كوزىلدىرىك
(پەسا)
ءۇش پەردەلى كومەديا
قاتىسۋشىلار:
بايسالباي — قىرىق جاستا.
ورمانتاي — وتىز جاستا.
باقىت — وتىز بەس جاستا.
اقبان — وتىز جاستا.
قويانباي — قىرىق بەس جاستا.
ءجۇسىپ — جيىرما بەس جاستا.
قاسەن — جيىرما بەس جاستا.
جامال — ون بەس جاستا.
شال.
دامەتكەن.
ورتا جاستى كىسى.
شال كۇيەۋ.
بالا.
ايەل.
جىگىت.
ءبىرىنشى پەردە
شىمىلدىق اشىلعاندا ساحنا ەكىگە جارىلىپ كورىنەدى: بىرەۋى الدىڭعى بولمە، ەكىنشىسى تورگى بولمە. تورگى بولمەدە ەكى تەرەزە بار، ورتادا اۋىز ۇيگە شىعاتىن ەسىك. ءۇيدىڭ وڭ جاق قابىرعاسىندا تەرەزەگە تاياۋ شكاف، شكافقا تاياۋلاۋ ناق توردە — بولىستىق اتكوم اعاسىنىڭ ۇستەلى؛ وعان تاياۋ — ورتاداعى ەسىك جاقتا حاتشىنىڭ ۇستەلى؛ ۇستەل ۇستەرىندە ءتارتىپسىز بۇرقىراپ جاتقان ەسكى گازەتتەر. ارىز، ءتۇرلى ءىس قاعازدارى... شكافتىڭ ماڭايىندا — جەردە قوقىرسىپ جاتقان ەسكى گازەتتەر. اۋىز ءۇيدىڭ ءتور جاعىڭدا كوشىرۋشىنىڭ ۇستەلى بار.
ءبىرىنشى كورىنىس
ءتور ۇيدە بولىس پەن حاتشىسى. بولىس بايسالباي — جەلەگەيلەنىپ، تاقياشاڭ، تىرناعىن الىپ وتىر. حاتشىسى — ورمانتاي كىشكەنە ايناعا قاراپ شاشىن تاراپ وتىر. شاشىنىڭ ۇرپيگەن جەرىن، الاقانىنا تۇكىرىپ الىپ، سيپاپ قويادى. ودان كەيىن جازۋىنا كىرىسەدى. اۋىز ۇيدە قاعاز كوشىرۋشى — ءجۇسىپ ۇستەلگە جابىسىپ بىردەمەنى جازىپ جاتىر. دالاعا شىعاتىن ەسىككە تاياۋ بوساعادا كوشىر — راسسىلنىي باقىت تاسپامەن جۇگەڭدى كوكتەپ وتىر.
ءجۇسىپ (باسىن كوتەرىپ، جىمىڭداپ). باقىت، باقىت!..
باقىت. اۋ.
ءجۇسىپ. ءاي، مەن ءبىر تاماشا ولەڭ جازدىم-اۋ...
باقىت. كىمگە؟ تاعى جامالعا شىعاردىڭ با؟
ءجۇسىپ. ءۇي، سول انت ۇرعانىڭدى قويشى. قاشانعىدان بۇرىن شارشاپ ولەتىن بولدىم.
باقىت. نەگە؟ ءسوزىڭدى تىڭداماي ما؟
ءجۇسىپ. شىن تىڭداتايىن دەسەم، تىڭداتار ەدىم عوي، ءبىراق ءوزىن ونشا ۇناتپايمىن...
باقىت. نەمەنەسىن ۇناتپايسىڭ؟
ءجۇسىپ. قۇر جىلتىراعان بەتى بولماسا، مىنەزى ونشا ەمەس، ويناپ-كۇلۋدى بىلمەيتىن شىعار دەيمىن.
باقىت. ولاي دەسەڭ، سەن قىز سىناۋدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ. جامالدان قىزدىڭ وزۋى سيرەك بولار... مەنسىنبەيدى دەسەيشى...
ءجۇسىپ. كىمدى؟ مەنى مە؟ مەنسىنبەسە اكەسىن تانىتارمىن. ءبىراق قايتەيىن دەيمىن عوي.
باقىت. باستىعىڭ بولىس بولىپ — سەندەر بەل كۇشكە سالعىلارىڭ كەلەدى-اۋ. بەل كۇشپەن قىزدىڭ كوڭىلىن اۋدارۋ قيىن عوي.
ءجۇسىپ. بولىس قاشان بەل كۇشكە سالدى؟
باقىت. ءۇي، شىراعىم-اي. جۇرمەگەن سوڭ بىلمەيسىڭ عوي. مىنا ءجۇرىپ جۇرگەن ءبىز بىلەمىز. ونى قوي، ولەڭىڭدى وقىشى، كىمگە شىعارعانىڭدى بىلەيىن.
ءجۇسىپ (قاعازدارىن اۋدارىستىرىپ). بىرەۋگە ارناپ شىعارعان ەمەس؛ مىنا ءبىر گازەتتەگى ولەڭدى وقىدىم دا، سوسىن جازا سالىپ ەدىم... تىڭدا. (وقيدى.)
قازاقتىڭ اتقا مىنگەن بالالارى،
ەلىنىڭ العا ۇستايتىن دانالارى.
قازاقتىڭ نادان ەلىن ەل قىلام دەپ
كەلگەنشە تىرىسىپ ءجۇر شامالارى...
باقىت. قوي، مىناۋىڭ وتىرىك.
ءجۇسىپ. نەگە؟
باقىت. ەل ىشىندە قازاقتى ەل قىلام دەپ جۇرگەن ادامدى كورگەنىم جوق، «جەم قىلام دەپ» دەسەڭ نانۋعا بولار... (ەكەۋى ءسوز تالاستىرعان تۇردە كۇبىرلەپ سويلەسكەن بولىپ وتىرادى.)
بايسالباي (ورمانتايعا قاراپ). رۇستەمنەن حات كەلدى دەدىڭ بە؟
ورمانتاي. ءيا.
بايسالباي. نە دەپتى؟
ورمانتاي. باسقا ءسوز جوق. تۇنەۋگۇنى بەرىپ جىبەرگەن ءسۇردى الدىم،—دەپتى. «كەلىنىڭنىڭ بوكەبايى توزىپ ءجۇر، سوعان ءبىر ءتۇبىت ەسكەرىپ قويارسىڭ»، — دەپتى...
بايسالباي. ءاي، سول كەر قاتىننىڭ-اق كەرەگى تاۋسىلمايدى ەكەن: بىرەسە كىلەم كەرەك، بىرەسە كورپە كەرەك... تاعى نە ايتىپتى؟
ورمانتاي. ءبىر ايتارلىق حابارى — «بولىستىڭ ۇستىنەن ارىز تۇسە باستاعان كورىنەدى. ابايلاپ جۇرگەنى ءجون، زامان جامان عوي»، — دەپتى.
بايسالباي (شوشىنعان پىشىنمەن). ارىز تۇسە باستادى دەيدى؟ ونى كىم ەكەن بەرىپ جۇرگەن؟
ورمانتاي. ونشاسىن ايتپاپتى...
بايسالباي. ءاي، جۇرت تا قاراپ جۇرمەيدى-اۋ... مەندە نە اتالارىنىڭ قۇنى بارىن بىلمەيمىن. بىلتىر ءبىر ءمۇعالىمى گازەتكە جازىپ سىبادى... داۋدە بولسا تاعى سول مۇعالىمدەر شىعار... (ورمانتاي ەكەۋى سويلەسىپ وتىرعان بولادى.)
ەكىنشى كورىنىس
كيىمى جۇپىنى ءبىر شالداۋ كىسى ەسىكتەن كەلىپ كىرەدى.
باقىت. سالاۋمالەيكۇم! ە، ىسەكە، مال-جان امان با؟
شال. باقىتپىسىڭ؟ دەنىن ساۋ ما؟ (جان-جاعىنا قارانىپ.) مىنا الەكسەيدەگى سكلادتان ءبىر ءسۇت ماشينەسىن الماقشى ەدىم، سوعان بولىستان داستابىرىنجە كەرەك دەگەنى.
باقىت. مىنا جىگىتكە ايتىڭىز، ەسەكە، مەن دەلبە ۇستاۋدان باسقاسىن بىلمەيمىن عوي.
شال (جۇسىپكە ءتونىپ). شىراعىم، مەن ەكىنشى اۋىلدىكى ەدىم.
ءجۇسىپ (ءسوزىن ءبولىپ). نە كەرەك ەدى؟
شال. داستابىرىنجە. ءسۇت ماشينەسىن...
ءجۇسىپ (ءسوزىن ءبولىپ). مىناۋ ۇيگە بارىڭىز، سولار بىلەدى. (ەسىكتى كورسەتەدى. ءوزى تاعى جازۋىنا كىرىسەدى. شال ۇرىككەن ادامداي ەپتەپ قانا اشىپ كىرەدى. بايسالباي مەن ورمانتاي سوزدەرىن ءبولىپ، شالعا قارايدى، شال ورمانتايدىڭ ۇستەلىنە ءتونىپ.)
شال. شىراعىم، مەن ەكىنشى اۋىلدىكى ەدىم. (شال ءسوزىن ايتا باستاعاندا، ورمانتاي قاعازىن اۋدارىستىرۋعا كىرىسەدى.) مىنا الەكسەيگە كەلىپ ەدىم... كەمپىرىم ماشينا كەرەك دەپ مازامدى الىپ ءجۇر ەدى. اۋىلدا قيسىق باستىڭ ۇيىندە بار ەدى، ءسۇتتى اپارىپ تارتايىن دەسە، سيىر باسىنا ايىنا بەس قاداقتان ماي الادى. ونىڭ ۇستىنە بالا-شاعاعا ۇرىسىپ، جەكىرىپ بولاتىن كورىنەدى. سوسىن قۇدايعا تاپسىرىپ، ءبىر تۋ الا سيىرىم بار ەدى، سيىردىڭ ءوزى دە ۇش-تورتەۋدەن اسپايدى، سونى ساتىپ، الماقشى بولعانىم. سوعان مىنا قالاعا كەلسەم، تىلىنە دە تۇسىنبەيمىن، ءبىر جاس جىگىت وتىر ەكەن، داستابىرىنجە دەگەندەي بولدى. تەگىندە داستابىرىنجەسىز بولمايتىن شىعار دەپ ادەيى وسىندا كەلگەنىم عوي...
ورمانتاي (قاعازىن اۋدارىستىرىپ جاتقان كۇيى). مىنا بولىسقا ايتىڭىز.
شال (اڭىرايىپ از عانا تۇرىپ، بايسالبايدىڭ ۇستەلىنە جاقىندايدى. بايسالباي دا بۇرقىراپ جاتقان قاعازدارىن بۇرقىراتا باستايدى). بولىس شىراعىم، كورمەگەن سوڭ تانىمايتىن دا شىعارسىڭ. مەن — مىنا ەكىنشى اۋىلداعى ەرسارىنىڭ كورشىسىمىن. بالا كۇنىندە تاكەڭە ەرىپ ەرسارىنىڭ ۇيىنە بارىپ جۇرگەنىندە، بىرەن-ساران كورگەنىم بار ەدى.
بايسالباي (ۇناتپاعان پىشىنمەن). نە كەرەك ەدى؟
شال. داستابىرىنجە كەرەك ەدى.
بايسالباي. انا حاتشىعا ايتىڭىز.
شال (اڭىرايىپ تۇرىپ، قايتادان ورمانتايدىڭ ۇستەلىنە تونەدى). شىراعىم، الگىنى...
ورمانتاي (ەجىرەيە قاراپ). نەنى؟
شال. الىگى داستابىرىنجە...
ورمانتاي. مىنا الدىڭعى ۇيدە وتىرعان بالاعا بارىڭىز.
شال (aڭ-تاڭ، بولىپ). شىراعىم-اۋ، ول بالانىڭ ءوزى سىزدەرگە جىبەردى عوي.
ورمانتاي. وتاعاسى، جۇمىس ىستەپ جاتقاندا مازانى الماس بولار. بار دەگەنگە تۇسىنە قويۋ كەرەك. قازاقشا ايتىپ وتىرمىن... (شال شاراسىزدان شىعىپ، جۇسىپكە كەلەدى.)
شال. شىراعىم، داستابىرىنجەنى سەن بەرەتىن كورىنەسىڭ عوي.
ءجۇسiپ (جازۋىن جازىپ جاتىپ). وتاعاسى، مۇندا ۋدوستوۆەرەنيە بەرىلمەيدى، اۋىلنايعا بارىڭىز.
شال. ويباي، شىراعىم، ايتا كورمە. اۋىلنايعا بار دەگەنىڭ، تازا ۇيىندە وتىر دەگەنىڭ عوي. ارىق اتپەن سەكسەن شاقىرىم جەردەن اۋىلنايدى ىزدەۋ وڭاي ما. بارعانمەن ۇيىندە بولسا جاقسى، ۇيىندە بولعاندا دا، حاتشىسى جوق، داستابىرىنجەنى جازىپ تا بەرە المايدى...
ءجۇسىپ (باسىن كوتەرىپ الىپ). ەندى ماعان قايت دەيسىز؟
شال. شال اداممىن عوي، بىردەمە قىلىپ جىبەر، شىراعىم!
ءجۇسىپ. بولمايدى، اۋىلنايدىڭ ىستەيتىن جۇمىسىن ءبىز ىستەي المايمىز.
باقىت (جۇگەنىن تىگىپ جاتىپ). وسى شالعا سۇيكەپ بەرە سالساڭ دا ەش نارسەڭ كەتپەس ەدى. ولەڭ قۇرلى جوق پا؟.. (ءجۇسىپ الا كوزىمەن قارايدى.)
شال (باقىتقا كەلىپ). شىراعىم، مۇنىسى قالاي؟
باقىت. بۇل سولاي، ىسەكە... مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، ەڭ ادەمىسى — سول سكلادتىڭ باستىعىنا بارىپ جابىس. ءوزى بىردەمە قىلىپ بەرگىزەدى.
شال. ءتىلىن بىلمەيمىن-اۋ...
باقىت. بىردەمە قىلىپ امالدارسىڭ.
شال. بولماس، بولماس! قايتەيىن، بارىپ بىدىراقتاپ كورەمىن دە... (شال شىعا بەرەم دەگەندە، قاسەن ءمۇعالىم كەلىپ كىرەدى. شال ەسىك الدىندا تۇرادى.)
ءۇشىنشى كورىنىس
قاسەن باقىت، جۇسىپپەن قول الىسىپ امانداسادى، ودان تورگى ۇيگە بارىپ، ورمانتايدىڭ قولىن الدى، بايسالبايدىڭ دا قولىن الادى.
بايسالباي. ە، ەلدىڭ كوزىن اعارتۋشىسىمىسىڭ؟
قاسەن. الدەن كەلگەنشە تاربيەلەگەن بولىپ ءجۇرمىز عوي.
بايسالباي. جالۋنجا الۋعا كەلگەن شىعارسىڭ؟
قاسەن. ءيا.
بايسالباي. اقشا جوق.
قاسەن. بىردەمە قىلىپ تاپقانىڭىز دۇرىس بولار. مەن وتكەن ايدىكىن دە العان جوقپىن عوي.
بايسالباي.سەندەر ءۇشىن ءوزىمدى بازارعا ساتا الماسپىن.
قاسەن. ونداي ءسوزدىڭ كەرەگى نە، بىزگە ءوز قالتاڭنان بەرمەيسىڭ عوي، بيۋدجەتتىڭ اقشاسى.
بايسالباي. بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن ورىنسىز شاشا بەرسىن دەگەندى ەسىتكەن جوقپىن.
قاسەن. مەن ورىنسىز سۇراپ تۇرعام جوق، ەڭبەكاقىمدى سۇرايمىن. ەڭبەكاقىمدا ەشكىمنىڭ داۋى بولماسا كەرەك.
بايسالباي. شىراعىم، ءۇيتىپ شاتىناما، مەنى ءسىبىر ايداتا المايسىڭ. جوق اقشانى مەن جەردەن قازىپ تابا المايمىن. اقشا تۇسكەندە بەرىلەر.
قاسەن. جارايدى. بەرمەسەڭىز، بەرمە. داۋلاسقىڭىز كەلگەن شىعار، داۋلاسىپ تا ءبىر كورەيىك... جالىنا-جالىنا ولدىك قوي... (اشۋلى كۇيى شىعا جونەلەدى. بايسالبايدا، ورمانتاي دا الا كوزدەرمەن قارايدى. ەسىكتىڭ الدىندا تۇرعان شال قاسەنگە ەرىپ شىعىپ كەتەدى.)
بايسالباي. بوق جەگەن كۇشىكتىڭ ءسوزىن كوردىڭ بە؟! ءوزى مۇلدە اكىرەڭدەپ بارادى. ەرەگىسسە مەن مۇلدە مۇعالىمدىكتەن شىعارىپ تاستارمىن... ءوزىن شىعارىپ تاستاۋعا بولماس پا ەكەن؟
ورمانتاي. قايدام...تۇرعان اۋىلىنان ارىز ءتۇسىپ بىردەمە بولماسا.
بايسالباي. ارىز ءتۇسىرۋ وڭاي عوي. ونداعى ەرتايعا سىبىرلاساق، سىبايدى دا بەرەدى... سونداي بىردەمە قىلماساق، مىناۋ توبەمىزدى جارار-اق. بىلتىرعى گازەتكە جازىپ جۇرگەن دە وسى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، اكەسى وڭباعان نۇرىش ەدى.
ءتورتىنشى كورىنىس
ون-ون بەس شاماسىنداعى ءبىر بالا ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ، بايسالبايعا جەتىپ بارادى.
بالا. اكە!
بايسالباي. ە،نەمەنە؟ نەگە ەنتىكتىڭ؟..ءسۇرت مۇرنىڭدى!
بالا. اجەم قاعاز بەرسىن دەيدى... ۇلگى پىشەم دەيدى.
بايسالباي (ۇستەلدىڭ ءۇستىن كورسەتىپ). مىنا قاعازداردى ال. (ۇستەلدە قوقىرسىپ جاتقان ءبىرسىپىرا گازەتتەردى بالا قۇشاقتاپ الىپ، شىعا جونەلەدى.)
بەسىنشى كورىنىس
ورمانتاي (بايسالبايعا). ءبىرسىپىرا ىستەر بار ەدى، سونى قالاي قىلۋ تۋرالى سويلەسەمىز بە؟
بايسالباي. جارايدى، اكەل... (ەسىككە قاراپ.) باقىت بارما؟
باقىت. مىندامىن (جۇگەندى تاستاپ كەلەدى.)
بايسالباي. بار، دالادا بول. مەنى ىزدەپ كەلۋشى بولسا «بولىستىڭ سوبرانياسى بولىپ جاتىر» دەپ كىرگىزبە. (باقىت شىعىپ كەتەدى، ورمانتاي ءبىرسىپىرا قاعازداردى بۇرقىراتىپ كوتەرىپ كەلىپ، بولىستىڭ ۇستەلىنە وتىرادى.)
ورمانتاي. مىناۋ ءبىر قاعاز وتە تىعىز ەكەن، شەسلانىڭ ونىنان قالدىرماي ورىندا دەگەن ەكەن. بۇگىن ون بەسى بولىپ قالدى عوي.
بايسالباي. ودان بەرى قايدا جۇرگەن؟
ورمانتاي. اشىلماي جاتقان پاكەتتەردىڭ ىشىندە قالعان عوي.
بايسالباي. جاز اۋىلنايلارعا، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وسىنى ورنىنا كەلتىر دە.
ورمانتاي (ەكىنشى ءبىر قاعازدى الىپ). مىنا بىرەۋىن قانشا وقىسام دا تۇسىنە المادىم.
بايسالباي. نەمەنەسىنە تۇسىنبەدىڭ، قازاقشا جازعان ەمەس پە...
ورمانتاي. جازۋى قازاقشا بولعانمەن، ءسوزى قازاقشا ەمەس شىعار دەيمىن.
بايسالباي. وقىپ كورشى.
ورمانتاي (وقيدى). «قايىن ءتۇپ بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە ۋەز اتكوم گۋبەرنە اتكوم قاۋلىسىمەن سوعان سۇيەنىپ مايدىڭ ون بەسى، 1925 جىل، ءنومىرى 1825ء-نىڭ ءۇشىن سول قاۋلىنىڭ ءۇش پاراگرافى بويىنشا بۇدان بىلاي، ياعني مايدىڭ ون بەسى...» بايسالباي قولىن سىلكىپ). قوي قۇرسىن، تاستا، وزدەرى دە نە ەكەنىنە تۇسىنبەي جازعان شىعار، دەلاڭا قوسا سال.
ورمانتاي (تاعى ءبىر پاكەتتى كورسەتىپ). مىنا بىرەۋى ورىسشا، سىرتىنا «وتە تىعىز» دەپ جازىپتى. تىعىز بولعانمەن ورىسشاسىنا تۇسىنە المادىم...
بايسالباي. تۇسىنبەسەڭ، تاستاي سال. تاعى نە بار؟
التىنشى كورىنىس
ۇيگە اسىعىپ باقىت كىرەدى.
باقىت. ءبىر تورە كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر!..
بايسالباي، ورمانتاي (جالت قاراپ). قانداي؟
باقىت. اۋزى ىرجيعانداۋ، كوزىلدىرىگى بار ءبىر قارا.
بايسالباي. قازاق پا؟
باقىت. قازاق.
بايسالباي. بار، ءتۇسىرىپ الىپ كەل. (ورمانتايعا.) سەن دە بارسايشى. ۋەزدەن كەلگەن بىردەمەلەر شىعار، تىم قاتتى كورىنسە الدىن الىپ كوڭىلىن تابۋ كەرەك. (باقىت پەن ورمانتاي شىعىپ كەتەدى. بايسالباي ورنىنان تۇرىپ، ءۇستى-باسىن جوندەگەن بولادى. جەردەگى گازەتتەرگە كوزى ءتۇسىپ.) گازەتتىڭ بىردەمەلەرى بولىپ، جازىپ كەتىپ جۇرەر، مىنا قۇرىپ قالعىرلارىڭ جينايىنشى. (اياعىمەن ىسىرىپ شكافتىڭ ارتىنا جىبەرەدى.) بولىس بولعان قۇرىلىم زىقىم شىعىپ تا بولدى. وزىڭمەن ءوزىڭ بولىپ شالجيىپ جاتاتىن بۇرىنعى داۋرەن قايدا... ۋاي، داريعا-اي! باياعى تالاس شتاتتا بولىس بولىپ سايلانىپ شىققانىمدا جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ەم-اۋ!.. وسى كۇنى تولىپ كەتكەن ءبىر تورە، قايسىسىنىڭ ۇلكەن، قايسىسىنىڭ كىشى ەكەنىن دە بىلمەيسىڭ. بىرەۋىنە جاعىنىپ، بىرەۋىنە جاعىنباساڭ، بىردەمە قىلىپ ءتۇسىرىپ تاستاي ما دەپ قورقاسىن. وزدەرىنەن سۇراساڭ، ءبارى ۇلكەن، مەن كىشىمىن دەيتىن بىرەۋى جوق. ءبارى دە «مەن ءبارىنىڭ ۇستىنەن قاراي شىقتىم...»—دەيدى. كىلەڭ ۇستىنەن قاراي بەرگەنشە استىنان قارايتىن دا بىرەۋى بولسا قايتەدى ەكەن. (قاعازدارىن جيناستىرىپ جاتىپ، اشۋلى جاتقان ءبىرسىپىرا پاكەتتەر تayىپ الادى. ودىرايىپ ءبىراز قاراپ تۇرىپ.) ءاي، ورمانتاي-اي، سالاقسىڭ-اۋ، كەلگەن پاكەتتەردى ورىنداماعانمەن دە، تىم بولماسا سىرتىنداعى قابىن جىرتىپ، «دەلوعا» قوسىپ قويسا قايتەدى ەكەن. وسى سالاقتىقپەن جۇرگەندە باستىڭ كەتىپ قالعانىن دا بىلمەسپىز...
جەتىنشى كورىنىس
ەسىك اشىلىپ، الدىڭعى ۇيگە كوزىلدىرىكتى سۋديا اقبان، ورمانتاي، باقىت كىرەدى. اقبان مەن ورمانتاي تورگى ۇيگە كىرەدى. باقىت پەن ءجۇسىپ بىردەمەنى قىزۋ سويلەسىپ تۇرادى، اقبان ۇيگە ىرجاڭداي كىرەدى.
اقبان (ىرجاڭداپ). ە، بولىسەكە، سالاۋمالەيكۇم...
بايسالباي (قۋانىپ كەتىپ). ويباي-اۋ، اقبانبىسىڭ؟ (جالما-جان قولىن الادى.) اپىرم-اي، الىگى وسى جاققا ۋەز شىعادى-مىس دەگەندى ەسىتكەلى زارەم جوق ەدى. سول كەلىپ قالعان ەكەن دەپ ساسىپ ەم.
اقبان. ءتۇۋ... سودان قورقىپ جۇرگەنىڭ بە؟
بايسالباي (كۇلىپ). ءبىز سەندەردەي ۇلكەن اكىم ەمەسپىز عوي، سوسىن قورقا بەرەمىز.
اقبان (قىلجاقتاپ، ىرجاڭداپ). ءاي،سەن جاقسىسىڭ عوي. سەنى مۇلدە ساعىنىپ قالدىم... (ۇستەلگە وتىرىپ ەكەۋى قىزۋ سويلەسىپ، ماز-مەيرام بولادى. ورمانتاي ۇستەلىندەگى قاعازىن جيىستىرعان بولادى.)
باقىت (جۇسىپكە). ءبىزدىڭ بولىستىڭ قۇدايى بەردى. مىنانى مەن تانىماي وتىرسام، بىلتىرعى كوزىلدىرىكتى سوديا ەكەن عوي... مۇنى ەندى بولىس ارباسىنا سالىپ، ارالاماعان جەر قالدىرمايدى... قايدا سۇلۋ قىز بولسا، سوندا قونادى. قونعان، تۇسكەن جەرىندە سويىلعان توقتى، اراق — ءبارى دايىن تۇرادى.
ءجۇسىپ. ساعان دا قولايسىز بولمايتىن شىعار.
باقىت (كۇرسىنىپ). جوق، ماعان كوڭىلدى ەمەس، مەن قىزىق كورە المايمىن. بولىستىڭ ماجىلىسىنە كەلگەن مىرزالار، يگى جاقسىلار ماعان مالاي دەپ قارايدى... ونىڭ ۇستىنە، قونعان، تۇستەنگەن جەردەگى قىز-كەلىنشەكتەرگە ءسوز ايتىپ كەل دەپ بولىس مازانى الادى؛ بولىستان بەتەر مىنا سوديا مازانى الادى. ءوزى جىندى نەمە، تەك ايەل كورىنسە، سوعان عاشىق بولدىم دەپ، الەك سالىپ جۇرگەنى... بىلتىرعى كەلەتىنىندە جۇرىمبايدىڭ ۇيىنە قوندىق. جۇرىمباي ۇيىندە جوق ەكەن، توسەككە جاتقان سوڭ قىزعا بارىپ ءسوز ايتىپ كەل دەپ، بولىسپەن ەكەۋى مازامدى الماس پا، بارىپ ەدىم، ءوزى وتكىر پاتشاعار ەكەن، ءوزىمدى مازاق قىلىپ، يت ماسقارامدى شىعاردى... جانىندا ءبىر قىز جاتىر ەكەن، و دا تالكەك قىلدى: «بوتەندى قايتەسىز، وزىڭىزدە قارتايىپ تۇرعان جوق كورىنەسىز عوي، ءوزىڭىزدىڭ جانىڭىزدى قاراستىرۋىڭىز كەرەك قوي...» — دەيدى جانىنداعى قىز. «سوديالارىڭ وتە سۇلۋ جىگىت ەكەن، مەن دە عاشىق بولدىم. سالەم ايتا بار. تاعى بىردە جولىعارمىز...»—دەپ جۇرىمبايدىڭ قىزى تالكەككە سالدى...
ءجۇسىپ. قىزداردىڭ ءسوزىن بۇلارعا ايتتىڭ با؟
باقىت. ايتقام جوق. ايتسام اشۋ شىعارسا، زورلاپ جۇرە مە دەپ قىزداردى ايادىم... (ەكەۋى سويلەسە بەرەدى.)
اقبان (ىرجاڭداپ). ءاي،سەن جاقسىسىڭ عوي! (بايسالبايدىڭ ارقاسىنان قاعادى.) سونىمەن نە دەدى؟
بايسالباي (كۇلىمسىرەپ وتىرىپ). سوديا سىزگە وكپەلەپ كەتتى دەپ ەم، قايتەيىن وزدەرىڭىزدەن عوي، كۇن بۇرىن ايتپادىڭىزدار دەدى. ەندى كەلسە، دايىن بولاسىن با دەپ ەدىم، رەتىنە قاراي كورەرمىز دەپ كۇلىمسىرەدى.
اقبان. ءاي، ءوزى سۇلۋ-اۋ... سۇلۋ عوي، ءا؟!. «كۇن بۇرىن ايتپادىڭىزدار»، — دەيدى... ءسوزىن قارا. ەندى ول قىز قۇتىلماس. (ورنىنان تۇرىپ ءجۇرىپ كەتىپ، بايسالبايعا اينالىپ كەلەدى.) وكپەلەپ كەتتى دەپ ايتتىم دەيسىڭ بە. ءاي، سەندە قۋسىڭ-اۋ...مولودەس... ەندى قاشان جۇرەمىز؟
بايسالباي. ەرتەڭ جۇرەم دەسەڭ، دە مەن دايىن. قانە، ۇيگە بارىپ قىمىز ىشەيىك.
اقبان (ىرجاقتاپ بارا جاتادى). وي، سەن جاقسىسىڭ-اۋ... (بايسالباي، اقبان، ورمانتاي ۇشەۋى شىعىپ كەتەدى.)
باقىت (جۇسىپكە). سەن ولەڭشى بولساڭ، وسىلارعا ولەڭ شىعارساڭ ەكەن.
ءجۇسىپ. نە دەپ؟
باقىت. نە دەيتىنى بار، مىندەرى كوزگە كورىنىپ تۇرعان جوق پا. ءوزىم ولەڭ بىلسەم، وسى سودياعا ولەڭ شىعارىپ، جۇرتقا كۇلكى قىلىپ قويار ەم. ايتپاقشى، قاسەن وسىعان ولەڭ شىعاردى دەگەن سىبىس بار.
ءجۇسىپ. قايداعى قاسەن؟
باقىت. مىنا الابۇعا بولىسىندا قاسەن دەيتىن بار. ولەڭشى جىگىت... بىلتىر الابۇعا بولىسىنىڭ كەڭسەسى ورتەنگەندە، قاسەن بىلاي دەپ ولەڭ شىعارىپتى:
— اسسالاۋمالەيكۇم، سۇلتەكە،
— الىكسالام، سۇرىەكە.
— ە، نە بولدى؟
— كەڭسە كەتكەن،
تۇبىنە جەتكەن...
— بولار دەپ سولاي
ويلاۋشى ەم كوپتەن.
— قانداي نارسە كەتتى؟
قالعان جوق پا ءتىپتى؟
— ءۇي، نە قىلاسىڭ —
بولىستىڭ بىلىعى كەتتى،
ءبيدىڭ شىشىعى كەتتى.
نەسىن سۇرايسىڭ، جانىم،
تالايدىڭ قىلىعى كەتىپ،
ءتارتىپشىنىڭ جۋرنالى كەتتى،
تەرگەۋشىنىڭ تۇرمانى كەتتى.
ءىشى تولعان بۇيىم ەدى،
ساندىق تولعان تيىن ەدى،
ايتەۋىر سونىڭ ءبارى كەتتى...
— ەندى، نەسى قالدى؟
— سورايعان پەشى قالدى.
ۇيىلگەن ك ۇلى بار.
وڭبايتىن ءتۇرى بار.
بوتەن تۇك تە جوق،
جالعىز-اق ءمورى بار...
ءجۇسىپ. قىزىق ەكەن. ال سودياعا نە دەپ شىعارىپتى؟
باقىت (جۇسىپكە قاراپ تۇرادى). سەن سودياعا ايتىپ قويىپ، مەنى ىرىستاۋىن قىلىپ جۇرەر.
ءجۇسىپ. ءاي، وسى سەنىڭ سەنبەيتىندىگىڭ-اي... نەشە ءسوزىڭدى كىسىگە ايتتىم؟!
باقىت. جارايدى، ايتايىن. بىلتىرعى ەل ارالايتىنىمىزدا تاڭسىقبايدىڭ ۇيىنە بارىپ قونعامىز. تاڭسىقباي ۇيىندە جوق ەكەن. جاتاردا شەشەسى قىزىن بوتەن ۇيگە جاتقىزىپتى... تۇندە سوديا قىزعا قول سالام دەپ بارسا، قىز جوق... ءبىر مەزگىلدە بۇرقىلداپ بىزگە كەلدى: ءايدا، ءجۇر، قىزدى ىزدەيىك دەپ. مەلەت سەنى وياتىپ كيىندىردى. بولىس «ۇيات بولار» دەپ ازىراق قىنجىلدى دا، جاتا بەردى. سوديا، مەلەتسە ۇشەۋمىز شىقتىق. ءار ءۇيدى بارىپ ءبىر وياتامىز.
ءجۇسىپ. سوندا، نە دەپ سۇراپ جۇرسىڭدەر؟
باقىت. تاڭسىقبايدىڭ قىزى بار ما دەيمىز...
ءجۇسىپ. ۇيات ەكەن!
باقىت. شەتكى ءبىر ۇيدەن تاپتىق. وتتىقتى شاعىپ جىبەرسەك، ەكى قىز ءبىر توسەكتە قۇشاقتاسىپ جاتىر ەكەن.
ءجۇسىپ. ال، سوسىن نە دەدى سوديا؟
باقىت. قىزعا ۇرىستى. «كورگەنسىز! نەگە ۇيىڭنەن قاشاسىڭ؟! ءبىز ادام جەمەيمىز، ۇيىڭە ءجۇر!..» — دەدى.
ءجۇسىپ. قىز نە دەدى؟
باقىت. قىز جامان قورىقتى. بىزبەن ەرىپ ۇيىنە كەلدى. سول وقيعانى قاسەن ەستىپ، ولەڭ شىعارىپتى.
...سويداق ءتىستى سوديام،
سودىرىن استى كۇن سايىن.
مەلەتسەڭ ءازىر جانىندا،
دەمەيسىڭ كىمدى جۇمسايىن.
قىز جازىعى نە ەدى؟
دەپ پە ەدىڭ جاي ۇرسايىن.
كىم سەسكەنبەس مىلتىقتان،
انە، قىزىڭ تۇر دايىن!..
ءبىر جابىلماس دەيسىڭ بە،
جۇرت كەلتىرسە ىڭعايىن...
سەگىزىنشى كورىنىس
كەڭسەدە باقىت پەن ءجۇسىپ، بىرەۋ ەپتەپ ەسىكتى اشادى. ورتا جاستى ءبىر كىسى مەن ساقالىنا اق كىرگەن شال، ون ەكىلەر شاماسىندا، باسىڭدا بوكەبايى بار ءبىر ايەل بالا كىرەدى.
ورتا جاستى كىسى. بىزگە بولىس كەرەك ەدى.
ءجۇسىپ. جايشا ما؟
ورتا جاستى كىسى. مىنا وتاعاسىمىز ۇيلەنىپ ەدى، سوعان نەكە قيدىرۋعا كەلگەنىمىز عوي.
ءجۇسىپ. نەكە قيۋ ءۇشىن قىزدىڭ بىرگە كەلۋى كەرەك. ىرزا بولىپ تيگەندىگىن قىز اۋىزبا-اۋىز ايتۋى كەرەك. قىزدارىڭىز قايدا؟
ورتا جاستى كىسى. مىنە (جاس قىزدى كورسەتەدى.)
ءجۇسىپ. نە دەيدى؟ ون جاسار قىز الپىستاعى شالعا ءتيۋشى مە ەدى؟
ورتا جاستى كىسى. ويباي، شىراعىم، ون جاسار ەمەس. جاسى بيىل ون بەستەن ون التىعا شىعادى. بويىنىڭ الاسالىعى عوي. نانباساڭىز اۋىلنايىنىڭ بەرگەن قاعازىن كورىڭىز. (قالتاسىنان الىپ، جۇسىپكە بەرەدى. ءجۇسىپ وقىپ، اشۋلانادى.)
ءجۇسىپ. جوق، وتاعاسى، بۇل قۋلىعىڭىز ىسكە اسپاس. مۇنى ىستەگەن ءۇشىن ءسىز دە، وتىرىك كۋالىك بەرگەن اۋىلنايىڭ دا تۇرمەگە وتىرادى. وسىندا سوديا كەلىپ جاتىر، مەن ءقازىر سودياعا ايتام. (ءجۇسىپ ۇيدەن شىعا جونەلەدى. كۇلىمسىرەپ كىشكەنە تۇرىپ باقىت تا كەتەدى. قىز اكەلگەندەر اڭ-تاڭ بولىپ تۇرادى.)
شال كۇيەۋ (ساسىپ). وسىندا كەلمەي-اق قويايىن دەپ ەدىم، جوق جەردەن جەلىكتىردىڭ-اۋ، ماسقارا بولىپ ءوزىم ۇستالىپ قالماسام جارار ەدى!
ورتا جاستى كىسى. قورىقپا، ەش نارسەدە بولمايدى، الگى ءبىر دابدىرلەگەن جىندى نەمە، ونىڭ قولىنان ەش نارسە دە كەلمەيدى. بولىسقا ايتسام، ءوزى رەتتەپ جىبەرەدى (كراگا ءتونىپ)، انتۇرعاننىڭ قىزى، سولبىرايماي، جانى بار ادامعا ۇقساپ دۇرىستالىپ تۇرسايشى. (يىعىنان تارتىپ قوزعايدى. قىز جىلايدى.) ءوي، كوزىڭ اقسىڭ، انتۇرعان. مەنىڭ مىندەتىمە كەلىپ تۇرسىڭ عوي. مەنىڭ جازىعىم سەنى بۇل قىلىپ، اكەڭە مال الىپ بەرگەنىم بە؟
توعىزىنشى كورىنىس
ۇيگە ءجۇسىپ پەن ورمانتاي كىرەدى.
ءجۇسىپ. مىنە، قىزىنىڭ ءتۇرىن قاراشى! وسىنى ون التىدا دەگەنگە كىم نانار.
كىسى (كۇلىمسىرەپ، جاعىمسىنىپ). شىراعىم ورمانتاي، مىنا بالانىڭ ءوزى ءبىر ۇرتتى-اۋ دەيمىن، ءبىز وتىرىك ايتامىز با، اۋىلنايىنان قاعاز دا اكەلىپ وتىرمىز.
ورمانتاي. قاعازىڭىز قايدا؟
كىسى (ءجۇسىپتى كورسەتىپ). مىنا بالا جاڭا الىپ كەتكەن.
ورمانتاي (ءجۇسىپ الا كوزىمەن قاراپ). بىرەۋدىڭ قاعازىندا نە جۇمىسىڭ بار، بەرى اكەل!
ءجۇسىپ (قالتاسىنان الىپ جاتىپ). بۇل قاعازدى بەرگەنى ءۇشىن اۋىلنايىنىڭ ءوزىن سوتقا بەرۋ كەرەك.
ورمانتاي (قاعازدى قولىنا الىپ). وندايدى تەكسەرۋ سەنىڭ جۇمىسىڭ ەمەس، تىنىش قانا ءجۇر. (كىسىلەرگە.) مىنا ۇيگە جۇرىڭىزدەر! (تورگى ۇيگە كىرەدى.)
كىسى (جايناڭداپ). ءاي، شىراعىم-اي، ارتىندى بايقاماي، مەنى قۇر دالاعا قىسىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. (مازاق قىلعان پىشىنمەن كۇلىپ تورگى ۇيگە كىرەدى.)
ونىنشى كورىنىس
ءجۇسىپ جالعىز.
ءجۇسىپ (اڭىرايىپ تۇرىپ). ءبىلدىم، ءبىلدىم! باقىت بەيشارا زارلايتىن ەدى، راس ەكەن. ءبىراق تاسقاننىڭ دا ءبىر ءتۇسۋى بولادى دەيتىن ەدى. قانشا ۇزاققا بارا قويار ەكەن! (وتىرا قالىپ ولەڭ جازۋعا كىرىسەدى.)
ون ءبىرىنشى كورىنىس
باقىت كەلەدى.
باقىت (كۇلىپ). بۇرقىلداتىپ جاتقانىن، نە، تاعى ولەڭ بە؟
ءجۇسىپ (جايناڭداپ). ولەڭ تىڭدا (وقيدى.)
ەسكىلىك تورىن قۇرعان
شىعا الماي قالىڭ توردان،
ەڭبەكشى ەل ماتالۋدا
جاس كۇپىگەر، جەتشى جىلدام،
ەلىڭە نۇرىڭدى سەپ!
ەلىڭە جاڭالىقتى ەك!
جاس كۇشتەر جىگەرىڭمەن
ەسكىنى سىپىرىپ توك!..
باقىت. مىنە ولەڭ! وسىندايدى جازسايشى. مۇنى ەندى گازەتكە جىبەر.
ءجۇسىپ. جىبەرەم! بولىستىڭ، سوديانىڭ نە بار بۇزىقتىعىن قالدىرماي جازام! «وسىعان جوعارى ورىندار تەز شارا قولدانسا ەكەن!» — دەيمىن.
باقىت. جاز، جاز! كۋاڭ بار ما دەسە، ءبارىن دە باقىت بىلەدى دە. ناۋرىزبايدان ات العانىن، جەكسەنبايدان شاپان العانىن — ءبارىن دە باقىت بىلەدى دە. باقىت مولدىرەتىپ موينىنا سالىپ بەرەدى دە. بالەم، قاشانعىدان بۇرىن ىزاسى ءوتتى، پوت-سوت كەتسەمدە، وسى ەكەۋىن تۇرمەگە ءبىر تىقتىرسام، ارمانىم بولماس ەدى!
شىمىلدىق.
ەكىنشى پەردە
ءتۇن. اعاشتىڭ الاڭى. شىمىلدىق اشىلعان كەزدە التىباقانعا ءمىنىپ، تەڭسەلىپ ولەڭ ايتقان قىزداردىڭ ءانى ەستىلەدى.
.. اۋىلىم قارا كولدىڭ جاعاسىندا،
ايدىپى قالىڭ قۇراق اراسىندا.
وسىرگەن سىلاپ-سيپاپ، قايران ەلىم،
ارتىمدا شىنىمەنەن قالاسىڭ با؟!
كەربەستى، كەكىلىڭدى ءوردىم تاراي،
قۇداي-اي، تەلمىرەمىز كىمگە قاراپ؟
بىرگە وسكەن كىشكەنتايدان قۇربى-قۇرداس،
كەتەرسىڭ كورمەگەندەي جات بوپ ءالى-اق!..
بالا-شاعا، بوزبالالاردىڭ جاڭ-جۇڭ داۋىستارى ەستىلىپ تۇرادى.
ءبىرىنشى كورىنىس
الاڭعا ءبىر جىگىت پەن ءبىر جاستاۋ ايەل كەلىپ شىعادى.
ايەل. كانە، وڭاشاعا اكەلدىڭ عوي، ايتشى!
جىگىت (كۇلىمسىرەپ). بىلايىراق... انا اعاشتىڭ قالىڭ جەرىنە تامان بارايىق تا...
ايەل. جوق، شىراعىم، ول جاققا بارا المايمىن. ايتاتىنىڭ بولسا، وسى جەردە ايت.
جىگىت. باي-باي، جوق جەردە قارىساسىڭ-اۋ... بۇل جەردەن بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالىپ جۇرە مە دەيمىن.
ايەل. كورسە، ءبىزدىڭ ۇرلىعىمىز جوق قوي.
جىگىت (ازىلدەپ كۇلىپ). ۇرلىق دەپ... جاس ادامداردىڭ جۇرگەن-تۇرعانىڭنىڭ ءبارى ۇرلىق ەمەس پە؟!
ايەل (ۇناتپاي). نەمەنە، مەنى تالكەك قىلۋعا اكەلىپ پە ەدىڭ؟ كورىنگەنگە قولجاۋلىق بولاتىن مۇندا مارجان جوق. مەن جاسىرىن ايتاتىن ءسوزىم بار دەگەنگە، بىردەمە ايتادى ەكەن دەسەم، ويىڭ باسقا كورىنەدى عوي.
جىگىت (كۇلىپ). باسقا ويدان قۇداي ساقتاسىن، سەنىڭ ويىڭ مەنىڭ ويىم. ەكى ويدىڭ ءبىر جەردەن شىققانىنا مەنىڭ قارسىلىعىم جوق.
ايەل (ءجۇزىن سۋىتىپ). ءتايت!.. ول مازاعىڭدى مەن كوتەرە المايمىن. ەكىنشىلەي مەنىڭ جانىما جۋۋشى بولما. (كەتە باستايدى.)
جىگىت (سۇرلانىپ). جانىڭا جۋيتىن ادامىڭ بارىن بىلەمىز، ءبىزدى قايتەيىن دەپ ەدىڭ.
ايەل. كىمىم بار، ايتشى. بەيپىل اۋىزدىڭ ءسوزىن قارا.
جىگىت (اشۋلانىپ). اۋ، سەن نەگە شاپتىعاسىڭ؟! سەنىڭ تامىرىڭدى بىلگەنگە جازىقتىمىز با؟
ايەل (جۋاسىپ). بىلسەڭ ايت دەپ تۇرمىن عوي. ناقاقتان نەگە كۇيدىرەسىڭ كىسىنى...
جىگىت. ءامىرقاندى قايتەسىڭ؟ (ايەل تومەن قارايدى.) باي اتامنىڭ شىرپىسىندا سويلەسىپ تۇرعانىندا، مىنا مەن ۇستىننەن شىققان بولارمىن. ءبىراق زامانداس ادام عوي دەپ اۋزىمنان دا شىعارعان جوقپىن. ايتپەسە، بايىڭا ايتقاندا، بالەم، جون تەرىڭنەن تاسپا الاتىن ەدى!
ايەل (تومەن قاراعان كۇيى). بايعۇس-اۋ، قۇر سويلەسكەنگە ادام جازىقتى بولا ما ەكەن؟
جىگىت. قۇر سويلەسۋ مە، سۇيىسكەندەرىڭ قايدا؟!
ايەل (كۇلىمسىرەپ). زامانداس ادامنىڭ سۇيىسكەنى ايىپ بولۋشى ما ەدى؟! (ايەل كۇلىمسىرەگەن سوڭ جىگىت تە كۇلىمسىرەي باستايدى. Eپتەپ جاقىنداپ، ايەلدىڭ قولىنان ۇستايدى.)
جىگىت (ايەلگە جاقىنداي ءتۇسىپ). قوي، ارازدىقتى تاستايىق. جاڭاعى ايتقان بيلىگىڭە مەن ىرزامىن، زامانداسپىز عوي، بەتىڭنەن ءبىر سۇيگىزشى!
ايەل (كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ). بىرەۋ كەلىپ قالىپ جۇرەر. (جىگىت قۇشاعىنا الىپ سۇيمەكشى بولادى. ايەل باسىن بۇعا بەرەدى... « ۇمسىناي!» دەگەن داۋىس شىعادى. ايەل سەسكەنىپ.) ويباي، اعاڭنىڭ داۋسى عوي، جىبەر! (جىگىتتىڭ قۇشاعىنان بوسانىپ جۇگىرە جونەلەدى.)
جىگىت. بالەم، ىڭعايىما كەلمەي ءجۇر ەدىڭ، ەندى قۇتىلماسسىڭ! (شىعا بەرەم دەگەندە، ەكىنشى بۇيىردەن بولىس كەلىپ شىعادى.)
ەكىنشى كورىنىس
بايسالباي. ءاي، قارا بالا، توقتا. (جىگىت قالشيىپ تۇرا قالادى.) نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟
جىگىت. جاي، انشەيىن...
بايسالباي (جىگىتكە تىكىلەنىپ قاراپ تۇرىپ). الگى ەرماكتىڭ قاتىنى ما؟
جىگىت. ءيا.
بايسالباي. بار شاقىر، وسى اراعا كەلسىن، بولىس شاقىرىپ جاتىر دە!
جىگىت (اپالاقتاپ). نە دەپ ايتام؟ ۇيالام عوي.
بايسالباي. ءا... ۇيالاسىڭ با؟! جاڭاعى ءسۇيىپ تۇرعانىڭ ۇيالعاندىعىڭ ەكەن عوي! شاتاسپا، بارىپ شاقىرىپ كەل. ەگەر سول ايەلدى اكەلىپ بەرمەسەڭ، مەنەن جاقسىلىق كۇتپە! (جىگىت جەلكەسىن قاسىپ تۇرىپ، شاراسىز كەتەدى. بايسالباي تۇيمەسىن اعىتىپ جەلپىنەدى، قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، ناسىباي اتادى). ۋھ!.. شارشادىم-اۋ... الگى جانۇزاق بايعۇس توقتىسىنىڭ ەتىن قالدىرماي اسقان بىلەم، ساموگوندى دا كوبىرەك ءىشىپ جىبەردىم بە، قالاي... (ويلانىپ.) ويباي-اۋ، سوديام ءبىر جەردە قىلجيىپ قۇلاپ جاتپاسا يگى ەدى؟ ءوزى، جايىنا قاراماي، اراق كورىنسە، اكەسىنىڭ قۇنى قالعانداي ىشەتىن كورىنەدى. ءىشىپ السا، اۋزىنا نە كىرىپ، نە شىققانىن بىلمەيدى. سوعان بارىپ قايتايىنشى. (تۇرىپ كەتەدى. ساحنا ءبىرازعا شەيىن بوس.)
ءۇشىنشى كورىنىس
قويانباي مەن دامەتكەن كىرەدى.
قويانباي (ىزالانىپ). انت ۇرىپ كەتكەن، كەجەگەڭنەن كەر تارتىپ كەلە مە، باسسايشى اياعىڭدى. (ءوزى وتىرادى.)
دامەتكەن (رەنجىپ). بايعۇس-اي، نەمەنە؟ توپتىڭ ورتاسىنان شاقىرىپ الىپ وسىنشا وڭاشالاعانداي، ايتا الماي جۇرگەن نە بار ەدى ؟ ءۇي دە جەتەتىن ەدى عوي...
قويانباي. ءاي، انت ۇرىپ كەتكەن. ەش نارسەنىڭ دە ءجونىن بىلمەيسىڭ-اۋ. مەنىڭ كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەنىممەن جۇمىسى دا جوق.
دامەتكەن. سەنەن باسقا جۇرت كۇيىپ-پىسپەي-اق ءجۇر عوي.
قويانباي. انت ۇرىپ كەتكەن-اۋ، نەعىپ كۇيمەسسىڭ، سەنى ەكىنشى اۋىلعا سوت قۇرۋعا بارعاندا، زاسەداتەلدىككە اپارام دەپ وتىر انا كوزىلدىرىكتى «تورە».
دامەتكەن. اپارسا، قايتەر دەيسىڭ، بارارمىن.
قويانباي. ءۇي، اتىلىپ كەتكەننىڭ ءسوزىن! كىلەڭ جاس جىگىتتەردىڭ اراسىندا جۇرەر مە ەدى، ءا؟! اتىلىپ كەتكەن! سەن سوت بولىپ كەتىپ، مەن ۇيدە بالاندى ىرىلداتىپ جۇباتىپ وتىرسام-اۋ!..
دامەتكەن (جىلامسىراپ). ەندى قايت دەيسىڭ، بارماي-اق قويايىن!
قويانباي. يت-اۋ! قۇر بارمايمىن دەگەنگە جازىپ قويعان سوڭ كونەر مە؟! ونىڭ باسقا ءبىر شاراسىن ىستەۋ كەرەك قوي.
دامەتكەن. نە ىستە دەيسىڭ، ايتشى!
قويانباي. ءاي، ىستەي المايسىڭ عوي. سولەكەت سورلىسىڭ عوي، قازاقتىڭ قاتىنى نەعىپ ەپتى كەلەتىنىن بىلمەيمىن.
دامەتكەن (بۇرتيىپ). ەپتى قاتىن الساڭ، مەن ساعان قوي دەدىم بە، قيت ەتسە، جەر-جەبىرىمە جەتەدى دە وتىرادى.
قويانباي. جارايدى، جارايدى، اشۋدى قوي، سەن بىلاي قىل: بايدىڭ ۇيىندەگى كوزىلدىرىكتى «تورە» ءقازىر ويىنعا كەلەدى. سول كەلگەن كەزدە، سەن جامالعا بارىپ، «تورە جولىعىپ كەتسىن دەپ تۇر»، — دەپ سىبىرلاپ ايتا عوي.
دامەتكەن. قوي،ايتا المايمىن.
قويانباي. نەگە؟
دامەتكەن. ومىرىمدە كىسىگە جەڭگە بولىپ ءسوز ايتىپ كورگەنىم جوق. جانە، ايۋداي اقىرعان جەڭگەلەرى بار، سەزىپ قالىپ جۇرسە، شاڭىمدى اسپاننان كەلتىرەر.
قويانباي. انت ۇرىپ كەتكەن-اۋ، ەپتەپ قانا ايتساڭ نەگە ءبىلسىن.
دامەتكەن. ەپتى بولساڭ، ءوزىڭ نەگە ايتپايسىڭ؟
قويانباي (كۇلىپ جىبەرەدى). قىزعا ءسوز ايتۋ تۇگىل، مەن سەنەن باسقا ايەلمەن سويلەسىپ كوردىم بە ەكەن.
دامەتكەن. ابدەن موماقانسي قالادى، بىلمەگەن ادامعا ايتسايشى.
قويانباي. جارايدى، وتكەندى قويا تۇرايىق. اۋەلى مىنا جۇمىستى ءبىتىرۋ كەرەك. (ورنىنان تۇرىپ.) مەن ءقازىر تورەنى ەرتىپ كەلەم. ءبىز كەلگەن كەزدە سەن بارىپ جامالعا ايتا عوي. (شىعىپ كەتەدى.)
دامەتكەن (رەنجىپ). سورلىنىڭ باسىن شاتىپ جۇرگەن جۇمىسىن قاراشى. مەنى الىپ قالۋ ءۇشىن شىرايلىمدى قۇربان قىلماقشى! مىڭ جەردەن «تورە» بولسا دا، شىرايلىم وعان اينالىپ قارار ما... ايتقانمەن كونبەيدى-اۋ... كوندىرە الماسام ۇيگە بارعان سوڭ الگى سورلى ۇرىپ ولتىرۋدەن تايىنبايدى. قايتەيىن، ايتىپ كورەيىن. ەڭ بولماسا مەن ءۇشىن كورىنىپ قانا كەت دەپ جالىنارمىن. (مۇڭايىپ شىعىپ كەتەدى. ساحنا بوس. التىباقان تەپكەن قىزداردىڭ قوسىلىپ سالعان ءانى ەستىلەدى.)
كىم سورلى دۇنيەدە، قىزدار سورلى،
قايعىمەن تالاي قىزىل جۇزدەر سولدى.
جەلكىلدەك قىزعالداقتاي جاس ومىرگە،
كەز بولار الدەقايدا ارام ويلى.
كۇن قايدا قارىساتىن بارمايمىن دەپ،
اتا-انا، ءجونسىز ءتىلىڭدى المايمىن دەپ.
سولىپ ءجۇر تالاي-تالاي قىزىل جۇزدەر،
مەزگىلسىز قايعى جەتىپ زارلايمىن دەپ.
دابىر، ايقاي سوزدەر ەستىلەدى.
ءتورتىنشى كورىنىس
اقبان مەن جامال كورىنەدى. اقبان الدىڭعى جاعىندا، باسى جالاڭ باس، شاشى قوبىراپ كەتكەن، شاپانىنىڭ تۇيمەلەرى اعىتۋلى. ءوزى ىرجاڭداپ، قالجىڭداپ كەلەدى.
اقبان. ءاي، سەن جاقسى ەكەنسىڭ. (جىرقىلداپ كۇلەدى.) تالاي قىزدار كورىپ ەم، سەندەي قىز كورگەم جوق... نۋ، ەندى... (جىرقىلداپ كۇلەدى. ماستىقتان تەڭسەلەدى، جامال اڭ-تاڭ.) سەن مەنى بىلەسىڭ عوي؟ (جامال ۇندەمەيدى.) مەن — سوديا، مەن اقبان—سوديا... قازاقتار اتىمدى اتاۋعا قورقىپ «كوزىلدىرىك» دەيدى. مىناۋ كوزىلدىرىكتى كوردىڭ بە؟ (كوزىلدىرىكتى كورسەتىپ.) بۇل التىن كوزىلدىرىك! التىندى بىلەسىڭ عوي... بىزگە التىن نە پوشوم. مىنا ءتىسىمنىڭ ءبارىن التىننان سالدىرىپ الايىن دەپ ەدىم... (جىرقىلداپ.) ءاي، سەن جاقسىسىڭ عوي... مەن ساعان ايتايىن با، مەنىڭ قاتىنىم بولسا، ءوزى سەندەي سۇلۋ بولسا، ءۇستى-باسىنىڭ ءبارىن التىنعا مالىپ قويار ەدىم...
جامال (كۇلىمسىرەپ). جانا عانا ءبىر سۇگىرەتتى «ايەلىمنىڭ سۇگىرەتى» دەپ كورسەتكەن جوق پا ەدىڭىز؟
اقبان (كىشكەنە داعدارىپ، جىرقىلداپ كۇلەدى). ويباي، سەن نانىپ پا ەدىڭ، مەن الداپ ايتقام، مەن بويداقپىن. ورىس-نوعايدىڭ قىزدارى كوشەدە جۇرسەم، سوڭىمنان قالمايدى. «مەنى ال»دەپ حات جازىپ مازامدى كەتىرەدى. جوق، مەن ولاردى المايمىن. مەن قازاقتان الام. ءوزىڭ سياقتى سۇلۋدىڭ قۇشاعىنا كىرسەم ەكەن دەيمىن... (جامال «دامەسىن قارا!»دەگەندەي تەرىس قارايدى.) ءاي،سەن سۇلۋسىڭ عوي. مەن ساعان پريامو عاشىق بولدىم... ماعان تيەسىڭ بە؟ (جامالدى قۇشاقتاماقشى بولادى.)
جامال (تىتىركەنىپ). قويىڭىز، مەن كەتەم. (قولىن يتەرىپ تاستاپ كەتپەكشى بولادى. اقبان الدىنا شىعىپ توقتاتادى.)
اقبان. جوق، كەتە المايسىڭ. مەن مازاقتىڭ ادامى ەمەس. مەن قازاقتىڭ جامان قىزى تۇگىل، وقىعان ورىس، نوعاي قىزىنان دا جامان ءسوز ەستىپ كورگەم جوق. ەشقايسىسى قولىمدى قاعىپ كورگەن ەمەس. سەن كىمسىڭ سونشاما؟
جامال (جابىرلەنىپ). ماعان نە قىل دەيسىز؟
اقبان. ماعان تيەسىڭ. مەن الام! مەن سوديا. ماعان، قازاقتىڭ جامان قىزدارى تۇگىل، وقىعان ورىس قىزدارى دا تيەدى.
جامال. سۇيمەسە قالاي الماقشىسىز؟ زورلاپ الۋعا زاڭ كوتەرە مە؟ ايەلگە بوستاندىق دەپ وزدەرىڭىز ايتىپ جۇرگەن جوقسىزدار ما؟
اقبان. سۇيمەسەڭ قالاي؟ مەنى قالاي؟ سۇيمەيدى؟ مەن وقىعان جىگىت. مەن سوديا. مەن تورە! ماعان تيگەن قىز باقىتتى بولادى. مەن ونى جىبەككە وراپ قويامىن. مەنى قالاي سۇيمەيدى؟ (جامالعا قاراپ جىرقىلداپ كۇلەدى.) ءاي، سەن جاقسىسىڭ عوي! مەن سۇيەم. جانىمداي سۇيەم. اياعىڭا باس ۇرامىن. اياعىڭا باساتىن توپىراق بولايىن... (جاتا قالىپ جامالدىڭ اياعىنا باس ۇرادى. جامال كەتەيىن دەسە اياعىن جىبەرمەيدى.) مەن سۇيەم! سەن دە سۇيەم دەپ ايتپاساڭ، اياعىڭنان باسىمدى المايمىن.
بەسىنشى كورىنىس
ساحناعا قاسەن كىرىپ كەلەدى. جامال قۋانىپ كەتىپ، «قاسەن»، — دەپ ۇمتىلادى. جۇگىرىپ قاسەننىڭ قۇشاعىنا كىرەدى. اقبان جامالدىڭ كەتكەنىن سەزبەي جاتا بەرەدى.
اقبان (جاتقان كۇيى). مەن سوديا. مەنى قازاق قىزى تۇگىل، ورىس قىزى دا سۇيەدى. مەن قىزدىڭ قۇدايى. كونبەگەن قىزدى... ماعان تي، مەن الام! مەن پۇرتەكەل ىستەپ اريستوۆايت قىلۋدان تايىنبايمىن. كونەسىڭ بە، جوق پا؟ (باسىن كوتەرىپ الادى. قىز جوق. اڭ-تاڭ قالىپ ارتىنا بۇرىلىپ، قىزدى قاسەننىڭ قۇشاعىندا كورەدى. ىزعارلانىپ.) سەن كىم؟
قاسەن. مەن — ءمۇعالىم!
اقبان. مۇندا نەگە كەلدىڭ؟
قاسەن. نەمەنە، سوديالىعىڭ ۇستاپ كەتتى مە؟ باسقا جەردە تەرگەگەنمەن، بۇل جەردە تەرگەي المايسىڭ عوي...
اقبان (اشۋلى). تارت ءتىلىندى، ءيتتىڭ بالاسى، ءقازىر اتىپ تاستارمىن! (قالتاسىنا قولىن سالعانمەن مىلتىق تابا المايدى.)
قاسەن (جامالدى كەيىن قويىپ، اقبانعا قاراي بىر-ەكى باسادى). ساعان نە كەرەك؟ اۋزىڭنان قانىندى كەلتىرەيىن بە! سوديا بولساڭ، جايشىلىقتا سودياسىڭ، اراقتى ءىشىپ-ىشىپ الىپ، ەلدىڭ قىزىن اڭدىساڭ، ساعان مىنا مەن قوجا. ۇكىمەت سەنى سوديا قىلىپ سايلاعاندا، ەلدى ءبۇلدىرسىن، اتقامىنەرلەردى نوكەر قىلىپ ەرتىپ الىپ كۇن¬ءتۇن اراق ءىشسىن، كارىپ-قاسەرلەردى جىلاتسىن دەپ سايلاعان جوق. ەلگە توڭكەرىس زاڭىن ورناتسىن، ەل كەدەيىنە توڭكەرىس زاڭىنىڭ پايداسىن تيگىزىپ، بۇزىقتاردى، اتقامىنەرلەردى اۋىزدىقتاسىن دەپ سايلاپ وتىر. ۇكىمەتتىڭ تاپسىرعان ءىسىن اياققا باسىپ، ءوز بەتىڭمەن جايىلاتىن بولساڭ، سەنى تۇزەيتىن تەز بار. ۇكىمەت تەزىنىڭ الدىنا بارعانىڭدى بىلمەي دە قالارسىڭ.
اقبان (ودىرايىپ جاقىنداي تۇسەدى). كەتەسىڭ بە، جوق پا؟
قاسەن. مەن نەگە كەتەم؟
اقبان. ءجۇر بىلاي. (قىزدىڭ قولىن ۇستاي بەرەم دەگەندە، قاسەن قولىن قاعىپ جىبەرەدى.)
قاسەن. جاقىنداۋشى بولما، وڭبايسىڭ! (جامال قاسەننىڭ ەكىنشى جاعىنا تامان تۇرادى.)
اقبان (ىزالانىپ). قويمادىڭ با، ءا؟ توقتاي تۇر، بالەم! سەنىڭ تۇبىڭە جەتپەسەم بە. ءقازىر پۇرتەكەل ىستەپ، ارەستوۆايت ەتكىزەم. وسى جەردەن قوزعالۋشى بولما، سەن ارىستوۆىن! (شىعا جونەلەدى.)
قاسەن (ارتىنان ايقايلاپ). جارايدى، كىمنىڭ ارىستوۆىن بولعانىن كورەرمىز!..
التىنشى كورىنىس
قاسەن مەن جامال.
جامال (ۇرەيلەنىپ). بىردەمە ىستەپ جۇرەر، كەتسەيشى، ەرەگەسىپ قايتەسىڭ.
قاسەن (جىگەرلەنىپ). ىستەپ كورسىن. وينايىن دەگەن ەكەن، كەڭەس زاڭى مۇنداي يتتەردىڭ ويىنشىعى ەمەس. كەڭەس زاڭى ەشكىمدى ناقاقتان كۇيدىرمەيدى. زاڭ ءادىل. زاڭ تۋرا. مەن زاڭعا سۇيەنەم. سوديانىڭ قۇداي بولاتىن زامانى بۇل ەمەس. سوديا — ەل ەڭبەكشىلەرىنىڭ ءادىل قىزمەتكەرى، ۇكىمەت زاڭىن بۇلجىتپاي ورىنداۋشى بولۋ كەرەك. مىنالار — بۇزىقتار. بۇلار تونىن اينالدىرىپ كيىپ، مال تابۋدىڭ سوڭىندا جۇرگەن ادامدار. بىلتىر كەلگەندە ەلدى ءبىر سىلكىندىرىپ كەتىپ ەدى، بيىل تاعى سونىسىن ىستەپ ءجۇر. وكىمەت ورىندارى مۇنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىنەن حابارسىز. ەگەر بىلسە، مۇنى ءبىر مينۋت تە قويماس ەدى. بۇزىقتىق ىستەگەنى ءۇشىن باسىن تۇرمەدە شىرىتەر ەدى... ەل دە نادان، ەل جوقتان قورقادى. ۇكىمەتتىڭ وزىنە جاق ەكەنىن، ۇكىمەتتىڭ كەدەي پايداسىن كوزدەيتىنىن ەل ءالى ءبىلىپ بولعان جوق. وسىلاردىڭ بۇزىق ءىسىن كورىپ وتىرسا دا ەشقايسىسى ۇندەمەيدى، ۇندەۋگە باتا المايدى. ءالى كۇنگە باياعىداي اكىمدى قۇداي كورەدى. قۇدىرەتتىڭ ءبارى اكىمنىڭ قولىندا دەپ بىلەدى... جوق، قاتە، قۇدىرەت ەلدە، ەل ەڭبەكشىلەرىنىڭ قولىندا، ەڭبەكشىلەر ۇناتپاسا، قولايسىز دەپ تاپسا، قانداي ءىرى ورىنداعى اكىمدى دە ورنىنان تۇسىرە الادى... (جامالعا قاراپ.) سەن قورىقتىڭ با؟
جامال (كۇلىمسىرەپ). قورىقتىم.
قاسەن. قورىقپا، مىقتى بول! ماعان جولداس بولساڭ، مۇندايدىڭ تالايىن كورەرسىڭ. ەلدە ەسكىلىك كۇشتى. ەلدى كەرنەگەن پالە، سونىڭ بارىمەن كۇرەسۋ، ەلدى اعارتىپ جاڭا جولعا سالۋ — بىزگە، مۇعالىمدەرگە بورىش. ءبىز وسى بورىشىمىزدى وتەۋ جولىندا قانداي قيىندىقتار بولسا دا كونەمىز. (جامالعا قاراپ جىميدى.) ءوڭىڭ كەلمەي تۇر عوي.
جامال (كۇلىمسىرەپ). الگىدەن مۇلدە زارەم كەتتى.
قاسەن (اقىرىن جاقىنداپ جامالدى قۇشاعىنا الادى. جامال قاسەننىڭ يىعىنا اسىلادى). جۇمىس اۋىر، جۇمىس كوپ... ايتسەدە توزەرمىز، جەڭەرمىز؛ جان سۇيگەن جارى قايرات بەرىپ وتىرسا، ادامنىڭ جىگەرى وسپەكشى. سەن ەندى جىگەرلەندىرىپ وتىرارسىڭ... (كۇلىپ جامالدىڭ بەتىنە قارايدى. جامال كۇلەدى.) سۇيەيىن بە؟
جامال. مەيلىڭ! (قاسەن قۇشاقتاپ سۇيەدى. التىباقان جاقتان قىزداردىڭ قوسىلىپ سالعان ءانى ەستىلەدى. ءبىر اۋىل ولەڭ ايتقان شامادا پەردە تۇسەدى.)
شىمىلدىق.
ءۇىشنشى ىىەردە
ەكى جىلدان كەيىن
بولىستىڭ كەڭسەسى، توردە لەنيننىڭ، كالينيننىڭ سۋرەتى.
تورگى ۇستەلدە باقىت، حاتشى ورنىندا ءجۇسىپ.
ءبىرىنشى كورىنىس
باقىت (ءبىر قاعازدى ءۇڭىلىپ وقىپ شىعىپ). اپىرم-اي، وسى يتتەردە دە ار جوق-اق.
ءجۇسىپ.و نە؟
باقىت. مىڭباي تاعى ءبىر مالايىن ۇرىپ، اقىسىن بەرمەي قۋىپ شىعىپتى. شەكەسىنە تيسە دە قويماعانى-اۋ.
ءجۇسىپ. ايتپاقشى، ول مالاي وسىندا كۇتىپ جاتىر. سەنىڭ كەلۋىڭە قاراتىپ قويعام.
باقىت. سولاي ما؟ ماعان بەكەر قاراتقانسىڭ عوي. سودياعا ايتىپ، مىڭبايدى مەلەتسەمەن ايداتتىرىپ الىپ، جازاسىن تارتتىرا بەرۋىڭ كەرەك قوي.
ءجۇسىپ (كۇلىمسىرەپ). ولاي قىلۋعا بولاتىن ەدى. ءبىراق سەن پرەدسەداتەلسىڭ عوي. ءوز قولىنان ورىنداپ، ابىرويىن ءوزى السىن دەپ ەم.
باقىت. ەندەشە ءقازىر سودياعا ايتىپ ورىنداتا عوي.
ءجۇسىپ. جارايدى، بارايىن. (شىعىپ كەتەدى. باقىت قاعاز وقىپ وتىرادى.)
ەكىنشى كورىنىس
يىعى سالبىراپ بايسالباي كىرەدى. باقىت الا كوزىمەن قارادى.
باقىت. ال، جۇمىسىڭدى ايتىڭىز.
بايسالباي (ەسىك جاقتاۋى ۇستەلگە وتىرىپ). شىراعىم باقىت، ءدام-تۇزىمدى كوپ تاتىپ ەدىڭ. ىنىمدەي بولىپ ءوسىپ ەدىڭ. سەنى الالاپ بوتەنسىتكەن جوق ەدىم. ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز. قانگەلدىدەن بىرەۋ اتقا مىنسە، ابىرويى بارىمىزگە ورتاق. سىرتىڭنان تىلەگىڭدى تىلەپ وتىرامىز.
باقىت (ءسوزىن ءبولىپ). بۇل تالاي ەسىتكەن ءسوزىمىز عوي، تاقپاقتى قوي، جۇمىسىڭدى ايت!
بايسالباي (بوگەلىپ قالىپ). ەسىتىپ تە جۇرگەن ءسوزىڭ عوي، ايتسە دە ايتىپ وتەيىن دەگەنىم عوي. اعايىننىڭ اراسىن اشايىن دەگەن سىرت دۇشپان نە ايتپايدى دەيسىڭ، مەنى ساعان شاعىستىرىپ جۇرگەندەر دە بار دەپ ەسىتەم.
باقىت. ول بەكەر عوي. ەشكىم شاعىستىرماي دا ءبىز بىرىگە المايمىز عوي. (بايسالباي اڭىرايىپ وتىرادى.) جۇمىسىڭىز بولسا، سونى ايتىڭىز.
بايسالباي (تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ). جۇمىسىم بار. ءبىز بۇلىنۋگە اينالدىق. تاما بىتكەن توبىن قوسىپ، قانگەلدى رۋىن اياققا باسقىسى كەلىپ وتىر. قانگەلدىنىڭ وتىنا مەن كۇيگەلى وتىرمىن. وتكەن جىلى نالوكپەن ەسىمدى تاندىرىپ ەدى، ەندى كانپەسكە دەگەنىن شىعارىپتى... «ءتۇبى بىرگە تۇتپەس» دەگەن، سەن قانگەلدىنىڭ ءبىر تۇقىمىسىڭ عوي، قۇدايشىلىعىڭدى ءوزىڭ ايتشى: كانپەسكەگە مەن قالاي ىلىگەم؟
باقىت. قالاي ىلىكپەيسىڭ؟
بايسالباي. كانپەسكە بايلارعا ارنالعان ەمەس پە؟ مەندە قانشا بايلىق بار؟ مالىمنىڭ سانى قولىندا ەمەس پە؟
باقىت. قولىمدا، تولاسىڭ. سەن سياقتى ادامدى كانپەسكەلەمەسە، سەندەردى جەر اۋدارماسا، زاڭدى شىعارۋدىڭ قاجەتى نە؟
بايسالباي (نالىپ). ءاي، باقىت-اي، ماعان تىم ىزعارلانىپ كەتتىڭ-اۋ. بىرىگىپ وتىرىپ ءىس ىستەسەك تە بولاتىن ەدى عوي. ءبىرىمىز قانات، ءبىرىمىز قۇيرىق بولساق، بىزگە كەلەتىن پالە بولار ما ەدى؟!. قايتەيىن، جاسسىڭ عوي، جاستىقپەن، قىزۋلىقپەن اعايىننىڭ ءقادىرىن بىلمەي وتىرعان شىعارسىڭ... ەندى، تىم بولماسا، بالامنىڭ ەنشىسى باسقالىعىنا قاعاز بەرشى.
باقىت. بەرىلمەيدى، بالاڭنىڭ ەنشىسى بىرگە، وتىرىككە ءمور باسا المايمىن.
بايسالباي. بولماس، بولماس... مەيىلدەرىڭ. ولگەن ءبىز-اق ولەيىك، سەندەر ادام بولىڭدار. ارۋاققا تاپسىردىم... (سۇيرەتىلىپ شىعىپ كەتەدى.)
ءۇشىنشى كورىنىس
ءجۇسىپ كىرەدى.
ءجۇسىپ. مولودەس!.. سوديانىڭ ىسىنە ريزا بولىپ كەلدىم.
باقىت. نە قىپتى؟
ءجۇسىپ. مىڭبايدىڭ مالايى وسىدان شىققان سوڭ اۋىز ەكى ارىزىن ايتقان ەكەن. مىڭبايدى الىپ كەل دەپ دەرەۋ مەلەتسەنى جىبەرىپتى.
ءتورتىنشى كورىنىس
موينىندا دورباسى بار قويانباي كىرەدى.
ءجۇسىپ. ە، قويەكە، پوشتا اكەلدىڭ بە؟
قويانباي. اكەلدىم، شىراعىم، گازەتتەرىڭ قالاي كوپ. وسىنىڭ ءبارىن نەعىپ وقىپ شىعاسىڭدار؟
ءجۇسىپ. باقىت. اكەلشى، نە حابار بار ەكەن. (قويانباي دوربادان الىپ تاستاپ جاتادى، ءجۇسىپ پەن باقىت گازەتتەردى ۇستەلگە تەكشەلەپ جيىپ جاتادى.)
باقىت. ءتورتىنشىنىڭ ءمۇعالىمى گازەتىمنىڭ ءبىر ءنومىرى كەلمەي قالدى دەپ وتىردى، ول نەعىپ قاتە بولدى ەكەن.
ءجۇسىپ. اۋىلناي سالاق. سۇراعان ادامعا بەرە سالادى-اۋ دەيمىن. تۇنەۋ كۇنى ءبىراز ۇرىسىپ جىبەرگەم، ەكىنشىلەي دۇرىس تاپسىرايىن دەپ ۋادەسىن بەرىپ كەتتى. («ەڭبەكشى قازاقتى» اشىپ.) باقىت، مىنانى قارا!
باقىت. و نە؟
ءجۇسىپ. ءبىزدىڭ بولىستىڭ جايىن جازىپتى.
باقىت (ەلەڭدەپ). نە دەپتى؟
ءجۇسىپ (كۇبىرلەپ وقىپ، كۇلىمسىرەيدى). نە قىلاسىڭ، كەلىستىرىپ تۇرىپ ماقتاپتى... وسى، تەگىندە ءبىزدىڭ ءىسىمىز جامان ەمەس-اۋ دەيمىن. تۇنەۋگى گازەتكە الۋشىلار جيىپ جۇرگەن جىگىت: «سەندەردىڭ جۇمىستارىڭ باسقا قازاق بولىستارىنا مىقتى ۇلگى» دەپ وتىر عوي... ءداۋ دە بولسا، وسىنى جازعان دا سول جىگىت.
باقىت (كۇلىمسىرەپ). قايتەيىك. قولدان كەلگەنىن ىستەپ جاتىرمىز. ايانىپ قالعان جۇمىسىمىز جوق. ەلمەن كەڭەسىپ وتىرامىز. ەل كەدەيلەرىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداپ وتىرامىز، ءبۇلدىرىپ الدىڭ دەپ ۇرىسپاسا بولادى. (ەكەۋى ورىندارىنا وتىرىپ گازەت وقيدى، قويانباي شىعىپ كەتەدى.)
بەسىنشى كورىنىس
جايراڭداپ جامال كىرەدى.
باقىت. ە، جامال، دەن ساۋ ما؟
جامال. شۇكىر!
باقىت. ويىندارىڭ قاشان بولادى؟
جامال. بۇگىن. سوعان بيلەت ساتىپ ءجۇرمىز. سىزگە قۇرمەتتى بيلەت اكەلدىك.
باقىت. شىراعىم-اۋ، جاي بيلەت تە جارايتىن ەدى عوي.
ءجۇسىپ. ابدەن جاراعان، جامال، الدىرماي قويما.
باقىت. ەندەشە، جۇسىپكە دە سونىڭنان بەر.
جامال (كۇلىپ). وعان دا بەرەم... الاسىن عوي، ءجۇسىپ؟
ءجۇسىپ. العاندا قانداي، اكەل! (جامال باقىتقا، جۇسىپكە بيلەت بەرەدى.)
باقىت. قانداي قىزىقتار كورسەتەسىڭدەر؟
جامال. ءبىر پەردەلى كۇلدىرگى تاقپاق. ءان بولادى.
ءجۇسىپ. ءوزىڭ ءان سالاسىڭ با؟
جامال (كۇلىمسىرەپ). نەگە سالمايىن.
باقىت. «قىزىل بيدايعا» سالىپ جىبەرەرسىڭ، ءبىر كوتەرىلىپ قالايىق... كوپتەن بەرى جۇمىسباستى بولىپ ادامنىڭ ءوزى شارشاپ ءجۇر...
التىنشى كورىنىس
قاسەن كىرەدى.
قاسەن. جامال-اۋ، سەن نەعىپ تۇرسىڭ؟ (وتىرادى.)
جامال (كۇلىمسىرەپ). مىنالارعا بيلەت ساتىپ تۇرمىن.
قاسەن. ءا، سولاي ما... قىمباتىنان سات.
باقىت. سەن ايتپاي دا جامال بىلەتىن.
ءجۇسىپ. قاسەن، سەن وزىڭدە وينايسىڭ با؟
قاسەن. ويناعاندا قانداي... جىگىتتىڭ ءرولىن ءوزىم اتقارام.
ءجۇسىپ. قىز بوپ كىم وينايدى؟
قاسەن (جامالعا قاراپ). مىنا كىسى.
جامال (كۇلىمسىرەپ قاسەندى كوزگە قاعادى). قاراما.
باقىت (كۇلىپ). جىگىتتىڭ ءرولىن جۇسىپكە بەرۋلەرىڭ كەرەك ەدى. عاشىقتىڭ ءرولىن بۇل ادەمى وينايدى. باياعىدا جامالعا عاشىق بولىپ ولەڭ شىعاراتىن.
قاسەن. جامال . سولاي ما؟ (ەكەۋى دە كۇلىپ جۇسىپكە ۇڭىلەدى.)
ءجۇسىپ (تومەن قاراپ قىزارىپ). باقىتتىڭ سوزىنە نانىپ تۇرعاندارىڭ با؟
باقىت. مەن ولەڭىن دە ايتىپ بەرە الام.
قاسەن. جامال. ايتشى،ايتشى!
ءجۇسىپ. باقىت، ايتپا!
جامال (باقىتتىڭ جانىنا بارىپ). اعاتاي، ايتپاساڭ وكپەلەيمىن.
قاسەن. جامال، ايتقىزباي قويما...
باقىت (كۇلىپ). ءجۇسىپ-اۋ، ەندى قايتەم؟
ءجۇسىپ. مەيلىڭ. (ءوزى گازەت وقيدى.)
جامال. ايتشى، اعاتاي!
باقىت. ال، ايتايىن:
جامالجان! كولدە جۇرگەن اققۋ قۇسسىڭ،
قۇس بولىپ قانات قاعىپ كولدەن ۇشتىڭ.
سيپالاپ ورنىڭدى زار يلەيمىن،
كوز قۇرعىر، سول جامالعا قايدان ءتۇستىڭ؟
جامال مەن قاسەن داۋىسىن شىعارىپ كۇلىسەدى. جامال كۇلگەن كۇيى ۇيدەن شىعىپ كەتەدى.
قاسەن. ايتپاقشى، ەرتەڭ ياچەيكەنىڭ سوبرانيەسى بولادى. مەكتەپ جايىنان مەن بايانداما ىستەيمىن.
باقىت. تاعى قانداي ماسەلە بار؟
قاسەن. بايعا قۇيىرشىق بولىپ جۇرگەن بەكتاستىڭ ءىسىن قارايمىز.
ءجۇسىپ. بەكتاستى پارتيادان شىعارۋ كەرەك. اكەسى ەلدى قىناداي سورعان جۇماباي ەمەس پە ەدى. جۇمابايدىڭ بالاسى كەدەيگە پايدا كەلتىرمەي-اق قويسىن.
قاسەن. ۇستىنەن ارىز كوپ كورىنەدى، ءوزى دە شىقپاي قايتەر دەيسىڭ.
جەتىنشى كورىنىس
ەسىكتەن اقبان كىرەدى. ۇيدەگىلەر باجىرايىسىپ قاراپ قالادى. اقبان ىرجيىپ، ءبارىنىڭ قولىن الادى.
قاسەن (ءۇڭىلىپ قاراپ). اۋ، سەن اقبانبىسىڭ؟
اقبان. ءيا.
قاسەن. تۇرمەدە ەمەس پە ەدىڭ؟ مۇندا قايدان ءجۇرسىن؟
اقبان. تۇرمەدەن شىققام.
قاسەن. كوزىلدىرىگىڭ قايدا؟ (اقبان ۇندەمەيدى.)
باقىت. ال، مۇندا نەگە كەلدىڭ؟
اقبان. جۇمىس كەرەك ەدى. مەنىڭ جايىمدى وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر عوي. شارۋاشىلىق ىستەي الاتىن ەمەسپىن. ءبىر مەكتەپكە ءمۇعالىم بولسام دەپ ەم.
قاسەن. ءوزىڭ بە؟
اقبان. ءيا، ءوزىم.
قاسەن. ءا، ارسىز! نە بەتىڭمەن كەلىپ وتىرسىڭ؟ نە بەتىڭمەن ءمۇعالىم بولماقسىڭ؟ سەنى ءمۇعالىم قىلىپ سايلاپ، كەڭەس اقشاسىن دالاعا شاشاتىن كىم بار دەپ ەڭ؟.. بايسالباي بار دەپ پە ەدىڭ؟ شىق كەڭسەدەن، ساعان مۇندا ورىن جوق! (اقبان سۇرلانىپ تومەن قاراپ وتىرادى.)
سەگىزىنشى كورىنىس
جامال كىرەدى.
جامال. قاسەن، ءجۇر، ءقازىر رەپەتيسيا وتكىزەيىك تە، ويىننان بۇرىن تاماق ءىشىپ الايىق.
قاسەن (جامالدى قولىنان تارتىپ وزىنە جاقىنداتىپ، اقباندى كورسەتەدى). مىنانى تانيسىڭ با؟
جامال (ءۇڭىلىپ قاراپ، بەتىن سۇق قولىمەن سىزادى). ويباي-اۋ، كوزىلدىرىك قوي!
قاسەن. دۇپ-دۇرىس، كوزىلدىرىك! كوزىلدىرىكپەن كوزىن بۇركەپ، ىستەمەگەن بۇزىقتىعى جوق ەدى. ەندى بۇگىن ەڭبەكشىلەر تەزى قولعا الىپ، كوزىلدىرىگىن سىپىرىپ وتىر. ارامزاداي الاستاپ، ورتاسىنان قۋىپ وتىر، ەندى بۇعان ەڭبەكشىلەر جۇرتشىلىعىندا ورىن جوق!
اقبان سۇيرەتىلىپ شىعىپ كەتەدى.
توعىزىنشى كورىنىس
ءجۇسىپ. باقىت-اۋ، الگىنىڭ كوزىلدىرىگىن وزىنە بەرەم دەپ ساقتاپ جۇرمەيتىن بە ەدىڭ؟
باقىت. قاپ، ۇمىتىپ كەتكەنىمدى قاراشى. وزىنە بەرۋ ءۇشىن ەمەس، كورسەتىپ وتىرىپ ءبىر سىقاق قىلايىن دەپ ەدىم. (ومىراۋ قالتاسىنان الىپ كوزىلدىرىكتى كوزىنە كيەدى.)
جامال. قويشى ءارى، كيمەشى، وزىمەن كەتسىن پالەسى.
باقىت. قايداعى پالە! ەسكىنىڭ بارىنەن بىردەي ۇركىپ قاشا بەرۋگە بولمايدى. جارامدىسىن پايدامىزعا جاراتۋىمىز كەرەك.
قاسەن (كۇلىپ). سەن وسى اشىلىپ باراسىڭ-اۋ. ەكى جىلدان بەرگى العان ءبىلىمىڭ ۇشان-تەڭىز شىعار دەيمىن.
باقىت. ءالى دە از. ءالى دە بىلمەگەنىم كوپ. ءالى سۋسىنىم قانىپ جەتكەن جوق.
قاسەن. كىتاپتى كوپ وقى. وقىساڭ ءبارىن دە تاباسىڭ.
جامال. كەش بولدى عوي، جۇمىستارىڭدى نەگە توقتاتپايسىڭدار!
باقىت. ءجۇسىپ-اۋ، ءبىز بۇگىن 8 ساعاتتى ۇمىتىپ، 10 ساعات وتىردىق بىلەم. شىنىندا، ەندى دەمالايىق.
ءجۇسىپ. جارايدى. (قاعازدارىن جيا باستايدى. ءبارى دە شىعادى. كەڭسە ءبىرازعا شەيىن بوس.)
دالادا ايقايلاعان داۋىس، دابىر-دۇبىر اڭگىمە.
1-داۋىس. ۋا، مۇقىمبىسىڭ؟
2-داۋىس. مۇقىمبىن.
1-داۋىس. جول بولسىن؟
2-داۋىس. كارىبايدى كانپەسكەلەۋگە بارام!
1-داۋىس. قاي كارىباي؟
2-داۋىس. باي كارىباي. ءتورت تۇلىگى ساي كارىباي، ەلدى ايداپ ورگىزىپ، ءيىرىپ جۋساتقان، ەل ۇستىنە قارا تۇنەك تۇنەتكەن ازۋلى، ايبىندى «ارۋاقتى قان» كارىباي!
1-داۋىس. بار، بار. شەڭگەلدى اياماي سال. نە قىلاسىڭ، كەزى كەلدى. كەكتى ءبىر ال!
ونىنشى كورىنىس
ساحناعا سالبىراپ بايسالباي مەن اقبان شىعادى.
بايسالباي (جان-جاعىنا قارانىپ). بولمادى، كەتىپ قالىپتى!
اقبان. كەتپەگەندە دە بىتىرەتىنىمىز شامالى ەدى عوي.
بايسالباي (وتىرىپ). اقبان-اۋ، سەن سالبىراۋدى قويىپ، تىرىلسەيشى. مەن دە كەڭەس ادامى، مەن دە كەڭەس مەكەمەسىنە ەڭبەك ءسىڭىردىم دەسەيشى!
اقبان. جوق، دەي المايمىن، مەن تىرىلۋدەن كەتتىم، مەن بۇل دۇنيەلىك ەمەسپىن، مەن ولىك، مەندە قۇر سۇلدەر، بەتپەردەم جىرتىلدى. باقىت قۇسىم ۇشتى.
بايسالباي. ال،سوندا قايتپەكپىز؟
اقبان. قايتەيىك، بىتەمىز.
بايسالباي. شىنىمەن بە؟
اقبان. شىنىمەن بىتەمىز. كۇل بولىپ كوككە ۇشامىز. بۇدان بىلاي ءبىزدى ءبىر كەزدە بولعاندىعىمىز، ەركىن داۋرەن سۇرگەندىگىمىز ەل اۋزىندا ەرتەگى بولىپ قانا ايتىلادى.
ەكەۋى سالبىراپ، تۇنجىراپ، قالتاڭداپ، اقىرىن باسىپ تىسقا شىعادى. ساحنا بوس. الىستان سالعان ءان ەستىلىپ، بىرتىندەپ جاقىندايدى. كوپ داۋىسپەن قوسىلىپ ءان سالعان مەكتەپ بالالارى، ساحنا تۇسىنا كەلگەندە ءان دە، ولەڭدەرى دە انىق ەستىلەدى.
«ءبىز تاپ ۇلى، تاپ ءۇشىن
تايسالمايمىز، تايمايمىز.
تاپ دۇشپانىن تالقان عىپ،
جەر ۇستىندە قويمايمىز!..»
شىمىلدىق.
You Might Also Like
