InfoHub Logo

— مەنىڭ اسىقتارىم قايدا كەتكەن؟ — دەدى اسىل. — مەن ولارمەن كەشە عانا ويناپ ەدىم عوي.

— قويعان جەرىڭدى دۇرىستاپ قاراساڭشى، — دەدى اتاسى قولىنا گازەتتى الىپ، وقي باستادى.

— مۇمكىن ەمەس... مۇمكىن ەمەس... — دەدى اسىل ديۆاننىڭ استىنان كەشە بالالاردان ۇتىپ العان اسىقتارىن سالعان بوس اق دوربانى الىپ شىقتى.  

— اتا، مىنە، مەن مىنا دورباعا سالعانمىن، — دەدى اسىل اڭ-تاڭ بولىپ. — اسىقتارىم قايدا كەتكەن؟

— ە-ە، قايدا كەتەر دەيسىڭ؟ ديۆاننىڭ استىندا شاشىلىپ جاتقان شىعار.

— ديۆاننىڭ استىن كوردىم، ءبىر اسىق تا تاپپادىم، — دەدى اسىل ۇيقىلى-وياۋ كۇيى. بۇل كەزدە سىرتتان سيىر ساۋىپ اجەسى كەلدى.

— اجە، ءسىز مەنىڭ اسىقتارىمدى كورمەدىڭىز بە؟ ءتىپتى قىزىل ساقام دا جوق.

— اسىلجان-اۋ، كەشە كۇنى بويى كۇن استىندا اسىق ويناپ، باسىنان كۇن ءوتىپ كەتكەن بە؟ دالادان كەلگەن بويدا ءبىر كەسە ايراندى ءسىمىرىپ الىپ، اس ىشكەن جەردە ۇيىقتاپ قالدىڭ ەمەس پە؟ اسىقتارىڭدى قايدان بىلەيىن، — دەدى اجەسى كيمەشەگىنىڭ ەتەگىمەن ماڭدايىن ءسۇرتتى.

  كەنەت اعاش ەدەننىڭ استى تاقىرلاپ قويا بەرسىن. قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بار اتا-اجەسى ەستىمەدى، ال اسىل انىق اڭعاردى عوي. «بالەم، تىشقاندار! سەندەر العان ەكەنسىڭدەر عوي، مەنىڭ اسىقتارىمدى! سازايلارىڭدى بەرمەي تۇرعاندا اسىقتارىمدى دەرەۋ وزىمە قايتارىڭدار! — دەپ اسىل ەتپەتىنەن جاتا كەتىپ داۋىستادى. ءبىر كەزدە كىشكەنتاي ساڭىلاۋدان سوزدەرى جالتىراعان ۇسقىنسىز قارا تىشقاننىڭ بالاسى مۇرنىن تىكىرەيتىپ:

— اسىق دەيدى عوي. ول ەندى بىزدىكى. اسىقتارىڭدى ىزدەۋشى بولما! — دەدى ايبات شەگىپ. اسىل قارا تىشقاننىڭ ادام تىلىندە سويلەي جونەلگەنىن كورگەندە اۋىزى اشىلىپ، نە ايتارىن بىلمەي قالدى.

— سەن... سەن ادام تىلىندە سويلەيسىڭ بە؟ — دەدى اسىل تاڭ-تاماشا بولىپ.

— ە، سويلەمەگەندە شە... ءومىر بويى ادامداردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ ادامنىڭ ءتىلىن بىلمەسەڭ، ۇيات قوي. سەن دە ءبىزدىڭ ارامىزدا ءومىر سۇرسەڭ، تىشقانداردىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ الار ەدىڭ.

— قاراي گور! — دەدى اسىل ەسىن جيماق بولىپ كوزىن ۋقالادى. — ۇيات دەيدى عوي، ۇياتتارىڭ بار بولسا، اسىقتارىمنىڭ ءبىرىن قالدىرماي قايتارىڭدار، ۇرلىقشىلار!

  ءبىراق بالاقاي جاۋاپتىڭ ورنىنا شيقىلداي كەكەتكەن كۇلكىنى ەستىدى.

— سەن ءبىزدى ۇرى دەيسىڭ بە؟ شيق-شيق... بىلە بىلسەڭ، سەن ءوزىڭ بارىپ تۇرعان ادىلدىك دەگەننەن جۇرداي بالاقاي ەكەنسىڭ. كەشە عانا وزىڭنەن كىشكەنتاي بالالاردى زار جىلاتىپ جىبەرگەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ سەن ءادىل ويناماي، ولاردىڭ اسىعىن كۇشتەپ تارتىپ الدىڭ!

— مەن ەشكىمنىڭ اسىعىن تارتىپ العانىم جوق. وزدەرى ويناپ ۇتىلىپ قالدى، — دەدى اسىل ءوزىنىڭ كىناسىزدىگىن دالەلدەمەك بولىپ.

— سايراي بەر، سايراي بەر، ءبىز ءبارىبىر ساعان سەنبەيمىز، ويتكەنى ءبىز ويىندى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك، — دەدى قارا تىشقان العان بەتىنەن قايتپاي.

  اسىل اتا-اجەسىنەن «اينالدىم، قاراعىم» دەگەن تەك جاقسى سوزدەردى عانا ەستيتىن، سوندىقتان وزىنەن كىشكەنتاي قارا تىشقان بالاسىنىڭ ايىپتاۋىنا توزە المادى.

— سوندا قاي بالانىڭ اسىعىن ادىلەتسىز ويناپ، ۇتىپ الىپپىن؟ — دەدى اسىل جۇلىپ العانداي.

— قىلمىسىڭدى تەز-اق ۇمىتىپ قالدىڭ با؟ — دەدى قارا تىشقان مىرس-مىرس كۇلىپ. قاراسا، قارا تىشقاندى جاقتاپ، بىرنەشە تىشقاننىڭ بالاسى تەسىكتەن باستارىن قىلتيتىپ تۇر ەكەن.

— سەن بالالاردىڭ اسىقتارى تۇرماق، ساقالارىنا دەيىن سىپىرىپ الدىڭ، — دەدى قارا تىشقان.

— سەن ءبىزدىڭ كوزىمىزشە دارحاننىڭ «اينالسوق» ساقاسىن جىلاتىپ ۇتىپ العانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى قوڭىر تىشقان.

— قاي ساقا؟ بۇگى مەن شىگىن اينالدىرا قورعاسىن بەلبەۋ قۇيعان، تەك الشى مەن تايكە عانا تۇسەتىن ساقانى ايتىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ اسىل كىناسى ەسىنە ءتۇسىپ، جۋاسىپ قالدى.

— ءا، ەندى ەسىڭە ءتۇستى مە؟ ونى قويشى، وزىڭنەن باقانداي ەكى جاس كىشى قۇرمانعازىنىڭ «جىمپيت» ساقاسىن كوزىنىڭ جاسىن سورعالاتىپ سىپىرىپ العانىڭدى بىلەسىڭ بە؟

— وي، ءوزى سونداي جىلاۋىق بالا عوي. ويىنعا بولا جىلاپ قالدى. كىم ەپسىز، سول جەڭىلدى، — دەپ اسىل اقتالا باستادى.

— كىشكەنتاي بالانىڭ ساقاسىن قايتارىپ بەرسەڭ بولار ەدى عوي، ءبىز ويىنعا قاراپ وتىرىپ، سەنىڭ مەيىرىمسىزدىگىڭ مەن وزىمشىلدىگىڭە قاتتى رەنجىدىك.

— «جىمپيت» ساقا دەيسىڭ بە؟ الگى ەكى جاعى جۇقالاپ ەگىلگەن، كوزدەگەندە جەر جالاتىپ تيگىزۋگە وڭاي، وزىنە وڭايشىلىقپەن تيگىزە المايتىن ساقانى ايتاسىڭدار ما؟

— ءدال ءوزى، — دەپ شۋ ەتە ءتۇستى تىشقاندار. — سەنى شەڭبەردىڭ ىشىنە ەڭكەيىپ، قولىڭدى سوزا ءتۇسىپ اتقانىڭدى كوردىك. بۇل ەندى سەنىڭ مەرگەندىگىڭ، ەپتىلىگىڭ ەمەس، تازا قۋلىعىڭ!

— كەشە قوي-ەشكىنىڭ، ارقاردىڭ، ءتىپتى كيىكتىڭ اسىعىن تۇگەل ۇتىپ الدىم، بىر-ەكى ساقاعا بولا سونشا داۋلاسپاي-اق قويايىقشى،— دەدى اسىلدىڭ كوڭىلى ءتۇسىپ.

— ءبارىن قويشى، ءبىر اياعىن سىلتىپ باساتىن دارمەننىڭ «تايپەك» ساقاسىنا دەيىن ۇتىپ العانىڭدى كورگەندە شىداي المادىق. سەن ونىڭ كوزى دۇرىس كورمەيتىنىن پايدالانىپ، شەڭبەردىڭ سىزىعىندا جاتقان ساقاسىن سىرتقا شىقتى دەپ بوي بەرمەي، زار جىلاتىپ، قالتاڭدى تومپيتىپ سالىپ الدىڭ.

— قاي ساقا؟ الگى الشى، تايكى جاعى ەگەلىپ، تەگىستەلگەن ساقانى ايتاسىڭدار ما؟ الشى جاعىن ەگەسە تايكە، تايكە جاعىن ەگەسە الشى تۇسەتىن تۇسەتىن ساقا ما؟

— ءيا، ءدال سول ساقا! — دەپ شۋلاي ءتۇستى تىشقاندار. — سەن وتكەندە جىگەردىڭ «قورعاسىن» ساقاسىن دا قولعا تۇسىرگەنسىڭ.

— ونىكى دۇرىس پا، ايتىڭدارشى! ساقاسىنىڭ سالماعى اۋىر، ۇشقىر بولىپ، ءدال ءتيۋى ءۇشىن الشى جاعىن ۇڭگىپ، قورعاسىن قۇيعان. ال ونى دوسى ەرتاي وڭ جاعىن ۇڭگىپ، قورعاسىن ساقا جاساپ الدى! سەندەر، تىشقاندار، بىلە بىلسەڭدەر، ولار مۇنداي ساقامەن ويناعاندا ءبىز ۇيگە اسىقسىز قايتىپ جۇردىك. بىلە بىلسەڭدەر، ولار دا قۋلىققا باردى، — دەپ اسىل شىداي الماي داۋىستاپ جىبەردى. — ولار ساقانى تۇمسىعىن وزىنە قاراتىپ، تايكە جاعىنان سۇق ساۋساعىمەن قىسىپ ۇستاپ، ءيىرىپ، شيىرىپ اتادى.

— قارا گور مۇنى! — دەدى تىشقاندار مۇرتتارى تىكىرەيە ءتۇسىپ، اشۋعا بەرىلدى. — سەن ءوزىڭنىڭ شيكى، سالماقتى ساقاڭ جايلى نەگە ايتپايسىڭ؟ «ارقار» ساقاڭ كەنەيدەن كەنەي قالدىرماي مۇرتتاي ۇشىرادى. اسىقتاردىڭ ءبارىن سىندىرىپ ءبىتتى. ءبىز بۇل قىلىعىڭا قاراپ تۇرا المادىق. ءبىز، تىشقاندار، سەنىڭ ادىلەتسىز ويىنىڭا شىداي الماي، اسىقتارىڭدى ۇپتەپ كەتتىك. ءبىز كەتتىك، سەنىمەن ءسوز تالاستىرىپ جاتاتىن ۋاقىتىمىز جوق.

— ساقامدى وزىمە قايتارىڭدار، ايتپەسە بار عوي مەنەن تاياق جەيسىڭدەر! — دەدى اسىل قىزبالانىپ.

— سەن اۋەلى ءبىزدى ۇستاپ ال، — دەدى تىشقاندار كەكەتىپ. سەن تۇرماق ءبىزدى سەمىز سارى مىسىعىڭ دا ۇستاي المايدى.

— جارايدى، سەندەرگە تيىسپەيمىن، ءبىراق ساقامدى قايتارىپ بەرىڭدەرشى،— دەدى اسىل ءمۇلايىمسىپ قالدى.

— ەگەر ساقاڭدى قايتارعىڭ كەلسە، ءبىزدىڭ تالابىمىزدى ورىندايسىڭ! — دەدى تىشقاندار.

— ىرىمشىك جەگىلەرىڭ كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى اسىل.

— وڭاي قۇتىلعىڭ كەلەدى عوي، ءا؟ — دەدى تىشقاندار كەكەتە كۇلىپ. — بىزدەن وڭاي قۇتىلمايسىڭ! سەنىڭ قىزىل ساقاڭ بولماسا، اسىقسىز قالاتىنىڭدى جاقسى بىلەمىز.

— سوندا نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەدى امالى قۇرىعان اسىل.

— سەنىڭ تاقپاق شىعاراتىنىڭدى جاقسى بىلەمىز. بىزدەن بىرگە ىنگە كىرىپ، جەر استى پاتشالىعىنا تۇسەسىڭ. پاتشامىزعا ۇنايتىن تاقپاق ايتىپ بەرەسىڭ.

— جەر استى پاتشالىعىڭا؟ — اسىل تاڭىرقاپ قالدى. — سەندەردىڭ ىندەرىنە ءوزىم تۇگىل، قولىم دا سىيمايدى عوي.  

— ول تۇك تە ەمەس. ءبىر تال مۇرتىمىزدى تاسقا ۇيكەپ، سيقىرلى ءسوز ايتىپ، سەنى كىشكەنتاي بالاعا اينالدىرىپ جىبەرەمىز، — دەدى تىشقاندار.

— كەشىرىڭدەرشى! مەن ءوزىمنىڭ قاتەلىگىمدى مويىندايمىن. تىشقاندار، وتىنەمىن، مەنىڭ ساقامدى قايتارىپ بەرىڭدەرشى! — دەپ اسىل جالىنا باستادى.

— كەشىرىمدى جىلاتىپ كەتكەن بالالاردان سۇرا! ال سەن اسىقتارىڭدى العىڭ كەلسە، ءدال ءقازىر بىزبەن بىرگە ەرىپ جۇرەسىڭ! — دەپ قاتاڭ تالاپ قويدى تىشقاندار.

— ول بولا قويماس، — دەدى اسىل قورقىپ تۇرسا دا، سىر بەرمەي. — مەنى اتا-اجەم، اكە-شەشەم، شارق ۇرىپ ىزدەيدى عوي.

— وندا اسىقتارىڭمەن قوشتاسا بەر. قىزىل ساقاڭدى راحاتتانا ءمۇجيتىن بولامىز. ءبىراق ەگەر بىزبەن بارام دەسەڭ، ۋايىمداماي-اق قوي. جەردىڭ استىندا ۋاقىت جاي وتەدى. جاقىندارىن سەنىڭ جوعالىپ كەتكەنىڭدى دە بىلمەي قالادى.

— سوندا مەن قانشا ۋاقىت كىشكەنتاي ادام بولۋىم كەرەك، — دەدى اسىل جىلامسىراپ.

— ول وزىڭە بايلانىستى. جەردىڭ ۇستىندەگى ۋاقىتپەن بەس مينۋت، بالكىم ءبىر ساعات، سەن تاپسىرمالاردى قالاي تەز ورىندايسىڭ، سولاي تەز ادام قالپىنا كەلەسىڭ، — دەدى تىشقاندار.

— جارايدى، — دەدى بالا ويلانىپ. — ەگەر الدايتىن بولساڭدار، مەن سەندەردى كورشىنىڭ مىسىعىنا اس قىلامىن.

— ءوزى ساقاسىنان ايىرىلىپ، ءبىزدى قورقىتپاقشى، — دەپ كەڭكىلدەپ ەتىپ كۇلدى تىشقاندار. — جارايدى، كەلىستىك، وسى باستان تىشقاندار ءومىرى جايلى بىلەتىن بولاسىڭ.

تىشقاندار پاتشالىعى

   قارا تىشقان قارا مۇرتىن تاسقا ۇيكەپ قالىپ ەدى، جارق-جۇرق ەتكەن وتشاشۋداي مىڭداعان ساۋلە پايدا بولىپ، اسىلدى اپ-ساتتە كىشكەنتاي ادامعا اينالدىرىپ جىبەردى. اسىل تىشقاننىڭ كولەمىندەي بولىپ كىشىرەيىپ كەتكەن ەدى، ءبىراق ول وزگەرىسكە ۇشىراعانىن الىپ تىشقاندى كورگەندە عانا ءبىلدى. اينالاداعى زاتتاردىڭ ءبارى، ءتىپتى ديۆاننىڭ بۇرىشىندا جاتقان قۇرامالى ويىنشىقتىڭ ءوزى ساندىق تاستارعا اينالىپ كەتكەندەي. ءبىراق تاڭقالىپ وتىراتىن ۋاقىت جوق، قالايدا قولدى بولىپ كەتكەن اسىقتاردى يەلەرىنە قايتارۋ كەرەك. قارا تىشقان بالانى قابىرعالارى كوك گرانيتتەن قالانعان كيىز ءۇي سەكىلدى ءىننىڭ تورىنە ەرتىپ كەلدى. ول بالانى اعايىن-تۋىستارىنا اپاردى، بۇل جەردە مۇرتى ەدىرەيگەن، كوزدەرى مويىلداي تىشقاندار كوپ ەكەن. سوسىن ەكەۋى بالا تىشقاندارعا جاقىندادى.

— قانە، كىشكەنتاي باۋىرلارىم، تانىسىپ قويىڭدار، بۇل اسىل دەگەن بالا بولادى. كەشە كەشكە ءبىز بۇل بالانىڭ اسىقتارىن الىپ كەتكەن ەدىك.  ەندى سول اسىقتاردى كەيىن قايتارۋ كەرەك، — دەدى قارا تىشقان.

— وي، مىناۋ الگى وزىنەن كىشكەنتاي بالالاردى جىلاتىپ، اسىعىن تارتىپ العان بالا ما؟ مۇنداي الاياق بالامەن تانىسقىمىز كەلمەيدى، — دەپ بالا تىشقاندار تەرىس بۇرىلدى. تەك ەرەسەكتەۋ بىرەۋى:

— شيق، شيق... سوندا ول مىنا جەرگە كەلۋ ءۇشىن كىشكەنتاي بولۋعا كەلىسىمىن بەردى مە؟ سوعان قاراعاندا بۇل ءوزى كەرەمەت ويىنشىقتار بولدى عوي، — دەدى.

— دوستار، بۇل بالا ىستەگەن ىسىنە وكىنىپ تۇر. الگى بالالارعا ساقالارى مەن اسىقتارىن قايتارىپ بەرمەكشى. قالاي، ءبىر جولعا اسىلدىڭ ەرسى قىلىعىن كەشىرەمىز بە؟

— ادامدارعا سەنۋگە بولا ما، ءوزى؟ وتكەندە ءبىر ادام مەنىڭ اس ۇيىندە جايباراقات جۇرگەنىمدى كورىپ، تەرىس بۇرىلىپ كەتكەن. «ە، مەنى جاتىرقاماپتى عوي» دەپ قايماقتى جالايىن دەپ جاتقانمىن، ءبىر كەزدە مۇرتى ەدىرەيگەن ءتۇرى قارا مىسىعىن ەرتىپ اكەلىپتى. زارەم ۇشتى. ءتۇرى قانداي قورقىنىشتى. مىسىق مەنى كورە سالا سوڭىمنان قۋا جونەلدى. جۇرەگىم توقتاپ قالا جازدادى.

— بۇل ۇلكەن ادام ەمەس، بالا عوي. بالالار جاماندىق جاسامايدى، — دەدى قارا تىشقان.

— ءاي، قايدام... قايدام... دەپ قوڭىر تىشقان باسىن شايقاي بەردى.  — ءجارايدى، ءبىر جولعا كەشىرەيىك، ەگەر كىشكەنتايلاردى رەنجىتۋىن قويماسا بار عوي، مەن ونىڭ ۇيىندەگى بارلىق ويىنشىقتارىن كەمىرىپ، جارامسىز ەتىپ تاستايمىن.

— سونىمەن، اسىلدىڭ اسىقتارى قايدا؟ — دەدى قارا تىشقان.

— وي، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، ءبىز ونى تاڭەرتەڭ پاتشا مەن پاتشايىمىزعا سىيلاپ جىبەردىك، — دەدى سۇر تىشقان. — ول ءۇشىن پاتشام بىزدەرگە ءبىر توستاقان بيداي بەردى.

— قۇرىدىق! — دەدى قارا تىشقان. — ەندى اسا مارتەبەلى پاتشا مەن پاتشايىمنان ول سىيلىقتى الا المايتىن بولدىق.

— نەگە؟ ول — مەنىڭ اسىقتارىم، ەگەر سەندەر قورىقساڭدار، ءوزىم بارىپ سۇراپ الام، — دەدى اسىل.

— قاراي گور، مىناۋ ءوزى الاياق قانا ەمەس، باتىل بالا بولىپ شىقتى، — دەدى سۇر تىشقان. ساعان پاتشامىز ول سىيلىقتاردى تەگىن بەرە سالمايدى. سەن وعان باسقا سىيلىق اپارۋىڭ كەرەك.

— مەن ەشقانداي سىيلىق الىپ شىققان جوقپىن، ءبىراق ولارعا تاقپاق ايتىپ بەرە الام، — دەدى اسىل.

  تىشقاننىڭ بالالارى اسىلدى سۇرحان پاتشا مەن سۇرحانشا پاتشايىمعا ەرتىپ اكەلدى.

— سالەمەتسىز بە، پاتشا مەن پاتشايىم! مەن جەر استىنا ءوزىمنىڭ اسىقتارىمدى الۋ ءۇشىن كەلدىم، — دەدى اسىل. تىشقانداردىڭ ءبارى ۇندەمەي، بالاعا قاراپ ۇرپەيىسىپ قالدى.

— بۇل ادامنىڭ بالاسى ءبىزدىڭ ىنىمىزدە قايدان ءجۇر؟ كىم كىرگىزگەن؟! — دەدى پاتشا اشۋلانىپ.

— پاتشام، بۇل ءوزى جاقسى بالا ەكەن، ءوتىنىپ قويماعان سوڭ ەرتىپ اكەلدىك، — دەپ قارا تىشقان اقتالدى.

— بۇل بالا ادامداردىڭ تىڭشىسى بولىپ جۇرمەسىن، — دەدى پاتشا.

— بۇل ەشقانداي تىڭشى ەمەس، ول تەك كەشە ءبىز سىزگە سىيلاپ جىبەرگەن اسىقتارىن قايتارىپ العىسى كەلەدى، — دەدى قارا تىشقان.

— سولاي ما؟ مەن ول اسىقتاردى باسقا ءبىر سىيلىققا ايىرباستايمىن. ادامنىڭ بالاسى سەن بىزگە قانداي سىيلىق اكەلدىڭ؟ — دەدى پاتشا سۇرحان.

— تاقپاق ايتىپ بەرەمىن، — دەدى اسىل.

— ال، تىڭدايىق، — دەدى پاتشا.

 ءاربىر ۇيدە تىشقان بار،

كورسەڭدەر ونى ۇستاڭدار!

دەيدى اكەم بىزدەرگە

تىشقان دەگەن سۇستى اڭدار.

— بۇل تاقپاعىڭ ماعان ۇنامايدى، ءبىزدى ابدەن جەككورىنىشتى قىلىپ جىبەرىپسىڭدەر، — دەيدى پاتشا جاقتىرماي. — باسقا تاقپاق ايت!  

قاپتى قويماي تەسەتىن،

قويمادان ۇن جەپ وسەتىن.

تىشقان دەگەن جانۋار

تيگىزەر ەلگە كەسەلىن، — دەدى اسىل.

— توقتات! — دەپ ايعاي سالدى سۇرحان پاتشا. — سەن ىنىمىزگە كىرىپ، ءبىزدى كەلەكە ەتەيىن دەدىڭ بە؟ ابدەن باسىنايىن دەگەنسىڭ، سەن بالا! مۇنى قالاي دا جازالاۋ كەرەك!

— جازالاۋ كەرەك! — دەپ قوستاي جونەلدى مىڭداعان تىشقاندار. — تۇرعان جەرىندە تىردەي كەمىرىپ جىبەرەيىك پە؟!

— دات تاقسىر، — دەيدى اسىل. — مەن شىندىقتى عانا ايتتىم، ەگەر سىزگە ۇنايتىن تاقپاق كەرەك بولسا، ايتايىن!

تىشقان دەگەن مىقتى حالىق ەكەن،

تاۋەكەلگە ءاردايىم بەلىن بۋعان بەكەم.

قاقپان قۇرعان اقىلدى ادامداردى

سان سوقتىرىپ، ايلامەن جەمىن جەگەن.

— تاماشا! — دەپ ايعا سالدى پاتشا. — ەستىدىڭدەر مە، تۇگەل ەستىدىڭدەر مە؟ — دەدى سۇرحان پاتشاقول استىنداعى مىڭداعان تىشقاندارعا قاراپ. — مىنە، وسى تاقپاقتى پاتشالىقتىڭ ءار بۇرىشىنا جازىپ، جاتتاپ الۋدى بۇيىرامىن!

— ءاي، بالا، — دەدى پاتشا اسىلعا بۇرىلىپ. — بۇل كىمنىڭ شىعارعان تاقپاعى؟

— ەشكىمدىكى ەمەس. ءوزىم ويلاپ شىعاردىم.

— بارەكەلدى! سەن ءوزى اقىن بالا ەكەنسىڭ. قانە، حانشايىم، مىنا بالانىڭ اسىقتارىڭ قايتارىپ بەر!       

— پاتشام، ول اسىقتاردى مىسىردان كەلگەن قۇدانىڭ بالالارىنا سىيلاپ جىبەرگەن ەدىم، ءسال ىڭعايسىزداۋ بولدى-اۋ! — دەدى سۇرحانشا پاتشايىم.

— سىيلاپ جىبەرگەنىڭ قالاي؟ مىنا بالاعا ەندى نە بەرەمىز؟ — دەپ پاتشا ساقالاقتاپ قالدى. — ەشتەڭە ەتپەس، اسىل مەن ساعان مىسىرعا جول كورسەتەتىن كورتىشقاندى ەرتىپ جىبەرەمىن. سول سەنى پەرعاۋىندار سارايىنا جەتكىزىپ سالادى، — دەدى پاتشا.

پەرعاۋىندار ەلىندە

    اسىل كورتىشقانمەن بىرگە جەر استىنداعى ۇڭگىرلى جولعا ءتۇستى. ولار سىرتى ءمولدىر شاردىڭ ىشىنە كىرىپ، بىرنەشە قادام باسقانى سول ەدى، زىمىراپ دومالاعان شار ولاردى اپ-ساتتە مىسىر ەلىنە جەتكىزدى.

— بۇل ەلدى ءقازىر ابدەل فاتتاح اسسي ەسىمدى پرەزيدەنت باسقارادى، — دەدى كورتىشقان. سوسىن ول سۇرحان پاتشانىڭ قۇداسى ءنىلحانعا ەرتىپ اكەلدى.

— بۇل اسىل دەگەن بالا سوناۋ قازاقستاننان كەلىپ وتىر، — دەپ ءتۇسىندىردى كورتىشقان. — جوعالعان اسىقتارىن ىزدەپ كەلىپتى.

— ءتۇسىندىم، — دەدى ءنىلحان. — مەنىڭ بالالارىم ويناعان اسىقتار سەنىڭ اسىقتارىڭ ەكەن عوي. وكىنىشتى، بالالارىم مازاسى عوي، ولار تاريح ۇڭگىرىنە كىرىپ، اسىقتاردى پەرعاۋىنناىڭ سارايىنا قالدىرىپ كەتىپتى.

— اكە، ءبىزدى كەشىرشى. ءبىز پەرعاۋىننىڭ سارايىندا جۇرگەنىمدە سوڭىمىزدان مىسىر مىسىقتارى قۋدى. و، ولاردىڭ مىسىقتارىن قالاي قۇرمەتتەيتىنىن بىلسەڭدەر عوي. مىسىقتى ولتىرگەن ادامدار قاتاڭ جازالانادى ەكەن. مىسىقتارمەن جاعالاسپاق تۇگىل، ارەڭ قۇتىلدىق. ءبىز اسىقتاردى امالسىز تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدىق، — دەدى ءنىلحاننىڭ بالالارى.

— جارايدى، قاتەلىكتەرىڭدى كەشتىم، — دەدى ءنىلحان. — ءبىراق مىنا بالانىڭ اسىقتارىن قالاي قايتارامىز؟

— مەن تاڭەرتەڭ عانا بارىپ كورىپ كەلدىم، ول اسىقتارمەن پەرعاۋىننىڭ بالاسى ويناپ وتىر ەكەن، — دەدى تىڭشى تىشقان. — اسىل، ساعان تاريح ۇڭگىرىنە باراتىن جولدى كورسەتىپ جىبەرەيىن.

   ءسويتىپ، اسىل تىڭشى تىشقا مەن كورتىشقان ۇشەۋى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 1333 جىلعا، كونە مىسىرعا توپ ەتە قالادى.  اسىل سىرتقا شىعاتىن تەسىك ارقىلى وتە كونە ۇيلەردى، تۇيە جەتەكتەگەن ساۋداگەرلەردى كوردى. ولار سارايدىڭ ىشىنە ەندى.

— ءقازىر سەنى كادىمگى قالپىنا كەلتىرەمىن، ءبىراق سەن كۇن باتقانشا ورالاتىن بول! ايتپەسە، بۇل مەكەندە ماڭگىلىك قالاسىڭ، — دەيدى تىڭشى تىشقان. ول مۇرتىن تاسقا ۇيكەپ قالعاندا مىڭداعان جارقىل پايدا بولىپ، اسىل بۇرىنعى قالپىنا كەلەدى.

  اسىل بولمەلەردى جاسىرىن ارالاپ ءجۇرىپ، سارايدىڭ ءبىر شاعىن بولمەسىندە ءساندى كيىم كيىنگەن بالانى كورەدى. ول مۇنىڭ اسىقتارمەن ويناپ وتىرعان پەرعاۋىننىڭ بالاسى ەدى. اسىل ەسىكتى قاعىپ، ىشكە كىرىپ، بالامەن امانداسادى.

— سەن كىمسىڭ؟ بۇل جەردە قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەپ تاڭىرقاي سۇرايدى پەرعاۋىننىڭ بالاسى. اسىلدىڭ ۇستىندەگى بوتەن كيىمگە قاراپ جاتجەرلىك ەكەنىن بايقايدى.

— مەنىڭ اتىم — اسىل. قازاقستاننان كەلدىم، ارعى اتام — ساقتار مەن عۇندار بولعان.

— سەن ساق-عۇنداردىڭ ۇرپاعىسىڭ با؟ — دەدى پەرعاۋىننىڭ ۇلى. — سەنىڭ ەرجۇرەك اتا-بابالارىڭ جايلى كوپ ەستىگەنمىن. ءيا، مۇنداي شارۋامەن ءجۇرسىڭ؟

— اسىقتارىمدى ىزدەپ كەلدىم، — دەدى اسىل.

— اسىق دەگەن نە؟ — دەيدى پەرعاۋىننىڭ بالاسى.

— ول  — سەن ويناپ وتىرعان قوي-ەشكىنىڭ سۇيەكتەرى.

    اسىل باسىنان وتكەن وقيعانى بايانداپ، ەگەر كەش قارايعانشا تىشقاننىڭ ىنىنە قايتپاسا، ماڭگىلىك وسى ەلدىڭ تۇرعىنى بولىپ قالاتىنىن ايتادى.

— مەنىڭ اتىم — تۋتانحامون. بۇل اسىقتاردى مەن سارايدىڭ ىشىنەن تاۋىپ الدىم، دەمەك بۇل مەنىڭ مەنشىگىم. ەگەر سەن اسىقتارىڭدى قايتارىپ العىڭ كەلسە، مەنىمەن ويىن وينا. ەگەر جەڭسەڭ، اسىقتارىڭدى قايتاراسىڭ، جەڭىلسەڭ ەلىنە بوس قايتاسىڭ، — دەيدى پەرعاۋىننىڭ ۇلى.

— و، سەندە مەنىڭ اسىقتارىمنان بولەك، باسقا دا اسىقتار بار ەكەن عوي، — دەپ تاڭىرقادى اسىل.

— ءيا، بۇل اسىقتار مەنىڭ اتام ءىىى امونحوتەپ پاتشادان قالعان. بۇل — «سەنەت» دەگەن ويىن. بۇل قوراپشادا اسىقتار جانە باسقا دا سۇيەكتەن جاسالعان ويىنشىقتاردى ساقتايمىن. ءقازىر ەكەۋىمىز وسى ويىڭدى وينايمىز، — دەدى تۋتانحامون.

 «بۇل ءوزى شاحماتقا ۇقسايدى ەكەن» دەپ ويلاعان اسىل:

— سوندا بۇل ويىندى قالاي وينادى؟ — دەپ سۇرادى.

  بالا تۋتانحامون ويىن ءتارتىبىن ءتۇسىندىرىپ، ەكەۋى ۇزىنشا تاقتانىڭ ەكى باسىنا وتىردى. تاقتانىڭ بەتىندەگى تاقتالارمەن ءجۇرۋ ارقىلى كەلەسى بەتكە جەتۋ كەرەكتىگىن ايتتى. فيشكا رەتىندە كادىمگى سۇيەكتەن جاسالعان ءتۇرلى فيگۋرالار مەن قوي اسىعىن پايدالاندى.

— ءۇش رەت وينايمىز، ەگەر ەكى رەت ۇتىلىپ قالساڭ، اسىقتارىڭمەن قوشتاسا بەر، — دەدى تۋتانحامون. اسىل ءبىرىنشى ويىندا جەڭىلىپ قالىپ، قاباعى ءتۇسىپ كەتتى.

— بۇل ويىنشىقپەن اتا-بابالارىڭ دا ويناعان با؟ — دەپ سۇرايدى اسىل.

— بۇل ويىنشىقپەن IV امونحوتەپ اكەم ويناپتى. ال اتام ءىىى امونحوتەپكە بۇل ويىنشىقتى ميتتاني پاتشاسى تۋشراتتا سىيعا تارتىپتى. بۇل ويىن ءوزى بىزگە قيىر شىعىستان كەلىپتى.  ءبىراق بۇل سۇيەكتىڭ اتىن مەن دە، اكەمدە بىلمەيدى، مۇنىڭ اسىق ەكەنىن ەندى ءبىلىپ وتىرمىن، — دەدى پەرعاۋىننىڭ ۇلى.  

— بۇل — قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى. اسىقتى ۇيدە دە، دالادا ويناي بەرەمىز. بالالار ۇيدە «حانتالاپاي»، «قۇمار»، «قاقپاقىل»، «قارجىماق» دەگەن تۇرلەرىن وينايدى. سوسىن «ساسىر»، «ءتور اسىق»، «بەس تاس» «بەس اسىق»، «يمەكىل» دەگەن تۇرلەرى بار.

— و، وسىنىڭ ءبارى اسىق ويىندارىنىڭ اتى ما؟ — دەپ تاڭىرقايدى پەرعاۋىننىڭ ۇلى.

— ءيا، جەر كەپكەندە بالالار «ارقالاسپاق»، «التى اتار»، «ومپا»، «كەتسىن بار»، «شىر، «بايگە»، «الشى»، «باس تابان»، «كوتەرىسپەك» وينايدى.

— كەرەمەت ەكەن! — دەپ تۋتانحاموننىڭ اۋىزى اشىلىپ قالادى. ول  ەكىنشى ويىندا جەڭىلىپ قالادى.

— قوسوزەن — مەسوپاتاميانىڭ ماڭىندا امورەي، حۋرريت سياقتى كوشپەندىلەر مەكەندەيدى دەپ اكەم ايتقان.  مۇمكىن ول جەرگە سەنىڭ اتا—بابالارىڭ بار بار شىعار، — دەدى تۋتانحامون.

— مۇمكىن، مەنىڭ اتا-بابالارىنمىڭ تابانى تالاي جەرگە تيگەن. اسىق — مال باققان كوشپەندى اتا-بابامىزدان قالعان ويىن. سەندەر تۇيە باعاسىڭدار، ال ءبىز قوي-ەشكى باعامىز. بۇل — ءبىزدىڭ اسىق، — دەيدى اسىل.

  پەرعاۋىننىڭ  بالاسى سوزدەن توسىلىپ، جۇرىسىنەن جاڭىلىسادى. ءۇشىنشى ويىندا اسىل جەڭىپ شىعادى. تۋتانحامون سوزىندە تۇرىپ، اسىلعا اسىقتارىن قايتارىپ بەرەدى.  بۇل كەزدە كۇن ۇياسىنا باتۋعا شاق قالعان ەدى.

— بول، تەزدەت، ايتپەسە، كەشىگەمىز، — دەدى تىڭشى تىشقان دورباسىن اسىقتارىن سالىپ جاتقان اسىلعا داۋىستاپ. بالا ءىننىڭ اۋىزىنا كەلەدى.

— تاڭ قالىپ تۇرمىن، بۇل اسىقتار مىسىرعا قالاي جەتكەن؟ — دەدى اسىل تىشقانعا قاراپ. تىشقان بولسا:

— قالاي جەتۋشى ەدى؟ ادامدار اپارعان عوي. مەن كوپتەگەن مۇراجايلاردا بولعان تىشقانمىن.  مىسىر تۇرماق، بريتان مۇراجايى، فرانسياداعى لۋۆر مۇراجايى، گرەكيا، گەرمانياداعى مۇراجايلاردان وسى اسىقتى كورگەن ەدىم، — دەدى.

— سوندا ەۋروپا بالالارى دا ويناعان با؟

— ويناعان شىعار. سەنىڭ عۇن اتالارىڭنىڭ مىنگەن اتىنىڭ تۇياعى ەۋروپا جەرىن دە باسىپ ءوتتى ەمەس پە. ءجارايدى، تەزدەيىك، — دەپ تىڭشى تىشقان مۇرتىن تاسقا ۇيكەپ قالعاندا پايدا بولعان جارقىلمەن بالانى قايتا كىشىرەيتىپ جىبەرەدى. اسىل تىشقاننىڭ ۇياسىنا سىيىپ كەتتى، ەندى ونىڭ اسىقتارى الىپ تاستارعا ۇقساپ كەتتى.

  اسىل مەن كورتىشقان ەكەۋى قازاقستانعا قايتىپ ورالدى.

— سەن بىزگە جاقسى بالا بولۋعا ۋادە بەردىڭ، ەندى ەشقاشان وزىڭنەن كىشكەنتاي بالالاردى رەنجىتۋشى بولما! — دەدى سۇرحان پاتشا شىعارىپ سالىپ تۇرىپ.

— جاقسى. بۇدان بىلاي جاقسى ادام بولۋعا بارىمدى سالامىن، — دەدى اسىل. قارا تىشقان ونى ىنىنەن شىعارىپ، جارقىراتىپ ساۋلە شاشتى دا، اسىلدى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىردى. قاراسا، اتاسى مەن اپاسى زالدا ءالى وتىر ەكەن.

— اسىلجان، ديۆاننىڭ استىنان نە ىزدەپ كەتتىڭ؟ — دەدى اتاسى گازەتىن كوزىن الماي.

— اتا، اسىقتارىمدى تاۋىپ الدىم، — دەدى اسىل قايتا قالپىنا كەلگەنىنە قۋانىپ.

— ە، قۋ سۇيەك قايدا كەتەر دەيسىڭ، ءجۇر ءشاي دا قاينادى، بەتى قولىڭدى جۋىپ، تاڭعى اسىڭدى ىشە عوي، — دەدى اجەسى.

   اسىل دالاعا شىققاندا بالالاردىڭ ازعانتاي اسىقپەن ويىن ويناپ جۇرگەنىن كوردى. ولار اسىلدى كورىپ، اسىقتارىن تىعا قويدى.

— كەشە مەن سەندەرمەن ءادىل ويناماي، اسىقتارىڭدى ۇتىپ الىپ ەدىم، سول ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن، — دەپ بالالارعا ساقالارى مەن ءبىر دوربا اسىقتى قايتارىپ بەردى. بالالار اسىلدىڭ بۇل ىسىنە ريزا بولىپ، قايتا دوستاسىپ كەتتى.

---