احىران باستىعى
باسقارما جيىلىسى ءبىرسىپىرا سالىستىرىپ كەلىپ، قورعامبەككە توقتادى.
— سول جارار، ءا؟ ءوزى پارتيزان، ءوزى باتىراق، ءوزى ەكپىندى، وسىدان ارتىق كىمىمىز بار ءبىزدىڭ؟ — دەدى باسقارما اعاسى كوتەرىلە ءتۇسىپ.
— ءتۇۋ... قورعامبەك جارامايدى دەگەندەردىڭ...
ساعىندىق قارسى ەكەنىن دە، كوپتىڭ پىكىرىنە قوسىلاتىنىن دا اشىپ ايتپاي، بەتىن تىرجيتا ءتۇسىپ، بىرەسە شاتاب وتتىڭ قاعازىن اقتارىپ، بىرەسە شوتتى قاققان بوپ، باسقارمانىڭ تالقىلاپ وتىرعان ماسەلەسىمەن جۇمىسى جوق ادام تارىزدەنە قالدى.
— ءاي، ساعىندىق، سەن نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟ ارتىنان بىردەمە بولسا، "مەن قوسىلماي قالىپ ەم" دەپ شاپ بەرەتىنىڭ بار. قارسى بولساڭ، وسى باستان ايت "ەمەنيەندى"1، — دەدى باسقارما اعاسى وعان شاپ ەتىپ.
— مەن دەگەندە جىنىڭ بار ما وسى سەنىڭ؟
— ەمەنيەندى ايت دەيمىن.
— ايتىپ وتىرعان جوق پا جۇرت؟
— ءوزىڭ شە؟ باسقارما مۇشەسى ەمەسسىڭ بە؟
ساعىندىق ۇندەمەدى. ساقان ەرنىنە ناسىبايىن قىسىپ جاتىپ:
— ساعىندىقتىڭ ويىن مەن بىلەم، — دەدى ول، — ەگىن كۇزەتىنىڭ باستىعىنا قورەكەڭدى لايىقسىنبايدى ەمەس. بىرەر جۇمىس بولا قالسا اكتى ىستەۋ كەرەك، جازۋ-سىزۋ كەرەك. قورەكەڭنىڭ قولى جازۋ بىلمەيدى، وسى جاعىن ايتادى ول. وسىلاي عوي، ساعىندىق، ءا؟
ساعىندىق تاعى ۇندەمەدى. بىرەر ماسەلە تۋرالى بۇرا تارتسا، ساعىندىق ءوز پىكىرىن وتكىزگەنشە ەجەلەنىپ بولۋشى ەدى، مىنا قورعامبەكتىڭ ماسەلەسى قيىنىراق سوقتى. قورعامبەكتى ياچەيكا ۇسىنعان ەكەن دەپ ەسىتىپ ەدى ساعىندىق. باسقارما اعاسىنىڭ جەدەلدەتىپ وتىرۋى دا تەگىن ەمەس.
— بولسىن، بولسىن... مەن قارسى ەمەسپىن، — دەدى ساعىندىق از-كەم ويلانىپ، كۇرسىنىپ.
ۇيا حاتشىسى قامزا ساعىندىققا كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويدى.
قورعامبەك ەگىن كۇزەتىنىڭ باستىعى بولدى. مۇنى ول قالاپ العان جوق. مال فەرماسىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەپ كەلەدى. و دا جاۋاپتى جۇمىستىڭ ءبىرى. ياچەيكا حاتشىسى كەشە بۇعان كەپ: "ەگىن كۇزەتىنىڭ باستىعى بولاسىڭ" دەگەن سوڭ، ءسوزسىز ريزالىعىن ءبىلدىردى. جۇمىستىڭ قاي جەرىندە ولقىلىق بولسا، قورعامبەك ىلعي سوعان جۇمسالۋمەن كەلەدى. ءوزىن سوندايعا ارناپ جاراتىلعان ادام دەپ ۇعىنادى. قورعامبەككە تاپسىرىلعان جۇمىستى، باسقارما كۇن بۇرىن-اق "ورىندالدىعا" ساناپ وتىرادى.
باسقارما اعاسى قورعامبەكتى شاقىرىپ الىپ:
— ەگىن كۇزەتشىلەرىنىڭ باستىعى بولدىڭ، احىران باستىعى، ءبىلدىڭ بە؟ بۇگىننەن باستاپ اتىڭا ءمىن. ەگىن ۇرلانسا، مال جەسە، قۇس جەسە، ورتكە شالدىقسا...
— ە، ە... — دەپ تۇردى دا، — بارىنە دە سەن جاۋاپتىسىڭ! ماعان تۋرا باعىناسىڭ. كۇندە تاڭەرتەڭ كەلىپ، راپورت بەرىپ تۇراسىڭ، — دەدى.
— قۇپ بولادى.
— ات بەرە المايمىز، وگىز جەگەسىڭ.
— ونىڭا كونە المايمىن، وگىزبەن ەگىن كۇتىلە مە؟
— كونەسىڭ!
باسقارما اعاسىنىڭ مىنەزى دە تومىرىقتاۋ. ەگىننىڭ و شەتى مەن بۇ شەتى ون، ون بەس شاقىرىم جەر. وگىز اياڭ سالپاقپەن ءجۇرىپ وسى ەگىندى امان ساقتاۋ وڭاي دا جۇمىس ەمەس. وسىنى ايتىپ قورعامبەك ءسوز تالاستىرسا، باسقارمانىڭ كىشكەنە كەڭسەسىن شاڭ-شۇڭمەن باسىنا كوتەرىپ، ۇلكەن كەرىسكە كىرمەكشى. ول ۇيات. قورعامبەك سياقتى ءتارتىپتى مۇشەلەر باسقارماسىنىڭ بەدەلىن ساقتاماسا، بىلايعى كوپشىلىك بەت-بەتىمەن تۇيە ايداماقشى عوي...
قورعامبەك اۋىر كۇرسىندى. كونۋ كەرەك! قالقوزدا باسى بوس ات جوق. سيىرمەن ءجۇرۋدىڭ قيىپ ەكەنى راس، قيىن بولسا قايتەسىڭ! وسى قالقوز باستاپ ۇيىساردا ساباۋداي ءجۇز وتىز ات بار ەدى، سودان قالعانى ءقازىر جيىرما شاقتى عانا، باسقاسى قايدا؟ باسقاسىنىڭ ءبارىن ەلدەن قاشقان باي-قۇلاق استىرىن ۇرلاپ الۋمەن قۇرتتى. بىلتىرعى ەگىن جيناپ جاتقان كەزدە، قىرىق بەس ات بار ەدى، قىرمان ۇستىندە سودان ون ءتورت ات جوعالدى، سۇمدىق ەمەس پە؟! اتتى ايتاسىڭ-اۋ، وتكەن جىلى قىرمان ۇستىندە ەگىننىڭ ۇرلانۋى مۇلدە جويقىن ەدى عوي. و كەزدەگى باسقارما اعاسى، مۇرنى قانعا مالىپ العانداي قىپ-قىزىل بوپ، ەل قىدىرىپ، قوناق بوپ، اراق ىشۋدەن باسقانى ءبىلدى مە؟! قالقوز مۇلكىن تورىعان باي-قۇلاقپەن اۋىز جالاسىپ، ءبۇلدىرىپ ەدى-اۋ، ول. سول الىنە قاتاسىن ايتقان اداممەن ءوش-اق ەدى. قورعامبەك ەكەۋىنىڭ وتى ورەلى جانبادى. قورعامبەكتى وسى ەلدەن قۋدىرام دەپ تە اۋرەلەنگەن-اۋ، ول.
قازىرگى باسقارما اعاسى بولسىن، ۇيا حاتشىسى بولسىن - بەيىم. ءىس بىلەدى. باسشىلىقتارى كوپشىلىكتىڭ ويلاعان جەرىنەن سوعىپ وتىرادى. بۇل قورعامبەك سياقتىلاردىڭ جىگەرىن ءوسىرىپ، جۇمىستىڭ قارقىنىن كۇشەيتتى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەداۋىر تابىستارى بار. كەمشىلىك تە كوپ. ءۇزىپ-جۇلىپ جەسەم ەكەن دەپ سۇعاناقتىق قىلۋشىلار دا جوق ەمەس. قولقوزدىڭ اتىن، يا سيىرىن مىنسە، ولەسى قىلىپ اكەپ بەرۋشىلەر دە جوق ەمەس... اۋىلناي ەكەش اۋىلنايدى ال، ەكى كۇننىڭ بىرىندە قورعامبەككە زاپيسكا جازۋمەن بولادى: "پالەنشەگە ءبىر كيلو ماي، تۇگەنشەگە ەكى كيلو قايماق بوساتىڭىز" دەپ. اۋىلنايدىڭ زاپيسكاسىمەن كورىنگەن كىسىگە قايماق، ماي بوساتا بەرسە، ءسۇت فەرماسىنىڭ جوسپارى ورىندالماي قالادى. قورعامبەك ءسۇت فەرماسىنىڭ باستىعى بولسىن دا، ءسۇت فەرماسىنىڭ جوسپارى ورىندالماي قالسىن! ونىڭ ادامى قورعامبەك ەمەس.
باسقارما اعاسى جۇلمالانعان ەسكى قاعازعا ماحوركادان شاشىپ وراپ وتىرىپ:
— وتىرما، قورعامبەك، جونەل! بىلتىرعى ەگىننىڭ بەرەكەسىن باي-قۇلاق الدى دەۋشى ەڭ عوي. بيىل قاپى جىبەرمە! بولشيەۆيك بولساڭ، بيىلعى ەگىننىڭ ءبىر ءدانى ءۇشىن كۇرەس! مەن وسىنى ايتام ساعان، — دەدى بۇيرىق ەسەبىندە.
— قۇپ بولادى، — دەپ قورعامبەك كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، اقىرىن باسىپ تىسقا شىقتى. كوڭىلى كوتەرىڭكى. كوپشىلىكتىڭ ەڭبەگىن دۇرىس ساقتاپ، قولىنا امان تيگىزسە، ودان باعالى جۇمىس بار ما؟! وسى ەگىننىڭ جازعىتۇرعى سالىنۋىن ءبىر ويلاپ كورشى، قالقوزشىلار جالاڭاش-جالپى، تىم جۇدەۋ ەدى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ تە وسى ەگىندى سالىپ شىقتى. نە دەگەن ەڭبەك! وسى ەڭبەكتىڭ ءبىر تۇيىرىنە قيانات قىلام دەگەن ادامنىڭ ازۋ ءتىسىن قيراتۋ كەرەك! اتىپ ءولتىرۋ كەرەك!
وسى سوڭعى ءسوزدى ويلاعاندا، قورعامبەك كەنەت كىدىرىپ، باسىن كوتەردى. بىرەر ءمينۋتتىڭ ىشىندە باياعى سوعىس مايدانىندا جۇرگەنى، اقتاردىڭ وتريادىمەن سوعىسقاندارى كوز الدىنا ەلەستەپ كەلە قالدى. سوعىستىڭ ءبارى سوعىس. مايداننىڭ ءبارى مايدان. قاپى بەرمەۋ كەرەك! — دەدى قورعامبەك كۇرسىنىپ. وسىنى ايتقاندا، ارقاسى قۇرىستاپ، بويى شىمىرلاعان سەكىلدەندى.
قالامپىر جەڭگەيدىڭ كەسپەكتى ارباعا جەگىپ، سۋ تاسيتىن قىزىل كۇنان وگىزى بولۋشى ەدى، قورعامبەك بارىپ سونى ۇستادى. قالامپىر جەڭگەي قاباعىن ءتۇيىپ:
— ءادىرا قال-اۋ، مەنى باسىنسايشى ەندى. ءبىر قورا جۇمىسشىعا سۋدى جاياۋ تاسىماق شىعارمىن؟ — دەپ وگىزىنىڭ موينىنا و دا جابىستى.
— جىبەر، قالامپىر، مەن ەگىن كۇزەتەم.
— مەن شە؟
— سيىر جەك.
— ارام قاتسىن سيىرىڭ! باسىمەن الىسىپ جۇرسەم-اۋ؟!
قالامپىر باجىلداسىپ وتىرىپ، قورعامبەكتىڭ ۇيىنە جەتتى. تارانتاس اربا دايىن. وگىز قامىت بايلاۋلى.
— ۇستا مىنانىڭ باسىن، مىلتىعىمدى الىپ شىعايىن، — دەدى قورعامبەك.
قالامپىر جەگۋلى وگىزدىڭ باسىن ۇستادى. قورعامبەك قالامپىردىڭ بەتىنە قاراپ كۇلىمسىرەدى.
— كۇلمە، قاعىنعىر، الداپ تۇرسىڭ عوي مەنى.
— نەگە الداپ ەم؟
— ادىرە قال...
قالامپىر دا كۇلىمسىرەدى.
قورعامبەكتىڭ قۇنداعى سىنىق مىلتىعى بار. اشۋى مەن جابۋى ءبىر اقىرزامان. اتۋى ودان دا قيىن. "يتاليانىڭ پالەن دەگەن زاۆودىندا ىستەلگەن" دەپ، قورعامبەك ونى ماقتاپ تا قويادى.
— ابدەن، قيراتارسىڭ تالاي جاۋدى، ءبىر قۇس الىپ كورگەن جوقسىڭ وسى مىلتىقپەن، — دەدى قالامپىر وگىز باسىن ۇستاپ تۇرىپ.
— ءبىزدىڭ مىلتىق اتىلاتىن جەرىن بىلەدى.
— كىمگە اتىلادى؟
— جاۋ كەزدەسسە اتىلادى.
— تالاي جاۋ قاماپ جاتىر ەدى سەنى.
— كەل، ارباما مىنەسىڭ بە؟
— مەنى قايتەسىڭ؟
— ەگىن كورسەتەيىن.
— قوي ءارى، — دەپ قالامپىر شەگىنە ءتۇستى دە، — قوسقا شەيىن ءمىنىپ بارايىنشى، — دەپ ارباعا جابىستى.
باسقارما اعاسى كەڭسەدەن شىعىپ تۇر ەكەن:
— ءا، قۇداي اتسىن، قورعامبەك! قۇداي اتپايدى-اۋ سەنى. وسىدان ەگىندى دۇرىستاپ كۇزەتپە، — دەدى كۇلىپ.
— قۇداي كەزدەسسە، سونىڭدى مەن اتىپ جۇرمەيىن.
— قۇلاعىن دۇرىستاتىپ پا ەڭ مىلتىعىنىڭ؟
قورعامبەك قىزىل وگىزدى سيراقتان ۇردى. مىلتىعىنىڭ ايىبىن ايتقان ادام قورعامبەككە دوس ەمەس. نە جۇمىستارى بار ەكەن سونشا؟ جۇرتتىڭ جاقسى مىلتىعىنا قورعامبەك وسىنى بەرمەيدى. بۇل مىلتىق كوپتەنگى جولداس. الەكەڭنىڭ وتريادىنا قوسىلىپ، تورعايدان "الاشوردانى" قۋىپ تالقاندايتىندا وسى مىلتىقتى ءبىر الاش كوميسسارىنىڭ قولىنان الىپ ەدى. ارزان تۇسكەن مىلتىق ەمەس، ول جولدا كورگەن بەينەتتى ادام ساناپ بىتىرە الماس!
قالامپىر تىنىم الماستان سويلەۋمەن كەلەدى. ءوزى ايتىپ، ءوزى كۇلەدى.
— ءاي، تىڭدا دەيمىن، ساعان ايتىپ كەلەمىن، —دەپ قالامپىر قورعامبەكتى يىعىنان جۇلقا تارتتى، — ەركەك ەمەسسىڭ بىلەم.
— ەركەك بولسا قايتپەكشى ەڭ؟
— قۇداي اتسىن سەنى، ءجوندى ءسوز دە بىلمەيسىڭ.
— ال تىڭدادىم، — دەپ قورعامبەك كۇلىمدەپ، قالامپىرعا بۇرىلىپ، تىزەسىن باسا وتىردى.
ولكە بويىنىڭ قالىڭ سەلەۋى جول بويىندا جارلاۋلانىپ، اربالى كىسىنىڭ توبەسىمەن بىردەي بوپ، كومىپ وتىرادى. تۇسە بەرىس قاباقتان قىلت ەتىپ ءبىر جۇرگىنشىنىڭ توبەسى كورىندى. دوعاسى جالتىلداپ كۇنمەن شاعىلىستى.
— بۇل كىم بولدى ەكەن؟ — دەدى قورعامبەك تۇنەرە قاراپ.
— جۇرگىنشى شىعار. جۇرگىزبەيىن دەپ پە ەڭ؟
— تەگىن كىسى ەمەس. جۇرگىنشى كىسى بولسا، سوناۋ قارا جولمەن جۇرەر ەدى. بۇل جولدى شەت ادام بىلمەيدى. ءوزىمىزدىڭ اۋىلدان ساپار شەككەن ەشكىم جوق...
قاسپاق بەتتەنگەن قارا تورى جىگىت، جەلبەيدى باسا كيىپ، سەمىز تورى اتتى ىسپالاپ ايداپ، قورعامبەكتەرگە ءتونىپ كەلىپ، جالت بۇرىلدى. قاباعىن تۇيە ءتۇسىپ، قورعامبەك ەندى مىقتى قادالدى وعان. جۇرگىنشى جىگىت تە ءبىر قاراپ الىپ، اتىنا شىبىرتقىنى باسام دەگەنشە بولماي، قورعامبەك وقشا اتىلىپ، تورى اتتىڭ شاۋجايىنا جابىسا ءتۇستى.
— ومارسىڭ عوي سەن؟
— سالاۋماليكۋم، — دەدى جۇرگىنشى سۇرلانا ءتۇسىپ.
— قالامپىر، مىلتىقتى اكەل!
— اۋ، قورەكە...
— جوق، قوزعالما، وتىر ارباڭدا!
قالامپىر ساسقالاقتاپ قورعامبەكتىڭ مىلتىعىن اكەپ، قولىنا ۇستاتتى. قورعامبەك مىلتىعىنىڭ قۇلاعىن بىرەر تىرسىلداتىپ قوزعاپ قويىپ:
— ال، ەندى سويلەسۋگە بولادى... قاي جاققا باراسىڭ؟ —دەدى يىعىن كوتەرە ءتۇسىپ.
اۋىلعا بارام دا.
— اۋىل بار ما سەندە؟
— ءاي، قورەكە-اي، جات بولىپ-اق كەتكەنىمىز بە؟
— جات بولماي، جاقىن بولعان جەرىمىز بار ما ەدى، ءسىرا؟
ومار ۇندەمەدى.
— ءجۇر، العا ءتۇسىپ وتىر. اياڭنان ارتىق جۇرمە. قۇتىلا المايسىڭ مەنەن! سەن تۇگىل، الاشىڭنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەن كىسىڭمىن، بىلەسىڭ عوي ءوزىڭ!
ومار جولعا ءتۇسىپ اياڭدادى. قىزىل وگىزبەن قورعامبەك ءتۇستى سوڭىنان. مىلتىعىن تىزەسىنە قويىپ، اتۋعا تاپ بەرگەلى وتىرعان ادام ءتارىزدى.
قالامپىردىڭ اۋزى دامىل تابار ما:
— بەتىم-اۋ، ومار ەكەن عوي! ءباتىر-اي، ادام دا ءبۇيتىپ وزگەرەدى ەكەن؟! شەكەسى تورسىقتاي، بەتى تاباقتاي، قىپ-قىزىل جىگىت ەمەس پە ەدى وسى؟ بۇيىرماسىنعا تانىماي قالدىم. تەنتەك جىگىت-اۋ، وسىلار باندى بوپ ۇرلىق ىستەپ ءجۇر دەيتىن ەدى عوي، مۇندا نەعىپ كەلدى ەكەن؟
— تىنىش وتىر! — دەپ قورعامبەك قالامپىردى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قويدى.
قالامپىر تىڭدار ما ونى، قورعامبەكتىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ:
— تەنتەك جىگىت-اۋ، ساقتانشى، مىلتىعى بولىپ جۇرمەسىن، مىنا قۇرعىرىڭ اتىلاتىن با ەدى؟ — دەدى سىبىرلاپ.
قورعامبەك قالامپىردى بۇل جولى شىنتاقپەن قاتتىراق يتەرىپ قويدى.
— تەنتەك جىگىت دەيمىن، ساقتان دەيمىن، انە، كوردىڭ بە، تىزەسىنىڭ استىندا مىلتىعى جاتىر! سۇمدىق-اي، ماسقارا بولماساق يگى ەدىك!
جاۋدى تۇتقىنعا العاندا، قارۋىن الماۋشىلىق — پارتيزان كىسىگە ۇيات-اۋ. سوناۋ مىلتىقتى ومار تىزەسىنىڭ استىنان سۋىرىپ الىپ، قورعامبەكتىڭ وزىنە تاپ بەرسە، نە ىستەر سوندا قورعامبەك؟ مىنا مىلتىق، ەسكى جولداستىعىن ەسكەرىپ، بىردەن اتىلا قويار ما؟ سونى، ءالى ءوز ارباسىنا مىنگىزگەنشە، مىنا قىزىل وگىزدىڭ ارباسىنا مىنگىزىپ، تورى اتپەن ءوزى نەگە سوڭىنان ءتۇسىپ وتىرمادى؟
قورعامبەك وز-وزىنەن قىسىلىپ، تەرلەيىن دەدى. قالامپىردىڭ قاراۋىندا قورعامبەك ەشنارسەدەن قايمىقپاي مىعىم وتىر ەدى. مىلتىعىنىڭ قۇلاعىن باس بارماعىمەن قوزعاپ قويادى. شاتاقتىڭ ۇلكەنى سول قۇلاقتا. "قورعامبەكتىڭ مىلتىعى اتىلمايدى، قۇلاعى بۇزىق" دەگەندى قالامپىر ىلعي ەسىتەتىن. ءبىراق قورعامبەكتىڭ ابىرجىماي مىعىم وتىرعاندىعى قالامپىرعا دا كۇش بەرىپ، ول كوتەرىڭكى قالىپقا كىرىپ، سول كوتەرىڭكى قالپىن قايتسەم سەزدىرەم دەگەن ادامداي قورعامبەكتىڭ يىعىنا اسىلا ءتۇستى:
— تەنتەك جىگىت-اۋ، ۇيات بولماس پا ەكەن مۇنىڭ، ءبىر كەزدە وسى جىگىتتىڭ ەسىگىندە ءجۇردىڭ، ءدامىن تاتتىڭ... اعايىندىعى دا بار...
— بايعا بولىسايىن دەدىڭ بە؟ بايشىلدىققا سالىندىڭ با، — دەدى قورعامبەك وعان بۇرىلىپ، ەجىرەيە قاراپ.
قالامپىر ءسوز تابا الماعان كىسىدەي اپالاقتاپ:
— وزىڭە عانا ايتقانىم عوي، تەنتەك جىگىت، باسقاعا ايتپايمىن عوي، —دەدى.
— ماعان دا ايتپا!
— ايتپايىن، ايتپايىن...
قالامپىردىڭ ءوزى وتكەن ءومىردىڭ پەردەسىن اشتى: نە ىستەمەپ ەدى بۇل ومار... قورعامبەكتى باستاپ بولشيەۆيكتەردىڭ وتريادىنا باۋلۋشى راگۋلين دەيتىن جىگىت ەدى، و دا وسى وماردىڭ ەسىگىندە باتىراق بوپ، بالا كۇنىنەن قورعامبەكپەن بىرگە ءوسىپ ەدى. وزەن جاعاسىنداعى پوسەلكەدەن قۇرالعان بۇلاردىڭ وتريادتارى قۇرال جاعىنان تىم كۇشسىز ەدى. ومار وسىنى سەزىپ، بۇلاردىڭ توز-توزىن شىعارماقشى بوپ، اقتىڭ ءبىر توپ اسكەرىمەن بۇلاردىڭ سوڭىنا تۇسكەن عوي. ازامات سوعىسى باستالىپ، ءاي-جاي بولعاندا، وسى ومار شىن "كەڭەسشىل" ادام بولعانسىپ وتىرا قالدى. مايداننان قايتقان قورعامبەكتى كورگەندە:
"قاتە كىمنەن بولمايدى..."، — دەپ ومار شايىپ-جۋعان بولدى.
قورعامبەك وعان جىبىمەدى. ءبىراق مايدانداعى سياقتى جاپىرىپ ىستەۋگە ول كەزدەگى ەل جاعدايى ەرىك بەرمەدى. ەل شارۋاشىلىعىن ساباسىنا ءتۇسىرۋدىڭ قامىندا ەدى. نەپ ساياساتىن قورعامبەك ۇعىنا المادى. ءوز باسىنداعى مىقتى كەمشىلىك — وقۋعا، بىلىمگە بوي ۇرمادى.
وماردىڭ مىقتى ىلاڭى 29-جىلدان باستالدى. مال-مۇلكىن سۋداي ساپىرىپ ءبىتىرىپ، ءوزى قاشقىندىققا اينالدى. شەتتە جاتىپ ۇرى ۇيىستىرىپ، قورعامبەكتەردىڭ قالقوزىنىڭ بەرەكەسىن الىپ ەدى، ءاي، كەلىپ. ەگىندى دە ورتەتتى، مالدى دا توزدىردى، وسەكپەن ەلدى ۇركىتىپ، ىرگەسىن دە اۋدىردى... نە ىستەمەپ ەدى بۇل ومار؟!..
اۋىل وزەن بويىندا. وزەن بولعاندا، وسى وزەننىڭ ارالسىماق يىرىلىمىندە وپىرىنىپ قۇلاعان ەسكى كوڭنىڭ ورنى جاتىر. ول مىنا تورى اتتىڭ ارباسىندا كەلە جاتقان ومار مىرزانىڭ اتا قونىسى. سول كوڭنىڭ ورنىندا ءبىر كەزدە سىرلى توبەلى اعاش ۇيلەر، قاتارلانعان اعاش سارايلار بولۋشى ەدى. ءقازىر ونىڭ ءبىرى جوق. ومار مىرزانىڭ ەلدەن قاشىپ كەتكەنىنە بيىل ءتورتىنشى جىل. "ەلۋ جىلدا ەل جاڭا" دەگەن اتا ماقالى بەكەر ەكەن، بۇل ەل ءتورت جىلدىڭ ىشىندە جاڭارىپ شىعىپتى. ەسكى كوڭنەن شاقىرىم شاماسىنا جاڭا قىستاۋ سالىنىپتى. قىستاۋ بولعاندا — قالا، سىمعا تارتقانداي ءتۇزۋ كوشەسى بار. ورتاسىندا مەكتەبى، كلۋبى، دۇكەنى، استىق سارايلارى، دىڭگەك قاعىپ ورناتقان راديوسى. ءبىر جاق شەتتە تاۋ-تاۋ قىپ ۇيگەن شوپتەرى، وعان جالعاس مال سارايلارى. كۇندە كورىپ كوزى ۇيرەنگەن ادامدارعا پالەندەي تاڭسىقتىعى بولماس، ءبىراق ومار مىرزا تورى اتپەن ءىلبىپ كەلە جاتىپ، وسى كورىنىستى كوز الدىنان ءبىر وتكىزىپ، اۋىر كۇرسىندى.
— نەگە كەلدىم وسىندا؟ نەم بار ەدى وسىلارعا كەلىپ؟ ەرەجەپتىكى دۇرىس: مەن ءوز قولىمنان جۇمىس ىستەي المايمىن. مەن سوزبەن ورىنداتۋعا عانا شەبەرمىن، بۇيىرا بەرۋگە عانا شەبەرمىن... بەكەر بولدى!.. —دەدى ومار باسىن شايقاپ.
* * *
— اۋ، قورعامبەكپىسىڭ؟ مىناۋىڭ كىم، ءاي؟ — دەپ استىق سارايىنىڭ الدىندا تۇرعان باسقارما اعاسى سوناداي جەردەن داۋرىعىپ، بۇلاردىڭ الدىنان شىقتى.
— بۇل كادىمگى باي-قۇلاق ومار دەيتىن مىرزا ءبىر كەزدەگى، قازىرگى كۇندە قاشقىن، — دەپ قورعامبەك ارباسىنان سويلەي ءتۇسىپ، ومارعا قاتارلاستى، — كوتەرشى تىزەڭدى، مىلتىقتى الايىن!
ۇر جاڭا قوس اۋىز مىلتىقتىڭ تەمىرى كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسا، ايناداي جالتىلدادى.
باسقارما اعاسى وماردىڭ جانىنا كەلىپ، بىرەسە وزىنە، بىرەسە اتىنا قاراپ، ءبىرسىپىرا تۇرىپ قالدى.
— ال، بۇل مىرزانى قايتپەكشىمىز؟
— قايتەتىنىڭدى ءوزىڭ ءبىل. مەنىڭ مىندەتىم قاشقىندى ۇستاۋ. ۇستادىم، تابىس قىلدىم قولىڭا، ايىرىلساڭ جاۋاپتىسىڭ! بۇل مىرزانىڭ قانداي قىلمىسى بارىن وزىڭە تالاي ايتىپ ەم عوي. ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتكەن وسى. انىقتاپ ءبىل. تورى اتتى كوكەڭ مىنەدى. قوس اۋىز مىلتىقتىڭ يىققا اسىلعانى وسى بولار. قالامپىر، وگىزىڭدى ال، بۇلداپ بولىپ ەڭ...
— ادىرە قال، ات تاۋىپ وتىرعانىڭ وسى وگىزدىڭ ارقاسى شىعار-اۋ.
— ولاي بولمايدى، قورعامبەك، جولسىزدىق بولادى مۇنىڭ. ادامىن دا، اتىن دا اۋىلنايدىڭ قولىنا تاپسىر! الساڭ، جازۋ-سىزۋمەن ال، — دەپ باسقارما سەمىز تورى اتتىڭ و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر شىقتى.
— ءاي، شاتابات، بەرى كەل، جاز مىنانى. سەندەردىڭ زاڭدارىڭ دا بىتپەس. جازۋ-سىزۋلارىڭ دا بىتپەس. ەل قىدىرىپ كەتكەن اۋىلنايدى كۇتە المايمىن. ماعان قازىرگى ۋاقىتتىڭ مۇينەتى قىمبات. دالاداعى ەگىننىڭ نە بولىپ جاتقانىن بىلەمىسىڭ؟ جاز: توبىلعى ءتۇستى تورى ات، ەكى قۇلاعى ارتىنان ويىق، جالى مىنەر جاعىندا، كەكىلىنىڭ استىندا بارماق باسىنداي توبەلى بار. سوسىن... سوسىن... "قاشقىن ومار مىرزانى باسقارما اعاسىنىڭ قولىنا تابىس قىلدى قورعامبەك" دە. "ماگاركي بۇل مىرزا قاشىپ كەتكەندەي بولسا، باسقارما اعاسى جاۋاپ بەرەدى دە..."
قورعامبەك قىزىپ سويلەپ ءجۇرىپ، تورى اتتى دوعارىل، الدەقايدان ەر-توقىم تاۋىپ اكەلدى دە ەرتتەدى. قوس اۋىز مىلتىقتى يىعىنا اسىپ جاتىپ:
— ءاي، ءوق-دارىسى قايدا مۇنىڭ؟ شىعار ءبارىن! — دەدى ومارعا.
ومار ءۇنسىز قىزىل قورجىندى اقتارىپ، ءوق-دارىنى شىعارىپ بەردى.
— قالامپىر، ءما، ۇيگە اپار، مىنا مىلتىقتى.
— قوي ءارى، اتىلىپ كەتىپ جۇرسە قۇرعىرىڭ!
باسقارما اعاسى دا، شاتابات جىگىت تە مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. تورى اتقا ءمىنىپ جاتىپ، قورعامبەكتىڭ ءوزى دە كۇلدى:
— ويىندارىڭ كەلمەسىن، اتىلاتىن بولعان ول مىلتىق، — دەدى اتىنىڭ باسىن قىمقىرا ۇستاپ. — ءاي، شىنىڭدى ايتشى ەندى، ۇرلاپ الدىڭ عوي وسى اتتى؟ قالقوزدىڭ اتى ما، ساپكوزدىڭ اتى ما؟
ومار تومەن قاراپ تۇنجىراۋمەن تۇردى. قورعامبەك سىپىرتا جەلىپ، توتەمەن اسىپ، سوناۋ قاباققا بارىپ تا قالدى. قالامپىر قورعامبەكتىڭ ەسكى مىلتىعىن يىعىنا اسىپ، قىزىل وگىزىن جەتەكتەپ:
— قىزىق-اۋ، ءبىزدىڭ تەنتەك جىگىت. مىنەزىن-اق ۇناتام ءوزىنىڭ، — دەدى كەتىپ بارا جاتىپ كۇلىمسىرەپ...
ىمىرت جابىلا ساعىندىق ۇيىنە كەلگەندە، قاتىنى بالجان ۇرەيلەنىپ الدىنان شىقتى:
— پالە بولدى! كەلدى دە وتىرىپ الدى، ەندى قايتەمىز؟
- و، كىم؟
— ومار...
بالجان وماردىڭ نەندەي كۇيگە كەزدەسكەنىن ايتىپ بەرگەندە، ساعىندىق يۋل ءىشىنىڭ تونۋ ىستىق تۇنىندە توڭىپ، قالتىرانعان ادام سەكىلدەندى. وماردىڭ اتى ەستىلگەندە، وتكەن ءداۋىر تەاتردىڭ ويىنىنداي بوپ، كوز الدىنان ەلەستەپ ءوتىپ جاتتى. قيىن-اۋ، ءبىر كەزدەگى اتالاس اعايىنى، قاتار وسكەن قۇربىسى. وماردىڭ تۇقىمىنان پالەندەي ءزابىر كوردىم دەپ باسقالار ايتقانمەن، ساعىندىق ايتا الار ما؟ ءبىر كەزدە وسى ساعىندىقتى ومارمەن قوساقتاپ كانپەسكەلەمەكشى دە بولدى-اۋ، وسى ەل. ورتاشانىڭ توڭىپ بۇركەنىپ، اۋپىرىممەن شاتاقتان قۇتىلىپ، بەلسەندى بولعانسىن، جاڭا-جاڭا سەنىمگە يە بولىپ كەلە جاتىر ەدى...
ساعىندىق ومارمەن كورىسكەندە، قۇلاعى شىڭىلداپ، القىمىنا بىرنارسە تىعىلعان سەكىلدەنىپ، كوپكە شەيىن ۇندەي الماي ءۇنسىز وتىردى.
— ءبىزدى بۇلدىرەسىڭ... مەنىڭ نيەتىم وزىڭە ايان عوي... وتىنەمىن، ومار!.. — دەدى ساعىندىق قالتىرانىپ.
— ءبىر عانا تۇنەپ شىقسام قايتەدى؟
— بولمايدى. بۇلىنەمىز... قايتەيىن؟ قورعامبەك سايلانعاندا-اق شوشىنعام... مەن كومەكتى استىرتىن بەرەيىن، نە جۇمىسىڭ بولسا دا تاپسىر، ورىندايىن، — دەدى ساعىندىق قىسىلا سويلەپ.
ومار سالبىراپ ۇيدەن شىقتى. يۋل ايىنىڭ ءتۇنى مۇنداي تىنشۋ بولار ما، جەل جوق، كۇز جوق، تىنىپ، مۇلگىپ، سارى ماساسى ازىناپ، ءتۇرلى داۋىسپەن مۋزىكاعا ءان قوسقانداي بوپ ءتۇندى باسىنا كوتەرىپ ءجۇر. شاپاق ءالى سونبەگەن. كوك جيەگىندە تىركەستەنگەن قارا قوشقىل بۇلت ەمىس قانا كورىنگەن تارىزدەنەدى. الدەقايدا نايزاعاي جارقىلدايدى. ۇزدىك-سوزدىق قۇرباقانىڭ داۋىسى شىعىپ، ءا دەگەنشە بولماي تىنا قالادى...
ومار كۇرسىندى. ءتۇن سۋرەتى كوپ نارسەلەردى ەسكە ءتۇسىردى. وتىرا قالىپ، بالاشا ەگىلىپ جىلاعىسى دا كەلدى. وسى ءجۇرىس نە؟ وسىداي بولارمىن دەپ ويلاپ پا ەدى ءبىر كەزدە؟ باس ءبۇلىنۋى جيىرما توعىزىنشى جىلى. قاشتى. كوپ بۇيىممەن كەتتى. وبالى نە كەرەك، وسى ساعىندىقتار كوپ بولىستى... كەتكەندە: "وسى بۇيىم ساۋ تۇرسا، ءوز ومىرىمە كەم بولمايمىن" دەپ ەدى. ول بۇيىمنىڭ ءبىرى بۇيىرمادى وزىنە، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى. ۇرى ۇيىستىرىپ، قالقوزعا شابۋىل جاساپ كورىپ ەدى، بۇ دا تياناقسىز بولدى، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. تۇرمەگە دە كىرىپ شىقتى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ قاتىن-بالادان ايرىلدى. قولداسىپ جۇرگەن دوس-جارلارى تاراپ كەتتى. ەرەجەپ دەيتىن تۋعان قۇداسى بار ەدى، ەكەۋىنىڭ دە كۇيى ءبىر. ەكەۋى ەلگە بەتتەدى. بۇل اقىرعى بەتالىس ەدى: يا، رەتىن تاۋىپ قالقوزعا باس سۇعىپ، ىشتەن ءىرىتۋ، ول بولماسا، ءتىلىن الاتىنداردان توپ قۇرىپ، قالقوزعا شابۋىل جاساۋ. سەرتتەرى وسى ەدى.
ەرەجەپتىڭ ءتىلى اششى-اق، وماردى ىلعي شانشىپ سويلەيدى:
— مەن بولماسام، الدەقاشان ولەتىن ەڭ. تىم بولماسا ۇرلىق ىستەي المايسىڭ، سەن نەتكەن ادام بولاسىڭ؟ — دەيدى مۇنى تالكەكتەپ.
كەلە جاتقان بەتتەرىندە قالىڭ اعاش ىشىنە تۇنەدى. ماسا دەگەنىڭ تۇتىنشە بۇرقىرايدى. ەرەجەپ ومارعا ۇستەمدىك ىستەپ ادەتتەندى دە، سول ادەتى بويىنشا اتتى كۇزەتۋدى بۇعان تاپسىرىپ، ۇيقىعا كىردى. ومار ماسامەن الىسىپ كەيىپ ءجۇرىپ، ويىنا بىردەمە تۇسكەندەي ەلەگىزىپ، اقىرىن باسىپ، اربانىڭ قاسىنا الدەنەشە رەت كەلدى. اقىرعى كەلگەنىندە، ەرەجەپتىڭ بەتىنە ءبىرسىپىرا قاراپ تۇرىپ، ەتىگىنىڭ قونىشىندا جۇرگەن سەلەبە قارا پىشاقتى سۋىرىپ قولعا الدى. دۇرىس ىستەدى مە، بۇرىس ىستەدى مە، ويىنا سالىستىرىپ كورگەن دە جوق...
... ومار وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ، مەڭ-زەڭ بوپ بۇرالقى يتتەي قاڭعىپ، بەتى اۋعان جاققا كەتىپ بارا جاتىپ، كەنەت توقتادى. قارسى الدىنداعى ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن ساۋلە كورىندى، ەپتەپ جاقىنداپ، تىستا تۇرىپ كوز سالىپ ادامىن تانىدى. قورعامبەكتىڭ شەشەسى — جۇپار مەن باياعى قالامپىر ەكەۋى باستارىن يزەي ءتۇسىپ، اڭگىمە سوعىپ وتىرادى. قالامپىر ءبىر تىزەرلەي وتىرىپ، قىزىپ سويلەپ وتىردى، جۇپار اياقتى كوسىلىپ سالىپ، ىنتىعىپ تىڭداپ وتىر. كىم ءبىلسىن، وماردى اڭگىمە عىپ، وماردىڭ وتكەن ءداۋىرىن اڭگىمە عىپ، تابالاپ وتىرۋى دا مۇمكىن-اۋ!.. وسى جۇپار وماردىڭ ۇيىندە ءبىر كەزدەرى كۇڭ ەسەبىندە ءجۇردى. ءۇستى-باسى البا-جۇلبا بولاتىن ەدى. ومار بالا كۇنىندە تىم ەركە بوپ ءوستى دە، جۇپاردىڭ سول جالبا كيىمىنەن تارتىپ ويناۋدى قىزىق كورەتىن ەدى. ءوزى جىرتىق كيىمىن تالاي بوكسەرە جىرتىپ ەدى. جۇپار وندايدا ومار كۇلىمسىرەپ قاراعانمەن، سول كۇلىمسىرەۋىنىڭ ءوزى اتارعا وعى جوق ادامنىڭ پىشىنىندە ەدى. سول جۇپار وسى...
ەسىك الدىندا ىڭىرسىپ، قاسىنعان مالدىڭ دىبىسى ەستىلدى. ومار دىبىسقا ەلەڭدەپ، سوعان قاراي ويىستى. كەرشابدار سيىر باۋىرى جارقىراپ، بۇزاۋىنىڭ قاسىندا كۇيسەپ جاتىر ەدى. ومارعا كەنەت وي ءتۇستى: بۇل قاي ءجۇرىس؟ "نە ىستەسەڭدەر دە كوندىم" دەپ، قول قۋسىرىپ وتىرماقشى ما؟ سونىڭ ءۇشىن كەلىپ پە ەدى وسىندا؟ "الىسام، ارباسام، قارىسقاندى ءجۇن قىلام!" دەپ كەلگەن جوق پا ەدى؟ ىستەي الدى ما سونى؟ ىستەۋىڭ سول — ءوزى تۇتقىن بوپ وتىرعان جوق پا؟ باسقارما حاتشىسىنىڭ بوساڭدىعىن پايدالانىپ، "ەشقايدا كەتپەيمىن" دەپ ءبىر تۇنگە قولتاڭبامەن بوسانىپ وتىرعان جوق پا؟ تاڭ اتسا، اۋىلناي كەلسە، ۇستار دا جونەلتەر. سوسىن بۇلقىنىپ كور؟! ودان دا وسى ءتۇندى جامىلىپ نەگە جونەلمەيدى؟ كەيىندە قالعان جولداس-جورانى تاۋىپ، قاناتتاسىپ، شابۋىلدى نەگە سالمايدى بۇل قالقوزعا؟ وسىلاردىڭ ءوزى بەيعام جاتقان ەل ەمەس پە، ىزعىتىپ نەگە ايداپ كەتپەيدى مالىن؟ ساعىندىقپەن قاناتتاسىپ، بىلتىرعى سەكىلدى نەگە سالمايدى ەگىنگە قولدى؟ سونىڭ ءۇشىن كەلگەن جوق پا؟
... ومار اسىعىس قيمىلداپ، كەر شابدار سيىرعا باس ءجىپ تاعىپ، جەتەكتەپ اۋىلدان شىعىپ، قاتتى اياڭداپ بەلەستەن استى. از-كەم توقتاپ دەمىن الىپ، شاپانىن توقىم عىپ، سيىرعا سالت ءمىنىپ، قاقپالاپ جولعا سالدى. اۋىلدان ەداۋىر ۇزادى. كوڭىل كوتەرىلە ءتۇستى. جول ۇستىندە كوزگە ءتۇسىپ جۇرەرمىن دەپ، تەرەڭ سايدان ءوتىپ الىپ، قىرعا قاراي سالدى...
ناق وسى كەزدە قورعامبەك قىرداعى ەگىندى ءبىر ءسۇزىپ ءوتىپ، سايدىڭ قاباعىنداعى ەگىنگە كەلىپ، تورى اتتى شالدىرىپ، ءوزى قوس اۋىز مىلتىقتى جاستانىپ جاتىر ەدى. ءبىر بۇيىرلەۋ، تەپەكتەپ بىرەۋ كەتىپ بارادى. مىنگەنى سيىر، جۇرىسىنەن بەلگىلى.
— بۇل قايسىنىڭ، ءاي؟ — دەدى قورعامبەك ۇشىپ تۇرىپ.
بۇل ومار ەدى. قورعامبەكتىڭ داۋىسى جەر استىنان شىققانداي بولدى دا، ومار شوشىپ، سيىردان اۋىپ تۇسە جازدادى. تەبىنىپ ۇرعانمەن سيىردىڭ جۇرىسىمەن قاشىپ قۇتىلۋ قيىن. ومار سيىردان قارعىپ ءتۇسىپ، جاياۋ زىتتى. ساي تىم الىس ەمەس. ءتۇن تاستاي قاراڭعى. سايعا تۇسەر زامان بولسا، تاپتىرماۋى انىق...
— كىم بولساڭ دا توقتا! توقتاماساڭ اتامىن!..
وسى داۋىس ەستىلگەندە، ومار سايدىڭ قاباعىنا كەلىپ تە ۇلگىرىپ ەدى. ەندى بىر-ەكى اتتاسا، قالىڭ شالعىنعا كىرەدى. ودان ءارى تال، اعاش... جەتە الا ما سوعان؟ اياقتان ءال كەتىپ بۋىنى قۇرىپ بارا جاتقان سەكىلدى... تىنىق ءتۇندى تەربەتىپ مىلتىق داۋىسى گۇرس ەتتى. ومار قالتاقتاپ، سۇرىنە ءتۇسىپ، ءتۇپسىز تەرەڭگە ءتۇسىپ بارا جاتقان ادام سەكىلدەنىپ، كوز الدىندا ەربيگەن تالدى قارمانا قۋلادى...
You Might Also Like
-
ەڭگەزەردەي قارا جىگىت ەسكى شىم ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ تۇرىپ، الدىنداعى ىلديعا شۇقشيا قارادى. قاراۋىنا سەبەپ بار: ءبىر جاياۋ ادام سوناۋ بەلەستىڭ باسىنا جاڭا شىعا بەرىپ ەدى. تەگى جاي ادام ەمەس. بىلتىردان...
-
جەلدىباي بولىستىق كەڭسەدەن كەلگەندە ەكپىنىمەن تاۋ قۇلاتقانداي ەدى. قارا قۇلاقشىندى جەلكەگە تامان باسا كيگەن؛ ارتى تىلىك ەسكى قارا پالتە دەلەگەيلەنىپ، تۇيمە بىتكەنى اعىتىلىپ كەتكەن: ەربيگەن كىشكەنە ...
