مەنىڭ اۋىلىم
سولتۇستىكتە ءبىر قاناتى ءسىبىردىڭ قالىڭ ورمانىنا سۇڭگىپ، ال قۇبىلا جاعى كەرىلگەن اق سەلەۋلى كەڭ جازىققا اينالىپ كەتەتىن ءبىر اۋدان بار — پرەسنوۆ اۋدانى. قايتىپ ورالماس بالالىق شاعىمدى وتكىزگەن ىستىق ولكە بۇل ماعان. مەن مىنە سول اۋىلىما اسىعىپ كەلەمىن. سەبەبى، وسى ءبىر ىستىق ۇيادان ۇشقانىما، ەڭبەكقور، ساۋىقشىل ورتادان كەتكەنىمە كوپ جىل بولدى. سول ەلدەن ساران كەلەر حاتتاردا ۇنەمى قايتالاپ ايتىلار ءبىر ءجاي بار ەدى: اۋىلدا ۇلان — قايىر وزگەرىس بولىپ جاتىر. كولحوز بايىدى، ەل توعايدى. كەل. ءوز كوزىڭمەن كور! — دەيتىن.
نە وزگەرىس بار ەكەن؟ قالاي وزگەردى ەكەن؟
مەن كوزىمدى جۇمامىن. تۋعان اۋىلىم ەلەستەيدى. جاڭارعان، بايىعان اۋىل ەمەس، باياعى ءوزىم كەتكەندەگى جۇپىنى، جۇدەۋ اۋىل بولىپ ەلەستەيدى.
جاسىراتىن نەسى بار، ول كەزدە مەن وسكەن امانكەلدى اتىنداعى كولحوز تىم كۇيسىز ەدى-اۋ. مىنە، جەتپىس جاستاعى پالۋان دەنەلى ىبىش قارتتىڭ ءۇيى مەنىڭ كوز الدىمدا تۋر. بۇل ۇيدەن سوقتاۋىلداي ءتورت ەڭبەك يەسى شىعاتىن ەدى. ىبىش قارتتىڭ ءوزى استىق سارايىن كۇزەتەتىن. ۇلكەن بالاسى مۇحامەدجان قىسى-جازى دەمەيتىن، سيىر سوڭىندا جۇرەتىن. قۇرمانى بولسا قۇرىلىس بريگاداسىندا، ال كەلىنى دامەن ساۋىنشى ەدى.
وسى ءبىر تاتۋ، ەڭبەكقور سەميا ءار جىل سايىن ەكى-ەكى جارىم مىڭ ەڭبەككۇن تاۋىپ وتىراتىن. سول ەڭبەگىنە ىبىەكەڭ نەشە پۇت استىق، نەشە مىڭ اقشا الاتىن ەدى دەيسىز عوي. ايتايىن: ەڭبەككۇنگە اقشا الۋ دەگەندى ول كەزدە بۇل كولحوزدىڭ شارۋالارى مۇلدە بىلمەيتىن-دى. ال استىق بولسا، و دا تاپشى ەدى. شىعىمسىز جىلى ىبىش سياقتى جاندى - جاقتى ءۇيدىڭ بىرەر اي تالعاجاۋ ەتۋىنە جەتپەيتىن. ال شىققان جىلى ىسىراپ بولاتىن. شارۋا ادامى ءبىر عانا استىققا قاراعان سوڭ كيەر كيىمى مەن ىشەر شايىنىڭ دا، سويار سوعىمىنىڭ دا سالماعى كەلىپ سول استىعىنا تۇسەتىن.
كولحوز مەملەكەت قارىزىنان قۇتىلا المايتىن. مارت تۋىسىمەن «تۇقىم جەتپەيدى» — دەپ اۋدانعا شاۋىپ جۇرەتىن باستىقتى كورەتىنسىڭ. وندا مونشا، كلۋب، ديىرمەن دەگەندى دە بىلمەيتىنبىز. كولحوزشىلار التى اي جاز، التى اي قىستا ءبىر دە ءبىر كينو كورمەيتىن. ءار ءۇيدىڭ بوساعاسىندا مەحنات پەن سوردىڭ ءدال ءبىر وزىندەي بولىپ قول ديىرمەن تۇرۋشى ەدى.
ال مىنە، مەنىڭ سول اۋىلىم وزگەرىپ كەتىپتى. مەن سول وزگەرگەن اۋىلىمدى كورسەم دەپ اسىعامىن.
***
ەل شەگىنە دە ىلىكتىك. بۇرىن ات-اربا عانا جۇرەتىن ەسكى سۇرلەۋ ۇلكەن ماشينا جولىنا اينالىپ كەتىپتى. سول جولمەن زۋلاپ كەلەمىز. ماشينا مىنە ءبىر شوق اعاشتىڭ ىشىنە سۇڭگىپ بارادى. كوزگە ىستىق، كوسەنەي شوعى دەگەن تانىس اعاش. وسى ورماننىڭ ار جاعىندا تۋسىراپ جاتقان اق سەلەۋلى جالپاق ءجون بار. سول جوندى اسساڭ بولدى، ارعى ويدا ءبىر تامشى كوز جاسىنداي ءموپ-مولدىر، دوپ-دوڭگەلەك بولىپ كىشكەنە كول جاتادى. مەن تۋىپ وسكەن كولحوز مەكەندەيتىن ىلىيا كولى ول.
وسىلاي ءار بۇتاسى وزىمە تانىس تۋعان جەرمەن ويشا ىلگەرى كەتىپ قالىپ ەدىم، ماشينا قوسەنەي شوعىنان شىعا بەرە كەنەت جالت بۇرىلدى دا، مەن كورمەگەن جاڭا ءبىر جولعا ءتۇستى. اۋىر ماشينانى جەڭىل قۇيعىتىپ كەلە جاتقان كىشكەنە بويلى بالا شوفەر جادىرا نۇرقانوۆ مەنىڭ وڭىمدەگى سۇراۋدى اڭعاردى بىلەم:
— ءقازىر تۋرا جول جوق، انا الدىمىزداعى جالپاق ءجون تۇگەل ايدالىپ تاستالعان، — دەدى. سودان كەيىن: — باياعى ءوزىڭىز كورگەن دالا ەمەس بۇل، مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. ال سول وزگەرىس دەگەنىڭ مىنا جولدان باستالعان، — دەپ كۇلە سويلەدى.
جاس شوفەردىڭ وسى ءبىر ويلى ءسوزىن قۋاتتاپ كەلەمىن. سوندا دا مەنىڭ كوزىمە وزگەرىستىڭ باسى ءدال وسى بالانىڭ ءوزى سەكىلدەنە بەرەدى.
جادىرا ءبىر كەزدە ءدال وسى اۋىلدا مەنىڭ الدىمدا ساباق وقىعان ەدى. جاسىراتىنى جوق، ناشار وقىعان. كلاستان كلاسقا كوشە الماي وتىرىپ قالعان كەزدەرى دە بولعان. نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر وسى جادىرا كەلەشەگىن كوپ ويلاي بەرەتىن بولدىم. «ساباقتى ناشار وقيدى، نە ادام بولادى بۇل؟» — دەگەن سۇراق كۇندىز-تۇنى ويىمنان كەتپەيتىن. سودان بولسا كەرەك، ءبىر كۇنى مەن ونىڭ اكەسى توققوجين نۇرقانمەن سويلەستىم.
— جادىرا وقۋ وقىپ ماندىتار ءتۇرى جوق، تراكتور كۋرسىنا جىبەرىڭىز، — دەدىم. جادىرام تەرىس اينالىپ كەتتى. دۇنيەنىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن كوپ كوردى دەگەن نۇرەكەڭنىڭ ءوزى دە ۇناتىڭقىراماي قالدى.
— تراكتور ايداپ جۇرگەندەردىڭ قارىق بولىپ جاتقانى بەلگىلى عوي وسىنداعى. ءۇستى-باسىن مايلاعاننان باسقا نە تابارى بار؟ — دەپ ءبىر-اق قايىرعان.
مىنە، بۇل سونداعى جادىرا.
سول ءجايدى مەن ونىڭ ەسىنە سالدىم.
— ول كەزدە تراكتوريستەردىڭ تابىسى از ەدى عوي. رەمونت دەگەنىڭ دە شالا جۇرگىزىلەتىن. التى كۇن جۇرسە، الپىس كۇن ازاسى بولماۋشى ما ەدى. ءقازىر جاعداي باسقا. ءتىپتى بۇل كۇندە سولاردان مول تابىستى حالىق جوق. ەندى تراكتورعا بارۋعا ابدەن بولادى، — دەپ جاۋاپ بەردى ول. ورنىقتى جىگىت بولعان. ءوزى جۋىردا عانا ۇيلەنگەن ەكەن. ءالى دە ەڭبەكتەن قالماعان اكەنىڭ قازىرگى قولعاناتى، كەلەشەكتەگى مىقتى تىرەگى سياقتى.
جادىرا تاعدىرى مەنى قاتتى قۋانتتى.
بۇل بۇرىن «ىلىيا»، «تالپىن» دەگەن قويىنداس جاتقان شارقى شاعىن ەكى كولحوز ەدى. جانى ارالاس، قويى قورالاس دەگەندەي، كورشىنىڭ ىشىندەگى تاتۋى دا سولار بولاتىن. مىنە، ەندى ورايى كەلگەن سوڭ ىرىلەنىپ، مال-مۇلىكتى قوسىپ ءبىر كولحوزعا اينالعان.
ءبىز ەڭ الدىمەن تۋعان كولحوزدىڭ ءبىرىنشى بريگاداسىندا بولدىق. اۋماقتى ورامدى قورشاپ العان ۇلكەن اۋلانىڭ ءىشى تولاسسىز قيمىل. قىرمان قاقپاسىندا ۇلكەن اۆتوتارازى تۇر. اراشا قۇجىناعان كوپ ساموسۆال ماشينالار ءالسىن-الى سول تارازىعا كەلىپ ءسال كىدىرەدى دە، ۇلكەن سارايعا ەنە بەرىپ قاناتىن قومداعان بۇركىتشە جاۋىرىنىن كۇدىرەيتەدى. سودان كەيىن ارتىندا شۇبالعان شاڭ قالدىرىپ، قىر اسىپ بارا جاتقانىن ءبىر-اق كورەسىڭ. بۇل شاقتا كولحوز دالاسىندا وتىز التى كومباين جۇمىس ىستەيدى ەكەن. سودان تۇسكەن استىقتى تاسىپ ۇلگەرۋ وڭاي شارۋا ەمەس قوي.
باياعى تانىس تا جاقىن ادامدار. مىنە، مىناۋ اۋىلدا «ادال سارى» اتانعان مولداش مۇسابايەۆ. شىنىندا كولحوز شارۋاشىلىعىنا جانى اشيتىن ادال سارىنىڭ ءداپ ءوزى. ونىڭ ۇزاق جىلدىق ىس-تاجىريبەسى سونى تانىتادى. مولداش سوڭعى جيىرما جىل بويىنا كولحوزدىڭ ەسەپ - قيسابىن جۇرگىزدى. ەندى شارۋاشىلىعى ۇلعايعان ءىرى كولحوز پرەدسەداتەلەي ورىنباسارى. وزگەرمەگەن. اقىرىن عانا كۇڭك ەتە ءتۇسىپ تەرىس اينالىپ كەتەتىن، سوندا دا دەگەنىن ىستەتتىرەتىن باياعى قالپى.
— وسى بەس كۇندىكتە مەملەكەتپەن ەسەپ ايىرىسامىز با دەپ ەدىك، ابىگەر بولىپ جاتىرمىز، — دەدى ول ءبىزدى قارسى الىپ تۇرىپ.
ابىگەر بولىپ؟ جو-وق قاربالاستىق بارى راس، ءبىراق ابىگەرلىك سەزىلمەيدى. جۇرت قيمىلى باياۋ سەكىلدى. ءدان اقتاعانداردىڭ ىشىنەن ءتىپتى ماڭدايى جىپسىگەن ءبىرىن كورمەيسىڭ. ونىڭ سەبەبى دە بار. مۇنداعى ازعانا توپتىڭ كوبى باقىلاۋشى عانا. ون ەكى كيلوۆاتتىق كىشكەنە موتور دامىلسىز جۇمىس ىستەپ تۇر. وسىنداعى ءدان ۇشىرعىش، ءدان اقتاعىش، ءدان ارتقىش قۇرالداردىڭ ءبارىن دە قوزعالتىپ قويعان سول ەلەكتر قۋاتى. ماشينا قيمىلى شاپشاڭ دا، ادام قيمىلى پاڭ كورىنەدى. ال ولار تاپ وسىلاي پاڭ ءجۇرىپ-اق كۇن سايىن مەملەكەتكە جيىرما مىڭ پۇتتان استىق وتكىزە الادى ەكەن. ءبىر كۇندە جيىرما مىڭ پۇت!
مەنىڭ ەسىمە وسىدان ون جىل بۇرىنعى ەگىن وراعى كەلىپ تۇسەدى. شىن قىزىل تاناۋ ابىگەرلىك سول كەزدە بولاتىن ەدى-اۋ. جۇرت كوبىنە جۇمىسقا شىقپايتىن. بىرەۋدىڭ باسى اۋىرادى، بىرەۋدىڭ بالتىرى سىزدايدى. ايتەۋىر جۇمىسقا شىقپاۋعا دالەل تابىلادى. كولحوز بەلسەندىلەرى ءار ءۇيدىڭ ەسىگىن قاعىپ جۇرگەنى. بىرەۋگە ۇرسادى، ەكىنشىنى قورقىتادى، ءۇشىنشىنى بالاعا ۇقساتىپ الداماق بولادى. ىرىڭ-جىرىڭ ءبىر دۇنيە. وسىنداي حالدە كولحوز پرەدسەداتەلى قاراپ وتىرا الا ما. بەلسەندىلەردىڭ سوڭىنان ءوزى جۇرەدى. ءتىپتى اسقىنىپ كەتكەن ءبىر شاق بولسا كەرەك، ءبىر رەتتە اتقا ءمىنىپ الىپ: «ءورت! ءورت! قارا ءورت قاپتاپ كەلەدى. الدىنان شىعىڭدار!» — دەپ كوشەدە شاپقىلاپ ايقايلاعانى دا بولعان. ەندى بايقاسام، جۇمىسقا قۇلىقسىزدىقتىڭ باستى سەبەبى — الار تابىستىڭ ماردىمسىزدىعىندا ەكەن.
قايتسە دە تارتىپكە مويىن سۇنعان ادال حالىق قوي، ساسكە تۇستە بولسا دا قىرمان باسىنا جينالاتىن. ونداعان كۇرەك اسپانعا كوتەرىلەدى، بيداي ۇشىرادى. ءۇش تاعاندى موسىدا قول ەلەۋىش يزەڭدەي باستايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە كىشى بەسىن بولادى. قىرىق رۋلى ەلدەي ودان -بۇدان قۇرالعان وگىزدى، اتتى، سيىرلى استىق كەرۋەنى مەملەكەت قويماسىنا قاراي ۇباپ -شۇباپ جونەلە بەرەدى. ەندى ءبىر ۋاقىتتا كۇن ۇياسىنا قونادى. قىبىرلاي باسىپ قىر اسىپ بارا جاتقان ۇلكەن كوشكە ۇزاق قاراپ، ۇزاتىپ سالعان جاڭاعى مولداش مۇسابايەۆتى كورەتىنسىڭ. سوندا ول ايرىقشا ءبىر ىرزالىقپەن:
— بۇگىن، مىنە ەكى ءجۇز پۇت استىق جونەلتتىك، — دەۋشى ەدى.
— ەكى ءجۇز پۇت؟!
بۇل كەشەگى مەن بۇگىنگى كۇننىڭ ادىمى. وسى ءبىر «كەشەگىمىز»، «بۇگىنگىمىز» — دەپ وتكەندەگى شاعىڭدى قازىرگىنىڭ مولىمەن سالىستىرا بەرۋ دەگەننىڭ ءوزى جاۋىر بولعان كونە ءادىس قوي. الايدا اراعا تالاي جىل سالىپ ورالعانىمدا تۋعان اۋىلىمدا بولعان وزگەرىستى وسىلاي سالىستىرماققا امالىم بولمادى.
مەن ىبىش قارتپەن وسى قىرمان باسىندا كەزدەستىم. باياعى تىڭ دا سەرگەك قالپى. ىبەكەڭ ءوز ءۇيىنىڭ ۇلەسىنە تيگەن استىقتى الا كەلىپتى.
ءبىراق بۇرىنعىداي قاپپەن دە، كولىكپەن دە ەمەس، ءۇش توننالىق ەكى ماشينانى باستاپ كەلدى. ماشينالاردى تاۋداي بولىپ وقشاۋ ءۇيىلىپ جاتقان التىن دانگە جىبەردى دە، ءوزى بىزگە بەتتەدى.
— ىبەكە، مۇنشاما استىقتىڭ ءبارىن قايتا بەرمەكسىز؟ — دەپ قالجىڭدادىم مەن.
قارت تاياعىنا سۇيەنە بەرىپ مۇرتىنان كۇلدى:
— تۇقىمىن قۇيىپ الا الماعان كولحوز بولسا، قارىزعا بەرەمىن.
كولحوزدا ۇزاق جىل كىلتشى بولىپ ىستەگەن قارا مۇرت ءالمىرزا سوزگە ارالاستى:
— بۇرىنعى ىرىلەنبەي تۇرعان كەزدە كولحوزعا كەرەك تۇقىم قورى وسى مىنا بيىل بارىپ ىبەكەڭ البارىنا ۇيىلەتىن استىقتان اسىپ تا كەتە بەرمەيتىن.
— ءجون ايتاسىڭ، — دەپ ءبىزدىڭ قاسىمىزدا تۇرعان بەتىندە قوراسان داعى بار مىسىق كوز جالپاق سارى ءالمىرزانىڭ ءسوزىن ءتىرىلتتى. بۇل كولحوز ۇيىمداسقاننان بەرى ادال ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان ءبيسارىنىڭ رامازانى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «وي، دوڭىز!» — دەپ سويلەيتىن بولعاندىقتان ەل ىشىندە «دوڭىز» اتالىپ كەتكەن ءبىر دوعا، قاتال ادام. — بيىل استىققا شاش ەتەكتەن بولاتىن ءتۇرىمىز بار. ءتىپتى ەگىن شىقپايدى دەگەندى ۇمىتتىق قوي، شىراعىم. شۇكىرشىلىك. ال ءبىر كەزدە جۇگەرىنىڭ قارا كوجەسىنە تارىققان كۇنىمىز دە بولعان. سەن بالا ەدىڭ وندا، بىلە بەرمەۋىڭ دە مۇمكىن، — دەدى رامازان.
جوق، مەن بالا بولسام دا كوجەلىككە زار كۇندى ۇمىتپاپپىن. اتى-شۋلى 1931 جىلدىڭ كوكتەمى. قىس بويى اق تۇتەك بورانمەن، اشتىقپەن، كولحوز قۇرىلىسىنىڭ جاۋلارىمەن الىسىپ شالدىققان ەل ەگىنگە شىقتى. ءبىر جاقسىسى كولحوزعا اربا-اربا جۇگەرى كەلە باستادى. جۇمىس ىستەگەندەر ەندى پاەك الاتىن بولدى. ەرتەمەن ەڭبەك ىستەۋگە جارايتىندار جۇمىسقا اتتانادى. قوس باسىندا وسى رامازاننىڭ ايەلى ايشا ەكەۋىمىز-اق قالامىز. مەن بالا بولعاندىقتان قالامىن. ال ايشا بولسا اس پىسىرەدى. جۇرت وعان ولشەپ كوجەلىگىن قالدىرىپ كەتەدى.
كىشى بەسىندە ايشا وت جاعادى. كىشكەنە قازان اسىلعان شاعىن وشاقتار جىپىرلاي باستايدى. مەن دە قاراپ وتىرمايمىن. شوپشەك تەرىپ اكەلىپ كومەكتەسكەن بولامىن. ءسويتىپ جۇرگەندە كەش تۇسەدى. كۇن ۇزاق باس بىلمەيتىن اساۋ دا ارىق-تۇراق سيىرمەن الىسىپ، ارىپ-اشىپ شارشاپ جەر جىرتىپ كەلگەن جۇرت جۇگەرى كوجەگە جاپىرلاسادى. ال ايشا بولسا ءوز قازانىن سوندا عانا كوتەرە باستاۋشى ەدى. ويتكەنى راكەڭ ايەلىنە سەنبەيتىن. جۇگەرى سالعان جاشىكتىڭ كىلتى ۇنەمى ءوز قالتاسىندا جۇرەتىن. كوجەنىڭ تاتىمىن بايقايمىن دەپ وجاۋدان ۇرتتاماق بولعان ايشانىڭ تالاي رەت سوگىس تە ەستىگەنىن بىلەمىن. رامازاننىڭ سونداعى: «وي، دوڭىز، مەنەن بۇرىن اۋىز سالىپ اكەتىپ بارا ما، تارت قولىڭدى!» دەيتىن ءسوزى كۇنى بۇگىن قۇلاعىمدا تۇرعانداي.
سويتكەن رامازان مىنە ەندى ادال ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا اۋىلداعى مول داۋلەتتى، ىرگەلى ءبىر ۇيگە اينالعان. باياعى ۇساقتىقتىڭ ءىزى دە جوق. قولى اشىق، قوناق اسىعا مىرزا ءۇي. ءبىر ءدام ۇستىندە اڭگىمە سول جۇگەرى كوجە جايىنا اۋىسىپ كەتىپ ەدى. راكەڭ:
— قايداعى جوق ەستەرىڭە كەلەدى ەكەن تۇگە، ودان دا مىنا ءدام الىڭدار. كىسىنى كىسى جازعىراتىن زامان ەمەس-تى ول كەز، — دەپ قىزاراقتاي سويلەدى. — ادال ەڭبەك ەتتىك. ۇكىمەت جارىقتىق جەتكىزدى مىنە.
وسى رەتتە مەن ەكى نارسەنى ويعا تۇيەمىن: بىرىنشىدەن، كولحوزداسقاننان بەرگى جيىرما -جيىرما بەس جىل ادام تابيعاتىن مۇلدە وزگەرتىپ جىبەرگەن. كىسىنى كىسى جازعىراتىن زامان بولماي-اق قويسىن ول كەز. سوندا دا كولحوزشىلاردىڭ كوبى سەنىپ ايشاعا كوجەلىگىن قالدىرىپ كەتىپ جاتقاندا ءوز ايەلىنە كۇدىكپەن قارايتىن رامازانعا نە كۇن تۋىپتى؟! بۇل «ادامعا ادام قاسقىر» — دەگەن ەسكى زامان مىنەزىنىڭ سالقىنى بولسا كەرەك-تى. سونى تابيعاتى وزگەرگەن راكەڭنىڭ ءوزى دە تۇسىنگەن ەندى. قىزاراقتايتىنى دا سودان.
ەكىنشىدەن، ەڭبەك بەينەت ەمەس، زەينەتكە اينالعان. «پالەنشە وتكەن جىلى پالەن ىستەپ ەدى، پالەن مىڭ تاپتى عوي»، — دەگەن ەكىنىڭ اۋزىنان شىعار ماقتانىش ءسوز. بۇرىن جۇرتتىڭ جۇمىسقا قالاي شىعاتىنىن ايتتىم عوي جوعارىدا. ال ەندى ءبىرلى-جارىم كەجىر، كەرەناۋ تابىلا قالسا، «سەلەڭدەپ بوس جۇرەدى، نە وڭار دەيسىڭ!» — دەپ كوپشىلىك وندايدى ايىپتاپ وتىرادى ەكەن.
قىزىق ءبىر ءجاي: اۋەلگى كۇندەرى مەن ەرتەمەن شىرقاپ سالعان اننەن ويانىپ ءجۇردىم. اسەم ساز تەربەپ وياتادى مەنى. جۇگىرىپ سىرتقا شىعامىن. جۇك ماشيناسىنىڭ ءۇستى ساحنا ىسپەتتەس. كوڭىلدى جاستار كەتىپ بارا جاتادى. كەيىن ءبىلدىم، بۇلار فەرماداعى جاستار ەكەن. جۇمىسقا ماشينامەن بارادى، ءان شىرقاپ بارادى، جۇمىستان ماشينامەن قايتادى، ءان شىرقاپ قايتادى. بۇل مەنى ايرىقشا قۋانتادى. ويتكەنى سوناۋ سيىرمەن ەگىن سالىپ جۇرگەن كەزدە جۇمىسقا ولەڭدەتىپ شىعۋ دەگەن ءداستۇر بولمايتىن. سەبەبى دە بار. ونداعى ەڭبەكتىڭ زەينەتى جوق تا، بەينەتى كوپ، راحاتى از دا، ازابى مول ەدى.
بۇگىنگى ەڭبەكتىڭ بار اۋىرىن تەحنيكا كوتەرەدى، راحاتىن ادام كورەدى. ماشينا كولحوز شارۋاشىلىعىنا عانا ەمەس، كولحوزشىنىڭ ازىن - اۋلاق جەكە مەنشىك شارۋاشىلىعىنا دا باتىل ارالاسىپ كەتكەن. وگورود سالاتىن ماشينا، كولحوزشى مالىنا ءشوپ اكەپ بەرەتىن ماشينا. ءتىپتى وتىن-سۋ دا تراكتورمەن تاسىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ماشينا بۇگىنگى شارۋانىڭ قول بالاسىنا اينالعان. ءبىر عاجابى وسىنىڭ ءبارى كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ ەلەۋسىز ءبىر كورىنىستەرى بولىپ كەتكەن. تەك وتكەن كۇندى ەسكە الا باستاساڭ، سوندا عانا ءقادىرىن تۇسىنگەندەي بولاسىڭ.
* * *
مەنىڭ اۋىلىمنىڭ ەندىگى ءبىر كوزگە تۇسەرى ءۇي-جاي وزگەرىسى. بۇرىن بۇل ولكەدە بالشىق ءۇي دەگەن بولاتىن. ونىڭ تۇرۋى دا، قۇلاۋى دا وڭاي ەدى. ءبىر شارۋا باسپاناسىز قالسا، ءتۇس كەزىندە ويپاڭ جەرگە سوقا اپارىپ سالاتىن، ون شاقتى جىگىت اۋدارىلىپ تۇسكەن شىمدى تاسىپ اكەلىپ، كەسىپ-كەسىپ بىرىنە-بىرىن قالايتىن دا، كەشكە دەيىن ءۇي قۇرامىنا كەلتىرۋشى ەدى. مۇنى ول جاقتا «پومىش سالۋ» دەيدى. ءبىراق مۇنداي ءۇيدىڭ عۇمىرى تورت-بەس-اق جىل. اۋەلى قابىرعالارى جان-جاققا شالقايا تارتىپ شاتىناي باستايدى، سودان كەيىن باسىلا، الاسارا بەرەدى دە وتىرىپ قالاتىن. ءبىراق مۇنى ەلەپ ءۇي تۇرعىزۋدىڭ باسقا ءبىر ادىستەرىن تابايىن دەيتىن ءبىر جان تابىلسايشى سوندا. سوعىستان كەيىنگى ءبىر جىلى قاجىمۇرات دەگەن كولحوزشىنىڭ بالشىق ءۇيى قۇلاپ قالدى. جۇرت پومىش سالۋعا جينالدى. مەن سوندا قاجەكەڭە:
— كۇشىڭىز عوي جەتەدى، مىنا كورشى جەكە كولدەگى ۋكراين شارۋالارىنا ۇقساتىپ، تىم بولماسا، قۇيما ءۇي سوقتىرساڭىز قايتەدى؟ — دەدىم.
— باسپاقتاعى تاۋسىلعانشا باس امان بولسىن. بۇل قۇلاعانشا امان بولساق بولدى، ءبىر رەتى تابىلار، — دەپ جاۋاپ بەرگەن قاجەكەڭ.
مىنە، ەندى مەنىڭ اۋىلىمداعىلار قۇيما. نەمەسە سوقپاق ۇيلەردىڭ بەرىكتىگى مەن ارتىقتىعىن تاني باستاعان.
ەڭسەسى بيىك، اق شاتىرلى ۇيلەر قاناتىن كەڭ جايىپ كوبەيىپ كەلەدى ەكەن. سونداي ءساندى ۇلكەن ءۇيدىڭ ءبىرى باياعى قاجەكەڭدىكى بولىپ شىقتى. ول ءوزى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەگى، ءقادىرلى ءبىر ادام ەدى، سالەمدەسە باردىم.
— ال قاجە، جاقسى ەتىپ ءۇي سالعان ەكەنسىز. ءوزى مىقتى، ءىشى قۇتتى بولسىن، — دەدىم مەن.
قاجىمۇرات تەگى باياعىدا ءوزى ايتقان باسپاق پەن باس اماندىعى دەگەندى ەسىنە الدى بىلەم، كۇلدى.
— مىقتى ءۇي بولعاندا قانداي. بالانىڭ بالاسىنا كەتەدى، — دەدى. سودان كەيىن ويلانتار ءبىر ءجايدى سويلەپ كەتتى. - شىراعىم، ءبىز وسى كوزىمىزدىڭ الدىنداعىعا عانا يە، بالا ىسپەتتەس ادامبىز با دەپ شامالايمىن. مىنا تۇرعان جەكە كولدە ماكالاي دەگەن تامىرىم بار. الگى اقساق شودىردىڭ بالاسى. اكەسى مەن اكەم تامىر بولعان. ءۇيىن بىلەتىن دە شىعارسىڭ. قول جاقتا. قۇيما ءۇي عوي. سونى شودىردىڭ اكەسىنىڭ اكەسى سالىپ كەتىپتى. ءجۇز جىل تۇرعان ءۇي. ءالى دە تالايعا كەتەر ءتۇرى بار. ال مەن بولسام، قىسقا كۇندە قىرىق جەرگە قوندىم دەگەندەي سوڭعى ون بەس جىلدا ءۇش-تورت رەت ءۇي قابىرعاسىن كوتەرىپپىن. سوندا انا كۇندە بارىپ جۇرگەن ماكالايدىڭ ءۇيى جايىندا نەگە ويلامادىم ەكەن دەسەڭشى!.. مىنە، ەندى كەش بولسا دا الگى جامان ءىنىڭ مانسۇر بالانىڭ ارقاسىندا مىنا ءبىر ءۇيدى قالقايتتىق. مىقتىلىعىنا كوزىم جەتەدى. قۇتتى بولسىن دەگەن ادال تىلەۋىڭە راحمەت، — دەپ توقتادى ول. ءبىر قاجىمۇرات ەمەس، بۇل وسىنداعى كوپشىلىكتىڭ پىكىرى. بۇرىن بار شارۋاشىلىعى مال تۇياعىنا باعىنعان ەل ىرگەلى، بەرىك قورا-قوپسى، ءۇي-جايدىڭ ءمانىن ەندى تۇسىنە باستاعانعا ۇقسايدى. ويلانتارى دا وسى قاجەڭ ءسوزىنىڭ.
* * *
ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ۇيگە قاپساعاي دەنەلى ءبىر جوساتتى ءداۋ قارا كەلدى. بۇل وسى اۋىلداعى كوپ كومبايننىڭ ءبىرىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان تاپا ۇلى ءسابيت دەگەن كىسى.
— ناۋقان ۋاقىتى عوي، قاراعىم، بوساي المادىم. اتتاناتىن دا كەزىڭ جاقىنداعان شىعار، ءتىپتى كورىسە الماي قالىپ جۇرەرمىن دەپ ادەيى سالەمدەسە كەلدىم. كومبايندى الگى ءوزىڭ بىلەتىن بوقمۇرىن بالا جۇرگىزىپ قالدى. ءبىراق ءقازىر سويتالداي جىگىت، — ەر جەتتى، قولقانات بولدى، — دەدى ول وراق مۇرتىن شيراتىپ.
ساكەن ەكەۋمىز سىرتقا شىقتىق. كوپ اڭگىمەلەستىك. ۇلكەن بالاسى جاڭاعى ايتقانىنداي ەر جەتكەن، وزىنە كومەكشى بولىپ كومباين شتۋرۆالىندا ىستەيدى ەكەن. وتكەن جىلى بەس ءجۇز گەكتار ەگىن ورىپ جاقسى ابىرويمەن شىققان. بيىلعى تابىسى دا از كورىنبەيدى.
ءبىز وسىلاي اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ ىلىيا كولىنىڭ دوڭىنە شىعىپ كەتكەنىمىزدى بايقاماي قالىپپىز. ارعى قىرقا تۇگەلىمەن ەگىنجاي. سول ەگىنجايدا مالشا ءورىپ كومباين ءجۇر. اعىلعان ماشينادا سان جوق.
ساكەن قولىمەن ماڭدايىن قالقالاپ سولاي قاراي كوز سالدى. سودان كەيىن:
— الگى بوقمۇرىن ءبىر شي شىعارعان با دەيمىن، كومباينى توقتاپ تۇر عوي. رەنجىمەسەڭ بارعانىم جون بولار، — دەپ كۇرەكتەي الاقانىمەن قولىمدى قاتتى قىستى. — ال قاراعىم، جات باۋىر بولىپ الىستاي بەرمەي، ءجيى-جيى كەلىپ تۇرساڭدارشى اۋىلعا. شەت جايلاعاننىڭ قىزىعى بولسا، ءبىز دە كورگەنبىز. اينالىپ كەلىپ تاپتىق قوي تۋعان جەردى. — ساكەن وسىنى ايتتى دا، ادىمداي باسىپ اياڭداپ كەتتى. مەن ونىڭ ارتىنان قاراپ تۇرمىن. قاراپ تۇرىپ ويلاپ تۇرمىن. 1934 جىل. قىستىڭ ىمىرت شاعى ەدى. سول جىلى كولحوز كەڭسەسىنىڭ ءۇيى قۇلاپ قالىپ، قاسەنوۆ ءنابي دەگەن شارۋا ۇيىنە كوشىپ بارعان. ءبارىمىز دە سوندا وتىرعانبىز. كەنەت قىراۋ باسقان ەسىك سىقىرلاي اشىلدى دا، لاپ ەتىپ اق بۋ كىردى. سودان كەيىن وسى ءسابيت كورىندى. وتىرعاندار ونىمەن سولعىن امانداستى. قايدان جۇرگەنىن دە، قايدا باراتىنىن دا سۇرامادى. ويتكەنى ءسابيت وسىدان بىرەر جىل بۇرىن كولحوزدان قاشىپ كەتكەن بولاتىن.
— اداسقاننىڭ الدى جون، ارتى سوقپاق دەگەن بار عوي. وسىنىمىز ءجون دەپ كەتىپ ەدىم، اداسقانىمدى ءبىلىپ قايتىپ كەلدىم مىنە. ۋا، اعايىن، ورتالارىندا ويناقتاپ جۇرگەن لاق ەدىم، اڭداۋسىزدا وت باستىم. كەشىرەر دەپ كەلدىم. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىقتاماس، كوتەرەر، سۇيەر دەپ كەلدىم، — دەدى ءسابيت. ونىڭ بۇل ءسوزى ەسكى حيسسالاردا كەزدەسەتىن جالعىز-جارىم باتىر سوزىندەي قاتتى اسەر ەتتى ماعان. مەن ونى اياپ كەتتىم. ءبىراق كولحوز بەلسەندىلەرى ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەمەدى، سىرعىتپا جاۋاپپەن رەڭ بەرمەي قالدى. مەن سوندا: نە قىلعان تاس باۋىر ەدى بۇلار، مىناداي تاۋسىلا سويلەپ، اياققا جىعىلعان جاننىڭ قاتەلىگىن نەگە كەشپەسكە؟ — دەپ رەنجىپ قالدىم. ءبىراق كولحوز بەلسەندىلەرى ساعىنىپ وتىرعان ادامشا بىردەن شولپ ەتە تۇسپەيىك دەپ سىر بۇكسە كەرەك، كوپ كەشىكپەي كوپشىلىك جينالىسى شاقىرىلدى. ءسابيت كولحوزعا قايتا مۇشە بولىپ كىردى.
...مىنە، مىنا الىستاپ بارا جاتقان قاپساعاي دەنەلى قارا كىسى سونداعى ءسابيت. وتكەن كۇننىڭ سول ءبىر كوڭىلسىز ەلەسىن ەسىنە الدى ما، جوق پا، مەن ونى بىلمەيمىن. قايتسە دە ماعان ءبىر ماقتانىش وي كەلدى. سول ءبىر قىسقى كەشتە بۇل اعايىن كولحوز ەسىگىن كەلىپ قاعىپ تۇر ەدى. مىنە ەندى وسى اۋىلدىڭ جاناشىر جاقىنى، كولحوز شارۋاشىلىعىنىڭ شىن يەسى بولىپ ەركىن باسىپ تورىندە كەتىپ بارادى.
اسىلى كولحوزدان تىس جەردەگى شارۋا ادامىنىڭ كورگەن كۇنى نە دەيسىڭ!
* * *
كەش بولعانىن دا بىلمەي قالىپپىن. باتىس جاقتى القىزىل نۇرعا مالىپ كۇن باتىپ بارادى. مەن ەندى اۋىلدىڭ ەكىنشى جاعىمەن اينالىپ ءجۇردىم. مىنە، مىناۋ «كىشكەنە سور» دەگەن كول. جاڭبىرى جوق كەيبىر شامىرقانعان ىستىق جازدا تۇز بايلانادى. ارتىنگى ءبىر زاماندا وسى كولدىڭ تۋزىن كاسىپ ەتىپ تە كۇن كورگەن كەز بولىپتى. سوردىڭ شىعىس جاعىندا اۋىلعا ىرگەلەس مولا بار. وسى كولحوزدىڭ وزىمەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان مولا. وندا دا قيان - قيلى تاعدىردىڭ ادامدارى جاتىر. مىنە، مىناۋ قوماقتى ءبىر توبەدە قىرشىنداي ون جىگىت بار. كولحوز مالىنا شابۋىل جاساعان قاراقشىلارمەن ايقاستا ءشايت كەتكەن. مىناۋ ءبىر تاپ جاۋىنىڭ قولىنان قازا بولعان كولحوز بەلسەندىسى. ال مىنا جەردە جامبولات دەگەن قارتتىڭ بەيىتى. ول ءوزى ءبىر ءۇيلى جاننان جالعىز قالعان ەدى. وتىز ءبىرىنشى جىلدىڭ قىسىندا وپات بولدى. بۇل ءبىر مەنىڭ بالا كوڭىلىمە وشپەس تاڭباسىن قالدىرعان، ەستەن كەتپەس وقيعا. كولحوزدىڭ باس كوتەرەرلەرى جاۋمەن الىسىپ جاتقان كەز. اكەم جامبولاتتى شىعارۋعا جالعىز كەلدى، قاسىندا مەن بارمىن. اق كۇرتىك قورانىڭ توبەسىنەن ءجۇرىپ كەتكەن. ەسىككە جاقىنداپ بولمايدى. سودان امال قايسى، اكەم تەرەزەنى قاراتتى. ولىكتى ارقانمەن تارتىپ شىعاردى دا جالعىز اپارىپ جەرلەدى... ايتا بەرسە بۇل كوپ تاريح.
مەن، مىنە اۋىلعا بەتتەپ كەلەمىن. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاس قارايعان شاق. قىرمان باسىنان ەلەكتر جارىعى جىمىڭدايدى. ال جۇلدىزدى ال قاراكوك اسپان ءبىر قالىپپەن جاعاعا باياۋ سوعىپ تىنىش شايقالعان ىلىيا كولىنە توڭكەرىلە ءتۇسىپ جاتىر. ماناتى ءسابيت اسقان قىرقادان كومباين داۋسى كەلەدى. ابالاپ يت ۇرەدى. ەندى ءبىر جاقتان جاستار شىرقاعان ءان سازى كەلىپ جەتتى. ءبىر اۋىق الدە قايدان تەزەك ءتۇتىنىنىڭ اششى ءيىسى كەلدى.
ءومىر سىرىنا، سازدى ۇنگە تولى ادەمى كەش.
مەن، مىنە، ءجۇرىپ كەلەمىن. قارسى الدىمدا تۋعان اۋىلىم جاتىر. مارقايعان، وزگەرگەن اۋىل. ونىڭ تاريحى دا شاعىن. سوندا دا وتكەن كۇنىنە كوز سالساق، تالاي رومانعا تيەك بولار تالاي قالتارىس بۇرالاڭ جولى جاتىر، كەلەر كۇنىنە كوز سالساڭ، جارقىن ءۇمىت بار، باقىتتى بولاشاق بار. مەنىڭ اۋىلىم قاناتى قاتقان قىران قۇس سياقتى. ول ءقازىر بيىك بەلگە شىققان. مىنە، ەندى قاناتىن قومداپ، قۇز-قياعا سامعاپ بارا جاتقانداي.
You Might Also Like
-
ءسويتىپ، مەنىڭ تۇمەن قالاسىنا كەلگەنىمە دە ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالدى. باسىندا قان سورپاسى شىعىپ جاتقان باتىسقا جىبەرمەي، شىعىسقا اتتاندىرعانى نەسى دەپ كۇدىكتەنگەن دە ەدىم. ءبىراق تۇمەندە دە قۋاناتىنداي...
-
دەمالىس كۇنى. ءىرىلى-ۋاقتى بەس بالا اۋلا ىشىندە قۇم تومپەشىكتە ويناپ ءجۇردى. سابيلەر قىلىعىن قىزىقتاپ ۆەراندادا وتىرمىن. ولار بولسا، مەنى كورگەن جوق. جۇمىستارى قاۋىرت. ەشكىمگە زەر سالار ەمەس. رەنجىسپ...
