ءولىم تىرناعىندا
ەڭگەزەردەي قارا جىگىت ەسكى شىم ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ تۇرىپ، الدىنداعى ىلديعا شۇقشيا قارادى. قاراۋىنا سەبەپ بار: ءبىر جاياۋ ادام سوناۋ بەلەستىڭ باسىنا جاڭا شىعا بەرىپ ەدى. تەگى جاي ادام ەمەس. بىلتىردان بەرى مۇنداي جۇرىسكە ۇشىراعان ادام ۇشان-تەڭىز قاشۋ، قۋۋ، ۇستاعان جەرىندە ءولتىرىپ كەتۋ ەكى جەردىڭ بىرىندە ۇشىرايدى. اسىرەسە، مۇنى، وسى تۇرعان جىگىت، قويشىعارا كوپ كوردى.
وتكەن جىلى قويشىعارا تەمىردىڭ ۇيىندە مالايلىقتا ەدى. قىردان ءشوپ اكەلىپ، جاڭا ءۇيىپ جاتقاندا، ءبىر توپ سولدات اۋىلدىڭ ۇستىنە ساۋ ەتىپ كەلىپ قالدى. كەلگەن كۇيى شوعىرىن جازباي تەمىردىڭ ۇيىنە تۇيلىكتى:
— ات كەرەك!
اسكەردى كورسە ابىگەرلەنەتىن اۋىلدىڭ ادەتى عوي. تەمىرگە دەگەن تاياققا ارقاسىن توسەيتىن اۋىلدىڭ پىسىقتارى جان ۇشىرىپ ءجۇرىپ، ات جينادى. جينالعان اتتىڭ كوبى كەدەيلەردىكى: ارىق، شولاق، جاۋىر. "بۇ قالاي؟"،— دەسە، تۇيەباي:
— بايدىڭ قۇر جۇرگەن اتتارىن جەككىزۋگە بولمايدى، ىستىقتا بارلىعىپ ءولىپ كەتەدى، قىزىلماي بولادى،— دەدى.
بەكەننىڭ كەمپىرى، ەسى شىعىپ، ۇرەيلەنىپ اتىنىڭ سوڭىنان باجىلداپ ەرىپ كەلدى:
— جالعىز ءۇي دەپ باسىناسىڭدار، ايتپەسە، اتىمنىڭ ارقاسى ىڭىرشاقتاي جاۋىر، تۇنەۋگى ىلاۋدان اي ءجۇرىپ ارەڭ ورالدى، تىم بولماسا وسى جولى ايار ەدىڭدەر عوي،— دەدى.
سولداتتىڭ بىرەۋى قازاقشا بىلەتىن بولىپ شىقتى. ول كەمپىردىڭ سوزىنە قۇلاعىن تۇرە قالدى:
— ءبىز كەدەيدىڭ اتىن جەكپەيمىز، بايدان جەگەمىز. بايدىڭ جىلقىسىن قوتانعا ءيىر، ءوزىمىز ۇستاپ الامىز! — دەپ، الگى جىگىت، قازاقشا سويلەپ، مىلتىقتى سۋىرىپ الىپ تۇيەبايعا تۇيلىكتى،— سەن تۇقىل قالجاقتى قوي، الدايتىن كىسىڭ ءبىز ەمەس!
— مەن ءجونىن ايتىپ ەم، بۇرىنعى ادەتىمىز ەدى... ءوزىڭىز ءبىلىڭىز،— دەپ تۇيەباي دابدىرلەپ كەيىن شەگىنە ءتۇستى.
قالىڭ جىلقى شاڭداتىپ اۋىلدىڭ ءۇستىن قاپتادى؛ جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن اساۋلار بۇعالىقتى سۇيرەتىپ اينالا شاۋىپ، اۋىلدىڭ ءۇستىن شاڭمەن كومەدى. بۇعالىق سالىپ جۇرگەننىڭ ءبىرى — قويشىعارا. بۇعالىقتى تاستاپ جىبەرىپ، ارقاندى تاقىمعا باسىپ قالسا، قانداي اساۋلارىڭ دا وماقاتا قۇلايدى.
— ۋا، تۇك كورمەسسىڭ، قويشىعارا! — دەپ بايدىڭ داۋىسى شاڭق ەتتى.
اسىعىس ءجۇرىپ قويشىعارا ابايلاماپتى،— بۇعالىققا ىلىككەن تەمىردىڭ اياۋلى جورعاسى — قارا كەر جورعا ەكەن. تەمىر كوزى ەجىرەيىپ، تىپىرشىپ تۇرا المادى.
— ءوزىڭ سونداي بۇعالىققا ىلىك! ءوزىڭدى بىرەۋ سونداي قىلىپ قىلعىندىرسىن! — دەپ تەمىردىڭ بايبىشەسى — ۇلجان، جەر ۇستىندەگى قارعىستىڭ ءبارىن جاۋدىرىپ، جەر وشاقتىڭ باسىندا كۇبىدەي بولىپ شىبجىڭداپ ول وتىر.
تەمىردىڭ داۋىسى قۇلاعىنا تيگەندە وسىنىم انتەك بولدى ما دەپ، قويشىعارا، قارا كەر جورعانىڭ موينىنا ىلىككەن ارقاندى بوساتا باستاعان سەكىلدى ەدى، بايبىشەسىنىڭ قارعىسىن قۇلاعىن شالعان سوڭ، اشۋى قوزىپ كەتتى. ۇزەڭگىگە اياقتى تىرەپ ارقاندى شىرەنە تارتقاندا، قارا كەر جورعا السىرەپ، ارتقى بوكسەسى بۇراڭداپ سالا بەردى.
— مالادەس، جىگىت ەكەن! — دەپ، ءبىر اسكەر كيىمدى جاس جىگىت جورعانى جۇگەندەپ جاتىر.
بۇل — ماناعى قازاقشا سويلەگەن جىگىت، كەدەيلەردىڭ اتىن بوساتتىرىپ جىبەرگەن جىگىت تە وسى. سىبدىعىرداي بولىپ كيىنىپتى. ءۇستى-باسى مىلتىق، وق.
— بەرى كەل دەپ ول قويشىعارانى وڭاشاعا شاقىردى.
— مالايسىڭ عوي؟
— مالايمىن.
— ەندەشە، بايدىڭ اياۋلىسىنا سال قۇرىقتى! — دەپ، الگى جىگىت كۇلىمسىرەيدى. كوز قاراسى، كۇلكىسى قويشىعارانى سيقىرلاعانداي، وزىنە تارتىپ ەلىكتىرگەن تارىزدەنىپ تۇر.
جورعا مەن جۇيرىكتىڭ نە-نە ماڭعازىن ەرتتەپ ءمىنىپ سولداتتار كەنەلىپ جاتىر. تىرسيىپ، تەرىسىنە سىيماي ءىسىنىپ، اتقا شاپقان ادامداي ەنتىگىپ تەمىر تۇر. كورىنگەندى قارعاپ، اۋىلعا بۇيىدەي ءتيىپ بايبىشە ءجۇر.
— قويشىعارا! قاراسى باتقىر قايداسىڭ؟ انا، ءمىنايدار ەكەۋىڭ بارىپ اتتاردى الىپ قايتىڭدار،— دەپ جەكىردى تەمىر.
اۋىلدان ۇزاپ شىققان سوڭ، الگى قازاقشا بىلەتىن جىگىت قويشىعارا مەن ءمىنايداردىڭ قاسىنا كەلدى. اتقا وتىرىسى، ءجۇرىسى باسقا ورىس بالالارىنداي ەمەس، يكەم.
— قالاي، توۆارىشتار، بايدىڭ اتىن مىنگەنگە رەنجىپ كەلە جاتقان جوقسىڭدار ما؟ — دەپ كۇلىمسىرەپ ءسوز باستايدى ول.
اتى اندرەي ەكەن. باعانالى ەلىندەگى ءبىر بايدا بالا كۇنىنەن مالايلىقتا جۇرگەن ەكەن. مالايلىقتا جۇرگەن جەرىندە سولداتقا الىنىپتى. ءبىر جىل سوعىس مايدانىندا بولىپتى. توڭكەرىستەن كەيىن قايتىپ كەلىپ جۇمىسقا ارالاسىپتى.
— بولشيەۆيكتى بىلەسىڭدەر مە؟..— ءبىز — بولشيەۆيكپىز! — دەدى اندرەي. سونى ايتتى دا، ات ۇستىندە كەلە جاتىپ، قويشىعارانى بەلبەۋىنەن ۇستاپ قوزعاپ-قوزعاپ قويدى. "اۋدارىسپاق وينايىق"—دەپ ازىلدەدى. ماناعى اتتاردى ۇستاپ جۇرگەن كەزدەگى قويشىعارانىڭ تەمىردەن قايمىققانىن ءسوز قىلىپ، "كەدەي، باتىراق ەندى نە ىستەۋى كەرەك" ەكەندىگى تۋرالى كوپ ءسوز ايتتى.
— قورىقپا باتىراعىم، كۇنىڭ تۋدى! — دەدى اندرەي. سول كۇنى كەشكە بۇلار ءبىر اۋىلعا كەلىپ قوندى. كەڭ القاپتىڭ قويىنداۋ تۇكپىرىنە جاڭا قونعان اۋىل ەكەن، شالعىنى ۇزەڭگىنى قاعادى. مالدارى سەمىز، پىرداي بولىپ جاتىر. اۋىل ادامدارى ابىگەرلەنىپ، ءۇرپيىستى.
— سەندەر عوي اكەلىپ جۇرگەن! — دەپ قويشىعارا مەن ءمىنايدارعا الا كوزدەرىمەن قاراعاندارى بولدى.
قاس قارايا بەرگەن كەزدە، اۋىلدىڭ ءۇستىن كەنەت اتتىڭ ءدۇرسىلى قاپتادى. ابالاپ يت ءۇردى. گۇرس ەتتى... مىلتىقتىڭ داۋىسى. كەنەت، اندرەيلەر اسىعىپ-ساسىپ اتقا جابىسقانشا، قالىڭ اسكەر اۋىلدى قاپتاپ كەتتى. تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى. اۋىل ۋ-شۋ بولىپ جىلاپ، تىنىق ءتۇندى باسىنا كوتەردى...
بۇل اقتاردىڭ اسكەرى بولىپ شىقتى. اندرەيلەر قولعا ءتۇستى. ولتىرمەگەنمەن، ولەسى قىلىپ ۇردى.
— سەندەر باستاپ جۇرگەن ادامسىڭدار،— دەپ ءمىنايدار مەن قويشىعارانى، ينەلىكتەي بۇرالعان بىرەۋى تەرگەۋگە الدى. شىنىڭدى ايتپايسىڭ،— دەپ قويشىعارانىڭ ارقاسىنا قامشىنى باسىپ-باسىپ جىبەردى. قارا تۇندەگى قامشىنىڭ داۋىسى تۋلاق ساباپ جاتقان سەكىلدەنىپ ەستىلدى.
ەرتەڭىنە اسكەر جونەلدى. ۇستالعان بولشيەۆيكتەردى، كويلەكشەڭ كۇيىندە، جاياۋ ايدادى. اندرەي جەگەن تاياقتىڭ زورلىعىنان اياعىن سۇيرەپ، زورعا باسىپ، ءمىنايدار مەن قويشىعاراعا قاراپ، "قوش!" دەگەن تارىزدەنىپ باسىن ءيدى.
— ولتىرەدى-اۋ، سورلىلاردى! — دەپ، قويشىعارا كۇرسىندى.
— قايتەيىن، ءبىزدىڭ قولىمىزدان نە كەلەدى،— دەپ ءمىنايدار دا قىنجىلعاندىق ءپىشىن كورسەتتى.
تەمىردىڭ اتتارى اق اسكەردىڭ قولىنا يلىكتى. قويشىعارا ارى-بەرى جالىنىپ سۇراپ كورىپ ەدى، ءمىز باقپادى، ونىڭ ۇستىنە سول اۋىلدىڭ ءبىر ادامى، جالپىلداعان قارا كىسى، وزدەرىنىڭ اتىن ىلاۋدان امان الىپ قالعىسى كەلگەن پىشىنمەن:
— بۇلار تىڭشى بولۋ كەرەك، وسىلاردى دا ۇستاۋ كەرەك! — دەپ وزدەرىنە تاپ بەردى.
اتتان ايرىلىپ كەلگەنىن ەسىتكەندە، تەمىر اشۋدان بۋلىعىپ ءولىپ كەتە جازدادى. بەزدەن ىستەلگەن سارى تاياق ءمىنايدار مەن قويشىعارانىڭ باسىندا وينادى.
— ءبىر جورعانىڭ قۇنىنا تۇرمايتىن يتتەردى ءولتىر! — دەپ، شاپتىعىپ ۇلجان بايبىشە ءجۇر.
تەمىر بۇلاردى ۇرۋمەن قاناعاتتانبادى. اڭگىمە اۋىپ اقساقالدارىنىڭ الدىنا سالىندى. اتتاردىڭ كەتۋ ايىبى — بەكەننىڭ كەمپىرى مەن قويشىعارالاردا بولىپ شىقتى: اڭگىمەنى باستاعان بەكەننىڭ كەمپىرى بولىپتى دا، تاڭداۋلى جورعا مەن جۇيرىكتى ۇستاپ بەرگەن قويشىعارا! وسى ەكەۋىنىڭ "ىلاڭى" بولماسا، كەلگەن اسكەر سوناۋ كەدەيدىڭ ارىق-تۇراعىن ءمىنىپ كەتە بەرمەكشى ەكەن...
بەكەن مەن قويشىعارانىڭ ءۇيىنىڭ بارلىق مال-مۇلكى توعىز اتتىڭ قۇنى ءۇشىن تەمىرگە تولەندى. قويشىعارا مالايلىقتان شىعارىلدى. اڭقاۋ ايەلدەر قويشىعاراعا ۇرپيىسە قاراپ:
— بەتىم-اۋ، وندا سەنىڭ قانداي بولعانىن؟! — دەسەدى.
— نە دە بولسا اۋىزعا ىلىكتىڭ، جىگىت ەكەنسىڭ،— دەپ كولبيكە قويشىعاراعا ريزالىق ءبىلدىردى. قويشىعارا سودان بىلاي اۋىلدان بەزىپ، ورىس قالالارىن ارالاپ، كىسىگە جالدانىپ، تاپقانىمەن اكە-شەشەسىن اسىرايتىن بولدى...
* * *
جۇگىرە باسقان جاياۋ — بوز شينەلدى سولدات بولىپ شىقتى. قۇلدىراپ اۋىلعا كەلىپ قالدى. جاقىنداپ كەلسە — پەترو!
— ويباي-اۋ، پەترومىسىڭ؟ — دەپ قويشىعارا الدىنان جۇگىرىپ شىقتى.
بۇل پەترو بولدى. تەمىردىڭ ەسىگىندە قويشىعارامەن بىرگە بەس جىل جۇمىس ىستەگەن پەترو وسى.
— قايدان ءجۇرسىڭ؟ نە عىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ قويشىعارا سۇراۋدى جاۋدىرىپ ەدى، پەترو باسقا سوزگە كەلمەي، جان-جاعىنا قارانا ءتۇسىپ:
— كەيىن سويلەسەرمىز، مەنى جاسىر، مەنى كىسى كوزىنە تۇسىرمە! — دەدى.
قويشىعارانىڭ جۇرەگى مۇزداي بولىپ كەتتى. بۇل قاشقىن عوي! قاشقىندى پانالاتقاننىڭ ايىبى قانداي بولماقشى؟ ايىبى زور-اق بولسىن، سوندا پەترونى پانالاتپاسقا شاراسى بار ما؟ بەس جىل ۇدايى ءبىر ءجۇرىپ ەڭبەك سىڭىرىسكەن ادام. ءبىر ءجۇرۋ بىلاي تۇرسىن، قويشىعارا ەكەۋى ءبىرىن-بىرى جانىنداي كورەتىن دوس بولىپ كەتكەن ادامدار. پەترو سولداتقا الىناردا، وسى قويشىعارا، تۋعان ءىنىسى كەتكەننەن كەم قىنجىلعان جوق. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ ايرىلىسقان.
— مەنىڭ شەشەمە قاراسىپ تۇر، جۇدەتپە،— دەپ پەترو كارى شەشەسىن وسى قويشىعاراعا تاپسىرعان بولاتىن. سول دوسى — وسى.
— قاراعىم، پەترومىسىڭ؟ امان كەلدىڭ بە! — دەپ كەمپىرلەۋ ايەل پەترونى اشىق جۇزبەن قارسى الدى.
بۇل قويشىعارانىڭ شەشەسى — ءۇمىت.
— ە، پەترو بالام، ۇلكەن جىگىت بولىپسىڭ عوي، اپىرماۋ،— دەپ قۋقىلداۋ، باقا قارا شال كەلدى.
بۇل قويشىعارانىڭ اكەسى — ەتىكباي.
ءۇمىت پەن ەتىكباي پەترونىڭ تۋعان اكە-شەشەسىندەي بولىپ كەتكەن ادامدار. تەمىردىڭ ەسىگىندە مالايلىقتا جۇرگەندە، پەترونىڭ ءۇستى-باسىن جامايتىن، كىرى-قوڭىن جۋاتىن وسى ءۇمىت ەدى.
— ەنە-اۋ، وسى ورىستى نەسىنە جاقسى كورەسىڭ؟ — دەگەن قاتىندارعا، ءۇمىت:
— ورىستى قۇداي جاراتپاپ پا؟ قويشىعارام سياقتى جاس بالا. قاراعىممەن بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرادى. بىرىنە-بىرى سۇيەۋ بولىپ ءجۇر. ونىڭ نە جاتتىعى بار؟ — دەيتىن.
پەترو ءۇمىتتى شىن جاقسى كورگەندىكتەن، قويشىعارامەن بىرگە و دا "اجە" دەيتىن.
— اجە، امان كەلدىم. امان بولعانمەن، وسى جولى پەتروڭ قىسىلىپ كەلدى. بالام دەيتىن بولساڭ، وسى جولى ساقتا! —دەپ پەترو كۇرسىندى.
ءۇمىت ۇرەيلەنىپ، قاتپارلانعان بەتى قۋقىل تارتتى.
— بالام، ول قالاي بولعانى، ءا؟ ول قالاي بولعانى؟ — دەپ ەتىكباي سۇراۋدى جاۋدىرىپ، جۇرتتىڭ دەگبىرىن الىپ بولدى.
— سەن قاي جاعىنداسىڭ، شىنىڭدى ايتشى،— دەدى قويشىعارا.
— بولشيەۆيكپىن! — دەدى پەترو.
ءۇي ىشىندەگىلەر سەلك ەتكەندەي بولىپ، ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قارادى. "بولشيەۆيك" تانىس ءسوز. بىلتىرعى تەمىردىڭ اتىنىڭ وقيعاسىنان كەيىن "بولشيەۆيك" دەگەن ءسوزدى ەتىكباي دا، ءۇمىت تە ەستىپ كەلە جاتىر.
— وسى "بولشايبەك"، دەگەندەرى قانداي ادام ەكەن؟ — دەپ ەتىكباي، ءوز اۋلىنداعى قانىن ساۋداگەردەن ءبىر رەت سۇراعانىندا، ول:
— بولشيەۆيك — جۇرت تالاعىن، قانىشەر، بۇزىق،— دەپ تۇسىنىك بەرىپ ەدى.
سودان كەيىن قويشىعاراعا بىرەۋ "بولشيەۆيك" اتىن تاقسا، ەتىكباي شىج-بىجى شىعىپ ورتاعا تۇسەتىن بولدى:
— "بولشيەۆيك جۇرت تالاعىن" دەيدى، مەنىڭ بالامنىڭ بۇزىقتىعىن كورگەندەرىڭ بار ما؟ ورىنسىز قارالاماساڭدارشى! —دەپ قىنجىلاتىن بولدى.
بولشيەۆيك دەگەن ءسوز — ەلدە ەتەك العان ءسوز. ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى، وتىرعان جەرلەرىندە اڭگىمە قىلىسىپ وتىرادى. ءبىراق دۇرىستىققا تاعاتىن ءبىرى جوق قۇلاق ەسىتپەگەن پالەنىڭ ءبارىن سونىڭ ۇستىنە ۇيىسەدى دە وتىرادى.
اندرەيگە كەزدەسىپ، سويلەسكەننەن بىلاي قويشىعارا مەن ءمىنايدار بۇل پىكىردەن اۋلاق بولدى. اسىرەسە قويشىعارا، وزىنەن-وزى ءجۇرىپ، ۇزاق ويعا شوماتىن بولدى: بولشيەۆيك كىم؟ شىنىمەن بۇزىق پا؟ اندرەي بولشيەۆيكپىن دەدى، ونى بۇزىققا تانۋعا بولا ما؟ بۇزىق بولۋ بىلاي تۇرسىن، ەلدەگى جەتىم-جەسىر، كەم-كەتىكتىڭ جايىن ايتىپ تاقىلداعان سول ەمەس پە؟ "مالاي-باتىراق — كۇش سەندەردە، سەندەر بىرىكسەڭدەر، ءارى قوسساڭدار، بايلاردى تابانعا سالۋ وڭاي!" دەمەپ پە ەدى؟! بولشيەۆيككە قارسى بولىپ وتىرعان كىم؟ بولشيەۆيك تۋرالى وسەك تاراتىپ جۇرگەن كىم؟.. قويشىعارا وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ كەلىپ، ءبىر تۇبەككە تىرەلگەن سياقتاناتىن. پەترونىڭ اۋزىنان "بولشيەۆيك" دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، قويشىعارانىڭ ميىن جەپ جۇرگەن جوعارعى ويلار تۇس-تۇسىنان قاپتاپ كەلىپ، كوز الدىن اڭداپ تۇرا قالعانداي بولدى.
— ءباتىر-اي، مۇنىسى نەسى؟ — دەپ ءۇمىت كەمپىر، ۇرەيلەنگەن تۇردە قويشىعاراعا قارادى.
— ۇرەيلەنبە اجە، پەترو بولشيەۆيك بولماعاندا كىم بولادى؟ مالايدىڭ ءبارى بولشيەۆيك. مەن دە بولشيەۆيكپىن! — دەدى قويشىعارا.
— قولىڭدى اكەلشى، قويشىعارا!— دەپ، پەترو كۇلىمدەپ قويشىعارانىڭ قولىن ۇستاپ، مىقتاپ قىستى.
ەتىكباي پەن ءۇمىت بىرىنە-بىرى ۇرەيلەنە قاراپ، نە ىستەرىن بىلمەگەن ادامداي اۋىر كۇرسىندى. ويتكەنمەن سول مينۋتتان بىلاي ەتىكباي دا، ءۇمىت تە وزدەرىن بولشيەۆيك بولدىق دەپ ەسەپتەدى...
ەتىكبايدى تىسقا كۇزەتكە قويىپ، پەترو مەن قويشىعارا بوي جازىپ وتىرماقشى بولدى. ەسكى دوستار كورگەن-بىلگەندەرىن جاڭا ورتاعا سالا بەرگەندە، ساسقالاقتاپ ەتىكباي ۇيگە كىردى:
— كەلدى! — دەدى.
پار ات جەككەن ءبىر شانالى تەرەزەنىڭ الدىنان سىر ەتىپ وتە شىقتى. شوشاق بورىك، سۇر شينەلدەر. بەلدەرىندە ناگان، شانالارىندا سورايعان ۆينتوۆكا. شانادان تۇسكەندەردىڭ بىرەۋى تۇكسيگەن مۇرتتى، سەمىزشە قارا جىگىت.
— اۋەسباي كاپىر ەكەن،—دەدى قويشىعارا تەرەزەدەن قاراپ، سۇرلانا ءتۇسىپ.
— ونىڭ كىم ەدى، قازاق پا ەدى؟ سويلەسىپ قاراسايشى،— دەدى ءۇمىت، بۇرىنعىدان دا ۇرەيلەنە ءتۇسىپ، كىمگە جالىنارىن بىلمەي الاقتاعان پىشىنمەن.
— ەندى بولمادى. سىلتەۋشى بولعان شىعار. قاتە قىلدىم. سەنىڭ ۇيىڭە كەلمەۋىم كەرەك ەدى،— دەپ پەترو باسىن شايقاي بەردى.
مىلتىعىن كەزەنىپ ەكى سولدات ەسىكتەن كىردى. پەترو قولىن كوتەرىپ تۇرا قالدى. اۋەسباي سۇستانىپ، مىلتىعىن كەزەۋمەن و دا تۇردى. سولدات پەترونى ءتىنتتى.
— شىراعىم، قازاق بالاسى ەكەنسىڭ، بۇل ءوزى جاسىنان ءبىزدىڭ اۋىلدا وسكەن بالا ەدى،— دەپ ەتىكباي سويلەي بەرىپ ەدى.
— ۇرمە، قاقپاس، جايراتىپ كەتەرمىن! — دەپ، اۋەسباي ناگاننىڭ ۇڭىرەيگەن اۋزىن ەتىكبايعا بۇردى.
ەتىكباي قالش-قالش ەتىپ، ساسقانىنان قولىمەن كوزىن كولەڭكەلەدى.
— شىراعىم-اي، قورقىتپاشى اعاڭدى،— دەپ، ءۇمىت اپالاقتاپ اۋەسبايعا جالىنباقشى بولىپ جابىسا بەرىپ ەدى، اۋەسباي ونى وڭمەنىنە ءتۇيىپ كەپ جىبەردى.
ءۇمىت مۇرتتاي ۇشىپ، تابالدىرىقتى سۇزە قۇلادى.
اۋەسباي، سۇستانعان كۇيى، تۇكسيگەن مۇرتىن قولىمەن ءبىر سيپاپ الىپ:
— كوردىڭ بە، مۇنىڭ ۇياسىن! — دەدى.
— جوق، قاتە ايتاسىڭ...— دەپ، پەترو سويلەي بەرىپ ەدى، اۋەسبايدىڭ جانىنداعى ۇزىن سارى سولدات مىلتىقتىڭ دۇمىمەن پەترونى سالىپ ءوتتى. پەترو مۇرتتاي ۇشتى.
قويشىعارا ناق وسى مينۋتتا ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى ادامنىڭ پىشىنىندە ەدى. قۇرالدى سولداتقا قارسى كۇش جۇمساۋ دەگەن وڭاي ەمەس، ءبىراق مىنا جۇمىس ونى ەسكەرتەرلىك تە: باسىنان اققان قانى موينىن جۋىپ، مەرتىلگەن مالشا دەنەسىن بيلەي الماي، پەترونىڭ جاتىسى مىناۋ. قويشىعارا ءتىرى بوپ ءوز كوزىنشە پەتروعا تاياق تيگىزبەكشى مە؟.. "جانىمىز بىرگە شىقسىن"،— دەيتىن ادامدار عوي. بالا كۇندەرىندە تەمىردىڭ ەسىگىندە جۇرگەندە، تەمىر وسى قويشىعارانى ءبىر رەت ات باۋىرىنا الىپ ساباپ، سوندا قويشىعارانى اراشالايمىن دەپ تاياقتى بىرگە جەيتىن وسى پەترو ەدى-اۋ... قويشىعارا قالش-قالش ەتىپ، كوزى قانتالاپ:
— نەگە ۇراسىڭ ونى؟ — دەپ، ۇزىن سارى سولداتتى القىمىنان الا ءتۇستى.
ءۇي ءىشى ويران-توپان الىس. تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى. قويشىعارا ۇزىن سارىنى قىلقىندىرىپ جىعا بەرەمىن دەگەندە، اۋەسباي ناگاننىڭ ءتۇپ جاعىمەن قويشىعارانى شەكەدەن قويىپ كەلىپ قالدى. قان بۇرق ەتتى. قويشىعارا تالتىرەكتەپ، ۇزىن سارىنىڭ جاعاسىنان قولىن بوساتتى. ۇزىن سارى بوسانىسىمەن، السىرەپ تۇرعان قويشىعارانىڭ ۇستىنە مىنە ءتۇستى...
ەتىكبايدىڭ ءۇيىنىڭ ماڭى، جيىلىسقا بىرەۋ ارناپ شاقىرعانداي، قىبىرلاعان اداممەن تولدى. ۇرەيلەنگەن ءپىشىن، داۋرىققان ءسوز، بىرەۋدەن بىرەۋ سۇراپ، نە ەكەنىن، نە بولعانىن بىلگەنشە قۇمارتقانداي كيمەلەپ ءولىپ بارادى. انىعىن بىلگەندەردىڭ كەيبىرەۋلەرى بۇل وقيعانى قالاي ۇعىنۋ كەرەكتىگىن ءوز بەتىمەن شەشە المايتىنداي، كوپشىلىك قالاي قاراپ لوبلىسا، سوعان دايىن تۇرعانداي ءپىشىن كورسەتتى.
— وسىنىڭ قاراسىن باتىرماي ءبىز تىنىشتىق كورە المايمىز! — دەپ، تەمىر زىلدەنە سويلەپ، ءسوز كوشەسىن كورسەتىپ بەردى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، "ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى" دەگەن، مۇنىڭ كەساپاتى بۇكىل ايماعىمىزعا تيەدى،— دەپ، ومار مولدا تەمىردى قوستاپ، كەيبىر اڭقاۋلاردىڭ سەنىمىن كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن اۋزىن جىبىرلاتىپ قويدى.
جاس بوزبالالاردىڭ ءبىرسىپىراسى، اسىرەسە ءمىنايدار، قويشىعارانى اياپ، ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ، نە قىلارعا بىلمەي ىشتەرىنەن تىندى...
اۋەسباي تەمىردىڭ ۇيىنە قوندى. پەترو مەن قويشىعارانى شاناعا سالىپ اكەلىپ، تەمىردىڭ اعاش سارايىنا سۇيرەتىپ كىرگىزدى. ۇلجان بايبىشە سۇلۋ اجارىن ءبىر شىتىناتىپ، پۇشپاق ىشىكتىڭ قالتاسىنان كىلت شىعارىپ، اعاش سارايدىڭ ەسىگىن ءوز قولىمەن جاپتى.
— قىدىرلى مالىمنىڭ كيەسى ءبىر ۇرماي كەتپەس دەۋشى ەدىم، كوزىنە ءبىر كەلدىڭ بىلەم! — دەدى، كىلتتى جاۋىپ جاتىپ ۇلجان بايبىشە.
قازاق ادەتىندە باي مەن بايبىشە اۋىل ادامدارىنا ءوزىن "قورعان" قىلا كورسەتەر ەدى. ءولىمشى بولىپ جاتقان قويشىعارانى ءوز قولىنان بايبىشەنىڭ سارايعا شىرماۋى - سىرتقى اعايىنعا ءمىن سياقتانىپ-اق تۇردى. ءبىراق، تەمىر دە، ۇلجان بايبىشە دە مۇنى ەسكەرمەدى. مۇندا سىرتقا جاسىرىن تەرەڭ ءبىر سىر بار سياقتى ەدى...
كىلەتتى كۇزەتۋ تەمىردىڭ مالايى ءمىنايدارعا تاپسىرىلدى. اۋەسباي وعان تىكەلەنە قارادى دا:
— ءاي، ادىراق كوز قارا، ەسىڭدە بولسىن: وسىدان ايرىلىپ قالدىڭ بار عوي، تاباندا جايراتامىن! — دەدى.
ءمىنايداردىڭ ەتى تۇرشىگىپ، ءجۇزى ءبىر قۋارىپ، ءبىر سۇرعىلداندى، تەمىر مۇرتىنان كۇلىپ، اينالىپ جۇرە بەردى.
اۋىل ءىشى گۇۋ-گۇۋ اڭگىمەمەن تولدى. سۋعا بارعان، كۇل شىعارعان، تەزەك تاسىعان ايەلدەر دە اۋىزدارى جابىسىپ، بۇل وقيعانى وزدەرىنشە تالقىلاپ جاتتى. اۋەسبايدى جەر تۇسىرمەي ماقتايتىندار تابىلدى. اۋەسباي — قالاداعى شالا قازاقتىڭ، بايدىڭ، ساۋداگەردىڭ بالاسى. وسى ەلگە اعايىندىعى بار. تەمىردىڭ ۇيىمەن اكەي-ۇكەي.
— ۇكىمەتكە جاققان بىلەم، شەن الاتىن بولىپتى،— دەگەن لاقاپ اۋەسباي تۋرالى ەرتە كەزدەن ەتەك الىپ ءجۇر ەدى.
— ادام بولاتىن بالا عوي، امالىن تاپقانىن كورمەيسىڭ بە؟— دەپ شالدار جاعى ونى بۇرىننان ۇلگى قىلا سويلەر ەدى.
بۇگىنگى ۋاقيعا تۋرالى اۋەسباي اۋىزدان تۇسپەدى. اۋەسبايعا نەشە ءتۇرلى ەرلىك تاعىلدى.
— اۋەسبايدىڭ الىپ شىققان ءجۇز سولداتى بار ەكەن، ولارىن كەيىن تاستاپ كەتىپتى، ەرتەڭ سولداتى كەلەدى بىلەم،—دەپ عاپپاس دەيتىن قوتان اياق قارا، سول سولداتتى ءوزى باسقاراتىننان جامان قوقىرايىپ قويدى. جانىبەك دەيتىن سۋقىل، عاپپاستان ءسوزىن اسىرىپ تۇسىرەيىن دەگەندەي:
— اۋەسباي وسى شىققان جولىندا 100 بولشيەۆيكتى ۇستاپ باۋىزداپتى،— دەدى.
ەتىكباي بۇل اۋىلعا كىرمە. ءبىر اتادان ءۇش ءۇي. ەكەۋى ورتا داۋلەتتى، مومىن: راقىمەت، سۇگىر — دەگەن كىسىلەر. راقىمەتتىڭ ونەرى — وت باسىندا وتىرعاندا ودان مىقتى ادام جوق تا، جۇرت كوزىندە جالتاق. سۇگىر دەيتىن — باۋىزداپ جاتساڭ ءۇن شىعارمايتىن بىلجىر. تۋىسقاندىق، نامىس دەگەننەن ەكەۋى دە جۇرداي ادامدار... جايشىلىقتا بۇل ەكەۋى ەتىكبايدى جاقىن تارتقان سەكىلدەنگەنمەن، بۇل جولى ماڭىنا جۋي المادى. ماڭىنا بارۋ بىلاي تۇرسىن، ءبىر بالەسىنە ىلىگىپ كەتپەيىك دەپ قورقىپ، ەتىكبايدىڭ ءۇيىن اۋىلمەن قوسىلىپ بىرگە تابالادى.
تەمىر قوناعىن قالا تارتىبىمەن سىيلادى: كورشى پوسەلكادان "ساموگون" الدىرىپ، اۋىلىنىڭ "يگى جاقسى" باس كوتەرگەندەرىن شاقىرىپ، ءبىر ۇلكەن ءماجىلىس جاسادى. ۇلجان بايبىشە، كەلىنى ۇل تاپقاننان جامان قۋانىش قىلىپ، قازى مەن قارتا، جال-جايانى قازان تولتىرا استى.
— جىگىتتەر، بۇرىن اراق ىشپەگەنىڭ دە بار شىعار، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءۇيىر بولماعان اسى عوي... ءبىراق بۇگىن ىشىڭدەر! مىنا قوناقتار — ءقادىرلى قوناقتار، ەل بۇلدىرگىش سوتقارلاردى تىيۋ ءۇشىن جانىن قۇربان قىلىپ جۇرگەن ازاماتتار. بۇلارمەن ماجىلىستەس بولۋدىڭ ءوزى نەگە تۇراتىنىن بىلسەڭدەر كەرەك! — دەدى تەمىر، كەسەگە قۇيىلعان "ساموگوندى" قىمىزشا شايقاپ وتىرىپ. دەگەنمەن، قوناقتى "ساموگونمەن" سىيلاۋ بۇلاردىڭ بۇگىنگى عانا ءىسى بولماي، ادەتكە كىرىپ، ەرسىلىگىن جويعان جۇمىس ەدى.
باستىعى تۇيەباي بولىپ، وتىرعان جۇرت جىميىپ كۇلىستى.
— جاقسىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن عوي،— دەدى تۇيەباي.
ۇلكەن الا داستارقان ساندىقتان الىنىپ، ءۇيدىڭ ورتاسىنا سوزىلا جايىلدى. بۇل سيرەك جايىلاتىن داستارقان. تەمىردىڭ اكەسى تۇرلىباي مەككەدەن كەلىپ، ەل جينالىپ "ءزامزام" سۋىن ىشەتىندە، وسى داستارقان تاپ وسى سياقتانىپ ءبىر جايىلىپ ەدى-اۋ،—دەپ ويلادى تۇيەباي.
— قانە، اۋەسباي مىرزانىڭ دەنساۋلىعىنا! — دەدى تەمىر كەسەسىن كوتەرىپ.
— اپىرماي، اۋىرىپ قالماسام جارار ەدى، ۇرتتاپ كورگەن جوق ەدىم،—دەپ، بىرەۋلەر كۇڭكىلدەسىپ، قىبىجىقتادى.
— تەمىر ايتقان سوڭ بولمايدى، ولسەڭ دە ءىش! — دەدى ەكىنشى بىرەۋى.
جۇرت قىزىپ، گۇۋ-گۇۋ اڭگىمەگە كىرىستى.
— اۋەسباي مىرزا! مىنا اعالارىڭ سىزدەن ءسوز ەسىتكىسى كەلىپ ىنتىعىپ وتىر. جات حابارلار بولسا، ايتا وتىرىڭىز...
وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ "الاشورداسى" نە بولدى؟ — دەدى تەمىر قىزارا ءبورتىپ.
— "الاشوردا" جۇمىسىن ىستەپ جاتىر. ءاليحان قالشاقپەن سويلەسپەكشى بولىپ ومبىعا كەتىپتى،— دەدى اۋەسباي.
— وي، ساباز-اي، وي ساباز... جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي-اق ءجۇر بىلەم، قازاقتىڭ قامى ءۇشىن ءجۇر-اۋ، ءا...— دەپ توردە وتىرعان بىرەۋلەردىڭ تۇمسىعى كوتەرىلىپ، باستارى قايقايا ءتۇستى.
سوزگە ءسوز جالعاندى، قىزا كەلە جۇرت بەت-بەتىمەن جامىراپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تىڭدامايتىن بولدى. ءبىرىن ءبىرى يىقتان تارتىپ، ءسوزىن تىڭداتاتىندى شىعاردى...
* * *
ءتۇن اياز. كۇندىزگى ءجىبىپ ەرىگەن قار سىرەسە قاتىپ، مۇز بوپ جاتىر، دالا تاستاي قاراڭعى. كوكتى بۇركەگەن بۇلتتى تەسىپ موينىنا ىلگەندەي بوپ سىعاراڭداپ بىرەن-ساران جۇلدىز قاراعانمەن، قويۋ قاراڭعىلىقتى سەرپىلدىرۋگە قۇدىرەتىنىڭ جوقتىعى ءبىلىنىپ تۇر. اۋىل تىنىش، مەڭىرەۋ، مۇلگىگەن تۇسكە كىرىپ، ءبىر نارسەنىڭ اڭىسىن اڭداعان سەكىلدەنە قالىپتى.
اعاش كىلەتتىڭ الدىنداعى بورەنەدە قاۋدىر تونعا باسىن تىعا ءتۇسىپ، قاراقشىداي شوقيىپ ءمىنايدار وتىر. بۇل — كۇزەتشى. كۇزەتىپ وتىرىپ ويلايدى: "اپىرماۋ، بۇلاردىڭ جازىقتارى نە؟"— دەپ. پەترو دا، قويشىعارا دا ءوزىنىڭ ەسكى جولداسى. تۋعانىنداي بولىپ كەتكەن ادامدارى. شىنىندا، ءمىنايداردا وسى سياقتى بىرگە جۇرگەن جولداستارى بولماسا، تۋىسقان دەگەن اتىمەن جوق. قايدان كەلگەنىن، كىمنىڭ بالاسى ەكەنىن بىلگەن ەمەس. ەسىن بىلگەلى وسى تەمىردىڭ بوساعاسىن جاستانىپ كەلەدى؛ جاسى ءقازىر 23-تە، بار كورگەنى وسى... كەيدە الدەقالاي ءبىر اۋىر وي باسىپ، ەتىكبايدىڭ ۇيىنە كەلىپ، ۇزىننان سوزىلىپ جاتاتىنى بار.
— دەنىڭ ساۋ ما، نەعىپ جاتىرسىڭ، شىراعىم؟ — دەيدى وعان ءۇمىت. "شىراعىم" دەگەن قانداي جىلى، ءتاتتى ءسوز! مۇنداي ءسوزدى ءمىنايدار ءۇمىت سياقتى مەيىرىمدى انادان عانا ەستىمەسە، باسقا كىمنەن ەسىتپەكشى؟!
— شەشە، بىلەسىڭ بە، وسى مەنىڭ اكە-شەشەم بولعان با ءوزى؟ — دەيدى ءمىنايدار كەيدە كۇرسىنىپ.
— نەگە بولماسىن، بولعان عوي. اكەڭدى كورگەم جوق، ءولدى دەپ ەسىتتىم، شەشەڭدى كوردىم: دوڭگەلەك بەتتى، كوزى كومىردەي قارا، اجارلى كىسى ەدى. "ءمىنتايجانىم!"— دەپ سەنى قولىنان تۇسىرمەيتىن ەدى. انا دەگەن سول عوي! — دەپ كۇرسىنەدى ءۇمىت.
ءۇمىتتىڭ ايتۋىمەن ءمىنايدار شەشەسىن سۋرەتتەيدى. كوزىن جۇمسا: دوڭگەلەك بەتتى، قارا كوزدى، قىزىل شىرايلى ايەل "ءمىنتايىم!" دەپ يىسكەپ، بەتىنەن سۇيگەن تارىزدەنەدى... انا دەگەن قانداي جاقسى! سول انا ءۇمىتتىڭ ايتۋى راس بولسا، ساتىلعان! ساتۋشى كىم؟ وسى جەرىن ويلاعاندا ءمىنايداردىڭ جۇرەگىن ءبىر نارسە تىرناپ كەتكەندەي بولدى. اناسىن ساتقان دۇشپانىن مىنا سالالى ساۋساعىمەن ءبۇرىپ، سىعىپ، ەزىپ ءولتىرىپ جىبەرگەندەي بولدى...
— بۇل كىم؟ — دەدى ءمىنايدار باسىن كوتەرىپ.
بۇرسەڭدەپ كەلىپ تۇرعان ەتىكباي ەكەن.
— قاراعىم، ءمىنايدار، ءبىلدىڭ بە؟ جانى بار ما؟ — دەدى ەتىكباي كەمسەڭدەپ جىلاپ.
ءاي، سورلى اكە-اي، بالا دەسە باۋىر ەتىڭدى سالاسىڭ-اۋ!
— ءبىز بىتتىك قوي... كەمپىر سورلىعا ءالى ەس كىرگەن جوق،—دەدى ەتىكباي، تونىنىڭ ەتەگىمەن كوزىن ءسۇرتىپ.
كورىنگەندى "قاراعىمداپ" اياپ، ەلجىرەپ وتىراتىن مەيىرىمدى ءۇمىت، جانىنداي كورەتىن بالاسىنىڭ قايعىسىنا ۇشىراپ، قان جۇتىپ وتىرعانى اناۋ! قاۋقىلداپ سويلەگەننەن باسقا كىسىگە قاتتى ءسوز ايتىپ كورمەگەن، ينەدەي قياناتى جوق، ادال اكە مىناۋ! وسى ەكەۋىن ايايتىن كىم بار! وسى ەكەۋىنە قول ۇشىن بەرەتىن كىم بار؟
— ءاي، ونداي جان جوق قوي! - دەپ، ءمىنايدار نازالانىپ باسىن شايقادى.
ءتۇننىڭ ءبىرازى ءوتتى. تەرەزەدەن سىعىرايعان شامنىڭ جارىقتارى ءسوندى. تىمىرسىق اياز وتكىرلەنە ءتۇسىپ، دەنەنىڭ و جەر، بۇ جەرىن شىمشىپ وتكەندەي بولدى. ءمىنايداردىڭ ۇستىندەگى ءزىل كوتەرەم شيدەم كۇپى الدەنەگە جەڭىل تارتىپ بارا جاتقان سياقتاندى. دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىعانداي بولدى. قۇلاعى شىڭىلداپ، وقتىن-وقتىن كوزى قاراۋىتىپ كەتكەن سەكىلدەندى. ويلاعان سايىن ول تارامدانىپ، ءمىنايداردى ءتۇرلى سوقپاققا جەتەلەپ بارا جاتقان سياقتى بولدى. بۇعان ەشنارسە ەمەس، جاڭا جىلى تاماق ءىشىپ كەلدى، وسى كىلەتتە جاتقان ەكەۋى نە عىپ جاتىر؟ توڭعان جوق پا؟ قارىندارى اشقان جوق پا؟ ءۇستى-باستارى قان سياقتى ەدى، ول جۋىلدى ما ەكەن؟ وسىنى بىلەتىن كىم؟ ءبىلۋ كىمگە مىندەت؟ ەتىكباي كىلەتتىڭ و جەر-بۇ جەرىنە بارىپ سىعالادى، تىڭ تىڭدادى. ءمىنايدارعا جالتاقتاپ قارادى، اشقىزىپ كورمەكشى مە ەكەن؟
ءمىنايدار ورنىنان تۇرىپ، ۇيگە قاراي اياڭدادى.
* * *
— مەنىڭ جەگەن تاياعىم جالعىز بۇل ەمەس، مەن كوتەرە بەرەمىن عوي،— دەدى پەترو قويشىعارانى باسىنان سيپاپ وتىرىپ.
كۇننىڭ كوزى بارىندا كىلەتتىڭ ساڭلاۋىنان جارىق ءتۇسىپ، ەكى دوس ءبىرىن-بىرى كورە الدى؛ ءۇستى-باستارى قان، ساۋىستانىپ قاتىپ جاتىر. دەنە سىنىق سياقتى، قوزعاۋعا كەلمەي قالىپتى.
— ءبىزدى قايتەر ەكەن؟ — دەدى قويشىعارا كۇرسىنىپ.
قايتەرىن كىم بىلەدى؟ بۇل ءبىر جۇمباق. ىلىككەن جاۋى وڭاي ەمەس. وبال بولدى دەپ اياپ وتىرعان اعايىن تاعى جوق... وسى جاعىن ويلاپ كەلىپ، بۇل جۇمىستىڭ شەشۋىن ەكەۋى دە شەشتى، ءبىراق بىرىنە-بىرى ايتا المادى، ايتۋعا باتپادى... ەكەۋى بۇيىعىپ، بىرىنە ءبىرى تىعىلا ءتۇسىپ، ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، ءبىرىنىڭ دەمى ەكىنشىسىن جىلىتىپ، جۇباتىپ، تەربەتىپ، ۇيقىعا شومدىردى. قاتقان توننىڭ ۇستىندە، قاراڭعى سارايدىڭ ىشىندە بۇكشيىپ جاتقان وسى ەكەۋىن مەيىرىمدى جۇرەك شەتتەن قاراپ كورسە، ىستىق جاسىن ءبىر سىعىپ الىپ:
— تىلەگىنە جەتپەي كەتكەن قايران جاستار! —دەر ەدى...
...سارايدىڭ ەسىگى ساقىر-سۇقىر ەتىپ اشىلدى. بىرەۋ كىرىپ، اسىعىپ، قاربالاڭداپ قاراڭعى سارايدىڭ ءىشىن سيپالاپ ءجۇر.
— قويشىعارا! — دەيدى اقىرىن عانا سابىرلاپ.
بۇل — ءمىنايداردىڭ داۋىسى. قويشىعارا دا، پەترو دا ۇشىپ تۇردى. ءزىل كوتەرەم بولىپ جاتقان دەنە كەنەت جەڭىلدەنىپ، يكەمگە كەلىپ قالعانداي بولدى. جۇرەك الىپ-ۇشىپ اۋىزعا تىعىلىپ بارادى.
— قاشىڭدار، قۇتىلىڭدار! — دەدى ءمىنايدار ساسقالاقتاپ.
— سولداتتار قايدا؟
— ماس... ءبارى دە قۇلاپ جاتىر...
پەترو قۇشىرلانىپ، قايراتىنا ءمىندى. نە ىستەيتىندەرى ەكى اۋىز سوزبەن شەشىلدى؛ ءمىنايدار ەپتەپ ۇيگە كىرىپ، سولداتتاردىڭ قۇرالىن الىپ شىعۋ كەرەك؛ قويشىعارا بايدىڭ پار اتىن جەگىپ ۇلگىرۋى كەرەك؛ پەترونىڭ ءبىر قولى سىنىق، ءبىراق، ول ونى ەلەيتىن ەمەس. بۇگىنگى ءتۇن وسى ويدىڭ ورىندالۋىنا جول اشىپ وتىر؛ بايدىڭ ۇيىندەگى ساق ادام بايبىشە بولسا، اۋەسباي مىرزانىڭ قۇرمەتى ءۇشىن بىرەر ستاقاندى كوتەرىپ جىبەرىپ، ودا ولىك ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا ەدى...
سىر... ەتكەن شانانىڭ داۋىسى ەتىكبايدى سەلت ەتكىزدى.
— اپىرماۋ، تاعى ما؟ — دەدى ءۇمىت السىرەگەن داۋىسىن زورعا شىعارىپ.
ءۇي ءىشى سالقىن. شام جارىعى كۇڭگىرت. ولىك شىققان ۇيدەي. بۇيىم بەت-بەتىمەن شاشىلىپ جاتىر. كۇندە كوڭىرسىپ وتىراتىن ءۇي بۇگىن كور قۇساپ ازىناپ تۇر.
— اجە! — دەدى بىرەۋلەر اسىعىس كىرىپ.
بۇل — پەترو مەن قويشىعارا. ەكەۋى دە بايدىڭ ىشىگىن، كۇپىسىن كيىپ الىپتى. مويىندارىندا اسۋلى قىلىش، مىلتىق.
ءۇمىت سۇرىنە-سۇرىنە ورنىنان تۇردى. ەكەۋىن دە قۇشاقتادى، ەكەۋىن دە شوپىلدەتىپ ءسۇيدى. كارى انانىڭ ىستىق جاسى ەكەۋىنىڭ موينىنا دا تامشى بولىپ تامدى.
بۇلار ءجۇرىپ بارادى. قايدا بارماقشى؟ بۇل — جۇمباق، بۇل — قاراڭعى. ازىرگى وي — اجال قۇرىعىنان ءبىر قۇتىلىپ كەتۋ. ءبىر قۇتىلىپ كەتسە، سوسىنعى جۇمىس وزىنەن-وزى شەشىلە بەرمەكشى.
— اعاتاي، بۇگىن قونىپ كەتسەيشى! — دەدى جالبىر شاشتى قارا قىز، كوزىنىڭ جاسىن مونشاقتاي توگىپ.
بۇل — قويشىعارانىڭ قارىنداسى مونشاق. "مونتاي" دەيتىن قويشىعارا ەركەلەتىپ. "وقۋعا بەرەمىن" دەيتىن. ويىندى-شىندى ارالاستىرىپ: "مونتاي جانىمدى ءوزىنىڭ سۇيگەن جىگىتىنە قوسام" دەيدى. سويتكەن اعا، اتا-انانىڭ كارىلىگىنە، سۇيەنەر ۇلدىڭ جوقتىعىنا، ەڭ اقىرعىسى — كۇندىك ازىقتان قۇر الاقان ەكەندىگىنە قاراماي، بەلگىسىز جاققا ساپار شەككەلى تۇر. اتا-اناسىن كىمگە تاپسىرادى؟ بۇلدىرشىندەي قارىنداسىن كىمنىڭ تاربيەسىنە بەرەدى؟.. الدە كوزى قىزارعان، بۋرىل ساقالدى مىنا قارا شال ەسكى كۇيگە قايتا كوشىپ، اق تاياقتى قولعا ۇستاپ، بىرەر بايدىڭ قويىنىڭ سوڭىنان تۇسكەندەي بولا ما؟ مىنا قاتپار بەتتى اققۇبا كەمپىر، ۇيدەن ۇيگە بۇكشەڭدەپ، ۇرشىق ءيىرىپ، ءجۇن ءتۇتىپ، ءار ءۇيدىڭ جۋىندىسىن تاسىپ قورەك قىلعانداي بولا ما؟
— بولمايدى، قالقام! اعاڭا رەنجىمە. اعاڭنىڭ باسىنا كۇن تۋدى. ساعىنارسىڭ، جۇدەرسىڭ... ىستىق جاسپەن قايعىڭدى جۋ دا، اكە-شەشەگە بەل بول! سەن مەنىڭ قارىنداسىمسىڭ. سەن قىز بولما، ۇل بول! مەنىڭ ايتارىم وسى، قالقام، كەل بەتىڭنەن سۇيەيىن!— دەپ، قويشىعارا اقتىق رەت قارىنداسىن ءسۇيدى.
ءۇمىت تە، ەتىكباي دا، ءوڭ-تۇسى ەكەنىن بىلە الماي، مەڭ-زەڭ بولىپ از-كەم تۇردى.
— جۇرەسىڭ بە، قالقام؟ — دەدى ءۇمىت،
— جۇرەمىن،—دەدى قويشىعارا.
— جولىڭ بولسىن! باقىتىڭ اشىلسىن! سەن تۋماساڭ، قايتەر ەدىم؟ سەندەي بالام بولماسا قايتەر ەدىم؟! ومىرگە ريزامىن. جالعىز ءوتىنىشىم: قايدا جۇرسەڭ دە ەسىڭنەن تاستاما:
مىنا باقا شالدى ويلا، مەنى ويلا، ءبىزدىڭ كارىلىگىمىزدى ويلا، وزىڭنەن باسقا سۇيەنىشىمىزدىڭ جوعىن ويلا!..
ءۇمىت ءسوزىن اياقتاي المادى. كارى كوزدى جاس تولقىنى قاپتادى. بۇل — شىنىندا ءۇمىتتىڭ اۋزىنان شىعىپ جاتقان ءسوز ەمەس، الدەقايدا شەتتەگى بىرەۋدىڭ ايتقانى سەكىلدەنىپ ەستىلدى.
ۇركەر توبەدەن اۋعان كەزدە جولاۋشىلار اۋىلدان شىقتى. تىزگىن ۇستاعان ءمىنايدار. سەمىزدەن جاراپ تۇرعان ەكى تورى ات اۋىزدىعىمەن الىسادى. تاقتا جولدا شانا سىرعىپ ولاي دا بۇلاي دا سىرعاناپ، تەربەتۋمەن بولدى. قار بۇرقىراپ توزاڭداي ۇشتى.
— ال، ەندى قالاي قاراي بەتتەيمىز؟ — دەپ، ءمىنايدار اتتىڭ باسىن تەجەدى.
جول وسى ارادان ەكى ايرىلادى: ءبىرى — دۋانعا، ءبىرى — قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە كىرەدى. اعاش ىشىندە ەل بار، پوسەلكا بار. اعاش ءىشىنىڭ قىسقى ءومىرى قىزىق: ولكە بويىنا شۇبىرىپ جاتقان جۇرگىنشى وندا بولمايدى، ارناپ شىققان ادامدار عانا جۇرەدى. اعاش ءىشىنىڭ ەلى قىسقا قاراي جالپى حاباردان شالا، "دەيدى حابار" ومىرلەرىن وتكىزىپ، اۋىلدان اتتاپ شىقپاي، جايلى جازدى كۇتۋمەن بولادى. وزىنشە بۇ دا ءومىر...
جولاۋشىلار وسى اعاش جولىن ۇيعاردى. ارادا ءبىر ات شالدىرىپ الىپ، ەرتەڭىنە كۇن باتا، قالىڭ اعاشتىڭ قويناۋىنداعى ءبىر پوسەلكەگە كەزدەستى. قارمەن كومىلىپ جاتقان ۇلكەن پوسەلكا. كوشەسى تاۋ-تاۋ كۇرتىك قار. بىرەن-ساران ادامدار قالانىڭ ىق جاعىنداعى كولگە مالدارىن سۋعارىپ، شۇبىرتىپ ايداپ كەلە جاتىر.
— توقتاڭىزدارشى،— دەپ بىرەۋ داۋىستادى.
اۋزى-باسىن ءجۇن باسقان ورتا جاستى كىسى. ەسكى سولدات بورىكتى ميلىقتاندىرا كيىپتى. وتكىر كوزىن قاداپ، ءجون سۇراسىپ كىشكەنە تۇردى دا:
— تۇرماڭدار، كەتىڭدەر، بۇل قالادا وترياد بار، قولىنا تۇسسەڭدەر، ايامايدى،— دەپ، ءسوزىنىڭ اياعىن شالا ءبىتىرىپ، بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى.
جولاۋشىلار داعدارىستا قالدى. سۇيتكەنشە بولماي، ءبىر كۇرتىكتىڭ باسىنا ءۇش سالت اتتى شوشاڭ ەتىپ شىعا كەلدى. ۇشەۋى دە سولدات، اقتىڭ سولداتى، شوشايعان مىلتىعى سوناۋ جەردىڭ وزىنەن ىزعارىن توگىپ، توسەلىپ ۇڭىرەيىپ تۇرعان سياقتى.
— بۇر اتتى، تەز بۇر، مىنا قاقپاعا كىر! — دەپ پەترو شانادان تۇسە جۇگىردى.
اتتى قاقپاعا كىرگىزە سالىپ، ۇشەۋى جان-جاعىنا الاقتادى، باسپانا قىلار ورىن شامالى. قورانىڭ سىرت جاعىندا شوقيعان سالوم تۇر. ەتەگى شاشىلىپ، وبىراپ جاتىر. ۇشەۋى جان ۇشىرىپ، سوعان جۇگىردى. جەتكەن ىڭعايىندا سالومنىڭ استىنا جوق بولىپ كەتتى...
قالاعا كەلگەن-كەتكەندى اندىپ جۇرگەن كۇزەتشى سولداتتار، پار اتتىنى كورگەن سوڭ-اق قامشىنى باسىپ ەدى. اسىرەسە جۇرگىنشىلەردىڭ كيىمىنە قاراپ، قازاق ەكەنىن بىلگەن سوڭ، اياق استىنان ءبىر تەگىن ولجا قولعا ءتۇستى دەگەندەي، اراندارىن اشا شاپتى. كەلگەن ىڭعايدا شانانى كوردى. شانا قازاقتىڭ شاناسى؛ قازاقتىڭ ابزەلى. تىكىرەيگەن مۇرتتى بىرەۋ اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، ۇيگە جۇگىردى. ءبىر ايەلدى باجىلداتىپ تىسقا سۇيرەپ شىعاردى.
— قايدا جاسىردىڭ ايت!— دەپ ايەلدىڭ باسىنا قامشى ءۇيىرىپ ءجۇر.
— ويباي، بىلمەيمىن! —دەپ ايەل ازار دا بەزەر.
قىرلاپ ورىلگەن سەگىز تاسپا قامشى ايەلدىڭ ارقاسىنا كومىلىپ كەتتى. ايەلدىڭ جان داۋىسى شىعىپ شىڭعىردى.
ءۇيدىڭ استان-كەستەنىن شىعارىپ، البار قورانى ءتىنتىپ تابا المادى.
— ولار مىنا سالومنىڭ استىندا بولدى. انا ايىردى ال دا، مىنا سالومعا بويلاتا شانىش،— دەپ، ات ۇستىندە تۇرعان باستىعى بۇيرىق بەردى.
تىكىرەيگەن مۇرتتى سارى، ەكى يىنىنەن دەمىن الىپ، تەمىر ايىردى الا سالىپ ۇمتىلدى، بۇل پەترولاردىڭ جاتقان جەرى ەدى.
— ولدىك قوي!— دەدى قويشىعارا سىبىرلاپ.
— ولمەيمىز! — دەپ پەترو اقىرىن ۇشىپ تۇردى.
تۇرعان ىڭعايدا ناگانمەن باسىپ-باسىپ سالدى. ءتونىپ تۇرعان ۇشەۋى بورىكتەي ۇشتى. اتتارى ويناپ شىعا بەردى.
— اي، جىگىتتەر، شاناعا ۇمتىل! اتتىڭ باسىن بۇر! مىلتىق بار، وق جەتەدى، ءبىز ولمەيمىز! — دەدى پەترو.
ءۇش سولداتتىڭ قارۋىن سىپىرىپ الىپ، شاناعا مىنە، اتتى جولعا سالىپ، ۇشەۋى قاتار مىلتىقتى كەزەي وتىرا قالدى. تابان استىنان ىلە قۋاتىن اسكەر كورىنبەدى. قالانىڭ ورتا شەنىندە تاسىر-تۇسىر مىلتىق اتىلدى. مىلتىق داۋسىنا جالعاسا كۇرتىك باسىنا قاراڭداپ شىققان ءۇش-تورت سولدات كورىنگەندەي بولدى...
ىمىرت جابىلىپ، كوز بايلانىپ بارادى. كۇن تۇنەرگەن بۇلت، جەلدى بۇرقاسىن. جول كورپىلدەك. قاجىعان اتتار ارى-بەرى ارىنداپ شاپقان سوڭ بوساڭسيىن دەدى. جەل دە ۇدەپ، بۇرقاسىن ءتۇرى بورانعا اينالا بەردى... ءا، دەگەنشە بولماي جەل ىسقىرىپ دولدانا سوعىپ، ىزىڭداعان داۋىسى ادام شوشىتقانداي بولدى. تۇتىندەي بۇرقىراعان قار لەزدە كوزدى كىرەۋكەلەندىرىپ، كومىپ كەتە بەرەدى.
— ويپىرماي، جولدان شىعىپ كەتتىك بىلەم، اداسپاساق جارار ەدى! — دەدى ءمىنايدار.
ات مالتىعىپ بارىپ توقتادى. جاڭا عانا جولمەن كەلە جاتىر ەدى. جول الىس ەمەس، ءبىراق وڭىڭدا ما، سولىڭدا ما؟ قويشىعارا تۇسە قالىپ جول ىزدەدى. تۇسكەن ىڭعايىندا جەل يتەرىپ ءبىرسىپىرا جەرگە اپارىپ تاستادى. مالتىعىپ ءجۇرىپ ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىققان تارىزدەندى. توبە دەگەنى — جول. قۋانىپ كەتىپ ارتىنا قاراپ ەدى، دىم جوق. تاستاي قاراڭعى. ەڭ ارعىسى ءوزىن زورعا كورەدى. ارتى قاي جاق، الدى قاي جاق، شانا قاي تۇستا قالدى؟ بىلەر ەمەس. قاتتى جولعا تابانىن تىرەي تۇرىپ، بار داۋىسىمەن ايقايدى سالدى. كىشكەنە تۇرىپ تىڭداپ ەدى، ءۇن جوق. اداسۋدىڭ ءوزى ەندى بولدى: اتتان دا، جولداستان دا ايرىلدى؛ قولىندا قارۋ دا جوق. قويشىعارا، جان ۇشىرىپ، جولدىڭ تابانىمەن جەلگە قاراپ تا، ىققا قاراپ تا ءجۇرىپ كوردى، تاماعى قارلىققانشا ايقايدى دا سالدى، ءبىرى ەم بولمادى...
قاتتى جەل ىسقىرىپ كەلىپ سوققاندا جولدان ۇشىرىپ الىپ كەتە جازدايدى. قولبىراعان كۇنىنىڭ ەتەگىنەن، جەڭىنەن، جاعاسىنان ىزعارلى جەل قۋالاپ سوعىپ، دەنەنى شىمشىپ بارادى. بويى قالتىرايىن دەدى. تۇرا بەرسە، ەندى از-كەم تۇرسا، بۇل توڭۋ ۇدەي تۇسپەكشى. قويشىعارا شىن نازا بولدى. الدەكىمدەرگە، الدەنەلەرگە ولەردەي بولىپ اشۋى كەلىپ، تىستەنىپ ىزالاندى... كۇشتى جەلمەن قارىسا الماي، قولىن قۋسىرىپ، باسىن جاعاسىنا تىعا ءتۇسىپ، قاتتى جولدىڭ تورابىن اياعىمەن سيپاپ تاۋىپ، قويشىعارا ىعا بەردى... سول ىققاننان ىقتى دا كەتتى.
You Might Also Like
