى ورتادا كۇزگى جاڭبىر استىندا قالىپ، ءماۋلىقان اۋىرىپ قالدى. ءوزىنىڭ ناۋقاستانىپ قالعانىن ەكى كۇن وتكەن سوڭ، اۋرۋحاناعا قايىرا سوعۋعا بارا جاتقاندا تالجاننىڭ جۇمىس ورنىنا تەلەفون سوعىپ حابارلاعان. پاتەردە ەمدەلىپ جاتقانىن ايتتى.
سول كۇنى جۇلدىز جامىراي تالجان كەلدى. قولىندا ىستىق تاماعى، تاعى ونى-مۇنىسى بار. ايگەرىمدى مۇنىڭ پاتەرىنە جاقىن جەردەگى قۇربىسىنىڭ ۇيىنە تاستاپ كەتكەن ەكەن.
وتكەن جولى ماۋلىقانمەن ترامۆايدا جولىعىپ قالاردا دا ايگەرىم بالاباقشادان زەرىگىپ، بارمايمىن دەپ جىلاعان سوڭ، وسى قۇربىسىنىڭ ۇيىنە ەكى-ۇش كۇنگە تاستاپ كەتكەن. قۇربىسىنىڭ ەكى ءسابيى بار كورىنەدى. كىشكەنتايى — ومىراۋدا.
پاتەر تابيعي گازبەن جىلىتىلاتىندىقتان دا جىلى ەدى. شاعىن — ەكى-اق بولمە. ءبىرى — اس ىشەتىن دە، ەكىنشىسى — جاتىن بولمەسى. وسى بولمەدە جالعا العان تەليەۆيزور مەن ماگنيتوفون، ەسكىلەۋ كىلەمشە جانە ەسكى ديۆان ورنالاسقان. ەدەندە — شاعىن ويۋلى تەكەمەت. اس ۇيدە ەكى قامىس ورىندىق پەن بۇرىشقا تاقالا قويىلعان ۇستەل. ۇستىندە ازىن-اۋلاق ىدىس-اياق ءتىزىلىپتى. گاز پەشتىڭ ۇستىندە شەلەكپەن سۋ قويىلىپ، شەت جاعىنا سىرتى قارايعان اق شاۋگىم ورىن تەپكەن.
ءۇي ءىشى جۇپىنى بولسا دا جيناقى.
تالجان نازار اۋدارماۋعا تىرىستى. كەلگەن بويدا-اق شاۋگىمدى جۋىپ، شاي قويدى دا، ءوزى الىپ كەلگەن تاماقتى ىسىتىپ الدى. كۇنى بويى زەرىگىپ، كوڭىلى قۇلازىپ، سەزىمى ءپاس بولىپ جاتقان ءماۋلىقان تالجاننىڭ تۇتقيىلدان كەلىپ قالعانىنا قۋانىپ قالدى. ۋىس-قۋىس كوشەنىڭ ىعى-جىعى ورنالاسقان ۇيلەرىنىڭ اراسىنان مۇنىڭ مىجىرايعان لاشىعىن ارەڭ تاۋىپتى.
ەكەۋى ارنەنى اڭگىمە قىلىسىپ، اس ءىشىپ، اجەپتاۋىر وتىرىپ قالدى. ۋاقىت ءتۇن ورتاسىنا تاياعان. تالجان كەتۋگە ىڭعايلاندى. “قايدا اسىعاسىڭ، تالجان؟ ءالى ەرتە عوي. تاعى دا ءبىراز وتىرشى!” دەگەن ءماۋلىقاننىڭ ءوتىنىشىن جەرگە تاستاي الماي، جوقتان وزگەنى اڭگىمە ەتكەن بوپ، بىر-بىرىنەن قۋىستانا بوي تارتىپ، ەكەۋى دە جۇرەكتەرى ورەكپىپ، العاشقى كەلگەن ساتتەگىدەي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى ۇركەك سەزىم پايدا بولعان. ارعى جاقتارىندا الدەبىر جاي باس كوتەرىپ، جۇرەك شىمىرلاتىپ، تەك ءبىر باتىلدىقتى كۇتكەن سىڭايلى... ول باتىلدىق بويدان كەتىپ قالعانداي، ۋاقىت ءتوستابانداپ جىلجىعان سايىن جاڭا كورىسكەن جانداي قىسىلىپ، اڭگىمەلەرىنىڭ قيۋى كەتتى. تەليەۆيزوردى عانا ەرمەك ەتتى.
ديۆاندا وتىرعان تالجان:
— ماعاش، مەن قايتايىن ەندى،— دەپ ورنىنان كوتەرىلە بەرگەن ساتتە ورىندىقتا جاقىن وتىرعان ءماۋلىقان:
— مەن سەنى جىبەرە المايمىن، تالجان! بۇل — شىن ءسوزىم. ءبىزدى تاعدىر جولىقتىردى، ەندى تەك تاعدىر ايىرسىن! — ساۋساقتارىنان ۇستاي الدى.
تالجان ۇندەمەدى. ءماۋلىقاننىڭ قوڭىر كوزدەرىنە مۇڭلىلاۋ جانارىن تىك قاداپ، سىناي دا تۇنجىراي، بارلاي قاراعان. جىگىتكە دەگەن سەزىمىن كوزىمەن جەتكىزىپ، جىگىت سەنىمىن ونىڭ جانارىنان ىزدەگەن ەدى ول.
— سەن ون جەتىدە، مەن ون سەگىزدە ەمەسپىز عوي... مۇڭدانا بەرمەيىك،— دەپ كەلىپ، ءماۋلىقان تالجاننىڭ ماڭدايىنان ۇزاق ءسۇيىپ قالدى.
...قاپ-قاراڭعى بولمەدە جان جىلۋى، ءتان قىزۋى قايتقان شاقتا ءماۋلىقان مەن تالجان داۋىسى باسەڭ شىعادى.
تالجان: مەنىڭ ءۇيىم — سەنىڭ ءۇيىڭ ەمەس پە... ەكەۋىمىزگە دە ورتاق بولماي ما، ەرلى-بايلى بولعان سوڭ.
ءماۋلىقان: بولمايدى، قالقام! كۇشىك كۇيەۋ اتانار ءجايىم جوق.
تالجان: ءتىپتى دە تۇسىنبەيمىن. مەن اكە-شەشەم نەمەسە اعا-جەڭگەممەن تۇرمايمىن عوي، سەن كۇشىك كۇيەۋ اتاناتىنداي.
ءماۋلىقان: سوندا دا وندايعا بارا المايمىن.
تالجان: نامىس قوي، سونداعىڭ...
ءماۋلىقان: ول دا بار. ءبىراق ودان دا كيەلى، قاسيەتتى سالت: ءبىزدىڭ تەگىمىزدە ايەل ادامنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان جان بولعان ەمەس.
تالجان: ول زامان وتكەن، ماعاش. كورىنگەننىڭ ەسىگىندە تەلمەڭدەپ ءجۇرىپ تە كورگەم. كونە المايمىن. وسى ءۇي ءۇشىن ەڭبەك ىستەپ، تەرىمدى توكپەدىم بە؟ ەندى سەن بەز دەيسىڭ.
ءماۋلىقان: بەز دەگەنىم جوق. ءبىراق قولىڭا كىرە المايمىن.
تالجان: ەركەكتەر — قىزىق حالىقسىڭدار. جورا-جولداس پەن اعايىن-تۋعانعا ساتىپ الدىم دە.
ءماۋلىقان: جوق. تالجان! اڭگىمە قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق. كىمگە ءتۇسىندىرىپ وتىرماقپىن، وتىرىكتى ولشەمەي ايتۋعا ارىم دا جىبەرمەيدى. اۋرە بولما.
تالشىن: وندا تۇرعان نە بار؟ ءبارى دە ەكەۋىمىزدىڭ قامىمىز ءۇشىن، ءتىپتى باقىتىمىز ءۇشىن عوي. وسەك-اياڭ — ءۇي، تابالاعاندار — سۇيەۋ بولمايدى عوي بىزگە. وسىنى تۇسىنسەڭشى!
ءماۋلىقان: ءبارىن دە جاقسى تۇسىنەم... تۇسىنگەندىكتەن دە ايتىپ جاتىرمىن. ەرتەڭ-اق اياق-تاباق سىنباي تۇرمايدى. ايەلدىڭ زاتى — ايەل. اشۋلى اۋىز ايتىپ سالارى حاق. ال ول دەگەن — ار عوي... ار — ماحابباتتان دا قىمبات.
تالجان ءماۋلىقاننىڭ كوتەرىڭكى كەۋدەسىنە اق بىلەگىن ارتىپ، سولق-سولق جىلاپ جىبەردى. ءماۋلىقان شاشىنان عانا سيپاي بەردى. ول ۇزاق ەگىلدى. ءماۋلىقان ىشتەن تىنىپ، جۇباتقان جوق.
كوردەي قاراڭعىدا جاس ايەلدىڭ وكسىگى عانا ەستىلگەن...
ارادا مىسىقتابانداپ ون شاقتى كۇن ءوتتى. ايگەرىم مەن تالجان قالادان ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي جەردەگى اۋىلىنا كەتكەن. ورالا قويمادى. كوكتەمدە جىل قۇسىن كۇتكەندەي ءماۋلىقان ولاردى ساعىنىپ ءجۇردى. اسىرەسە، بىلدىرلاعان بال ءتىلدى ايگەرىمدى. باۋىر باسىپ قالىپتى، كۇندە ەلەگىزيدى دە تۇرادى. ۇيلەرىنە تەلەفون سوعادى. ەشكىم المايدى.
كەشە ءتۇس اۋا تاعى شالىپ ەدى، قاشانعىداي ايگەرىم تەلەفون قۇلاعىن كوتەردى. سول-اق ەكەن قوپاڭداپ، جۇمىستا وتىرا المادى. بىردەڭەسىن جوعالتقان ادامداي بەرەكەسى كەتكەن. بولماشىنى سىلتاۋراتىپ جۇمىستان ەرتە شىققان دا، تۋرا “ەڭلىكگۇلگە” تارتقان.
تالجان ءوڭى كىرىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ كەلىپتى. مۇنى جادىراي قارسى الدى. وتكەن جولعى كىربىڭنەن قىلاۋ دا قالماعان سياقتى. امان-ساۋلىقتان كەيىن ول اس قامىنا كىرىسكەن دە، ايگەرىم بولماي اۋىلدان الىپ كەلگەن سۋرەت تولى البومدى بۇل اۋدارىپ وتىرعان. كوز الدىنان تانىس بەينە جارق ەتكەندە، توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي ەسەڭگىرەپ قالعانى دا سول.
وتكەن جولى ءماۋلىقاننىڭ پاتەرىندە ۇستەل باسىندا اڭگىمەدەن اڭگىمە قوزعالىپ وتىرىپ، تالجان قىزىنىڭ جايىنەن حابار بەرە كەتكەن. ءسوز اراسىندا سىنالاعان سول اڭگىمەدەن مۇنىڭ ۇققانى — ايگەرىمنىڭ اكەسى الدەبىر الىس وبلىستان ەكەن. وسىندا جۇمىس ىستەپتى. ەكەۋى ءسوز بايلاسىپ جۇرگەندە جوقتان وزگەگە كەرىسىپ قالىپتى دا، مىنەزى شالكەس جىگىت قايتىپ قايىرىلماي كەتىپتى. تالجان ارادا ۋاقىت وتكىزىپ بارسا، جىگىت اۋىلىنا كەتىپ قالىپتى. ءوزىنىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن كەش ءبىلىپ قالعان قىز ونىڭ ارتىنان ىزدەپ بارۋعا ءجۇزى شىداماپتى. بارعاندا ول تۇسىنسە جاقسى، اۋلاق ءجۇر دەسە — قايتپەك؟.. جاستىقپەن ەكەۋى دە جازا باسىپ العاندارىن قايدان ءبىلسىن؟!
جاتاقحانادا بىرگە تۇرعان جىگىتتەرىنەن “ول اۋىلىندا ۇيلەنىپ، ءبىرجولا قالدى” دەگەندى جانە ەستىسە كەرەك. اقىرى، ءوزىنىڭ ءۇي ىشىنە دە بىلدىرمەي بوسانعان ەكەن. اكە-شەشەسى ايگەرىم دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن ءبىر-اق ءبىلىپتى. ءوز قولىن ءوزى كەسە مە، ەكى ايدان كەيىن شەشەسى الىپ كەتىپ، بالاپانداي باۋىرىنا سالىپتى. نەمەرە دە ىستىق. ايگەرىم دە قىلىقتى. بارىنەن دە ۇرپاق قوي... اماندىعىن تىلەگەن ۇلكەندەر جەرگە قاراپ وتىرىپ.
سويتكەن ايگەرىم: “كوكە، كوكە!” دەپ جانسىز سۋرەتتەگى تانىس بەينە — مۇنىڭ تۋعان اعاسىن كورسەتكەن ساتتە نە بولعانىن تۇسىنبەي، تاماعىنا توبىقتاي تۇينەك تىرەلىپ قالعان ەدى... تاعدىر قالاۋى دا. مونشاقتاي عانا مولدىرەگەن ءسابيى بار ەكەنىن قايىرقان اعاسى بىلمەيدى دە عوي. بارىنەن دە بۇل نە دەمەك؟.. كىمنەن كورمەك؟!
...بۇلىڭعىر اسپاننان كۇلدەي ۇساق، مۇزداي تامشىلار سەزبەزگىلەي باستاعاندا عانا ورنىنان كوتەرىلگەن ءماۋلىقان تاسسوقپاققا ءتۇستى. شالا سىپىرىلعان سوقپاق بەتىندە سالقىن ۇرىپ، ساباعىنان ۇزىلگەن جاپىراقتار قالىڭ ۇلتاندى تابانعا جابىسىپ، ءتۇسىپ قالىپ جاتتى. ساياباق ءىشى قۇلازىپ، جەتىم وسكەن بالاپان شىرشا مۇڭايىپ تۇر. تۇلا بويى توڭازىپ، سۋىق قارماعان جاس جىگىت كۇزگى پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، يىعىن قۋشىرايتىپ اسىعا باسادى.
1991 جىل، ءساۋىر
You Might Also Like
-
ءاربىر ەل ءوزىنىڭ بايلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ ماقتان تۇتسا، ءبىز قازاق ەلى ءوزىمىزدىڭ نار تۇلعالى جازۋشى، اقىن، سۋرەتشى اتالارىمىزدى ايتىپ اۋىز تولتىرىپ ماقتان تۇتا الامىز. سونداي اتامىزدىڭ ءبىرى قازاق ادەبي...
