اتا ءسابيت
1942 جىلدىڭ مارت ايى. سوناۋ قالىڭ ۇسكىرىك قاقاعان سولتۇستىك قازاقستاننان تىپ-تىنىق، جىپ-جىلى، كۇنى ەلجىرەپ ءتونىپ تۇرعان كوك مۇنار الماتىعا كەلىپ تۇستىك. ارميا قاتارىنا شاقىرىلعان بىركەلكى بالاڭ جىگىتتەرمىز. ۋاقىتشا تۇراعىمىز - قازىرگى «ۋدارنيك» كينوتەاترىنىڭ كەڭ زالى. سول جەردەن ءار قايىسىمىزدى ءار جاققا اتتاندىرىپ جاتتى.
ءبىر كۇنى رۇقسات الىپ، قالا ارالاپ قايتىپ كەلسەم، جۇرت دۇرلىگىپ ءجۇر.
— ءسابيت مۇقانوۆ كەلەدى دەيدى. ءسابيت مۇقانوۆ كەلىپ وسىندا كەزدەسۋ وتكىزەدى دەيدى.
قالانىڭ وڭتۇستىگىن تۇگەل وراپ، كوك اسپانمەن تالاسىپ، سۋلاپ جاتقان اق باستى الاتاۋ ەڭ العاش كورگەنگە قانداي اسەر ەتسە، مىنا حابار دا ماعان سونداي اسەر ەتتى. مەن كەزدەسۋ ءساتىن اسىعا كۇتتىم.
سابەڭ ايتۋلى ۋاقىتىندا كەلدى. سوعىس كەزىنىڭ اسەرى بولسا كەرەك، ۇستىندە سولدات گيمناستەركاسى، كيگەنى گاليفە شالبار، اياعىندا ەتىك. مول دەنەسىنە قاراماستان جەڭىل قيمىلداپ مىنبەگە شىقتى...
سابەڭ ەڭ اۋەلى قىزعىلىقتى اڭگىمە ايتىپ بەردى. سودان كەيىن ءوزىنىڭ «گۆاردياشى باۋىرلارعا» - دەگەن ولەڭىن وقىدى. جاستار دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىنىپ قالدى. زالدا شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەردەي: كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە، سابەڭ تارعىل داۋىسىمەن:
ءبىر ءۇمىت حالىق كۇتكەن تاعى اقتالدى: قيراتا قىرقىپ فاشيست — جالداپ تارادى ەرلەرى قازاقستان قان مايداندا جاۋىنگەر گۆارديا دەپ اتالدى.
ە، باسە، سولاي بولسا كەرەك ەدى! تاريحتا قازاق حالقى ەر ەل ەدى. حالقىنىڭ نامىسىنا جانىن قيار باتىردىڭ تالايلارىن بەرگەن ەدى، - دەپ ءبىر توقتادى. سودان كەيىن:
ەسەك جاۋ ارعىماقسىپ كىسىنەدىڭ
كىسىنەۋ نيەتىڭدى تۇسىنەمىن.
دوبىمەن زەڭبىرەكتىڭ وڭەشىڭدى
بىتەيدى دميتريي ونەگين.
ەندى، جاۋ جىلجىماسسىڭ سەن جاسىرىن
جىلجيمىن دەسەڭ ونىڭ جان اشۋىن
شاريپوۆ، امانجولوۆ، بەكباتىروۆ
قيت ەتسەڭ قيعالى تۇر ءۇش قاسىمىم.
تاعى بار باعىرلارىم جۇزدەپ - مىڭداپ،
جورىقتا ولار وتاپ جاۋدى قىرماق.
ەرلىگىن باتىرلاردىڭ مارابايداي
حالىققا تانىتامىن ءوزىم جىرلاپ، -
دەگەندە جۇرت وۆاسيا جاساپ كەتتى. ولەڭنىڭ سوڭعى شۋماعى ادەيى ارناپ وسىندا وتىرعاندارعا ايتىلعانداي، دابىل سەكىلدى اسەر سالدى. ونىڭ ۇستىنە سابەڭنىڭ ءار ءسوزىن، ءار دىبىسىن انىقتاپ، ايقىن ەتىپ، جەتكىزە وقىعانى، باسقاشا ەمەس، وزىنشە، سابەڭشە وقىعانى جاقسى ولەڭگە ودان سايىن ءنار بەرىپ، قۇلپىرتىپ جىبەردى.
سابەڭ كەتەردە باسشىمىزعا قاراپ بىلاي دەدى: - ءبارىن شاقىرار ەدىم، ءۇي تار. سول سەبەپتى قاسىما بەس-التى جىگىت ەرتىپ بەر، قوناق بولىپ كەتسىن. - سودان كەيىن قالعاندارعا قاراپ، -مىنا التى جىگىت سەندەردىڭ اتتارىڭنان بارا جاتىر. ولاي بولسا، ءبارىڭ دە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ۇيىندە بولدىق دەپ ەسەپتەڭدەر، - دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىردى.
قۇداي وڭداپ سول التاۋدىڭ ءبىرى بولىپ سابەڭ ۇيىنە مەن باردىم. شەجىرە سابەڭنىڭ قىزىقتى اڭگىمەسىن تىڭداپ، مەريام انانىڭ ءدامدى تاماعىن ءىشىپ، ءبىر كۇن اۋناپ-قۋناپ كەلەسى كۇنى ءبىز جاتاعىمىزعا ورالدىق. سابەڭ كەتەردە ماعان 1937 جىلى تۇسكەن ءبىر سۋرەتىن ەسكەرتكىش ەتتى. ول سۋرەت كۇنى بۇگىنگە دەيىن قيىن-قىستاۋ كەزەڭنىڭ اسىل جادىگەرى ەسەپتى ءۇي ءىشىمىزدىڭ البومىندا ساقتاۋلى تۇر.
مەن سابەڭمەن ەڭ العاش وسىلاي كەزدەسكەن ەدىم. ارادا ءۇش جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. 1945 جىلدىڭ وكتيابر ايىندا تاعى دا الماتىعا كەلدىم. ول كەزدە سولتۇستىك قازاقستاننىڭ «لەنين تۋى» گازەتىندە ىستەپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. الماتىداعى پارتيا مەكتەبىنىڭ جانىنان اشىلعان توعىز ايلىق جۋرناليستىك كۋرسقا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنەن جولدامام بار. استاناعا سامولەت تۇنگى ساعات ون ءبىر كەزىندە كەلىپ قوندى. اۆتوبۋس، ماشينانىڭ جوق كەزى، جاياۋلاپ، جالپىلاپ قالانىڭ ورتالىعىنا كەلگەنشە ءتۇن جارىمىنان اۋدى. قوناق ۇيدە ورىن بولماي شىقتى. «ۋدارنيك» كينوتەاترى ءوزىنىڭ بايىرعى قىزمەتىنە اۋىسقان. تانىس، جاقىن دەگەن تاعى دا جوق. ەندى قايتتىم؟ كەنەت كوز الدىما سابەڭنىڭ جىلى ءجۇزى كەلە قالدى. ويتپەسەك قازاق بولامىز با، ۇيىقتاپ قالعانىنا قاراماستان سالىپ ارتيللەريا كوشەسىندەگى (ءقازىر قۇرمانعازى) تانىس ۇيگە كەلدىم دە، ەسىك قاقتىم. كوپ كۇتتىرمەدى. سابەڭنىڭ كوپكە تانىس داۋسى شىقتى.
— بۇل قايىسسىڭ؟
— بۇل ءبىر ەل ادامى، - دەدىم مەن اتىمدى ۇمىتىپ قالعان شىعار دەگەن ويمەنەن.
الگىندەي بولماي ەسىك اشىلدى.
— ە، سافۋان ەكەنسىڭ عوي؟ ەل ادامى دەگەنشە، ءجونىڭدى نەگە ايتپايسىڭ! ال، تورلەت، - دەپ سابەڭ تىم جىلى، قۇشاق جايىپ قارسى الدى. جادىندا ەكەن، ۇمىتپاپتى. ارادا تالاي كۇن ءوتتى. سابەڭ جاي-كۇيىمە ابدەن قانعان سوڭ:
— كۋرس دەگەن نە، ءتايىرى، ءوزىڭ جازۋشى بولعىڭ كەلەدى ەكەن. ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇس. تالانتىڭ قانشا اسىپ تۇرسا دا ءبىلىمسىز جازۋشى بولۋ وڭاي ەمەس، - دەدى.
— ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق باستالىپ قالدى عوي. تۇسەم دەگەنىممەن، قابىلدامايتىن شىعار.
سابەڭ قاعاز، قالام الدى دا، الدەنەلەر جازىپ، ماعان ۇستاتا بەردى.
— ءما، مىنا جولدامانى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورىنا اپارىپ بەر. كەشىكسەڭ دە تۇسەرسىڭ دەپ ويلايمىن.
ۋنيۆەرسيتەتكە بارا جاتىپ «نە جازدى ەكەن؟» دەپ ۇڭىلسەم سابەڭ بىلاي دەپتى.
«بۇل جىگىت جاڭا جازا باستاعانداردىڭ ىشىندەگى كوپ ءۇمىت كۇتتىرەتىنى. ۋنيۆەرسيتەتتە ورىن بولماعان كۇندە، تومەن وقيتىن بىرەۋدى شىعارساڭ دا، قابىلداۋىڭدى وتىنەمىن!»
رەكتور ءسوز ايتقان جوق. جولدامانى وقىپ ءسال جىميدى دا، «قابىلدانسىن» دەپ بۇرىشتاما سوقتى. مەن ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇستىم. ون بەس جيىرما كۇننەن كەيىن سابەڭ ۇيىنە العىس -راحمەتىمدى ايتىپ، جاتاقحاناعا شىقتىم. ءبىراق قارىم-قاتىناسىمىز نىعايا ءتۇستى.
ءبىر كۇنى مەن ءسابيت اعاعا ولەڭدەرىمدى الىپ باردىم (ول كەزدە ەپتەپ ولەڭ جازاتىن دا «ونەرىم» بولعان). سابەڭ ءبارىن دە زور ىجداھاتپەن قۇلاق قويىپ تىڭدادى دا:
— ولەڭ تەحنيكاسىن مەڭگەرە باستاپسىڭ، ءبىراق باستان-اياق سارى ۋايىم ەكەن، — دەپ ءسال كىدىردى دە كىشكەنە مونگول كوزىنىڭ قۇيرىعىمەن ماعان قارادى، — مەنى جۇرت جالپاق شەشەي دەپ كىنالايدى. ءسىرا سونىڭ جانى بار-اۋ دەيمىن. بۇگىننەن باستاپ سول جالپاق شەشەيلىكپەن حوش ايتىسىپ، بەتى - ءجۇزىڭ دەمەي نەنى بولسىن تۋرا ايتۋعا بەلىمدى بەكەم بايلاپ وتىر ەدىم. سول سەرتتىڭ ۇستىنە سەن كەلدىڭ. رەنجىمە، - دەدى.
مەنىڭ زارەم ۇشتى. تىم بولماسا ءبىر كۇن ەرتەرەك تە كەلمەگەنىمدى قاراشى دەپ وكىندىم.
رەنجىمە دەسە دە سابەڭ مەن تۇسكەن تەرىس جولدىڭ نەگىزسىزدىگىن جايلاپ وتىرىپ جەتكىزە ايتتى:
— بالاڭ جىگىت ءۇشىن ءومىر گۇل - باقشا ەسەپتى. قىزىل گۇل، اق گۇل، كوك، جاسىل گۇل... بالاڭ جىگىت سول ءومىر باقشاسىنىڭ العاش رەت ەسىگىن اشقاندا، كوزى ەڭ الدىمەن ءبىر گۇلگە تۇسەدى. البىرت مىنەز، ىستىق سەزىممەن كەپ جۇلىپ الىپ، توسىنە قادايىن دەسە، ونىسى تىكەندى روزا گ ۇلى بولىپ شىعادى. قولىن قاناتادى. سودان بارىپ بەتى قايتادى، كوڭىلى قايتادى. گۇل كورسە، ءبارىن دە تىكەن ەكەن دەپ ۇعادى. تىكەنسىز دە گۇل بولارىن جاڭاعى بايعۇس اڭعارمايدى. مەلانحولياعا ۇرىنادى، مىنا سەكىلدى سارى ۋايىم ولەڭدەر جازادى. قازىرگى زامانداعى اقىن جۇگى اۋىر جۇك. سەزىمتال، سەرگەك بولۋى ءوز الدىنا، اقىن ويلى بولۋعا ءتيىس، اقىن فيلوسوف بولۋعا ءتيىس. سارى ۋايىمىندا قانداي نەگىز بار؟ مەنىڭشە ەشقانداي نەگىز جوق. كوپ بولسا، ءبىر قىزدى جاقسى كورگەن شىعارسىڭ، كوپ بولسا، ول قىز سەنى تۇسىنبەگەن شىعار، قاراماي كەتكەن شىعار. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى وتكىنشى سەزىم، الدامشى سەزىم. جازۋشى بولام، اقىن بولام دەسەڭ، ەڭ الدىمەن وسى جالعاندىقتان قۇتىل، كۇيرەكتىكتەن ساقتان. جارعا جىعىلاسىڭ ايتپەسە.
سابەڭنىڭ وسى ايتقانى ارادا جيىرما بەس جىل وتسە دە ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا تۇر. مەن بۇدان مىقتى قورىتىندى جاسادىم.
ءقازىر ويلاسام؛ ءوز ومىرىمدە ەكى ۇلكەن بەت بۇرىلىس بار ەكەن. ءبىرى — سابەڭنىڭ اقىل كومەگى مەن ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەنىم. ەكىنشىسى سابەڭنىڭ ءادىل سىنىمەن تۆورچەستۆولىق تۋرا جول تاپقانىم. اعالىق وسى قامقورلىعى ءۇشىن سابەڭە مىڭ دا ءبىر راحمەت.
ايتا بەرسە، سابەڭنىڭ بىزگە تيگىزگەن شاراپاتى تولىپ جاتىر. ەڭ العاش «بولاشاققا جول» اتتى رومانىمدى الماتىعا الىپ كەلگەنىمدە الدىمەن وقىپ، ءادىل پىكىر ايتقان ءۇش قادىرمەن اعانىڭ ءبىرى وسى سابەڭ بولاتىن. (قالعان ەكەۋى رەسپۋبليكامىزدىڭ بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى ءارى ادەبيەتشى ءىلياس وماروۆ مارقۇم مەن داڭقتى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ).
قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاسىپ، سول ادەبيەتپەن قاتار جاساپ كەلە جاتقان ءسابيت اعانىڭ باسى سول عابيت مۇسىرەپوۆ بولىپ بىزگە دەيىنگى، بىزدەن كەيىنگى ادەبي بۋىننىڭ ىشىندە شاراپات - اسەرى تيمەگەن جازۋشى جوق دەسەك اسىرىپ ايتپاعان بولامىز.
مەن ءوز زامانداسىم ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆپەن دە سابەڭ ۇيىندە، سابەڭ ارقىلى تانىسقانمىن. ءابدىجامىل جازىپ اكەلگەن «كۋرليانديا» رومانىنىڭ تالاي نۇسقالارىن سابەڭنىڭ تالاي كۇندەر قايتا-قايتا وقىپ، قايتا-قايتا وزىنە وقىتتىرىپ ءادىل پىكىر، تۇزەتۋلەر جاساعانى مەنىڭ ءالى ەسىمدە.
بۇدان جيىرما التى جىل بۇرىن ءسابيت:
«ءبىراق مەن ادام ەمەن ءىزىم تاقىر،
مەيلى جۇرت «التىن» دەسىن، مەيلى — «باقىر»،
جولىندا ءوزىم ەرگەن ۇلى كوشتىڭ
ءبىر تالاي مەن قالدىرعان مۇلىك جاتىر» —
دەسە، ەشكىم ونى ارتىق ايتتى دەمەگەن. ال بۇگىنگى اتا ءسابيتتىڭ سوندا «قالدىرعانىنا» تاعى دا تالاي-تالاي مۇلىك قوسىلعانى كوپكە ايان.
سابەڭ جەتپىسكە كەلگەنىمەن تىنىعۋ دەگەندى بىلمەيتىن، جازباي وتىرا المايتىن جازۋشى. ءبىر كەزدەسكەندە سابەڭنەن جاي-كۇيىن سۇراساڭىز:
— شارشاڭقىراپ ءجۇرمىن. جازۋدى ءسال دوعارىپ، تىنىقسام با دەيمىن، — دەر ەدى. ال سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە جولىڭ ءتۇسىپ، ۇيىنە بارا قالساڭ، سابەڭدى جازۋ ستولىندا كورەرىڭ قاق.
جازۋشى ۇنەمى جازا بەرە المايدى. ءار جازۋشىنىڭ قولى بوس كەزىندە ءار قيلى ەرمەك، ماشىعى بولماق. ال سابەڭدە ونداي ەرمەك تە، ماشىق تا جوق. ونىڭ بار ماشىق - ەرمەگى دە، بار ماشىق — كاسىبى دە جالعىز عانا ادەبيەت. جازۋدان قولى بوساسا، سابەڭ قايتا جازۋعا وتىرادى. قازاق ادەبيەتى - سابەڭنىڭ بار بولمىسى، بار تىنىس اۋاسى. ەرتەرەك جىلداردا سابەڭ:
— مەن بىرنەشە شىعارمانى قاتار جازۋدى ۇناتام، — دەۋشى ەدى. سونىسى راس تا. سىر جونىندە رومان جازىپ ءجۇرىپ، مالىك عابدۋللين جونىندە پوۆەست بىتىرگەنى ەسىمدە. «ءبىزدىڭ زاماننىڭ باتىرلارىنىڭ» ۇستىندە اباي تۋرالى قالىڭ مونوگرافيا اياقتاعانى دا بار.
سابەڭ كوپ جازادى. ەڭ جاقسىسى قينالماي جازادى. كوپ جازۋ، تەز جازۋ - جازۋشى ءۇشىن تاپتىرمايتىن قاسيەت. اپتا سايىن رومان جازىپ باسپاعا تاپسىراتىن جازۋشى بۇرىن دا بولعان، ءقازىر دە بار. ءبىراق مىناداي ۇلى مۇشەلدى توي ۇستىندە سابەڭنىڭ جاڭاعى جاقسى قاسيەتى كەيدە ءمىنى بولىپ كەتەتىنىن جاسىرماۋىمىز كەرەك. سويتسە دە ءبىز ونى كوپ جازاسىڭ، تەز جازاسىڭ دەپ كىنالاي المايمىز. از جازسىن، اقىرىن جازسىن، ءسابيت ءسابيت بولىپ قالا بەرەدى. سابەڭە تالاپ قويعىش كەيىنگى بۋىن - بىزدەر مۇنى بىلسەك كەرەك.
مىناداي ءبىر وقيعا ەسىمدە:
سابەڭنىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى كەزى. الدە قالاي شارۋامەن كابينەتىندە وتىر ەدىم، اتى بەلگىلى ءبىر جازۋشى كىرىپ كەلدى. سونداي اشۋلى. ءسوز ساپتاسىنان اڭعاردىم - اتى بەلگىلى جازۋشى كىتاپ جازعان ەكەن. ول كىتاپتى ءبىر ولەرمەن سىنشى گازەتتە سىناپ تاستاعان ەكەن.
سابەڭ اتى بەلگىلى جازۋشىنى قولداعان جوق. تۇرىپ بارىپ كىتاپ سورەسىنە ءۇڭىلدى:
— بەرى قارا، مىناۋ دانىشپان ليەۆ تولستويدىڭ توقسان ءۇشىنشى تومى. ءبىراق سوڭعى تومى ەمەس بۇل، تولستوي ءجۇز تومنان ارتىق دۇنيە قالدىرعان! سويتسە دە سونىڭ ءبارىن التىن دەي المايمىز. تولستويدى تولستوي ەتكەن، تولستويدى دانىشپان ەتكەن سەن بىلەتىن، مەن بىلەتىن ون شاقتى - اق شىعارماسى.
سابەڭنىڭ وسى ءادىل پىكىرىن ونىڭ وزىنە دە قايتالاپ ايتۋعا بولادى. ءسابيتتى «كادۋىلگى ءسابيت مۇقانوۆ» ەتكەن تالاي-تالاي دۇنيەلەرى بار. ولاردى قالىڭ وقۋشىسىنا كوپتەن ءمالىم.
سابەڭنىڭ تاعى ءبىر كەرەمەت قاسيەتى سونشاما كوپ بىلەتىندىگى. قازىرگى جازۋشى قاۋىمىندا قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن سابەڭدەي بىلەتىن ادام جوق دەسەك تە بولادى. مىنا ءبىر دەتالدى ەسكە الامىن: قازىرگى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ەكىنشى ىشكى بەتىندە «شىعا باستاعانىنا پالەن جىل» - دەگەن ءبىر جول بار. 1953 جىلعا دەيىن وسى ءبىر كىشكەنە انىقتامانى جۋرنال بۇرىشىنا جازىپ وتىرۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەپتى. ءبىز «ەسكى قۇلاقتىڭ» بارىنە دە سۇراۋ سالدىق. سولاردىڭ ىشىندە «جىل قۇسىنىڭ» العاشقى سانىن شىعارىسقاندار دا بار. ءبىراق «پالەن جىل» دەپ ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المادى. سابەڭمەن اقىلداسۋعا تۋرا كەلدى. سابەڭ: «جىل قۇسىنىڭ» العاشقى سانى 1922 جىلى شىققان، - دەپ ىركىلمەي ايتتى. سابەڭ ءسوزى كەيىن ارحيۆتىك ماتەريالمەن ءدال شىقتى.
مەن سابەڭدى جىگىت ءسابيت كەزىندە كوردىم. ءقازىر سابەڭ اتا ءسابيت بولدى.
جىگىت ءسابيتتىڭ دە، اعا، اتا ءسابيتتىڭ دە اينىماس جاقسى قاسيەتى بار. ونىسى - ادەبيەتكە، قالامداس جولداستارىنا، كەيىنگى بۋىنعا قامقورلىعى.
حالقىمىزدىڭ باعىنا، ادەبيەتىمىزدىڭ باعىنا اتا ءسابيت ۇزاق جاساي بەرسىن.
You Might Also Like
-
جول ۇستىندە ەدىم. تاماق ىشەيىن دەپ ۆاگون-رەستورانعا باردىم. ەكى داياشى ءجۇر. ءبىرى قالىڭ ەرىن، دۋدار باس، جيرەن شاش ۇزىن ايەل. بارىلداپ سويلەپ، جەر-كوكتى كوشىرىپ ءجۇر.
-
پەندە شىركىنگە جول دەگەنىڭ قايدا تۇسپەيدى! ءوز مەكەمەمىزدىڭ شارۋاسىمەن كەشە عانا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنەن كەلىپ ەدىم، مىنە، ەندى قيىر شىعىسقا بەت الىپ بارامىن.
