اشتىق قۇربانى
بوران. قار بورانى... قار بورانى ەمەس-اۋ، قان بورانى!.. جەلى، ۇيتقىپ سوققاندا، تۇنشىقتىرىپ دەم العىزبايدى. قارى مايدا جابىسقاق ەمەس، تىكەنەكتەي قاتتى؛ بەتكە تيسە قارىپ، قانى ءسولىڭدى سورىپ العانداي.
— قاتىن-اي، ءۇي قۇرعىر ازىناپ كەتتى عوي، تاعى بىردەڭە تاۋىپ جاعاسىڭ با!.. — دەدى قايراقباي.
الاسا، تار جەر ءۇيدىڭ ءىشى يت بايلاسا تۇرعىسىز، ەسىگىنەن،، تەرەزەسىنەن جەل ازىناپ ءۇيدىڭ ءىشى قىراۋىتىپ كەتكەن.
— قايتەيىن، بايعۇس، وتقا جاعاتىن نە قالدى دەيسىڭ، لاپاستىڭ توبەسىن الدەقاشان جاعىپ بىتىردىك. قار استىندا قالعان ازىن-اۋلاق ساڭىلتىرىن دامەش ەكەۋىمىز الگىدە قازىپ الىپ جاقتىق.
شىرىنكۇل پەشتىڭ الدىنا وتىرىپ، ءسونىپ بارا جاتقان وتتىڭ شوعىن شىپشامەن كوسەپ، تاعى ءبىر جايناتىپ قويدى. جانىپ؛ بىتكەن قامىستىڭ شوعى قانشا ۇزاققا بارسىن، ءا دەگەنشە بولماي ءسونىپ قالدى. شىرىنكۇل شىن نالىدى.
— قۇداي-اي، جوقشىلىقتىڭ دا شەگى بولمايدى ەكەن عوي! قارا. سۋدان باسقا ىشەتىن ءبىر ۇرتتام تاماق جوق. ەكى كۇننەن بەرى دىم، تاتپاي، جۇرەك قارايىپ وتىرعانى مىناۋ! مۇنىڭ ار جاعىندا نە؛ بولماقشى؟ نە قىلامىز؟ يەمەن كۇن كورەمىز؟
كوزىنەن بۇرتىك-بۇرتىك جاسى ىرشىپ شىعىپ، بەتىن جۋىپ سالا بەردى.
جاق سۇيەگى سورايىپ، ەكى كوزى الارىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ قايراقباي وتىر. ەكى كوزى جاۋتاڭداپ، اكەسىنىڭ شوقپىت كۇپىسىنە ورانا ءتۇسىپ، سەگىز-توعىز جاسار بالا — تاڭسىق جاتىر. بارىنەن دە قايعىلى، بارىنەن دە جۇدەۋ، بىرەسە جىلاعان شەشەسىنە، بىرەسە ەڭسەسى تۇسكەن اكەسىنە قاراپ، جاۋتاڭداپ دامەش وتىر. دامەشتىڭ كازىرگى ءتۇرى ادام شوشىنارلىق، بۇدان ەكى-ۇش اي بۇرىن ادام سۇقتانارلىق كەلبەتىنىڭ ەشبىر ءىزى قالماعان سەكىلدى.
دامەشتى مۇجىگەن جالعىز اشتىق ەمەس، باسقا قاسىرەت بار. قايراقبايدىڭ بالاسى دامەش پەن تاڭسىق. تاڭسىقتىڭ قولىنان ءىس كەلمەيدى. دامەش بالا ەمەس، بيىل ون التىعا شىعىپ تۇر. جۇرتتىڭ ون التىداعى بالاسى كىسىگە جالدانىپ، يا ۇيىندە كاسىپ ىستەپ، اكە-شەشەسىن اسىراپ وتىر. دامەش مۇنى ىستەي الدى ما؟ بالام دەپ ماپەلەگەن، اسىراعان، وسىرگەن اكە-شەشەسىنە قىسىلعاندا دامەش نە كورسەتپەكشى. ەكى كۇننەن بەرى دىم سىزباستان اش وتىر، ەندى نەشە كۇنگە شىدايدى؟ شىداماعاندا قايتپەكشى. ۇلتاراقتىڭ ءۇيى قۇساپ قول ۇستاسىپ شۇبىرىپ كەتپەكشى مە؟ شۇبىرىپ ءجۇرىپ كەشەگى راحىمنىڭ شومىن جاستانا جاتىپ، قاتىپ قالماقشى ما؟..
دامەش مۇنى ويلاعاندا وت بوپ كۇيىپ كەتەدى، اكە-شەشەسىنىڭ وسى كۇيگە تۇسۋىنە ءوزى سەبەپكەر بولعان سەكىلدەنەدى. قۇداي-اۋ، نەگە عانا ەركەك بولىپ تۋمادىم ەكەن؟! ەركەك بولىپ تۋسام ەڭ ارعىسى بىرەۋدىڭ ەسىگىندە جۇرسەم دە، قايىر سۇراسام دا، اكە-شەشەمدى مۇنداي قىسىلشاڭ كۇيگە تۇسىرمەس ەدىم!.. دەپ ويلاعان سايىن ەڭىرەپ-ەڭىرەپ الادى...
ءۇي ءىشى قارا كۇڭگىرت تارتىپ بۇلدىرلاي باستادى. كەش بولدى بىلەم، جاعاتىن، جارىق قىلاتىن شام قايدا؟ پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، ءبۇرىسىپ قايراقباي جاتىر. قايراقبايدىڭ قولتىعىنا باسىن تىعا تاڭسىق جاتىر. تاڭسىققا باسىن سالىپ دامەش جاتىر. جالعىز شىرىنكۇل بايىنىڭ باس جاعىندا، قازىقتاي بوپ قاقيىپ تىزەرلەپ ول وتىر... وي تەرەڭ، ويلاپ-ويلاپ كەپ كۇرسىنگەندە، جۇرەگى جارىلىپ كەتكەن سەكىلدى بولادى.
دالا بوران، جەل ىسقىرادى، ۇليدى. ساقىلداپ كۇلگەندەي بولادى، سارناپ جىلاعانداي بولادى. قاراڭعىلىق تۇنەرىپ، تۇلدانعان كۇننىڭ ىزعارىمەن الەمدى قۇشاعىنا الىپ تۇنشىقتىرىپ بارا جاتقان سەكىلدى!
ەسىك الدى سىقىرلاعانداي بولدى. سيپالاپ ەسىكتى اشىپ، تالتىرەكتەپ ءبىر ادام ۇيگە كىردى.
— ۋا، بۇگىمسىڭ؟
— قۇدايى مەيمانمىن.
— ءبايعۇس-اۋ، بىزدە نە بار دەپ كەلدىڭ؟ ءوزىمىز دىم تابا الماي ۇلىپ وتىرمىز، بايلارعا بارسايشى!
اياعىن سىقىرلاتىپ مەيمان از-كەم تۇردى دا، ولىمسىرەگەن داۋىسپەن مۇڭىن ايتتى:
— اشپىن، جاياۋمىن، ەشكىم ەسىگىنەن قاراتپادى. تىم بولماسا تۇنەپ شىعۋعا رۇقسات ەتسەڭىزدەر!
شىرىنكۇل كۇرسىندى.
— جاتا عوي، جاتا عوي، — دەدى.
***
— ءاي، باسىڭدى كوتەرەسىڭ بە، — دەپ شىرىنكۇل قايراقبايدى وياتتى.
— نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
— ماناعىنى، ماناعىنى قايتەمىز؟..
قايراقباي جاۋاپ بەرمەي، باسىن سالبىراتىپ وتىرا بەردى.
— سەن جاسي بەرمە، قۇدايدىڭ سالعان ىسىنە كونۋ كەرەك! كورە-بىلە ولەمىز بە، قىرىلامىز با؟! سەن باتا الماساڭ مەن-اق ايتىپ كورەيىن!
قايراقباي الدەنە ۋاقىتتا بارىپ:
— مەيلىڭ! — دەدى.
— قالقام دامەش!
— اۋ، اجە!
— باسىندى كوتەر. ءبىز سورلى بولدىق قوي. ءبىز ولۋگە قالىپ وتىرمىز... ءبىز ەندى قايتپەكپىز؟
— قايتەيىن، اجە، قولىمنان كەلەتىن نارسە بولسا، باسىمدى قۇربان قىلسام دا، سەندەردى قۇتقارار ەدىم، ءبىراق قايتەيىن!..
دامەش كوزىنىڭ جاسىنا بۋلىعىپ، ءسوزىنىڭ ارتىن بىتىرمەي توقتادى...
— قالقام دامەش!
— اۋ، اجە!
— سەن بىلەسىڭ بە، بىزگە ولىمنەن قۇتىلاتىن ءبىر جول تابىلىپ وتىر عوي...
— اجەتاي، ايتشى! قولدان كەلەتىن ءىس بولسا، قۇتىلىپ باعايىن. تىم بولماسا ءوزىمىز قۇتىلا الماساق، تاڭسىقتى قۇتقارايىق!..
— ونى ىستەسەك ءبارىمىز دە ولىمنەن قۇتىلامىز.
— ايتشى، اجەتاي، ايتشى!
شىرىنكۇل ءبىراز كۇرمەلىپ وتىردى دا، ءسوزىن باستادى.
— قالقام، وتكەن جايدىڭ نەسىن ايتايىن، ەزىڭ دە بىلەسىڭ، سەن جاسىڭدا كۇيەۋگە بەرىپ قويىپ ەدىك. بىلتىر كۇيەۋىڭ ءولدى. امەڭگەرىم دەپ قايناعاڭ قاتىن ۇستىنە التىسى كەلەدى، مەن دە، اكەڭ دە توبە شاشىمىز تىك تۇرىپ سەنى ايىرىپ الۋعا جان سالدىق. اينالدىرعان تورت-بەس قارانى سىپىرىپ بايدان العان قالىڭ مالدىڭ تولەۋىن بەردىك. ناق ول كۇلدە سەنى ايىرىپ الۋدان باسقا ءبىزدىڭ ويىمىزعا ەش نارسە كەلمەدى. ءبىزدىڭ بار تىلەگىمىز سەنى تەڭىنە قوسىپ، قىزىعىڭدى كەرۋ ەدى. ءبىراق قۇداي ونىمىزدى، قوس كورمەگەن سەكىلدى. ءبىز تۇڭعيىق جارعا كەز بوپ وتىرمىز. بۇدان شىعۋدىڭ امالىن قاراستىرماساق، ءبارىمىزدىڭ دە ولگەنىمىز. ءبارىمىز ولمەي، ءبىرىمىز عانا ولەيىك دەسەك، ورتامىزدان سەنى قۇربان قىلعالى وتىرمىز، سەنى ساتقالى وتىرمىز!
— اجەتاي، مەن شىنىمەن پۇل بولام با؟ مەن پۇل بولىپ اجەتتەرىڭە جاراسام، سەندەردى ولىمنەن الىپ قالاتىن بولسام مىڭ جانىم بولسا دا قيدىم، مەن ساداعا؟
— راس ايتاسىڭ با، قالقام؟!
— راس ايتام، اجە، مەن قۇرباندىققا ءازىر!
— ەندەشە سەنى تىلەۋماعامبەت توقالدىققا سۇراپ وتىر. مال بەرمەيدى، ءۇي ءىشىمىزدى قىستان اسىراپ قانا شىعادى.
دامەشتىڭ جۇرەگى مۇزداي بوپ، تۇلا بويى قالتىراپ قويا بەردى.s
— تىلەۋماعامبەت!
تىلەۋماعامبەت الپىسقا كەلگەن شال. باي. ەكى بالاسىنىڭ ەنشىسى باسقا. ەكى قاتىنى بار ەدى، توقالى بيىل جاز ءولدى. اپىر-اۋ، ولەيىن دەپ وتىرىپ قىزدى قايتەدى ەكەن؟ ءوزى ولگەنشە قاتىن ۇستىنە بولسا دا، بالالارىنىڭ بىرىنە نەگە اپەرمەيدى ەكەن؟.. بولسا دا ساتىلاتىن بولعان سول، تىم بولماسا ءبىر جاس جىگىتتىڭ دۋشار بولماۋىن قاراشى!
دامەش وتىرعان كۇيى قالشيىپ قاتىپ قالدى. ەڭىرەپ جىلاعىسى كەلىپ تىعىلسا دا اجەسى رەنجىپ قالا ما دەپ قىسىلىپ، تىستەنىپ ءۇنىن شىعارمادى. كوزدەن شۇبىرعان ىستىق جاس ءۇن-تۇنسىز بەتىن بوياپ، كوينىنا قۇيىلىپ جاتتى...
ءتور الدىندا جاتقان مەيمان تىلەنشى ىڭىرسىدى. ءتۇس كوردى مە قالاي، ساندىراقتاپ سويلەدى:
— ءوي، قاتىن، نانىڭ كۇيىپ بارادى... تاباداعى ناندى ال!.. ماعان ءبىر ءۇزىپ بەرشى، — دەدى.
— نان!
نان ءۇشىن جۇرت نە قىلماي جاتىر. شۇبىرىپ كەتىپ جاتىر، جۇرەگى ءۇزىلىپ اشتان قىرىلىپ جاتىر! اكە-شەشەسى ءۇشىن قۇرباندىققا اتاپ، دامەش سياقتى قىزدار قۇنسىز باسكە ساتىلىپ جاتىر!.. ءاي، اشتىق، قىلدىڭ-اۋ.
— قالقام دامەش! — دەپ شىرىنكۇلدىڭ داۋسى قالتىراپ شىقتى.
— اۋ، اجەتاي!
— الگىنى قايتەسىڭ؟
— كوندىم، اجە، كوندىم! سەندەر ءۇشىن، جاس نارەستە تاڭسىق ءۇشىن ءبىر تۇگىل مىڭ باسىم بولسا دا، قيدىم... مەن — قۇربان! مەن اشتىقتىڭ قۇربانى!..
دامەشتىڭ حاتى
«... قاراعىم راقيلا! سەن ءتىرى ەكەنسىڭ عوي!
تىرلىگىڭدى، حال-جايىڭدى بۇگىن ەستىپ ءبىلدىم. كورمەگەلى كوپ بولدى. ءبىز ايرىلعالى بيىل ءدال جەتى جىل ەكەن. سەن وندا ون جاسار ەدىل... ەسىڭدە مە كۇزدى كۇنى، سۋعا بارعانىمىزدا، ءبىر شەلەك سۋدى كوتەرە الماي تالتىرەكتەپ جاردىڭ باسىندا وتىرىپ جىلاپ ەدىڭ، «ەكى شەلەك كوتەرۋگە ءالىم جەتسە، دۇنيەدە ارمانىم بولماس ەدى!» — دەپ ەدىل، ونىڭ جاستىق ەدى، سونىڭ ارتىنان-اق ارمان كوبەيدى: ىشۋگە تاماق بولمادى؛ اكەڭ قايىر تىلەپ ەل كەزىپ كەتتى؛ شەشەڭنىڭ باسى ءىستى، ساقىلداعان سارى ايازدا جەردەن ويىپ ىستەگەن ۇيشىكتەرىڭدى ماڭگى قالدىرىپ، قول ۇستاسىپ كەتپەك بولدىڭدار. سوندا اقشا قاردىڭ ۇستىندە قالتىراپ تۇرىپ: «بىرگە وسكەن، ويناپ-كۇلگەن زامانداسپەن بىرگە جۇرگەن ادامنىڭ ارمانى بار ما ەكەن» دەپ تاعى ايتىپ ەدىڭ؟ مەن سەنى قيماي اۋىلدىڭ ارتىنداعى بەلەسكە شەيىن شىعارىپ سالىپ ەدىم. جول وتەردەگى قىراڭنىڭ باسىندا تۇرىپ، ىزعىرىق ءوتىپ قالتىراپ قۇشاقتاسىپ جىلاپ ەدىك. اجەڭ ەكەۋىڭ تالتىرەكتەپ بەلەستەن اسىپ كەتكەنشە، مەن كوز ايىرماي قاراۋمەن بولىپ ەم. ۇيگە كەلگەندە كوز جاسىممەن ومىراۋىم ساۋىس-ساۋىس بولعان ەكەن.
... قان جاۋعان قارا كۇننىڭ ول باسى عانا بولدى. قايعىلى تۇرمىس سونان بىلاي باستالدى. ءبىز دە سەندەردىڭ كۇنىنە ۇشىرادىق. بىرنەشە كۇندەي ءنار تاتپاي، اشتان ولۋگە جەتتىك. اكەم نەشە رەت قايىر سۇرايىن دەسە دە، اشتان ولسەك تە قايىر سۇراما دەپ اجەم ەكەۋىمىز كونبەدىك... بىزدەن بەتەر تاڭسىقتىڭ اشىققانى باتتى؛ ساپ-سارى بولىپ قاتىپ، قۇر سۇيەگى قالدى.
...ولەتىن بولدىق. ولەمىز عوي دەدىك. ءولىم اۋىزعا جەڭىل بولعانمەن، ءولۋ وڭاي كورىنبەيدى. بىرەر ادام جانىن قيىپ ءولىپ تە كەتەر-اۋ، ءبىراق ءۇي ورمانىمەن ءولۋ قيىن ەكەن. ءوز باسىما ءولىم تىلەسەم دە، اكە-شەشەمە، جالعىز ءىنىم تاڭسىققا ءولىم تىلەي المادىم. ءولىم تىلەمەك تۇگىل سولاردىڭ ولىمنەن قۇتىلعانىن كورسەم، ارمانىم بولماس ەدى دەگەنگە كەلدىم.
...ءبىراق مەن ولىمگە بايلانعانمەن ءبىر ەسەپ بولدىم. مەن باسىمدى قۇربان ەتىپ، اكە-شەشەمدى ولىمنەن قۇتقاردىم. تىلەۋماعامبەتتى بىلەسىڭ عوي، ءاي، تۇقىمى قۇرعىر عوي!.. ۇيالماي-قىزارماي مەنى توقالدىققا الدى-اۋ! نە ايتايىن، مەن باي ىزدەپ ءتيىپپىن بە؟ كوندىم، كوندىم...
...تىلەۋماعامبەت ۋادەسىن ورىندامادى. تىلەۋماعامبەت اكە-شەشەڭدى قىستان اسىراپ شىقپاقشى ەدى. جاز بولسا اكە-شەشەم ءوز بەتىمەن تىربانىپ، ولمەس قامىن ىستەر دەپ ويلاۋشى ەدىم. سولاي ەت دەپ اكەمە ايتتىم دا. ءبىراق بۇعان تىلەۋماعامبەت كەرتە بولدى. «قىستاي تاماعىمدى جەدىڭ، ەندى وسىنى وتە!» دەدى مالعۇن. مەن ءوز بەتىممەن تيگەن بولدىم دا قالدىم! اكەم قوي باقتى، شەشەم وتىن جاعىپ، كۇلىن شىعاردى. تاڭسىقتى بۇزاۋدىڭ سوڭىنا سالدى. قانىش بايبىشە جىلانداي ىسقىرىپ، «تۇقىمى جارىماعان، قالعىرلار!» دەپ سوككەندە، ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىن بولدى. قارسى كەلەر دارمەن جوق، بار بىلەتىنىمىز كەشكە جاقىن قارا ۇيگە باس قوسىپ ءۇن شىعارماي عانا جىلايمىز. ىستىق جاس كوڭىلدىڭ شەرىن ءىرىتىپ، جۋىپ، ازىراق بوساتقانداي بولادى...
... بۇل تۇرمىستى وزگەرەدى دەپ مەن ويلاعان جوق ەدىم، ويلاۋعا مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ءبىراق تالپىنسا، ۇمتىلسا قانداي بۇعاۋدى دا ۇزۋگە بولادى ەكەن. مەن تاجىريبەمنەن كەردىم... مايدىڭ ءىشى شىعار دەيمىن، كۇن شاعىرماق جىلى ەدى. ۇلكەن ۇيدە ايەلدەر جينالىپ، قۇلىنعا نوقتا ەسىپ وتىر ەدىك، ەسىكتەن بىر-ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى. اققۇبا كەلگەن، ۇزىن بويلى جىگىت. جاڭا تاپ بەرىپ شىعىپ كەلە جاتقان مۇرتى بار. ۇستىندەگى كيىمى ورىسشا، شاشى بۇرقىراپ سامايىنان شىعىپ تۇر... مەن ءبىر كورگەننەن سول جىگىتتەن كوز الا المادىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قاراعىم كەلدى دە تۇردى. سودان ءبىر نارسە كۇتەتىن سياقتاندىم. اۋىر جاراعا سول جىگىتتەن ەم ىزدەيتىن سياقتاندىم...
...ۇيگە كىسى كەلسە، اسىرەسە تورەلەردىڭ بىرەۋى كەلسە، باي دا، بايبىشە دە مەنى ۇلكەن ۇيگە جولاتپايدى. جۇمىسىم بولىپ كىرە قالسام دا شىق-شىقتىڭ استىنا الىپ دەكپىرىمدى جاڭىلتادى. مەن مۇنىڭ سەبەبىن باستا سەزبەسەم دە، ارت جاعىنان ويلانايىن دەدىم: «اپىرىم-اۋ، نەگە مەنى قۋادى. كەلىپ وتىرعان تورەگە ءبىر نارسە ايتادى دەپ ويلاي ما. ويلانا كەلە تورەگە ايتىپ كورگەن تەرىس بولماس ەدى»، — دەپ كوڭىلىمدى بەكىتىپ تە ەدىم. باي مەن بايبىشە بۇل جولى دا بۇرىنعىسىن ىستەدى، مەنى شىق-شىقتىڭ استىنا الدى. ءبىراق مەن قارىسىپ وتىرىپ الدىم. «تورە» بىردەمە ايتار ما ەكەن دەپ قاراپ ەدىم، ول ەلەمەگەن ادام سەكىلدەنىپ وتىر ەكەن. بايبىشە جانىمدى سىعىپ بارا جاتقان سوڭ، مەنى اشۋ كەرنەپ كەتتى. اۋزىما نە تۇسكەنىن بىلمەيمىن:
— ءسىز «تورە» بولاسىز با، — دەيمىن.
— وندا نەڭ بار، — دەپ باي مەن بايبىشە شاپ ەتە قالدى.
«تورە» جىگىتتىڭ قۇلاعى ەلەڭدەيىن دەدى، بىرەسە بايعا، بىرەسە بايبىشەگە، بىرەسە ماعان قارادى.
— تورە بولساڭىز ايتاتىن ارىزىم بار ەدى، — دەپ ەدىم:
— ونشا ۇلكەن تورەلىگىم جوق، ايتسە دە ايتىپ كورىڭىز، — دەپ كۇلىمسىرەدى.
مەنىڭ ارىز ايتۋعا ىڭعايلانعانىمدى سەزدى بىلەم، باي اشۋىنا ءمىندى.
— شىق، ءيتتىڭ بالاسى، شىق دە گەن سوڭ! دەپ تاياعىنا جارماستى.
— ارىزىم بار، ولتىرسەڭ دە شىقپايمىن! —دەپ قارىسىپ وتىرىپ الىپ ەم، اق تاياعىن الا باي جۇگىردى. تاياققا ۇيرەنگەن ەت قوي، قايقاڭداپ ارقامدى توسا بەردىم. اششى ەتىمە اق تاياق قاشان تيگەنشە جانىم شىعىپ بولدى... داۋىس تىنا قالعاندا جالت قاراسام، ويپىرىم-اي، مۇنداي قۋانباسپىن، الگى «تورەم» سۇق قولداي مىلتىعىن بايدىڭ توسىنە قاداپ تۇر! باي سۇپ-سۇر. ءوڭى قاشىپ كەتكەن، تاياعى جەردە جاتىر. اۋزىن اشىپ سۇرلانىپ بايبىشە وتىر...
— ايت مۇڭىڭدى، — دەدى «تورە». ىشتە جاتقان شەردى تاسىعان سۋداي اعىتتىم.
— ءوز باسىم نە بولسا دا كوندىم. اكە-شەشەمدى وسى جاۋىزدىڭ تىرناعىنان قۇتقارساڭ ەكەن! — دەدىم.
— ولار دا قۇتىلادى، ءوزىڭ دە قۇتىلاسىڭ. كەدەي ەنبەگىن پايدالانۋ، ايەلدى مال ورنىنا ساۋداعا جۇرگىزۋ بۇل كۇندە قالعان. كەڭەس زالى وندايدى تۇپ-تامىرىمەن قىرىپ-جويادى. ءوزىڭ سۇيگەنىڭە قوسىلاسىڭ. اكە-شەشەڭ ەكى جىلعى ەڭبەگىن سوت ارقىلى تولىق ءوندىرىپ الادى! — دەدى.
... «تورە» دەگەنىم ۋەزدىك وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ەكەن. ءبىزدى ارباسىنا سالىپ قالاعا الىپ كەلدى. ەكى بولمەلى پاتەرى بار ەكەن. ءبىر بولمەسىن بىزگە بوساتىپ بەردى. اۋەلگى قارقىندا بىرەر ايدىڭ ىشىندە اكە-شەشەمنىڭ بايداعى ەڭبەگىن اپەرىپ، ءبىزدى جاقىن جەردەگى ءبىر اۋىلعا شىعارماقشى ەدى، ءبىراق ءىس سوزىلىپ كەتتى. سوتتىڭ شاقىرعانىنا باي كەلمەيتىن بولدى. تولىپ جاتقان كۋا شىقتى. جۇرتتا دا بەت جوق قوي، ءبارىنىڭ ويى بايدى اراشالاۋ، اكە-شەشەمنىڭ، مەنىڭ ەڭبەگىمدى جەلگە ۇشىرۋ بولدى...
... «تورەنىڭ» اتى قاسەن ەدى. ءۇش ايداي قولىندا تۇردىق. شىعىننىڭ ءبارى سونىڭ موينىندا بولدى. قيىن بولدى، ايادىق، ءبىراق قولدان كەلەر ەش نارسە بولمادى. بايدان ەڭبەكتى ءوندىرىپ الساق قاسەننىڭ شىعىنىن تولىعىمەن قايتارامىز دەپ، وزىمىزگە سەرت بەردىك.
... كەش ەدى، ازىراق جاڭبىر سىركىرەپ تۇرعان. تەرەزەدەن قاراپ ەلدى، ەن دالانى كوز الدىما ەلەستەتىپ، تەرەڭ ويعا شومىپ تۇرعام...
— دامەش، بەرى كەلىپ كەتەسىڭ بە؟ دەدى بىرەۋ.
بۇل كىم دەپ بۇرىلسام كورشى بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ، كۇلىمسىرەپ تۇرعان قاسەن ەكەن، الدەنەگە جۇرەگىم القىنايىن دەدى...
قاسەن كۇلىمسىرەپ جايىمەن عانا سويلەدى.
— كۇز بولدى. مەكتەپ اشىلىپ جاتىر، بالالار وقۋعا الىنىپ جاتىر. تاڭسىقتى مەكتەپكە كىرگىزىڭدەر، — دەدى.
جامان قۋاندىم. «راحمەت!» — دەپ ايتا بەرىپپىن.
قاسەن بەتىمە قاراپ كۇلىمسىرەدى دە:
— الدە، ءوزىڭ دە وقيسىڭ با؟ وقيمىن دەسەڭ مەكتەپكە كىرگىزۋگە بولادى. وزىندەي ايەلدىڭ وقىپ جۇرگەندەرى تولىپ جاتىر. سەن ، ءالى جاسسىڭ عوي. مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ مەكتەپكە كىر، وقى! مەكتەپكە كىرگىزۋ مىندەتىن ءوزىم الايىن، دەدى.
قاسەن نە ايتسا دا تەرىس دەيتىن ويىم جوق. ويتكەنى قاسەننىڭ تەرىس ءسوزدى ايتپايتىنىن بىلەم، بىزگە قاستىق ويلامايتىنىنا سەنەم.
— بولادى، وقيىن! — دەپ مەن دە ۋادە بەردىم. ەرتەڭىنە مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم...
... قىس ورتاسى اۋا اكەم بايدان تەندىك الدى. بۇرىنعى مالىنداي ەكى ەسە بولدى دەسەم، وتىرىكشى بولماسپىن. اكەم قالاعا ون شاقىرىم جەردەگى ءبىر اۋىلعا ورنالاسىپ، مەن وقىپ جۇرگەن سوڭ قاسەننىڭ ۇيىندە قالا بەردىم، اكە-شەشە دەگەن قىزىق بولادى عوي، ولەيىن دەپ جۇرسە دە بالاسىنىڭ قامىن ويلايدى. اۋىلعا « جۇرەتىن كۇنى اكەم مەنى وڭاشا شاقىرىپ الىپ:
— شىراعىم، جالعىز قالىپ باراسىڭ، ءوزىڭدى كۇتە ءبىل. قاسەننىڭ قاسى مەن قاباعىنا قارا. قاسەن ادامنىڭ پەرىشتەسى. قاسەن سەنى سۇيەدى، — دەدى.
«قاسەن سەنى سۇيەدى» دەگەندە جۇرەگىم اتتاي تۋلادى. شىنىندا دا سولاي بولۋى مۇمكىن. مەن اڭقاۋمىن عوي، سەزبەگەن شىعارمىن، «اتا-انا بالاعا سىنشى» دەگەن راس قوي دەپ ويلادىم...
... قىستاي وقىپ حات تانىدىم. جازۋ جازارلىق بولدىم. بۇل ءداۋىر مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ىشىڭدەگى باقىتتى ءداۋىر بولدى. بۇل ءداۋىردى كورەم دەپ مەن ويلاعان جوق ەدىم، كوردىم، ارمانىم ءبىتتى...جايلى جازدىڭ تامىلجىعان ماي ايىن مەن گۇلدەي قۇلپىرىپ قارسى الدىم!..
... اكەم ات اكەلىپ اۋىلعا قايتاتىن بولدىم. سەنەن سىر جاسىرماسپىن دەۋشى ەدىم، ءبارىن تەگىس جازايىن. مەن ەرتەڭىنە قايتاتىن بولعان سوڭ، تەاترعا بارايىق دەپ قاسەن ەرتىپ الىپ باردى. قىستى كۇنى دە تالاي ەرىپ بارىپ ەدىم. ءتۇن ورتاسى كەزىندە ۇيگە قايتتىق. مايدىڭ ءتۇنى ماۋجىراپ بويدى بالقىتىپ، ماس قىلارلىق. دالادا جۇرگىڭ كەلەدى؛ دالانى كەزىپ، ءتاتتى اۋاسىن تويعانشا جۇتقىڭ كەلەدى... ءجۇرىپ كەلەمىز... ءتۇسىم بە دەپ تە ويلايمىن. قاسەن مەنى قولتىقتاپ كەلەدى. مەن يىعىنا باسىمدى سۇيەپ، سالماعىمدى قاسەنگە سالىپ كەلە جاتقان سياقتانامىن. بۇل قالاي بولدى دەپ ويلانام، ءبىراق ەرسى كورىپ بويدى اۋلاق سالعىم كەلمەيدى. وسى كۇيىممەن تاڭ اتقانشا، تاڭ اتقانشا ەمەس، ءومىر بويى جۇرە بەرسەم دە مەن شارشامايتىن سەكىلدىمىن. مەن وسى كۇيدى جان-تانىممەن تىلەيتىن سەكىلدىمىن!...
قاسەن قالقام مىنەزى جاقسى عوي، بەتىمە كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇردى دا:
— اشۋلانبايسىڭ با؟ — دەدى.
— جوق، دەدىم.
... قاسەنمەن قوسىلدىم، قاسەنگە ومىرلىك جولداس بولدىم. باقىت جۇلدىزىم كۇلە قارادى. ءبىر ۇلىمىز بار، قاسەننىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي. اتىن «وكتيابر» دەپ قويدىق... ايتپاقشى ساعان وسى حاتتى جازاردا ءبىر ويلاعانىم، سەن مەنەن گورى بىلىمدىرەكسىڭ، سەن ءىرى مەكتەپتەردە وقىپ ءجۇرسىڭ، وكتيابردىڭ ون جىلدىق تويى بولعالى جاتقان كورىنەدى. وسى ون جىلدىقتا باياعى كورگەندى ساعان جاز دەيىن دەپ ەدىم... سەنىڭ جازۋعا ەبىڭ بار، گازەتكە جازعان ءبىر حابارىڭدى وقىپ كوردىم. جاز، ون جىلدىق تويعا قۇتتى بولسىن ايت! وتكەن ءومىردى سۋرەتتەپ، كوپتىڭ الدىنا سال! كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا جارىققا شىققانىمىزدى، ءبىلىم الىپ ادام قاتارىنا قوسىلعانىمىزدى قالدىرماي جاز! ءبىزدى ادام قاتارىنا قوسقان كەڭەس ۇكىمەتى بولماعاندا، ەندىگى ءبىزدىڭ سۇيەگىمىز جەر استىندا قۋرايتىن ەدى...
... بىزدەن ايرىلىپ كەتكەن سوڭ سەنىڭ باسىڭنان قانداي كۇندەردى وتكىزگەنىڭدى بىلمەيمىن. ءبىراق وڭايلىقپەن ماقساتقا جەتپەگەن شىعارسىڭ. جاز، گازەتكە جاز، كوپ تە وقىسىن، مەن دە بىرگە وقيىن.
باقىتىڭدى، العان باقىتىڭدى كۇتتىقتايمىن! قوش، بەتىڭنەن ءسۇيدىم.
دامەش».
1927
You Might Also Like
-
قىرمىزى ۇزاقتى تۇنگە ءتۇس كورۋمەن بولدى. بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى، الەمەتى جوق. ءالسىن-السىن شوشىپ ويانعاندا قارا تەرگە باتىپ تۇلا بويى دەل-سال بولىپ قالادى... ۇزاقتى تۇندە شاتاسىپ ۇيىقتاي المادى....
