InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
ورىنداعان: ق-55 توپ ستۋدەنتى – بەكزات جۇمابەك

 

جاڭا زاماننىڭ قۇرىلىس تاسىلدەرى

كەلەسى عاسىرلاردى قۇرىلىس ونەرىنە نەگىز بولعان جاڭا قۇرىلىس تاسىلدەرى ءح-حىى عاسىرلاردا وڭتۇستىك قازاقستاندا قالىپتاستى. كەڭەس عالىمدارىمەن بىرنەشە رەت ءح-حىى عاسىرلار - «بىلي ەپوحوي چرەزۆىچاينوگو رازۆيتيا سترويتەلنوگو يسكۋسستۆا ۆ سرەدنەي ازيي ي يۋجنوم كازاحستانە» دەپ ايتىلدى. سول زاماننىڭ ساۋلەت ونەرىندەگى ەڭ باستىسى -جاڭا يدەيالاردىڭ پايدا بولىپ، ولار سارايلاردىڭ، سوبور مەشىتتەرىنىڭ، كۇمبەزدەردىڭ، ساردوبتاردىڭ، مەدرەسەلەردىڭ، كەرۋەن-سارايلاردىڭ، فەودالدىك قامالداردىڭ بەزەندىرىلۋىنەن جانە ولاردىڭ قۇرىلىمدارىنان بايقالدى.

بەتشە بوساعانى جاساۋمەن قاتار ترومپتاردىڭ، كوپ قىرلى بارابانداردىڭ جانە كۇمبەزدەردىڭ ترومپ جيەكتەرىنەن تۇراتىن عيماراتتىڭ قۇرىلىمدىق بولىگى قارقىندى دامي باستايدى. كۇمبەزدەر، ءسۇيىرلى اركالار، قۋىستار جانە تاس ۇڭگىلەر ۇلكەن ونەرمەن جاسالا باستادى، ولاردىڭ ساندىك جانە قۇرىلىمدىق ماڭىزى بولعان. ورتا عاسىرلارداعى قۇرىلىستاردىڭ ارحيتەكتونيكاسىن «جەلكەندى» كۇمبەزدەر قۇرايدى.

ءح-حى عاسىرلاردان باستاپ وڭتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستاندا كەسەنەلەردى سالۋ كەزىندە كۇيدىرىلگەن كىرپىش نەگىزگى قۇرىلىس ماتەريالى بولىپ تابىلدى. وسى كەزدە ءتورت بۇرىشتى كىرپىشتەر كوپ تارالا باستايدى. مەموريالدىق ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىندە ءتورت بۇرىش، ءۇشبۇرىش، رومب، شىرشالى ورنەك تۇرىندە كىرپىشتەردى قالاۋ ادىسىمەن اجارلاندىرۋ ەلەمەنتتەرى پايدا بولادى، ول ءۇشىن بەدەرلى كىرپىشتەر جانە كەسىلگەن تەرراكوتا قولدانىلعان. عيماراتتاردى كىرپىشپەن ساندەۋ قالاۋ كەزىندە اسا مۇقياتتىلىقتى قاجەت ەتتى.

وسى زاماندا گالەرەياسى بار ەكى قاباتتى عيماراتتار پايدا بولادى. جوعارعى بەتى گانچ ەرىتىندىدەگى بايلانىسقان تاقتالار قاتارىمەن قاپتالعان جارتى سفەرالى كۇمبەزدەر كوپ قىرلى نەمەسە ءپىشىنى باسقا باراباندارعا سۇيەندى. وسى قۇرىلىم پىشىندەر ۇيلەسىمىنىڭ اياقتاۋ نىسانى بولدى.

ساۋلەتتىك ساندەۋدىڭ ءبىر ەلەمەنتى - ءتۇرلى تۇرمىستىق، اڭشىلىق، سوعىس كورىنىستەرىن، ءمايىتتىڭ ومىرىنەن ەپيزودتاردى بەينەلەيتىن سۋرەتتەردى قابىرعاعا سالۋ. ەجەلگى قابىرعا سۋرەتى كەڭگىر وزەنىنىڭ كەسەنەسىندە بەيىت تاقتاسىندا ساقتالعان، قارۋ- جاراقتارىمەن جانە اتىمەن تۇرعان جاۋىنگەر بوياۋمەن بەينەلەنگەن. «باعانا» تاڭباسىنىڭ بولۋى بۇل جاۋىنگەردىڭ باعانالى رۋىنان شىققاندىعىن دالەلدەيدى. كەسەنە قابىرعالارىنداعى سۋ-رەتتەر سىرداريا، تالاس، شۋ، ەمبى وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىنان تابىلدى. قابىرعا سۋرەتتەرى جامبىل وبلىسى مەركى اۋدانىنداعى بايتىمبەت، جانتايا كەسەنەلەرىنەن بايقالدى. ولار كيىز ءۇيدىڭ ىشكى كورىنىسىن جانە قازاقتار ءومىرىنىڭ تۇرمىسىن بەينەلەيدى.

قۇرىلىس ءىسىنىڭ جانە ساۋلەتتىڭ دامۋى ءۇشىن — قۇرىلىس ماتەريالى باستى ماسەلە بولعان. XIX عاسىرلارداعى ورىس عالىمدارى ن. بوگايەۆسكييدىڭ، م. تاتارجينسكييدىڭ، م.يا. كيتتاردىڭ، كەڭەس عالىمى ا.ن. گلۋحوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاقستان ساۋلەتىنىڭ تاريحىندا العاش رەت قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ ماسەلەلەرى جازىلعان.

ەجەلگى زاماننان بەرى قازاقستاندا جانە ورتا ازيادا تاس، ساز بالشىق، سارعىش توپىراق، شيكى جانە ساماندى كىرپىش، اعاش، شىم، قامىس، سابان، گيپس - قۇرىلىس ماتەريالدارى بولعان.

ەجەلگى ورتا عاسىردا ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتەردى تۇرعىزۋ كەزىندە تاس باستى قۇرىلىس ماتەريالى بولعان. وسى زامانداعى قابىرلەر ياشمادان، پورفيردەن، قىزىل جانە جاسىل قۇمداقتان جانە ت.ب. سالىنعان. ماڭعىستاۋدا، قۋ، دەگەلەڭ تاۋلارىندا بۇل جاعدايدا اكتاس كەڭ پايدالانىلدى، اتاسۋ وزەنىندە اق تاستان جاسالعان قۇرىلىستار كەزدەسەدى. گرانيتتەن، سيەنيتتەن، ديوريتتەن، گاببرودان جاسالعان مۇسىندەر قىپشاق بەيىتتەرىنىڭ اينىماس بولىگى.

وسى كەزدە تاستان سالىنعان قۇرىلىستارمەن قاتار عيماراتتار ساز بالشىقتان، پاحسادان جانە ءىرى شيكى كىرپىشتەردەن سالىنا باستايدى، گانچ^*الەباستر - جاڭا قۇرىلىس ماتەريالدارى يگەرىلە باستايدى.

ىرگەتاسى مىقتى بولعان جاعدايدا شيكى كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان عيمارات وتە بەرىك بولعان، ونى ءجۇز جىلدىقتار بويى تۇرعان كەيبىر قامالدار مەن كەسەنەلەردىڭ قابىرعالارى دالەلدەيدى. ن. پۋدوۆيكوۆ: «دوما يز سىرسوۆوگو كيرپيچا ۋدوبنى، تەپلى، پروچنى ي دەشيەۆى»، «لۋچشيمي سترويتەليامي جيلىح دوموۆ يز سىرسوۆوگو كيرپيچا بىلي كازاحسكيە ماستەرا»- دەگەن. سۇتتەرى مول بولعاندىقتان ەجەلگى مالشىلار سونى شيكى كىرپىشتىڭ جانە قىش ىدىستاردىڭ ساپاسىن جاقسارتاتىن قۇرال رەتىندە پايدالانعان، سونىڭ ارقاسىندا ولار وتە مىقتى بولعان.

كۇيدىرىلگەن كىرپىش بايىرعى كۇيدىرىلگەن باتپاق پەن شيكى كىرپىشپەن قاتار كەڭىنەن قولدانا باستايدى. عيماراتتىڭ ىرگەتاسىن سالۋ كەزىندە ءداستۇرلى قۇرىلىس ماتەريالى - تاس پايدالانىلعان، ال اعاشتاردى بايلاستىرۋ ءۇشىن جيدە جانە شوق تال قولدانىلعان.

ەجەلگى قۇرىلىسشىلار ساز بالشىقتىڭ يىلىمدىلىگىن جاقسى بىلگەن. ءۇي-جايلاردى، قىستاۋلاردى سالۋ كەزىندە شيكى ساز بالشىقتى قابات-قابات ەتىپ جاپسىرعان. مۇنداي عيماراتتار - ساز بالشىقتى دەپ اتالعان. ساز بالشىقتان قابىرعالاردى تۇرعىزۋ كەزىندە «پاحسا» دەپ اتالاتىن سارعىش توپىراق تاماشا قۇرىلىس ماتەريالى بولىپ تابىلدى. ودان سالىنعان مولالار بىرنەشە ءجۇز جىلدار بويى بۇزىلماي ساقتالعان. اسىرەسە وسىنداي ساز بالشىقتان جاسالعان كۇمبەزدەر بالقاش وڭىرىندە جانە شىعىس بەتپاقدالا كوپ. ساز بالشىقتان سالىنعان عيماراتتار بۇكىل ورتالىق ازيادا كەڭ تارالعان.

ساز بالشىق ەرىتىندىسى - لاي، قاق، ماي قابىرعانى شيكى كىرپىشتەن تۇرعىزۋ كەزىندە بايلانىستىرۋ ماتەريالى رەتىندە قولدانىلعان. كوبىنەسە قابىرعالار گيپس قوسىلعان ساز بالشىق ەرىتىندىسىمەن جاسالعان، ول «گانچحاك» دەپ اتالعان.

ساز بالشىق، سونداي-اق سىلاق دايىندايتىن ماتەريال رەتىندە پايدالانىلدى. ول ءۇشىن ساز بالشىق ەرىتىندىسىنە قامىر سياقتى قويمالجىڭ بولعانعا دەيىن سامان قوسىلعان، ونى ءبىر تاۋلىك قويىپ قويعان. جانە كوبىنە ساز بالشىق شاڭى مەن كىشكەنتاي سامانداردى يلەۋىشتەن وتكىزگەن. بۇل ەرىتىندى سىلاقتىڭ ءبىرىنشى قاباتى رەتىندە پايدالانىلدى، ودان كەيىن گانچحاك، ونىڭ ۇستىنەن - تازا گيپستىڭ قاباتى ءوتتى، سوڭعى قاباتقا سۋ بۇركىپ، تەمىر ۇككىشپەن تەگىستەلىپ وتىرعان.

ەرتە ورتا عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ كەسەنەلەردىڭ (كەشەن، كۇمبەز) جانە باسقا عيماراتتاردىڭ قابىرعالارى شيكى كىرپىشتەن سالىنىپ، كۇيدىرىلگەن كىرپىشپەن قاپتالعان. كەيدە تەك قانا كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن سالىنعان. قۇرىلىس ىسىندە شارشى، ءۇشبۇرىش، رومب، شىرشا تۇرىندەگى قوعامدىق جانە مەموريالدىق عيماراتتاردىڭ ماڭدايشالارىن بەدەرلى كىرپىشپەن قالاۋ ءادىسى كەڭ تارالا باستايدى. كولوننالارى، پيلوندارى، ۇشقىر اركاسى بار بەتشە بوساعا (پەشتاكي) ءتۇرلى ورنەكتەرمەن اشەكەيلەندى، مىسالى، «شىم-شيمەن» جانە ورنەكتەلگەن جيەكتەرمەن كومكەرىلدى.

ورتا عاسىردىڭ ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىندە كۇمبەزدەردى، اركالاردى جانە قابىرعالاردى نىعايتۋ ءۇشىن جانە جاپسىرما ورنەكتەر مەن تەرراكوتانى ورىنداۋ ءۇشىن قۇرىلىسشىلار گيپس پەن الەباستردى (بور) قولدانعان، سوڭعىسى ءتۇسىنىڭ اق بولۋىنا بايلانىستى قىمبات باعالاندى. گيپسپەن قوسا الەباستر كەسەنەلەردىڭ ىشكى قابىرعالارىن سىلاۋ ءۇشىن قولدانىلعان.

اعاش «استاۋدا» نەمەسە جەر شۇڭقىرىندا شيكى كىرپىش دايىنداۋ ءۇشىن ساز بالشىقتى سۋمەن نەمەسە اك-قۇمداق ەرىتىندىسىمەن بەلگىلى ءبىر قويمالجىڭ بولعانعا دەيىن ارالاستىرعان. ول ءۇشىن وگىزدەر مەن اتتار پايدالانىلعان. وسى قويمالجىڭنان شيكى كىرپىش دايىندالعان. كىرپىشتەر مىقتى بولۋى ءۇشىن ەرىتىندىگە سابان، ءجۇن جانە ءسۇت قوسىلعان، سودان كىرپىش وتە مىقتى بولعان. شيكى كىرپىشتى كۇيدىرىپ، سودان كۇيدىرىلگەن كىرپىش شىققان. كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن ەجەلگى تۇيمەكەنت، جانكەنت، سوزاق قالالارى، تاماشا جۇبان انانىڭ، جوشى حاننىڭ كەسەنەلەرى جانە ت.ب. سالىنعان. كەسەنەلەردەن الىس ەمەس كەيبىر جەرلەردە كىرپىشتەر كۇيدىرىلگەن پەشتەردىڭ ءىزى ساقتالعان.

اعاش سۇرەگى - جەتىسۋدا، ەرتىستە، التايدا، سولتۇستىك قازاقستاندا بىرەگەي قۇرىلىس ماتەريالى بولىپ ەسەپتەلدى. قاراعايدان، مايقاراعايدان جانە قايىڭنان ءۇي-جاي سالىنىپ، كەسەنەلەردى تۇرعىزۋ كەزىندە اعاش سۇرەگى پايدالانىلعان. سىرداريادا، تالاس جانە شۋ وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىندا ءۇي-جايلار تەرەكتەن، جيدەدەن جانە قاراعاشتان جاسالعان ارقالىقتارمەن جابىلىپ، جايپاق توبە قامىسپەن، شوپپەن، ال ەڭ ءۇستى توپىراق ارالاستىرىلعان قيمەن جابىلعان. وسى ۇيلەردىڭ توبەسى ساز بالشىق ەرىتىندىسىمەن سىلانعان. اعاش ماتەريالدارىنىڭ اراسىندا تەرەك وتە مىقتى بولىپ ەسەپتەلگەن.

جاڭا ساۋلەت فەودالداردىڭ جاڭا تالعامى مەن يدەولوگيالىق قاجەتتىلىكتەرىنە جاۋاپ بەردى. سول زامانداعى ەسكەرتكىشتەردىڭ اراسىندا ءدىني جانە قورعانىس عيماراتتارى، قامالدار، كەسەنەلەر، سوبور جانە باسقا دا مەشىتتەر، سونداي-اق كەرۋەن-سارايلار، ساردوبتار، مونشالار جانە ت.ب. كوپ كەزدەسەدى. ءحى-حىى عع. ەسكەرتكىشتەرى اراسىندا ساقتالىپ قالعانى از، جانە ولاردىڭ كوبىسى ۋاقىت وتە كەلە بۇزىلعان.

---