جەلدىباي جىندىبايەۆ
جەلدىباي بولىستىق كەڭسەدەن كەلگەندە ەكپىنىمەن تاۋ قۇلاتقانداي ەدى. قارا قۇلاقشىندى جەلكەگە تامان باسا كيگەن؛ ارتى تىلىك ەسكى قارا پالتە دەلەگەيلەنىپ، تۇيمە بىتكەنى اعىتىلىپ كەتكەن: ەربيگەن كىشكەنە جەبەسىن شيراتىپ تاستاپتى. كوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. وڭ قولىندا سىرتى كىرلەپ، مايلانعان، و باسىندا-اق كەنەپتىڭ شۋماعى ەكەنى بىلىنگەندەي ءبىر دورباسى بار؛ كەنەپ دوربادان كەرەگىنىڭ ءبارى تابىلادى: كويلەك-ىستانى دا سوندا، ۇگۋلى ناسىبايى دا سوندا، بىرەن-ساران ەسكى گازەتتەردە بار. بارىنەن ءقادىرلىسى، جەلدىبايدى ەكپىندەتىپ جۇرگەنى كۇبىرنادان ناۋقان وتكىزە كەلگەن وكىلدىڭ جازىپ بەرگەن مانداتى؛ مانداتتىڭ ىشىندە استىن سىزىپ قويعان «توۆارىش جىندىبايەۆ» دەگەن ءسوز بار. كۇبىرنەلىك وكىل سول مانداتتى بەرىپ جاتىپ:
— توۆاريشش جىندىبايەۆ، بۇل سەرەزنىي ناۋقان، مۇنىڭ پوليتيچەسكيي زناچەنيەسى بار. تاك چتو مەن سەنەمىن، بۇل ناۋقاندى «پروۆاليت» ەتپەسسىز، — دەگەن.
— مەنىڭ كومانديروۆكاعا شىقكانىم جالعىز بۇل ەمەس، تالاي تىعىز ناۋقانداردى دا دۇرىلدەتىپ ورىنداپ شىققان كوكەڭمىن ناقا بولماي بارا جاتسا ماسەلەنى قابىرعاسىنان قويىپ جىبەرۋدەن دە تايىنبايمىز، — دەپ جەلدىباي وكىلدىڭ، قولىن ۇستاپ، قىسىپ-قىسىپ قويعاندا، وكىلدىڭ قولىن سىندىرىپ جىبەرە جازدادى. «اپىرىم-اي، مىنا شىركىن ەلگە بارعاندا قايتەدى؟» — دەگەندەي بوپ، وكىل الارىپ ءبىر قارادى دا، ۇندەمەدى.
جەلدىبايدىڭ الدىنا توبىلعى تورى اتتى بىرەۋ اكەلىپ كەسە تارتا بەردى. اتقا قوقيلانا ءمىنىپ جەلدىباي باياعى كەنەپ پورتفەلدى قولتىققا قىستى. ەكپىنىمەن تەبىنىپ قالعاندا، تورى ات ىرشىپ ءتۇستى. قارسى سوققان جەل جەلدىبايدىڭ قۇلاقشىنىنىڭ قۇلاعىن دەلەڭ-دەل ەڭ، ەتكىزدى.
اتتىڭ تۇياعى جۇمساق توپىراقتى ۋىستاپ لاقتىرعانداي بۇرقىراتتى. ءا دەگەنشە بولماي تورى اتتىڭ ءۇستى تەرمەن اق سابىنداي بولىپ كوپىردى. اۋىلدىڭ قاراسى ۇزىلگەن كەزدە، جەلدىباي ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ تەپەكتەپ شاۋىپ كەلە جاتقان ورتا جاستى كىسىنى كوردى. جىرتىق كۇپىسىنىڭ ەتەگى دەلەگەيلەنىپ، تىماعى مىجىرايىپ، جەلگە قارسى شىققان سوڭ كوزىنىڭ سوراسى اعىپ كەلە جاتىر ەكەن. جەلدىباي اتىنىڭ باسىن تەجەگەن كەزدە، ول جاقىنداي بەرىپ:
— اپىرىم-اي، شىراعىم، تىم قاتتى جۇرەدى ەكەنسىڭ-اۋ، — دەدى.
جەلدىباي قارا قۇلاقشىندى جەلكەسىنە تامان يتەرىپ قويىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. تورى ات ەنتىگىپ اياعىن ءبىر ىلگەرى، ءبىر كەيىن باستى.
— اي، وتاعاسى، نادانسىڭ-اۋ، جۇمىستىڭ جايىن بىلمەيسىڭ عوي. مەن قىزۋ ناۋقانمەن كەلەم. اياڭداپ ءجۇرىپ نە بىتىرمەكشىمىز؟! — دەدى. ناۋقانىنا تۇسىنبەگەنمەن، جەلدىبايدىڭ قىزۋلىعىنا ات يەسى كىسى دەن قويدى. قاتارلاسا ءجۇرىپ وتىرىپ:
— شىراعىم، وسى ەلدىڭ وزىنەن شىققان بالامىسىڭ، الدە شەتتەن كەلىپ پە ەدىڭ؟ — دەدى.
جەلدىباي وجىرايىپ بەتىنە قارادى. شال كىسى، كۇپىسى جىرتىق، ساقالى ۇيىسقان، جىرتىق كويلەكتەن وڭەشى سورايىپ كورىنىپ تۇر. كەدەيلىگى تۇرىنەن بەلگىلى. كەدەي بولسا، قوسشىعا مۇشە بولسا ءبىر بولىس ەلدىڭ «قوسشى» كوميتەتىنىڭ باستىعى «جەلدىباي جىندىبايەۆتى» بىلمەدى دەگەن نە سۇمدىق؟ جىندىباي ادام بىلمەستىك كىسى مە؟ جاربول بولىس بولىپ تۇرعان كەزدە، جىندىباي سونىڭ ارتىنان شابارمانى بولىپ، ءبىر بولىس ەلدى سىلتىدەي تىندىرعان كىسى جوق شىعار دەپ ويلاۋشى ەدى... تورى اتتىڭ باسىن تارتا ءتۇسىپ:
— وسى ەلدىكىمىن، شىراعىم، — دەپ شال كوزىن جىپىلىقتاتىپ تەپەكتەپ جاقىنداي ءتۇستى.
— ەندەشە، مەنى سۇراماي-اق قوي. مەن جىندىبايەۆپىن. «توۆارىش جىندىبايەۆ» دەسەڭ وسى ەلدىڭ بالاسىنا شەيىن بىلەدى.
شال ۇندەمەدى. «تولىپ جاتقان جىندىنىڭ ءبىرى ەكەن» دەپ ىشىنەن ويلادى دا، اتىن شاۋجايلاپ، تەپەكتەپ جۇرە بەردى...
اۋىلنايدىڭ اۋىلىنىڭ قاراسى كورىنىسىمەن جەلدىباي شابا جونەلدى. اۋىلناي جاس بالا جىگىت. كولەڭكەسىنەن قورقىپ وتىرعان اكە-شەشەسى بار ەكەن، ولار قالباڭداپ الدىنان شىعىپ، جەلدىبايدى ۇيىنە ءتۇسىردى. ءتورت قابات كورپەنىڭ ۇستىنە جەلدىباي بارىپ وتىرا بەرگەندە، كەمپىر ورنىنان تۇرىپ، تىسى جىرتىق اق جاستىقتى جەلدىبايدىڭ ارقاسىنا توسا بەردى.
— اۋىلناي، قايداسىڭ؟
— مۇندامىن.
— قانە، بىردەمەڭ بار ما، توڭىپ كەلدىم...
اۋىلناي، بالا جىگىت قوي، تۇسىنبەدى بىلەم، اۋزىن اشىپ تۇرىپ قالدى. جەلدىباي جىمىڭ ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— بالا ەكەنسىڭ عوي، «كوك مويىنىڭ» بار ما دەيمىن؟..
جەلدىبايدى جىلىتۋ ءۇشىن ون بەس شاقىرىم جەردەگى قالادان «كوك مويىن» اكەلۋگە ادام شاپتىرىلدى.
...«كوك مويىننىڭ» قالعانىمەن باسىن جازىپ جەلدىباي دالاعا شىعا كەلگەندە، كۇن ساسكەلىككە كەلىپ قالىپ ەدى.
اپا شابىر بۇلتى بار. كۇنباتىستان ەسكەن قوڭىر جەل كۇزدىڭ سالقىنىن بەتكە اكەلىپ سوعادى... ارباعا بايلاعان بۇزاۋلار ءبۇرسيىپ ءتورت اياعىن باۋىرىنا الىپ تۇرعان سەكىلدى. بىرەن-ساران ايەلدەر، باسىن دوعالداي وراتىپ، تەزەك تەرىپ ءجۇر. جامان تۇماعى جاربيىپ، كۋپىسىنە ورانىپ، قوربيىپ كەيبىر شالدار كۇنشۋاقتا تىقىلداتىپ اعاش شاۋىپ وتىر... جەلدىباي بارىنە قارادى. سولاردىڭ ىشىنەن جەلدىبايدىڭ كوزىنە شالىنعانى شەتكى ءبىر ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنداعى شاي قويىپ جۇرگەن ايەل بالا بولدى. ورتا بويلى، جاسى ون بەس، ون التىنىڭ شاماسىندا بولار، قارا بارقىت شاپانى بار. قىزىل تەبەتەيدى جەلكەسىنە تامان سالىپتى. ءۇي مەن جەر وشاقتىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر ەدى. ءبىر رەت ساماۋرىنعا اعاش سالىپ جاتىپ، باسىن كوتەرىپ، جەلدىبايعا قاراعان سەكىلدى بولدى، قارادى ما، قارامادى ما، ول جاعى بەلگىسىز. ءبىراق جەلدىباي ەزىنە قارادى دەپ ءتۇسىندى. تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، بۇ دا قۇلاقشىنىن ءبىر جاق شەكەسىنە تامان كيدى. اۋىلنايدىڭ شەشەسى:
— شىراعىم، قوناق، شاي ءپىستى، — دەپ بىر-ەكى رەت ايتسا دا، جەلدىباي ونى ەلەمەستەن، ىنتىققان قىزىنا قاراۋمەن بولدى...
— ات جوق. جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىستا. ىبەكەڭ ۇيىندە ءبىر ات بار ەكەن، قالاعا جۇرەمىن دەپ بەرمەي وتىر، — دەپ، سەلسوۆەت مۇشەسى ءبىر جىگىت جەلدىبايعا جەتىپ كەلدى.
— ىبەكەسى كىم؟
— مىنا شەتكى ءۇيدىڭ يەسى.
قولىنداعى كەسەسىن ىرعىتىپ جىبەرىپ، جەلدىباي ورنىنان قارعىپ تۇردى.
كەنەپ دورباسىن قىمقىرا ۇستاپ، قۇلاقشىنىن جۇرە كيىپ، شەتكى ۇيگە جۇگىرە باسىپ كىرىپ كەلدى. سيرەك ساقالدى ارىق سارى كىسى ءتورت بۇرىشتى داستارقاننىڭ ورتا بەلىنە وتىرىپ، سارى تابا ناندى تۋراي باۋىرساق قىلىپ وتىر ەكەن. تومپاق بەتتى قارا قىز شولپىسىنا تاققان كۇمىس تەڭگەسى سىلدىرلاپ، بەس باتپان كىر كەنەپ ورامالمەن جۋعان كەسەنى ءسۇرتىپ، شاي دايىنداپ جاتىر...
ەكپىنىمەن كىرگەن جەلدىبايعا ءۇي يەسى دە، قىز دا قاراي قالدى...
— وتاعاسى، اتىڭىزدى نەگە بەرمەدىڭىز؟ مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەدىڭىز بە؟ مەن جىندىبايەۆپىن! مىنا مانداتپەن تانىس بولىڭىز، دەپ كەنەپ دوربادان بۇكتەۋلى قاعازدى سۋىرىپ الىپ، ءۇي يەسى ىبىراي وتاعاسىنىڭ الدىنا تارتا بەردى. ىبىراي ساسىپ، داستارقاننان كەيىن شەگىنىپ كەتتى.
— تانىمايسىز با؟
— تانىمايتىن ەدىم، شىراعىم...
— جارايدى، حات تانىماساڭىز ەستە بولار، ۇلكەندەرگە ارناپ بيىل مەكتەپ اشىلادى، سوندا الدىمەن ءسىزدى جىبەرەمىن، ازىرشە اتىڭىزدى جەگىڭىز.
— شىراعىم، نالوك تولەۋ ءۇشىن قالاعا اپارىپ استىق ساتقالى وتىر ەدىم.
— ءسوزدى قوي، نالوگىڭدى ارتىنان تولەي جاتارسىڭ. مەن قىزۋ ناۋقانمەن ءجۇرمىن، مەنىڭ ناۋقانىما بوگەۋ ىستەسەڭ، پۇرتەكەلدەپ، «تەمىرقان شوراعا» ايداۋعا دا قۇدىرەتىم كەلەدى، — دەپ، ءۇي يەسى ىبىرايعا جەلدىباي بۇركىتشە تۇيلىكتى.
ىبىراي ساسىپ اتىنا جۇگىردى. شەلەك جۋىپ جاتقان بايبىشە شەلەگىن تاستاي بەرىپ، اۋزىن سىلپ ەتكىزىپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ قالدى. قارا قىز قورىقسا دا يبا قىلىپ، ۇيالسا دا تەمەن قاراپ، كەسە جۋۋمەن بولدى.
جەلدىبايدىڭ كوزى داستارقانداعى تۋراۋلى سارى تابا نانعا، ساماۋىرىن جانىنداعى قارا اياقتىڭ كەنەرىمەن بىردەي بولىپ تۇرعان قايماقتى سۇتكە ءتۇستى. شوققا قويىلعان قۇمانشا تولعان قوزىداي بۇيىرلەنىپ، ساقىلداپ قايناپ، شايدىڭ ءيىسىن مۇرىنعا كىرگىزىپ بارادى. كەسە ءسۇرتىپ وتىرعان قارا قىزدىڭ بىرتيعان ساۋساقتارىنداعى تىزىلگەن ساقينالارى جەلدىبايدىڭ نازارىن ەرىكسىز اۋدارىپ تۇرعان سياقتى بولدى. جەلدىبايدىڭ اشۋى باسىلا ءتۇسىپ، داستارقاننىڭ باسىنا كەلدى. قىزعا كۇلىمسىرەپ قاراپ:
— قارىنداسىم، شاي قۇيىپ جىبەرەسىڭ بە؟ — دەدى.
— قۇي، قاراعىم، قايماعىڭ بولسا بەر! — دەپ، شەشەسى بەزەكتەپ، ساماۋرىنعا تونە ءتۇستى.
كەنەپ دوربانى تاستاي بەرىپ، جەلدىباي جىندىبايەۆ شايعا جابىستى. قىز شاي قۇيدى. شەشەسى، ءشيدىڭ ىشىندەگى قارا قازاننىڭ بەتىن سىپىرىپ، ءبىر اياق قايماقتى جەلدىبايدىڭ الدىنا اكەلىپ تارتىپ:
— جە، قاراعىم، قارنىڭ اشىپ قالعان شىعار، — دەپ اياعان
بولىپ سىيلاپ جاتىر. ءبىراق، بەت اجارىنداعى كەيىستىك قايماقتى ەركىمەن بەرمەگەندىگىن ءبىلدىرىپ تۇر ەدى.
ىبىراي اتتى اكەلسە دە جەگىلمەدى. جەلدىباي شايدى جايلاسىپ وتىرىپ ءىشتى. شاي ءىشىپ بولا بەرگەن كەزدە «جۇرت جينالىپ دايىن تۇر» دەپ اۋىلناي كەلىپ ەدى، جيىلىسقا بارۋدىڭ ورنىنا جەلدىباي قوناقاسى ىزدەدى.
— اۋىلناي دەگەندەر ەپتى كەلۋشى ەدى، سەن ناعىز بالا ەكەنسىڭ. ۇكىمەت جۇمىسىن اشىعىپ ءجۇرىپ ىستەسىن دەگەن زاڭدى ەش جەردە كورگەمىز جوق، تۇستەنىپ الىپ بارساق تا بولادى، — دەدى.
اۋىلناي قىسىلىپ، ىبىرايدى وڭاشا شاقىرىپ الىپ سويلەسىپ، توقتى سوي دەپ زىعىر ەتتى.
— ءتورت توقتىنىڭ ۇشەۋىن جازدى كۇنى سويىپ، بىرەۋىن تۇقىمعا قالدىرىپ ەدىم. كەمپىر كونبەيدى عوي، — دەپ ىبىراي ءبىرسىپىرا قىنجىلدى.
ءبىراق، اۋىلناي مەن «تورەنىڭ» تەرىس كوزىنە ىلىكسە، زىقىسى شىعاتىنىن سەزىپ، امالسىزدان-اق توقتىنى سۇيرەلەپ الىپ كەلدى. ىبىرايدىڭ قاتىنى بۇرىنعىدان دا جامان بۇرتيىپ، اشۋىن سىرتقا شىعارا الماي، ءوشىن بالالارىنان الدى. ماڭىنا كەلگەن بالالارىن قيراتىپ ۇرۋمەن بولدى.
جەلدىباي بەسىن كەزىندە اتتاندى. اۋىلناي الدىنا اكەلىپ اتتى ۇستاعاندا، ۇزەڭگىگە اياعىن سالا بەرىپ، جەلدىباي تالتىرەكتەپ قۇلاپ كەتە جازدادى.
— ءاي، اۋىلناي، قىمىزدى كەپ بەرىپ جىبەرگەن ەكەنسىڭ، — دەپ وز-وزىنەن جىرقىلداپ كۇلدى.
...توپتانعان جۇرت اۋىل سىرتىندا تۇرىپ قارسى الدى. ءماجىلىس اشىلىپ، جەلدىبايعا ءسوز بەرىلدى.
— مەن جىندىبايەۆپىن! — دەپ باستادى جەلدىباي.
سودان سوڭعىسىن جۇرت تا ۇعا المادى. نە ايتقانىن جەلدىبايدىس ءوزى دە بىلگەن جوق. ايتەۋىر ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان، بىتپەيتىن ءبىر اڭگىمە بولدى. جۇرت بىرىنە-بىرى قاراپ كۇڭكىلدەسىپ:
— «جىندىبايەۆ» دەسە، جىندىبايەۆ ەكەن! — دەستى...
***
...بىرەر اي وتكەننەن كەيىن گۇبىرنەلىك گازەتتە جىندىبايەۆ تۋرالى حابار باسىلىپ شىقتى. ەل ىشىنە شىققانداعى ىستەگەي جولسىزدىقتارى تەرىلىپ سوتقا بەرىلىپتى، تۇرمەگە جابىلىپتى!
جۇرت ەركىن دەمىن الىپ:
— باسە، سولاي بولسا كەرەك، ورنىن جاڭا تاپقان ەكەن!.. — دەستى.
1928
You Might Also Like
-
...تەمىربايدان اسىپ تۇسسەڭ، الدىندا قوعالىنىڭ اڭعارى كورىنەدى. شۇرك-شۇرك تومار، قوعالى كولدەر ءيىن تىرەسىپ وتىراتىن جايلاۋى قاڭىراپ بوس قالعان. ءشوبى، شالعىنى بەلۋاردان كەلەدى. كورگەندە شارۋاشىلىعىڭ ...
