اسىل جيرەننىڭ كيەسى
اۋزىمەن قۇس تىستەپ، الدىنا قارا سالمايتىن تۇلپارلاردى بىردەن ءتانىپ-بىلۋ، ونى ماپەلەپ كۇتىپ، بابىنا كەلتىرىپ جاراتۋ ەرەكشە قاسيەت بولىپ تابىلادى. بايگەگە قوسىلاتىنجۇيرىككە، سەلقوس، تەك قانا پايدا اكەلەتىن جانۋار رەتىندە قاراۋعا بولمايدى.
دانا حالقىمىزدا «تۇلپارعا قاس قىلعاننىڭ تۇقىمى قۇريدى» دەگەن كيەلى ءسوز بار. بۇل قاعيدا سايگۇلىكتەرگە، ارعىماقتارعا قيانات جاساعانداردىڭ الدىنان شىعۋدا. مىسالى، سۇمپايى گولوششەكيندى الايىق. قازاق جىلقىسىن قۇرتقان ونىڭ بۇكىل ءۇرىم-بۇتاعى اتىلىپ، قالعاندارى يتجەككەنگە ايدالىپ، ومىردەن جوق بولىپ كەتتى.
ەندى نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كەلەيىك.
1996 جىلى اتبەگىلەردىڭ ءبىر جيىنىندا مەن جەلدىباي دەگەن جىگىتپەن العاش رەت كەزدەسىپ ەدىم. سول جىلى ەكەۋمىز ءسوز قاعىستىرىپ قالدىق. اڭگىمەدەن اڭگىمە شىعىپ، مەنىڭ «ات شابا ما، باپ شابا ما، الدە ب ا ق شابا ما. توپ جارىپ كەلۋ ءۇشىن وسى ۇشەۋىنىڭ قايسىسىنىڭ ماڭىزى زور» دەگەنىمە ول ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىردى. «ات تا، باپ تا شاپپايدى، ب ا ق تا شاپپايدى. تەك قان، قان شابادى!» — دەپ ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن. ونىڭ ايتىپ وتىرعانى، جىلقىنىڭ اسىل تۇقىمدى قانى بولۋى كەرەك.ءبىزدىڭ ايتقان ۋاجىمىزگە كونبەدى. ول كەزدە ول اياعى جەرگە تيمەي، دارەجەسى تاسىپ جۇرگەن. جانە اتتارىنا دارى-دوپينگ ەگۋدى دە ادەتكە اينالدىرعان ەدى…
ەكىنشى رەت كەزدەسۋ.
2001 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. الماتى قالاسىنداعى ورتالىقيپپودرومدا ءدۇبىرلى ات جارىسىن تاماشالاپ، سەرىكتەرىممەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ەدىم.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، ساكە! ءسىزدىڭ وسىندا ەكەڭىزدى ەستىپ ارنايى سالەم بەرۋگە كەلدىم، —دەپ ەكى بالداقتى قولتىقتارىنىڭ استىنا تىرەپ ۇستاعان ءبىر ازامات سالەم بەردى. ودان سوڭ، — مەن جەلدىبايمىن عوي، فاميليام تاسىباي. اعا، ەسىڭىزدە مە، انا ءبىر جىلى ءسوز تالاستىرىپ قالىپ ەدىك قوي. مەن قاتەلەسكەن ەكەنمىن. كەشىرىم سۇراۋعا كەلىپ تۇرمىن، — دەپ ەكى قولىن ۇسىندى.
ەسىمە بىردەن ءتۇستى. ات بايگەلەرىنەن الدىنا جان سالاي، 1995-1999 جىلدارى سىپىرىپ جۇلدە الىپ جۇرەتىن داۋكەستەۋ سارى جىگىت. بەلگىلى اتبەگى.
— ساكە، جارالانعان اياعىم شىداتار ەمەس، رۇقسات ەتسەڭىز سىزگە ايتار ارنايى اڭگىمەمدى داستارحان باسىندا بايانداسام دەپ ەدىم. كەلىنىڭىزگە شاي قويدىرىپ قويدىم، — دەپ قولقا سالدى.
ءوتىپ جاتقان جارىستىڭ سوڭى بولعاندىقتان ونىڭ تىلەگىن قابىل الدىم. سالدەن سوڭ سەرىكتەرىممەن بىرگە يپپودروم جانىنداعى ۇيىنە كەلدىك. داستارحان باسىنا جايعاسىپ، وتىرعان بويدا جەلدىباي اڭگىمەسىن باستادى:
— وسى كۇنى ويلاپ قاراسام، بارلىق باستان كەشكەن قيىندىقتارىم، قاسىرەتتەرىم كۇپىرلىكتەن، ەسىرۋدەن بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. جىلقى كيەسى بارىن، اتپەن ويناۋعا بولمايتىنىن قاپەرىمە دە المادىم. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە نە كوپ، اتالارعا اس بەرۋ كوپ بولدى، ونداي جيىندا ۇلتتىق ات ويىندارىنان جارىستار، ءار اپتا سايىن كىشىگىرىم ات بايگەلەرى ءاربىر اۋىلدا وتكىزىلەتىن. جارىس جەڭىمپازدارىنا جۇلدەلەر مولىنان بەرىلەتىن. باسەكە دە بەلەڭ الدى، ءبىر اتا تويىنان ەكىنشى اتا تويىنىڭ جۇلدەسى ارتىق بولاتىن.
ات بايگەسىنە، ودان الاتىن سىيلىقتارعا قىزىققانىم سونداي الىس، جاقىن شەتەلدەردەن، ونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ ومبى، ريازان، كراسنودار، ماسكەۋ قالالارىنان نەبىر سايگۇلىكتەردى ساتىپ اكەلىپ، بايگەگە قوسۋدى ادەتكە اينالدىردىم. العاشقى كەزدەاتتاردى باپتاپ، تەرىن الىپ، ابدەن جاراتىپ بارىپ بايگەگە قوساتىنمىن. «التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەن بار عوي، قايتسەم دە جەڭۋىم كەرەك، قايتسەم دە باس جۇلدەگەتىگىلگەن اۆتوماشينانى مەن الامىن دەپ جانتالاستىم. سودان جەڭۋدىڭ ءارتۇرلى امالدارىن، ونىڭ ىشىندە ەڭ سوراقىسى — بايگە اتتارىنا دوپينگ بەرۋمەن شۇعىلداندىم.
بايگەگە قوسىلاتىن اتتارعا ءدارى ەگۋدى ماعان رەسەيلىك شاباندوزدار ۇيرەتتى. ولار نەگىزىنەن قىسقا قاشىقتىقتاعى جۇيرىكتەرگە ءدارى ەگەتىن بولسا، مەن الىس شاقىرىمدىق الامانعا، توق بايگەگە قاتىساتىن اتتارىنا ۆەتەرينارلاردىڭ تىيىم سالعان ءقاۋىپتى دارىلەرىن ۇزبەي قولداندىم. ەڭ ورەسكەل قاتەلىگىم — قۇلىن كەزىنەن قولدا ۇستاپ باپتاعان اسىل جيرەن دەگەن اسىل جۇيرىگىمنىڭ وبالىنا قالىپ، ولۋىنە تىكەلەي سەبەپكەر بولۋىم.
وسى تۇستا جەلدىبايدىڭ بۇكىل دەنەسى قالشىلداپ، ءوڭى بوزاردى، داۋىسىن شىعارىپ ەڭكىلدەپ جىلادى.
…اسىل جيرەننىڭ اتاعى الىسقا كەتكەنى انىق ەدى. ونى ۇلكەن تويلاردا كوزبەن كورىپ، ول تۋرالى اڭگىمەلەردى ءجيى ەستىپ تە جۇردىك.
بۇل كەزدە اسىل جيرەننىڭ ارقاسىندا ات يەسى جەلدىبايدىڭ دا اتاعى اسپانعا شىعىپ تۇرعان بولاتىن. ءتورت جىلدىڭ ىشىندە اسىل جيرەن توعىز اۆتوماشينا مىنگىزدى، قىرۋار باسقا دا باعالى دۇنيەلەرگە قول جەتكىزدى.
سايگۇلىك دەسە، سايگۇلىك ەدى. سۋرەتتەپ ايتساق، اسىل جيرەننىڭ دەنە ءبىتىمى كەلىستى، ماڭدايى كەڭ، كوزى وتتى، استىڭعى ەرنى سالبىراڭقى، جاعى يمەكتەۋ، ساعاعىنا قوس جۇدىرىق سىيىپ تۇراتىن، تۇياعى جۇمىر، ءبۇيىرى قىسىڭقى، مىقىنى تار، ۇلكەن بوتا تىرسەك،ءسىڭىرىنىڭ اراسىندا جۋان ساۋساقەركىن سياتىن ەرەكشە سەرىپپەلى،جەلقاناتتى جانۋار ەدى.
جاقسى ات اياعىنان قالادى عوي، قاتارىنان ءتورت جىل جارىستارعا ۇزبەي قاتىسقاندىتان جانە دوپينگتىڭ كەرى اسەرىنەن ءبىر كۇندەرى قايران سايگۇلىك قانجىلىك اۋرۋىنا دۋشار بولادى. ونىڭ ۇستىنە اياق سىڭىرلەرى قاتتى زاقىمدانعان ەكەن. جۇيرىك اتتىڭ قاتاردان قالىپ، اياعىنان ايىرىلعانى دا ەلگە تاراپ كەتتى. اسىل جيرەن ءتورت اياعىن نىق باسىپ تۇرا الماي، اياقتارىن كەزەكتەپ باسقان سايىن اياڭكەستەنىپ، بۇگەجەكتەپ جۇرەتىن بولادى. ءبىرازدان كەيىن اقساپ، اياعىن سىلتىپ باساتىن بولدى. اۋرۋى اسقىنعان تۇستا ىستىعى كوتەرىلىپ، تامىرىنىڭ سوعۋى، تىنىس الۋى جيىلەپ، قۇر سۇلدەرى قالدى. وسى تۇستا اسىل جيرەندى ەمدەۋگە بەلگىلى اتبەگى، جىلقى ەمشىسى نۇركەلدى الدىرىلدى. تەك نۇركەلدىنىڭ ەرەكشە كۇتىمگە الىپ، بوس قويعىزىپ، سيپاتپاي، ەشكىمگە مىنگىزبەي، سەگىز اي بويى جۇگەن-قۇرىق تيگىزبەي ۇستاعانىنىڭ ارقاسىندا اسىل جيرەن سىرقاتىنان ازداپ سەيىلىپ، قاتارعا قوسىلا باستايدى. كۇننەن-كۇنگە سەرگي تۇسەدى. ءبىراق جۇيرىكتىڭ وسى وتە اۋىر سىرقاتىنان ادا-كۇدە جازىلۋىنا كەمىندە ەكى-ۇش جىل قاجەت ەدى…
جەلدىباي سول كەزدەگى وكىنىشكە تولى وقيعانى ءوزى باياندادى:
— 2000 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ اپتاپ ىستىق كۇندەرىنىڭ بىرىندە اۋدانىمىزدىڭ بايى، مۇناي بانكىنىڭ ديرەكتورى ايدابول سىپىرالين مىرزانىڭ قىرىق جاسقا تولۋىنا ارنالعان ۇلان-اسىر، استا-توك تويى وتەتىنى جونىندەگى حابار جەتتى. ول تويدا بايگە وتكىزىلەدى ەكەن، ونىڭ باس جۇلدەسى — دجيپ اۆتوكولىگى دەگەن اڭگىمە وسى حابارمەن قوسا ىلەسىپ كەلدى. مەن بۇل حاباردى ەستىگەن سوڭ، اتتىڭ ابدەن ساۋىعۋىنا قارامادىم. باپكەرلەرگە ءبىر ايدىڭ ىشىندە ونى جاراتىپ، بانكيردىڭ تويىنداعى الامان بايگەگە قوسۋدى تالاپ ەتتىم. وعان كوپتى كورگەن، اقىل تۇيگەن نۇركەلدى اعا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى تۇردى. اسىل جيرەننىڭ سىرقاتىنان تولىق ايىقپاعانىن، جىلقىعا وبال بولاتىنىن ايتىپ، مەنى رايىمنان قايتارۋعا شاقىردى. دۇرىس اقىلعا مەن دۇلەي كونبەدىم. ناتيجەسىندە بىلىكتى ات مامانى، ۇزدىك جىلقى ەمشىسىنۇركەلدى اعا مەنىمەن ات قۇيرىعىن كەسىسىپ، ۇلكەن رەنىشپەن ەلىنە قايتتى. ول كۇنى مەنىڭ ەسىل-دەرتىم «لاند-كرۋيزەر» دجيپكە يە بولۋ ەدى. ويتكەنى العان جۇلدەلەرىمنىڭ ىشىندە وسى قىمبات اۆتوكولىك جوق بولاتىن، — دەپ ءبىر توقتادى.
سونىمەن كوپەتەن كۇتكەن توي كۇنى دە كەلىپ جەتەدى. اسىل جيرەن دە ات شاباتىن جەرگە اكەلىنەدى. ءبىراق كوڭىلگە كىربىڭ سالاتىن جايتتار دا الدان شىعادى.
وسى جەردە ايتا كەتۋ كەرەك، ات بايگەسىن وتكىزۋگە، اتاق الۋعا قۇشتارمىز، ال ۇيىمداستىرۋعاكەلگەندە نەمقۇرايلىق پەن جاۋاپسىزدىق تانىتاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. بىرىنشىدەن، ات شاباتىن جەردىڭ دۇرىس تاڭدالماعانى، جان-جاقتى دايىندالماعانى بايقالىپ تۇردى. اينالىم بويى تولعان قيىرشىق تاستار. شۇعىل بۇرىلىستارى مەن قىراتتارى، ويلى-شۇڭقىرلارى مۇلدەم تەگىستەلمەگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جارىس الاڭى دايىن ەمەس. ءبىراز تاجىريبەلى اتبەگىلەر بۇل جەرگەاكەلگەن اتتارىن بايگەگە قوسۋدان باس تارتىپ، جۇيرىكتەرىن جەتەكتەپ كەرى قايتىپ كەتتى. جارىس الاڭىن كورگەن جەلدىباي دا اۋەلدەگى اتىن بايگەگە قوسۋدان باس تارتقىسى كەلەدى. الايدا، دۇنيەقورلىق، استامشىلىق ول ويدان باسىم ءتۇستى. توبە باسىندا كۇنگە جارقىراپ تۇرعان سۋ جاڭا دجيپ ءبارىن ۇمىتتىرادى. الاكوزدەنىپ كەتكەن ات يەسى كاۆكازدىق جىگىت ماحمۋد يسرايلوۆتىڭ «الاماندى ۇتۋ ءۇشىن ەكى ەسە ارتىق ءدارى ەگۋىمىز كەرەك، ءبىراق ول سىرقاتىنان تولىق ايىقپاعان اسىل جيرەننىڭ ومىرىنە وتە ءقاۋىپتى»، — دەگەنىنە قارامايدى. جەلدىباي گەروين قوسىلعان دوپينگتى جارىسقا ون بەس مينۋت قالعاندا اتتىڭ قانىنا قۇيدىرىپ جىبەرگىزەدى. ونداي ءدارى ەگىلگەن ات ەشقانداي جاراقاتتى دا اۋىرسىنباي، اياقتارى ءتىلىنىپ، قان جوسا بولسا دا، ولگەنشە شابا بەرەدى…
الامان بايگە ءبىراز كەشىگىپ، تۇپ-تۋرا كۇن قىزىپ، شىجىپ، اسپان جەرگە ءتۇسىپ تۇرعان ۋاقىتتا باستالدى. جارىس جولىنا 106 جۇيرىك شىقتى. بىردەن كۇننىڭ ىستىعىنا، ويلى-شۇڭقىردىڭ جانە قيىرشىق تاستاردىڭ كەدەرگىلەرىنە شىداماعان كوپتەگەن اتتار ون شاقىرىم شاپپاي جاتىپ-اق، جارىس جولىنان شىعىپ قالدى.
«جۇيرىكتەن جۇيرىك وزار» دەمەكشى، تىرسەگى تەسىلىپ، ءسىڭىرى كەسىلگەنىنە قاراماي اسىل جيرەن باسقالارىنان وق بويى وزىپ، كومبەگە ءبىرىنشى جەتتى دە، وقىرىنىپ بارىپ، وماقاسا قۇلادى. دوپينگ دەگەنىنە جەتتى، تۇلپاردىڭ جۇرەگى جارىلىپ ءولدى.سول ساتتە ولگەن اتقا جانى اشىسا دا، جەلدىبايدىڭ بويىندا وزەگىن ورتەگەن وكىنىش سەزىمى بولا قويعان جوق. بانكيردىڭ قولىنان «لاند-كرۋيزەردىڭ» كىلتىن العان بويداجۋۋعا كىرىسەدى. اس تا توك سول جۇلدەنىڭ تويىندا قاراعاندى وڭىرىنەن كەلگەن ءبىر جىگىت:
— جىگىتتەر، قاراعاندى وبلىسىندا ۇشقىر جۇيرىك ءبىر ات بار. جاسى -بەستە. تازا قاندى اعىلشىن تۇقىمىنان. ناعىز تۇلپار. باعاسى دا اسا قىمبات ەمەس، — دەيدى.
دۇنيەنىڭ ءبارى ءوز ۋىسىندا تۇرعانداي سەزىنگەن جەلدىباي ءۇشىن ءبىر جەردە جۇيرىك ات بار دەسە، باعاسى سونشاما قىمبات دەسە دە، ول ۇشىپ بارىپ ساتىپ الۋعا دايار ەدى. كوز الدىنا تاعى دا جەڭىس، تاعى دا كول-كوسىر تابىس ەلەستەگەن جەلدىباي سول ساتتە-اق شەشىم قابىلدايدى. الگى بەيتانىس جىگىتتى ەرتىپ الادى. سۋ جاڭا دجيپپەن ءتۇن ىشىندە قاراعاندىعا قاراي بەت تۇزەيدى. رۋلدە كاۆكاز جىگىتى — ماحمۋد، جانىندا جەلدىبايدىڭ ءوزى. ال ارتقى ورىندىقتاردا قاراعاندىلىق بەيتانىس جىگىت پەن ات مامانى سپيريدون وتىرادى. شات-شادىمان قۋانىشتان جەلپىنگەن كوڭىل اۋا رايىنىڭ بۇزىلىپ تۇرعانىنا دا قاراتپايدى. جاڭا اۆتوكولىك تەپ-تەگىس تاس جولمەن جۇيتكىپ كەلەدى. ارتقى ورىندىقتاعىلار قالعي باستايدى. جەلدىبايدىڭ كوڭىلى الىپ-ۇشىپ، جۇيرىك اتتى باسقا بىرەۋ ساتىپ الىپ كەتپەي تۇرعاندا تەز جەتۋ ءۇشىن تاعاتىتاۋسىلا تۇسەدى.
اسپاندا اي دا، جۇلدىز دا كورىنبەيدى. تۇتاس بۇلت باسقان. تاستاي قاراڭعىلىقتى جۇيرىك ماشينانىڭ جارىعى قاق ءتىلىپ كەلە جاتتى. اندا-ساندا نايزاعاي جارقىلى عانا تۇنگى قاراڭعىلىقتى ءبىر سەرپىپ تاستايدى. اۋەلگىدە كۇننىڭ كۇركىرەگەنى قاتتى ەستىلمەگەن بولاتىن. ءبىراق بىردەن-بىرگە نايزاعايدىڭ جارقىلداعانى كۇشەيىپ، داۋىسى دا قاتتىراق شىعا باستادى. بالقاشتان اسىپ، قاراعاندى قالاسىنا ەكى ءجۇز شاقىرىمداي جەر قالعان شامادا كوزدى اشىپ-جۇمعانشابولمايدى، اسپان مەن جەردىڭ اراسىن كوز قارىقتىرار اپپاق وت جالعاستىرىپ، جۇيتكىپ كەلە جاتقان دجيپكە نايزاعاي تۇسەدى.كەيىن انىقتالعانىنداي، جاي وتى ماشينانىڭ جۇرگىزۋشى وتىرعان جانىنداعى انتەنناسىنا تۇسكەن ەكەن. رۋلدەگى ماحمۋد پەن ارتتاعى بەيتانىس جىگىت سول جەردە قايتىس بولادى. سۋ جاڭا ماشينانىڭ تۇگى دە قالماي، ورتەنىپ كەتەدى. جەلدىباي جانە ات مامانى ءتىرى قالادى. ءبىراق ەكەۋى دە اۋىر جاراقات الىپ، سول جەردەن جەدەل قاراعاندى اۋرۋحاناسىنا جەتكىزىلەدى. جەلدىباي قاراعاندىدا التى اي جاتىپ، ەمدەلەدى، دەگەنمەن مۇگەدەك بولىپ قالادى. سودان سوڭ قورعان قالاسىنا بارىپ، يليزاروۆ ەمحاناسىندا ەمدەلەدى.
تاعدىردىڭ جازۋى ما، الدە ومىردە بولا بەرەتىن سايكەستىكتىڭ ءبىرى مە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر سول ءتۇنى جەلدىبايدىڭ اۋىلداعى ءۇيى مەن ات شاپتىرىم قوراسى قوسا ورتەنەدى. ەلەكتر سىمىنىڭ تۇيىقتالعاندىعىنان بولعان دەگەن بولجام بار. ول اتتاردىۇستاۋ ءۇشىن ارنايى كەڭ دە كەلىستى قىلىپ قورا سالدىرعان عوي. سول ورتتە ونىڭ جيناعان بارلىق ماشينالارى جانە جىلقىلارى مەن سيىرلارى تۇگەل جانىپ كەتەدى. ايەلى مەن بالا-شاعاسى ارەڭ قاشىپ قۇتىلعان ەكەن.مىنە، ەكىنشى كەزدەسۋىمىزدە مۇلدەم باسقا ادام بولىپ كەلگەن جەلدىباي وسىنداي وقيعالاردى اينا-قاتەسىز ايتىپ بەردى. داۋلەتى تاسىپ تۇرعاندا ادامنىڭ استامشىل بولاتىنىنا دا كوزى جەتكەنىن جاسىرمادى.
بىزبەن قوشتاسار ساتتە اسىل جيرەننىڭ جانە ءبىر قىلىعىن ەسكە الدى:
— قۇلىن كەزىنەن قولىمدا وسىرگەن سوڭ، اسىل جيرەن مەنى توپ ادامنىڭ ىشىنەن دە جازبايتانيتىن. مەن اينالىم ورتاسىندا شاباندوز بالاعا «شاپ-شاپ! توقتاما! ايدا-ايدا!» دەپ ايقايلاپ تۇرعانىمدا اسىل جيرەن ءبىر قاراپ ەدى. جانە سوڭىندا كومبە سىزىعىنان وتكەن كەزدە تاعى دا ءبىر قارادى. كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتەردەي ەكەن. سودان سوڭ قايران جانۋار«مەن ءبىتتىم» دەگەندەي، وماقاسا قۇلادى. اسىل جيرەننىڭ ەكى رەت قاراعانى ءالى كوز الدىمنان كەتپەيدى، — دەدى جەلدىباي…
You Might Also Like
-
سوعىس باسىلار الدىندا ءبىر قولىنان ايرىلىپ، ەلگە ەرتە ورالعان جورتاق دەگەن كورشى اۋىلدىڭ جىگىتىنە تۇرمىسقا شىققان شوقانىڭ جالعىز قىزى قىزداركۇلدىڭ قۇدا شاقىرۋى ءبىر جارىم جىلدان كەيىن بولسا دا، قۇبىع...
