ارحيمەد كۇشى
ارحيمەد كۇشى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §44. ارحيمەد كۇشى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ارحيمەد كۇشى، ارحيمەد زاڭى، سۇيىق ىشىندەگى كەرى يتەرۋشى كۇشتىڭ قانداي فيزيكالىق شامالارعا بايلانىستى ەكەندىگىن ءبىلۋ.
دامىتۋشىلىق: سۇيىق ىشىندەگى، سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە كەرى يتەرۋشى قىسىم كۇشى تۋرالى بىلىمدەرىن، وقۋشىلاردىڭ وزىندىك ويلاۋ بەلسەندىلىگى مەن تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ دەربەستىگىن، پىكىر الماسۋعا، شىعارماشىلىق وزدىگىنەن ءبىلىم الۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ، ەسەپتەر شىعارۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: شتاتيۆ، دينامومەتر، ارحيمەد شەلەگى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
3. ساباققا كوڭىلىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. اتموسفەرانىڭ نەگىزگى قاباتتارى قانداي؟
2. اتموسفەرالىق قىسىم تاۋلى جەرلەردە جازىقتاعىدان گورى نەگە تومەن بولادى؟
3. اتموسفەرالىق اۋا قىسىمىنان جوعارى نەمەسە تومەن بولاتىن
قىسىمدى ولشەۋگە ارنالعان قۇرالدار قالاي اتالادى؟
4. مانومەترلەردىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟
5. مانومەترلەردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى قانداي زاڭعا نەگىزدەلگەن؟
6. اشىق سۇيىقتىق مانومەتر قالاي جاسالعان جانە قالاي جۇمىس ىستەيدى؟
7. مەتالل مانومەتر قالاي جۇمىس ىستەيدى؟
8. سفيگمومانومەتر نە ولشەۋگە ارنالعان قۇرال، ونىڭ قۇرىلىسى قانداي؟
9. سورعىلاردىڭ قۇرىلىسى، جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى قانداي؟
10. اتموسفەرانىڭ قىسىمى بويىنشا تىكەلەي بيىكتىكتى ولشەۋگە ارنالعان قۇرال قالاي اتالادى؟
ءىىى. جاڭا ساباق.
ءبىز كۇندەلىكتى تۇرمىستا، اينالامىزدا سۋدا ءجۇزىپ جۇرەتىن دەنەلەردى كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. مىسالى، كەمەلەردىڭ، قايىقتىڭ، سالدىڭ سۋدا ءجۇزۋى ت. س. س. سوندا دەنەلەردىڭ سۇيىقتىقتا ءجۇزۋ سەبەبى نەدە؟ ادام ازداپ مالتي بىلسە، سۋ ونىڭ جۇزۋىنە ىقپال ەتەدى. بۇدان، سۋ وزىنە باتىرىلعان دەنەگە ارەكەت ەتەدى دەپ ايتا الامىز.
سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە ارەكەت ەتەتىن بۇل ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ شاماسى دەنە مەن سۇيىقتىڭ قانداي سيپاتتامالارىنا بايلانىستى بولاتىنىن قاراستىرايىق. بۇل كۇشتىڭ ءمانىن تۇڭعىش رەت ەرتەدەگى گرەك عالىمى ارحيمەد ەسەپتەپ شىعارعان.
ارحيمەد (ب. ز. ب. 287 - 212) ەجەلگى گرەكيانىڭ ۇلى عالىمى، ماتەماتيگى، مەحانيگى. ول سيسيليا ارالىنداعى سيراكۋز قالاسىندا تۋىپ، سوندا ءومىر سۇرگەن. ارحيمەد استرونوم ءفيدييدىڭ بالاسى دەگەن جورامال بار. ارحيمەد سول زامانداعى ءىرى مادەنيەت ورتالىعى – مىسىردى ارالاپ، الەكساندريالىق عالىمداردان، سولاردىڭ ىشىندە كونون مەن ەراتوسفەننەن ءبىلىم العان. ونىڭ ماتەماتيكالىق ەڭبەكتەرى ءوز زامانىنان وزىق بولعان. ارحيمەدتىڭ كوپتەگەن ماتەماتيكالىق ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىنەن قيسىق سىزىقتاردىڭ ۇزىندىقتارىن، ءار ءتۇرلى فيگۋرالار مەن دەنەلەردىڭ كولەمىن جانە بەتتەردىڭ اۋدانىن ەسەپتەۋ ەرەكشە ورىن الدى. ارحيمەد رىچاگ زاڭىن، سۋدا ولشەۋ ارقىلى قورىتپانىڭ قۇرامىن انىقتاۋ ءتاسىلىن تاپقان، ءوز اتىمەن اتالعان گيدروستاتيكا زاڭىن اشقان، جەر سۋاراتىن مەحانيزمدەردى، جۇك كوتەرەتىن رىچاگ جۇيەلەرى مەن بلوكتاردى، تاس اتاتىن، قامال بۇزاتىن سوعىس قوندىرعىلارىن، ت. ب. ويلاپ شىعارعان.
ارحيمەد تۋرالى اڭىز
اڭىز بويىنشا، بۇل زاڭنىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولعان سيراكۋز پاتشاسى گيەرون بولعان ەكەن. ول ارحيمەدكە زەرگەر جاساعان ءوزىنىڭ ءتاجىنىڭ تازا التىننان نەمەسە التىن مەن كۇمىستىڭ قوسپاسىنان جاسالىنعانىن انىقتاۋدى تاپسىرادى. بۇل ەسەپتى شەشە الماي، ارحيمەد كوپ كۇن اۋرەلەندى. ءبىر كۇنى تولتىرا سۋ قۇيىلعان ۆانناعا تۇسكەن كەزدە كەنەتتەن ويىنا الگى ەسەپتىڭ شەشۋى كەلگەن ەكەن دەيدى. ءوزىنىڭ اشقان جاڭالىعىنا شاتتانا قۋانعان ول «ەۆريكا!» (تاپتىم!) دەپ سيراكۋز كوشەلەرىنىڭ بويىمەن ايعايلاپ جۇگىرگەن ەكەن. ءسىرا، جاڭالىق اشقان ادام ەرەكشە ءبىر سەزىمگە بولەنەتىن بولار.
ارحيمەدتىڭ اشقان جاڭالىعىنىڭ ءمان - ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاراپايىم تاجىريبە جاساپ كورەيىك.
ول ءۇشىن دينامومەترگە جۇكتى ىلەمىز نۇسقاۋشى — باعدارشاسى بار سەرىپپە دە جارايدى. باعدارشانىڭ كورسەتۋىن ەستە ساقتاپ جۇكتى سۋعا تۇسىرەمىز (دينامومەتردەن اجىراتپاي). ءبىز باعدارشانىڭ سالماقتىڭ ازايعانىن كورسەتكەنىن كورەمىز
Fا = ر0 — رس سۇيىق.
سوندىقتان سۇيىقتىڭ ىشىندەگى قانداي دا ءبىر دەنەگە اسەر ەتەتىن ارحيمەد كۇشىن انىقتاۋ ءۇشىن، بۇل دەنەنى اۋادا جانە سۇيىقتا ولشەپ، الىنعان ماندەرىنىڭ وزگەرىسىن انىقتايمىز.
سونىمەن، سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە وسى دەنەنى سۇيىقتان ىعىستىراتىن كۇش ارەكەت ەتەدى.
مىنە وسى ارحيمەد (كەرى يتەرۋشى) كۇشى بولىپ تابىلادى.
ەگەر سۋعا اۋا تولتىرىلعان دوپتى باتىرىپ، جىبەرىپ قالساق، وندا ول دوپتىڭ سول ساتتە قالقىپ شىعاتىنىن كورەمىز. تىعىنمەن دە، اعاش بولىگىمەن دە وسى قۇبىلىس بايقالادى. ولاردىڭ قالقىپ شىعۋىنا نە اسەر ەتىپ وتىر؟
سۋعا باتىرىلعان دەنەگە تۇسىرىلگەن بارلىق كۇشتى ءبىر (تەڭ اسەرلى) كۇشپەن اۋىستىرامىز. بۇل كۇش جوعارى باعىتتالعان، ونى كەرى يتەرۋشى كۇش نەمەسە ارحيمەد كۇشى دەپ اتايدى (ەڭ العاش وسى كۇشتىڭ بار ەكەنىن جانە ونىڭ نەگە تاۋەلدى ەكەنىن ارحيمەد انىقتادى). 2، ب - سۋرەتتە وسى كۇش Fا دەپ بەلگىلەنەدى.
ەندى ارحيمەد كۇشىنىڭ سان ءمانى نەگە تەڭ سوعان توقتالساق.
تاجىريبە جاسايىق (3 - سۋرەت) 1 سەرىپپەگە كىشكەنتاي شەلەك (قاۋشاق) 2 جانە سيليندر فورمالى دەنەنى 3 ىلەيىك. شتاتيۆتەگى كورسەتكىش - تىلشەنىڭ ورنىن بەلگىلەيمىز (3، a - سۋرەت) دە، دەنەنى سۋ قۇيىلعان ىدىسقا توگىلەتىن تۇتىككە دەيىن باتىرامىز. بۇل كەزدە سۋيىقتىڭ ءبىراز بولىگىن دەنە ىعىستىرىپ شىعارادى دا ول ستاكانعا توگىلەدى (3، ب - سۋرەت)، ونىڭ كولەمى دەنەنىڭ كولەمىنە تەڭ. وسى كەزدە سۇيىققا باتىرىلعان دەنەنىڭ سالماعىنىڭ ازايعاندىعىن سەرىپپەنىڭ كورسەتكىشىنىڭ جوعارى كوتەرىلۋى بىلدىرەدى.
ارحيمەد كۇشى. جۇكتەۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §44. ارحيمەد كۇشى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ارحيمەد كۇشى، ارحيمەد زاڭى، سۇيىق ىشىندەگى كەرى يتەرۋشى كۇشتىڭ قانداي فيزيكالىق شامالارعا بايلانىستى ەكەندىگىن ءبىلۋ.
دامىتۋشىلىق: سۇيىق ىشىندەگى، سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە كەرى يتەرۋشى قىسىم كۇشى تۋرالى بىلىمدەرىن، وقۋشىلاردىڭ وزىندىك ويلاۋ بەلسەندىلىگى مەن تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ دەربەستىگىن، پىكىر الماسۋعا، شىعارماشىلىق وزدىگىنەن ءبىلىم الۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ، ەسەپتەر شىعارۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: شتاتيۆ، دينامومەتر، ارحيمەد شەلەگى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
3. ساباققا كوڭىلىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. اتموسفەرانىڭ نەگىزگى قاباتتارى قانداي؟
2. اتموسفەرالىق قىسىم تاۋلى جەرلەردە جازىقتاعىدان گورى نەگە تومەن بولادى؟
3. اتموسفەرالىق اۋا قىسىمىنان جوعارى نەمەسە تومەن بولاتىن
قىسىمدى ولشەۋگە ارنالعان قۇرالدار قالاي اتالادى؟
4. مانومەترلەردىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟
5. مانومەترلەردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى قانداي زاڭعا نەگىزدەلگەن؟
6. اشىق سۇيىقتىق مانومەتر قالاي جاسالعان جانە قالاي جۇمىس ىستەيدى؟
7. مەتالل مانومەتر قالاي جۇمىس ىستەيدى؟
8. سفيگمومانومەتر نە ولشەۋگە ارنالعان قۇرال، ونىڭ قۇرىلىسى قانداي؟
9. سورعىلاردىڭ قۇرىلىسى، جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى قانداي؟
10. اتموسفەرانىڭ قىسىمى بويىنشا تىكەلەي بيىكتىكتى ولشەۋگە ارنالعان قۇرال قالاي اتالادى؟
ءىىى. جاڭا ساباق.
ءبىز كۇندەلىكتى تۇرمىستا، اينالامىزدا سۋدا ءجۇزىپ جۇرەتىن دەنەلەردى كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. مىسالى، كەمەلەردىڭ، قايىقتىڭ، سالدىڭ سۋدا ءجۇزۋى ت. س. س. سوندا دەنەلەردىڭ سۇيىقتىقتا ءجۇزۋ سەبەبى نەدە؟ ادام ازداپ مالتي بىلسە، سۋ ونىڭ جۇزۋىنە ىقپال ەتەدى. بۇدان، سۋ وزىنە باتىرىلعان دەنەگە ارەكەت ەتەدى دەپ ايتا الامىز.
سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە ارەكەت ەتەتىن بۇل ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ شاماسى دەنە مەن سۇيىقتىڭ قانداي سيپاتتامالارىنا بايلانىستى بولاتىنىن قاراستىرايىق. بۇل كۇشتىڭ ءمانىن تۇڭعىش رەت ەرتەدەگى گرەك عالىمى ارحيمەد ەسەپتەپ شىعارعان.
ارحيمەد (ب. ز. ب. 287 - 212) ەجەلگى گرەكيانىڭ ۇلى عالىمى، ماتەماتيگى، مەحانيگى. ول سيسيليا ارالىنداعى سيراكۋز قالاسىندا تۋىپ، سوندا ءومىر سۇرگەن. ارحيمەد استرونوم ءفيدييدىڭ بالاسى دەگەن جورامال بار. ارحيمەد سول زامانداعى ءىرى مادەنيەت ورتالىعى – مىسىردى ارالاپ، الەكساندريالىق عالىمداردان، سولاردىڭ ىشىندە كونون مەن ەراتوسفەننەن ءبىلىم العان. ونىڭ ماتەماتيكالىق ەڭبەكتەرى ءوز زامانىنان وزىق بولعان. ارحيمەدتىڭ كوپتەگەن ماتەماتيكالىق ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىنەن قيسىق سىزىقتاردىڭ ۇزىندىقتارىن، ءار ءتۇرلى فيگۋرالار مەن دەنەلەردىڭ كولەمىن جانە بەتتەردىڭ اۋدانىن ەسەپتەۋ ەرەكشە ورىن الدى. ارحيمەد رىچاگ زاڭىن، سۋدا ولشەۋ ارقىلى قورىتپانىڭ قۇرامىن انىقتاۋ ءتاسىلىن تاپقان، ءوز اتىمەن اتالعان گيدروستاتيكا زاڭىن اشقان، جەر سۋاراتىن مەحانيزمدەردى، جۇك كوتەرەتىن رىچاگ جۇيەلەرى مەن بلوكتاردى، تاس اتاتىن، قامال بۇزاتىن سوعىس قوندىرعىلارىن، ت. ب. ويلاپ شىعارعان.
ارحيمەد تۋرالى اڭىز
اڭىز بويىنشا، بۇل زاڭنىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولعان سيراكۋز پاتشاسى گيەرون بولعان ەكەن. ول ارحيمەدكە زەرگەر جاساعان ءوزىنىڭ ءتاجىنىڭ تازا التىننان نەمەسە التىن مەن كۇمىستىڭ قوسپاسىنان جاسالىنعانىن انىقتاۋدى تاپسىرادى. بۇل ەسەپتى شەشە الماي، ارحيمەد كوپ كۇن اۋرەلەندى. ءبىر كۇنى تولتىرا سۋ قۇيىلعان ۆانناعا تۇسكەن كەزدە كەنەتتەن ويىنا الگى ەسەپتىڭ شەشۋى كەلگەن ەكەن دەيدى. ءوزىنىڭ اشقان جاڭالىعىنا شاتتانا قۋانعان ول «ەۆريكا!» (تاپتىم!) دەپ سيراكۋز كوشەلەرىنىڭ بويىمەن ايعايلاپ جۇگىرگەن ەكەن. ءسىرا، جاڭالىق اشقان ادام ەرەكشە ءبىر سەزىمگە بولەنەتىن بولار.
ارحيمەدتىڭ اشقان جاڭالىعىنىڭ ءمان - ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاراپايىم تاجىريبە جاساپ كورەيىك.
ول ءۇشىن دينامومەترگە جۇكتى ىلەمىز نۇسقاۋشى — باعدارشاسى بار سەرىپپە دە جارايدى. باعدارشانىڭ كورسەتۋىن ەستە ساقتاپ جۇكتى سۋعا تۇسىرەمىز (دينامومەتردەن اجىراتپاي). ءبىز باعدارشانىڭ سالماقتىڭ ازايعانىن كورسەتكەنىن كورەمىز
Fا = ر0 — رس سۇيىق.
سوندىقتان سۇيىقتىڭ ىشىندەگى قانداي دا ءبىر دەنەگە اسەر ەتەتىن ارحيمەد كۇشىن انىقتاۋ ءۇشىن، بۇل دەنەنى اۋادا جانە سۇيىقتا ولشەپ، الىنعان ماندەرىنىڭ وزگەرىسىن انىقتايمىز.
سونىمەن، سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە وسى دەنەنى سۇيىقتان ىعىستىراتىن كۇش ارەكەت ەتەدى.
مىنە وسى ارحيمەد (كەرى يتەرۋشى) كۇشى بولىپ تابىلادى.
ەگەر سۋعا اۋا تولتىرىلعان دوپتى باتىرىپ، جىبەرىپ قالساق، وندا ول دوپتىڭ سول ساتتە قالقىپ شىعاتىنىن كورەمىز. تىعىنمەن دە، اعاش بولىگىمەن دە وسى قۇبىلىس بايقالادى. ولاردىڭ قالقىپ شىعۋىنا نە اسەر ەتىپ وتىر؟
سۋعا باتىرىلعان دەنەگە تۇسىرىلگەن بارلىق كۇشتى ءبىر (تەڭ اسەرلى) كۇشپەن اۋىستىرامىز. بۇل كۇش جوعارى باعىتتالعان، ونى كەرى يتەرۋشى كۇش نەمەسە ارحيمەد كۇشى دەپ اتايدى (ەڭ العاش وسى كۇشتىڭ بار ەكەنىن جانە ونىڭ نەگە تاۋەلدى ەكەنىن ارحيمەد انىقتادى). 2، ب - سۋرەتتە وسى كۇش Fا دەپ بەلگىلەنەدى.
ەندى ارحيمەد كۇشىنىڭ سان ءمانى نەگە تەڭ سوعان توقتالساق.
تاجىريبە جاسايىق (3 - سۋرەت) 1 سەرىپپەگە كىشكەنتاي شەلەك (قاۋشاق) 2 جانە سيليندر فورمالى دەنەنى 3 ىلەيىك. شتاتيۆتەگى كورسەتكىش - تىلشەنىڭ ورنىن بەلگىلەيمىز (3، a - سۋرەت) دە، دەنەنى سۋ قۇيىلعان ىدىسقا توگىلەتىن تۇتىككە دەيىن باتىرامىز. بۇل كەزدە سۋيىقتىڭ ءبىراز بولىگىن دەنە ىعىستىرىپ شىعارادى دا ول ستاكانعا توگىلەدى (3، ب - سۋرەت)، ونىڭ كولەمى دەنەنىڭ كولەمىنە تەڭ. وسى كەزدە سۇيىققا باتىرىلعان دەنەنىڭ سالماعىنىڭ ازايعاندىعىن سەرىپپەنىڭ كورسەتكىشىنىڭ جوعارى كوتەرىلۋى بىلدىرەدى.
ارحيمەد كۇشى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ديناميكا نەگىزدەرى تاراۋىنا ەسەپتەر شىعارۋ.
