ايەلى جوق ءۇي
جاسىل شاتىرلى ءۇيدiڭ ەگەسى ءجۇسiپ ۇزىن بويلى، كەڭ يىقتى، كەلبەتتi كiسi. جاسى جەتپىستi القىمداپ قالعان ول ەشقاشان جار قۇشپاعان، بالا سۇيمەگەن. وسىنداي ءوزi سۇلۋ ءجۇزدi، ءوزى ءانشi، سەرi كiسiنiڭ نەگە ءومiر بويى ۇيلەنبەي كەلە جاتقانىن ۇلكەن كiسiلەر بولماسا، جاستار جاعى بiلە بەرمەيدi. Iنiسiنiڭ بiر قىزىن كiشكەنتايىنان باۋىرىنا باسىپ ءوسىردى. ونىڭ اكەسi دە، شەشەسi دە ءبىر ءوزى بولاتىن.
قىز بالا ەمەس پە، نازگۇل كiشكەنە كۇنiنەن كوكەسiنiڭ كiرەۋكەلi كوڭiلiنە الاڭداپ ءوستi. كوكەسi الدەنەگە كۇلiمسiرەپ، اندەتە باستاسا بۇل ەلجiرەي قالاتىن. كىشكەنە كەزىندە كوكەسi مۇنىڭ شاشىنا دەيiن جۋىپ، تاراپ، ءورiپ، اق بانتيگiن جەلبiرەتiپ مەكتەپكە جiبەرۋشى ەدى. ول كەزدەرi كوپ قىزدىڭ قولى جەتە بەرمەيتiن اپپاق كولگوتكيگە دەيiن اۋدان ورتالىعىنان اكەپ بەرەتiن. نازگۇل كiشكەنتاي بولسا دا ءوز شەشەسi مەن كوكەسiن جيi سالىستىراتىن. بiر نارسە سۇراي قالسا، دۇرىستاپ جاۋاپ بەرۋدi دە بiلمەيتiن، مىنەزى شالكەستەۋ شەشەسi مۇنى تاياقتاي جونەلەتiن. سالدىر-سالاق اناسى قايىناعاسىنىڭ ءۇيi تۇرماق، ءوز ءۇيiن دە دۇرىستاپ جيناي المايتىن ەدi. ەسiكتەن تورگە دەيiن شاشىلىپ جاتاتىن ءوز ءۇيiنەن گورi نازگۇل كوكەسiنiڭ ءۇيiن ارتىق كورەدi. كوكەسiنiڭ ءۇيi قاشاندا تاپ-تازا. ايەلi جوق ءۇي دەمەسەڭiز، كوكەسi iستiڭ كوزiن تابا بiلەدi. نازگۇلدiڭ ءۇستi-باسى تاپ-تازا، تاماعى توق، كوكەسiنiڭ ىقپالىمەن مەكتەپتەگى ساباعىن دا كiلەڭ بەسكە وقىدى.
بويجەتە باستاعان نازگۇلدi «كوكەم نەگە ۇيلەنبەگەن؟» — دەگەن ساۋال ءجيى مازالايتىن. وسىنداي قامقور، مەيiرiمدi كوكەسiنiڭ جالعىز جۇرگەنiنە، ءوزىنىڭ ۇل-قىزى بولماعانىنا iشتەي كۇيiنەتiن. بiردە كوكەسiنiڭ ەسكi البومىن قىزىقتاپ قاراعانى بار. سول كەزدە قاپ-قارا شاشىن ەكi بۇرىم ەتiپ ورگەن، كوزدەرi مويىلداي قارا، سۇلۋ بiر قىزدىڭ سۋرەتiنە كوزi ءتۇستi. نازگۇل الگi بەيتانىس قىزدىڭ سۋرەتiنە ۇزاق ءۇڭiلدi. «ادەمiسiن-اي! بۇل قىز كوكەمە كiم بولدى ەكەن؟ كىمنەن سۇراسا ەكەن؟»
نازگۇلدىڭ ويىنان البومداعى قىز كەتپەي قويدى. قىزدىڭ سۋرەتىن بىرەۋگە كورسەتىپ، كىم ەكەنىن سۇراپ بىلگىسى كەلگەنىمەن ىڭعايىن تاپپادى. ارادا ەكى كۇن ءوتتى.
ءۇشىنشى كۇنى كەشكى تاماقتان سوڭ نازگۇل ەسكi البومدى تاعى دا قاراعانسىپ وتىردى دا: «كوكە، مىنا قىز كiم؟ ءوزى سونداي سۇلۋ ەكەن» دەپ سۇرادى. كوكەسi سۋرەتكە جالت قاراپ، ءوڭi بiءرتۇرلi بولىپ، جاي عانا «اۋىلداس قارىنداسىم ايعانىم عوي. جاس كەزiندە ەستەلiككە بەرگەن بولاتىن» — دەدi. نازگۇل بۇدان ءارi قازبالاپ سۇراۋعا باتپادى. الايدا قىز جۇرەگi الدەبiر قۇپيانى سەزگەندەي بولىپ، ايعانىمنىڭ سۋرەتiنە تاعى بiر قارادى دا، البومدى جاپتى. ەرتەڭiنە «سۋرەت جايلى بەكەر سۇراپپىن عوي، كوكەمە قيىن بولدى-اۋ» — دەپ قاتتى وكiندi. سەبەبi سول كۇنi كوكەسi تاڭعا دەيiن كوز ىلە الماي دوڭبەكشiپ، كۇرسiنiپ شىقتى...
ءجۇسىپ تاڭدى كوزىمەن اتىردى. قىزى ايعانىمنىڭ سۋرەتىن كورسەتكەن كەزدە-اق جۇرەگىن ۇزاق جىل سىزداتقان شەرى لىقسىپ كەپ كومەيىنە تىعىلعان. جاپ-جاس نازگۇلىنە نە ايتا السىن؟ بۇرىندارى جاستاۋ كەزىندە ىشتەگى قايعى-شەرىن انمەن سىرتقا شىعاراتىن. جالعىز ءوزى وتىرىپ دومبىرامەن حالىق اندەرىن شىرقاعاندا قوسىلا الماي ارماندا قالعان عاشىعى سول باياعى جاس كۇنىندەگىدەي كوز الدىنا كەلەتىن. اياعىن ەركەلەي باسىپ، سىڭعىرلاي كۇلىپ، قولاڭ شاشىنىڭ ۇشىنان ۇستاپ وزىنە نازدانا قاراپ تۇراتىن ايعانىمنىڭ بەينەسى دە ءان اياقتالا بەرە زيم-زيا جوعالاتىن.
عۇمىرىندا تەك سونى ءسۇيىپتى، ءبىر سول ءۇشىن جيىرمادان ەندى اسقان شاعىندا ازاپ تارتىپتى. وكىنىش وزەگىن ورتەگەنىمەن جاستىق شاعى قايتا كەلە مە؟ قايتا ورالسا، اكەسى مەن اناسىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، ال دەگەن بارشىنىن الىپ، ۇل-قىز ءسۇيىپ وتىرار ما ەدى؟ ادامنىڭ تاعدىرى اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا-اق جازىلىپ قويسا، مۇنىڭ ايەلسىز، ۇرپاق سۇيمەي ءوتۋى پەشەنەسىنە جازىلعانى دا. قۇداي باسقا سالدى، بۇل كوندى. كونبەگەندە قايدا بارادى؟
تالاي رەت ەلدەن جىراققا، كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جاققا كەتىپ قالعىسى كەلگەن. جۇرەگى قۇرعىر ايعانىمدى قيمايتىن. ونىڭ امان-ساۋلىعىن ءبىلىپ، سىرتتاي بولسا دا كورىپ جۇرگىسى كەلدى. ونىڭ ۇستىنە ءىنىسىن دە جالعىز قالدىرعىسى كەلمەيتىن.
اناسى قايتقالى ۇلكەن ءۇيدىڭ بەرەكەسى كەتكەندەي بولدى. ءۇي ۋاقىتىلى جينالماي، كىر اپتالاپ جۋىلماي ءۇيىلىپ جاتادى. بەيشارا اناسى وسى كەلىنىنىڭ جامان قىلىقتارىن جاسىرىپ كەلگەن ەكەن-اۋ. قالاي دۇنيەدەن كوشتى، كەلىننىڭ دە ارتى اشىلدى. اناسى باردا ۇيىنەن قوناق ارىلمايتىن ەدى. قىرقىنان كەيىن-اق كەلىننىڭ قاباعىنا قاراعاندار كەلۋدى سيرەتە باستادى. ەنەسى باردا قايىناعا دەپ سىيلاعانسىپ جۇرەتىن كەلىنى كەلە-كەلە بار ونەرىن شىعارا باستادى. ءبىر كەسە كەسپە كوجەنىڭ ءوزىن توگىپ-شاشىپ زورعا بەرەتىن بولدى. كەي كۇندەرى تاماق ىستەمەي ءبۇرىسىپ جاتىپ قالادى. ونداي كۇندەرى ءىنىسى ەكەۋى قازان كوتەرىپ، بالالاردى تاماقتاندىرىپ، توسەكتەرىنە جاتقىزاتىن. ايەلىنىڭ جامان قىلىقتارىنا توزبەگەن كۇنى ءىنىسى ونى ساباپ الۋشى ەدى. ءجۇسىپ اراعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ ەكەۋىن ايىراتىن. ءىنىسىن سابىرعا شاقىرىپ: «شىدامدى بولساڭشى. ايەلىڭدە اقىل بولسا انامىز باردا-اق ەلگە سىيلى كەلىندەردىڭ قاتارىنا قوسىلار ەدى عوي. سەن ونى ۇرىپ جەڭە المايسىڭ. ءتورت بالاڭنىڭ اناسى عوي، سابىر ساقتا. قۇداي مەن سياقتى جالعىز قالعاننان ساقتاسىن. ەندى بالالارىڭ ءۇشىن بارىنە كوز جۇما قارا. كەشىرىمدى بول دەۋشى ەدى. ىنىسىنە اقىل ايتقانىمەن، ءوزى تۋعان ۇيىنە اناسىنىڭ جىلىنا دەيىن شىدادى. سوقا باسىنىڭ سىيىپ جۇرگەنى تەك اناسىنىڭ ارقاسى ەكەن. قاباعى كىرجيىپ، اشۋلانسا بالالارىن تاياقتىڭ استىنا الاتىن كەلىنىمەن الىستان سىيلاسپاسا بولمايتىنىن انىق تۇسىنگەن سوڭ بولەك شىققىسى كەلدى. اكە-شەشەسى كوزى تىرىسىندە ۇلكەن ءۇيدىڭ جانىنان شاعىن ءۇي كوتەرىپ، توبەسىن جاپتىرىپ قويىپ ەدى. باسقا ءتۇسى تابىلماي سول ءۇيدىڭ شاتىرى جاسىل شيفرمەن جابىلعان بولاتىن. كوپ وتپەي-اق سول ەرەكشەلەۋ ءۇيدىڭ يەسى ءجۇسىپ اتاندى. بولەك شىعارىندا ءىنىسى مەن كەلىنە:
— سەندەردەن ءبىر-اق تىلەگىم بار. مەنىڭ اتىما نازگۇلدى جازدىرىپ بەرىڭدەر. ءوزىم ماپەلەپ وسىرەمىن، اللا بۇيىرتسا وقىتىپ، ءوزىم قولىمنان ۇزاتامىن. تۋعالى ءوزىم قاراپ كەلەمىن عوي. — دەدى.
— اعا، ءسىز نە دەسەڭىز سول بولادى. نازگۇل ءسىزدىڭ قىزىڭىز. الايدا جالعىز ءوزىڭىز ول ۇيدە نە ىستەيسىز؟ الدە ۇيلەنبەك ويىڭىز بار ما؟
ءىنىسىنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىگەندە ءجۇسىپ اشۋدان قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى:
— سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ ماعان كىم تيەدى؟ الدە اعاڭدى كەكەتىپ-مۇقاتىپ تۇرسىڭ با؟ باسقا بىلمەسە دە مەنىڭ جايىمدى جالعىز باۋىرىم سەن ءبىلۋشى ەدىڭ عوي.
جاقىپ ۇندەمەي تومەن قارادى. اعاسىن قاتتى رەنجىتىپ العانىنا ولەردەي وكىنىپ قالدى. جازىلماعان جاراسىن تىرناپ جىبەرىپتى-اۋ اعاسىنىڭ... مۇنشالىق اقىماق بولار ما؟
— اعا، اقىماق ءىنىڭىزدى كەشىرىڭىزشى. كەشىرىڭىزشى...
وسى كەزدە ەسىك اشىلىپ، كىشكەنتاي نازگۇل تومپاڭداپ ىشكە كىرىپ:
— كوكە، كوكە، ءجۇرىڭىز، دالاعا شىعايىقشى. مەنى اتقا مىنگىزىڭىزشى، — دەدى.
ءجۇسىپ نازگۇلدى تىك كوتەرىپ العان كۇيى سىرتقا بەتتەدى. ىنىسىنە بۇرىلىپ تا قارامادى.
سول كۇنى ول ءوزى مەن نازگۇلدىڭ بار كيىمىن، كەيبىر اسا قاجەتتى زاتتاردى الدى دا، بولەك شىعىپ كەتتى. ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىن تەك اعاش شارباق ءبولىپ تۇر. نازگۇل ەكى ءۇيدىڭ ەركەسى، ەكى ورتادا ويناپ جۇرەدى. ءبىراق «كوكەمنىڭ قىزىمىن» دەپ، ءجۇسىپتىڭ جۇرەگىن ءجىبىتىپ، ودان ءبىر ەلى اجىرامايتىن بولدى.
جۇرت تا قىزىق قوي. ءجۇسىپتىڭ جالعىز ءوزىنىڭ بولەك شىعىپ كەتكەنىن ءبىراز اڭگىمە ەتىپ، سان-ساققا جۇگىرتە باستادى...
ءجۇسىپ بولەك شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق اۋىلدىڭ سوزگە ءۇيىر ايەلدەرى ءسوز قىلدى: «بۇل بەكەر ەمەس، وڭاشا ۇيدە جالعىز ەركەك قالاي تۇرماق؟ ونىڭ تاماعىن كىم ىستەيدى، كىرىن كىم جۋادى؟ كۇيەۋى قايتىس بولعان جىبەكپەن بايلانىسى بار-اۋ. انەۋكۇنى ات ارباسىمەن ونىڭ ۇيىنە ءشوپ اكەپ بەرگەنىن بىرەۋلەر كورىپتى. ەندى جىبەك تە ءجۇسىپتىڭ ءۇيىن تازالاپ، تاماعىن ىستەپ تۇراتىن شىعار» دەپ سىرتتاي تون ءپىشتى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن اڭدىعاندارى ءجۇسىپتىڭ ءۇيى بولدى. ءتىپتى بىرنارسە سۇراعانسىپ ۇيىنە كىرىپ شىققاندارى دا بار. ەرتەسىنە-اق ءجۇسىپتىڭ ءۇيى تۋرالى اڭگىمە اۋىل ىشىنە جەلدەي تارادى.
— ويباي، نەسىن ايتاسىڭدار، ءجۇسىپتىڭ ۇيىنە گۇلسىم بارسا تاماقتى ءوزى ىستەپ جاتىر ەكەن. ءۇيىنىڭ ءىشى تاپ-تازا دەيدى. ىدىس-اياعىنا دەيىن جالتىراپ تۇر ەكەن. ايەلى جوق ۇيگە مۇلدەم ۇقسامايتىن كورىنەدى. سوعان قاراعاندا ونىڭ ءۇيىن تۇندە بىرەۋ كەلىپ جيناپ، كىرىن جۋىپ بەرەدى-اۋ. الدە باياعى عاشىعى ما ەكەن؟ كىم ءبىلسىن؟ سول ءۇشىن جاستاي قور بولىپ، جالعىز قالعان جوق پا؟ بالكىم، جانىاشىپ كومەكتەسىپ جۇرگەن شىعار...
بۇل اڭگىمە كوپ وتپەي ءجۇسىپتىڭ دە قۇلاعىنا جەتكەن. ەستىپ، كۇلگەن دە قويعان. كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق قويسىن؟ ءۇستى-باسىن تازا ۇستاۋدى، ءۇي جيناۋدى بالا كەزىنەن بىلەدى ەمەس پە؟ ءۇيدىڭ ۇلكەنى بولعان سوڭ اناسىنا كومەكتەسىپ، تىرلىكتىڭ ءبىر جاعىنا شىعىسۋشى ەدى عوي. قارىنداسى جاستاي شەتىنەپ كەتكەن سوڭ ءىنىسى ەكەۋى ءۇيدىڭ، دالانىڭ جۇمىسى دەمەي-اق اتقارا بەرەتىن.
ۇيدە قىز بالا جوق. اكەسى مەن شەشەسى الا جازداي ەگىننىڭ باسىندا. قاۋىن-قاربىز ەگەدى. ۇيگە قاراۋدى جۇسىپكە تاپسىراتىن. سوندا بارىنە ۇلگەرۋشى ەدى. ساباعىن دا جاقسى وقىپ، مال-جانعا دا قاراپ، اتا-اناسىن قۋانتىپ جۇرەتىن. مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ اسكەرگە كەتتى.
اسكەردە جۇرگەندە سۇيگەن قىزدارىنان حات الىپ جاتاتىن قۇرداستارىنا قاتتى قىزىعاتىن. ءوزى اسكەرگە دەيىن ەشكىمگە عاشىق تا بولماپتى. تەك كورشىنىڭ كەكىلدى قىزىن سىرتتاي ۇناتىپ ءجۇرۋشى ەدى. اسكەردەن كەلگەن سوڭ كوڭىلىمدى بىلدىرەمىن دەپ ارماندايتىن. ءبىر كۇنى ىنىسىنەن حات الىپ، الگى كورشى قىزدىڭ كورشى اۋىلعا كۇيەۋگە شىعىپ كەتكەنىن وقىپ، كوپ كۇندەر مۇڭايىپ جۇرگەنى بار. ەكى جىل ەكى كۇندەي بولماي وتە شىعىپ، اۋىلعا سىمعا تارتقانداي تارالىپ كەلگەندە كلاستاس قىزدارى تانىماي قالىپ ەدى. سىمداي تارتىلعان سىمباتتى، ءوزى ءانشى ءجۇسىپ كىمگە كوز سالىپ، جۇرەك ءسوزىن ايتار ەكەن دەپ ىشتەي ءبارى دامەلەنەتىن.
ءجۇسىپ ايعانىممەن ويدا-جوقتا تانىستى. بىردە اۋىل شەتىندەگى توعايعا بارىپ، اتىن تۇساپ جىبەرىپ، كوك مايسا قۇراقتا ەكى قولىن جايىپ جىبەرىپ شالقاسىنان ءتۇسىپ: «ساۋلەم-اي...» — دەپ بار داۋىسىمەن اندەتىپ جاتقان. ءبىر كەزدە ءدال توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعان جاپ-جاس سۇلۋ قىزدى كورىپ، ورنىنان تۇرا الماي تىپىرلادى دا قالدى. وڭ قولىن جەرگە تىرەپ زورعا دەگەندە تۇردى. ءدال جانىندا بۇرىن كورمەگەن بەيتانىس بەينە. قاراقات كوزى جاۋدىرەپ تۇر. ءجۇسىپ ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي جاس سۇلۋدىڭ جۇزىنە قاراپ ءۇن-تۇنسىز تۇرىپ تۇردى...
ءالى دە قاراپ تۇرا بەرەر مە ەدى، ۇنسىزدىكتى قىزدىڭ سىڭعىرلاي شىققان داۋىسى بۇزدى.
— اكەمنىڭ اتىن ىزدەپ ءجۇر ەدىم. شىدەرىن ءۇزىپ كەتىپتى. كوزىڭىزگە تۇسپەدى مە؟
— جوق، جوق، — دەدى ءجۇسىپ تۇتىقپاسى بار ادامعا ۇقساپ زورعا سويلەپ. ول ءوز جۇرەگىنىڭ تورعا تۇسكەن تورعايداي تىپىرلاپ تۇرعانىن انىق سەزدى. ەسىل-دەرتى مىنا توعايعا ەشقاشان كورمەگەن سۇلۋ پەريزاتتىڭ قايدان كەلە قالعانىن ءبىلۋ. ءبىر كەزدە باتىلدانىپ:
— مەنىڭ ەسىمىم ءجۇسىپ. مىنا اۋىلدىڭ بالاسىمىن. اسكەردەن جاقىندا كەلدىم. ءوزىڭ قايدا تۇراسىڭ؟ ءبىزدىڭ اۋىلدان كورمەگەن سياقتىمىن، — دەدى.
— مەن مىنا بولىمشەدە تۇرامىن. ەسىمىم ايعانىم. اكەمنىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى باسقا اۋىلدان كوشىپ كەلگەنبىز. مالدارىمىز جەرسىنبەي ءجۇر مە، ءجيى جوعالا بەرەتىن بولدى. جارايدى، اكەمنىڭ اتىن تابۋىم كەرەك تەزىرەك، — دەپ قىز كەتۋگە ىڭعايلاندى. ءجۇسىپتىڭ ونى جىبەرگىسى جوق.
— قارسى بولماساڭ، ءجۇر، بىرگە قارايىق. توعان جوقتا جۇرگەن شىعار، — دەپ جول باستاي جونەلدى. ايتسا ايتقانداي، تورى توبەل ات توعان جاقتا جايىلىپ ءجۇر ەكەن. ايعانىم بۇعان ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، اتىن جەتەلەپ، ۇيىنە قايتتى. ءجۇسىپ ءبىراز جەرگە دەيىن ەرىپ باردى، ويى قىزدىڭ ءۇيىنىڭ قاي ماڭدا ەكەنىن كورىپ قالۋ.
قىزدىڭ اپپاق اشىق ماڭدايى، قوس ءورىم ەتىپ ورگەن ۇزىن شاشى، اسىرەسە جاۋدىرەي قاراعان ءمولدىر قارا كوزدەرى ءجۇسىپتىڭ ەسىنەن كۇندىز-تۇنى شىقپايتىن بولدى. تۇنگە قاراي قىزدى اكە-شەشەسى ۇيىنەن شىعارمايتىنىن بىلەدى. ءوزى ءبىر ءۇيدىڭ الپەشتەگەن جالعىز قىزى ەكەن. ايعانىمدى تاعى ءبىر رەت كورسەم دەگەن اڭسار، جۇرەگىن قوزعاعان الاپات ءبىر سەزىم جۇسىپكە ۇيقى بەرمەيتىن بولعان. ونى بەلگىسىز ءبىر كۇش ايعانىمدى العاش كورگەن جەرگە، توعايعا جەتەلەي بەرەتىن. كۇن سايىن توعاي جاقتى ءبىر شارلاپ قايتۋ ادەتىنە اينالدى. ءجۇسىپ ءوزىنىڭ ايعانىمعا عاشىق بولىپ قالعانىن ۇقتى. قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، كۇيزەلىپ ەشنارسەگە زاۋقى سوقپاي قالدى. ەسىل-دەرتى ايعانىمدى ءبىر كورىپ، تىلدەسۋ.
بۇل كەزدە جاس قىزدى دا ماحاببات جالىنى شارپىپ وتكەن ەدى. كوز الدىنان كوگالدا شالقالاي ءان ايتىپ جاتقان ءجۇسىپ كەتپەي قويعان. سىمباتتى، ءوزى ءانشى جىگىتتى ۇناتىپ قالعانىن سول كۇنى-اق سەزگەن. قايتا كورسەم عوي، تىلدەسسەم عوي دەگەن وي ايعانىمعا دا مازا بەرمەيتىن بولدى.
ەكى جاستىڭ تىلەۋى ارادا اپتا وتكەندە ورىندالعانداي بولدى. تاعى دا سول، اكەسىنىڭ اتى شىدەرىن ءۇزىپ، توعايعا قاشىپ كەتىپتى. اتتىڭ جوق ەكەنىن كورگەندە ايعانىم قاتتى قۋاندى. جۇرەگى دۇرسىلدەي سوعىپ، اتتى ىزدەگەن بولىپ توعايدىڭ ىشىنە ەنە بەرگەن. ول بۇگىن ءجۇسىپتى كورەتىنىنە سەنىمدى ەدى.
ال ءجۇسىپ بولسا ءدال سول كۇنى بوزتورعايدىڭ شىرىلىمەن بىرگە ويانعان ەدى. كوزىن اشقانى سول، ايعانىمنىڭ بەينەسى كەلىپ تۇرا قالدى.
ويشا قىزبەن تىلدەسىپ، توسەگىندە ءبىر ساعاتتاي جاتتى. قيالى نەتكەن جۇيرىك؟ ايعانىمدى ۇيىنە كەلىن ەتىپ تۇسىرگەنىن، اپاسىنىڭ قولىنا كامپيت ۇستاپ جۇگىرىپ قۋانىپ جۇرگەنىن، دوستارىنىڭ كەلىنشەگىنىڭ سۇلۋ جۇزىنە تاڭ قالا قاراپ قالعانىنا دەيىن كوز الدىنا ەلەستەتە باستادى. اپاسى تاڭعى ءشايعا شاقىرعاندا ءجۇسىپ قيالىمەن ات ۇستىندەگى ايعانىمدى قۋىپ جەتىپ، بەتىنەن سۇيمەككە ۇمتىلىپ جاتىر ەدى...
تاڭعى ءشاي ۇستىندە اكەسى بۇعان سوڭعى ۋاقىتتا شارۋاعا قىرسىز بولىپ جۇرگەنىن ەسكەرتتى. جاقىن كۇندەرى قاۋىننىڭ دا ءپىسىپ قالاتىنىن، جۇمىستىڭ كوبەيەتىنىن ەسكەرتكەن اكەسىنىڭ ءسوزى جۇسىپكە باياعىداي اسەر ەتە قويمادى. ول ءالى ايعانىمدى ويلاپ وتىر ەدى. ورنىنان تۇرىپ، ۇيىندەگى مايدا-شۇيدە جۇمىستارىن تەز ءبىتىردى دە، توعايعا قاراي قۇستاي ۇشتى. ايعانىم العاش كورگەن جەردە جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ، مۇڭايىپ وتىر ەكەن.
ەكى عاشىق كوزبەن ۇعىستى. توعايدا كەزدەسكەن ەكەۋى بىر-بىرىنە ۇزاق قاراپ تۇرىپ قالدى. بۇل جولى ءجۇسىپ باتىلدىق تانىتىپ، ءوزىنىڭ عاشىق بولىپ قالعانىن جەتكىزدى. ايعانىمعا ىنتىزار ەكەنىن، قىز قالاسا ومىرلىك جار ەتەتىنىن ۇقتىردى. ايعانىم ۇيالىپ، قىزارا تومەن قارادى. تەك سۇيرىكتەي ساۋساقتارىمەن شىنار اعاشىن سيپالاي بەرگەن.
ءجۇسىپ قىزدىڭ قولىنان سيپاپ:
— ءسوزىم-سوز! سەرتىم-سەرت، ايعانىم! سەنەن وزگەنى جار ەتپەيمىن! — دەدى. قىز جىگىتتىڭ كوزىنە تىكە قارادى. شىن جۇرەگىمەن ايتىپ تۇرعانىنا سەندى. كەنەت ءوزىنىڭ جوق ىزدەپ جۇرگەنى ەسكە ءتۇسىپ، توعان جاققا قاراي جۇگىرە جونەلدى. ايعانىم اتىن تاپسا دا، كەتكىسى كەلمەي، ءجۇسىپتى قيماي ءجۇرىپ الدى.
ەكى جاس ەرتەڭىندە كەزدەسەتىن بولىپ، ۋادەلەسىپ تاراعان.
ەرتەسىنە ايعانىم دا، ءجۇسىپ تە توعايعا ات ءمىنىپ كەلدى. ەكەۋىنىڭ ويى ەل كوزىنە تۇسپەي الىسقا بارىپ سىرلاسۋ. جۇرەگى جالىنداعان ەكى جاسقا، قۇستىڭ سايراعانى دا، جاپىراقتىڭ سىبدىر قاققانى دا، سۋدىڭ سىلدىراي اققانى دا كوز قۋانىش.
عاشىعىنىڭ سىڭعىرلاي شىققان ۇنىنە ەلتىگەن جۇسىپتە ەس جوق. ءدال سول كەزدە ايعانىم «جەردىڭ شەتىنە كەتەيىك» دەسە دە دايار ەدى.
ءبىر كەزدە «انام ىزدەر قالار» دەگەن ايعانىم كەتۋگە ىڭعايلاندى. ءجۇسىپتىڭ ويى قىزدىڭ اپپاق بەتىنەن ءبىر ءسۇيۋ. اقىرى بۇرىلا بەرگەن كەزدە ەپتىلىك تانىتىپ ايعانىمنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ الدى. قىپ-قىزىل بولىپ ۇيالا قالعان قىز بەتىن الاقانىمەن سيپالاپ تۇردى دا، ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي:
— وسى ءسىزدىڭ رۋىڭىز قانداي؟ — دەدى.
— مەنىڭ رۋىم… — كوڭىلى كولدەي شالقىپ تۇرعان ءجۇسىپ ءوز رۋىن ماقتانىشپەن، اندەتە سوزىپ ايتتى. ال ايعانىمنىڭ كوزى شاراسىنان شىعارداي بولىپ:
— ءسىز، ءسىز... ماعان اعا بولادى ەكەنسىز عوي، اعا. — دەپ شەگىنە بەردى.
عاشىقتىق ءجۇسiپتiڭ ەسiن الدى، ايعانىمنىڭ ءوز رۋلاسى ەكەنiن بiلسە دە، ودان باس تارتا المادى. وعان دەگەن سەزiمi كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ، جانىنا جاي تاپتىرماي قويدى. ايعانىمعا:
— ءبىز الدەقاشان جەتى اتا تۇگىلى، ون ءتورت اتادان اسىپ كەتكەنبىز. كور دە تۇر، اكەمدى كوندىرەمىن. اتا-اناڭنىڭ الدىنان وتەدى. ءبىز قوسىلامىز، — دەپ سەندىردى. ايعانىم دا جۇسىپكە عاشىق ەدى، ول قاسىندا تۇرسا دا، جوق بولسا دا ساعىنىپ تۇراتىن.
ءجۇسىپ ەكەۋىن ەكى جاققا ايىرىپ جىبەرەتىندەي قارا كوزى جاۋدىرەپ، ىشتەي ۋايىمداي بەرەتىن. كوپ كەشىكپەي-اق ەكى عاشىقتىڭ توعايدا وڭاشا كەزدەسىپ جۇرگەنىن ەستiگەن ايعانىمنىڭ اعالارى ءجۇسiپكە «قارىنداسىمىزدان اۋلاق ءجۇر، ايتپەسە جەلكەڭدى ۇزەمىز» — دەپ ەسكەرتتi.
ءجۇسiپتiڭ اكە-شەشەسى ول كەزدە تiرi.
ۇلىنىڭ رۋلاس قىزبەن كەزدەسىپ جۇرگەنىن ەستىگەن كۇنى-اق اكەسى ەگىس باسىنان تۇتىگىپ جەتكەن بولاتىن. ەسىكتەن كىرگەن بويدا-اق الاڭسىز وتىرعان ءجۇسىپتى جون ارقاسىنان قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ:
— ءيتتىڭ عانا بالاسى، سەن نە ءبۇلدىرىپ ءجۇرسىڭ؟ قىز قۇرىپ قالعانداي رۋلاس قارىنداسىڭا قىرىنداپ جۇرگەنىڭ نە؟ مەنى ەلگە قارابەت قىلايىن دەمەسەڭ، توقتات ءجۇرىسىڭدى. ءبىزدىڭ رۋ بىر-بىرىمەن ەشقاشان قىز الىسپايدى. وسىمەن ءسوز ءتامام. جوعالت كوزىڭدى! — دەگەنى.
ءجۇسىپ اكەسىن جاقسى بىلەمىن دەۋشى ەدى. اكەسىنىڭ قاتتى اشۋلانعانىن، قاھارلانىپ كەتكەنىن كورگەنى وسى. اكەسىنە ءسوز قايتارا الماي، جۇرەگى شانشىپ ۇيىنەن شىقتى. اناسى سىرتتا جىلامسىراپ تۇر ەكەن. مۇنى كورىپ:
— بالام-اي، بىرنارسەگە ۇرىنىپ قالماشى. قىز كوپ قوي، ۇمىتشى، سونى. دۇيسەن كوكەڭنىڭ قىزى بارشىن دا بويجەتىپ وتىر. اپ-ادەمى. ماقۇل دەسەڭ، قۇدا تۇسەيىك، — دەپ باۋىرىنا باستى.
— اپا-اۋ، مەنى ءتۇسىنشى. ماعان ايعانىممنان باسقا ەشكىم كەرەك ەمەس. جەتى اتادان كەيىن قىز الىسۋعا بولادى ەكەن عوي. مەن سۇراستىرىپ ءبىلدىم. بوز بيە سويادى ەكەن. ال ءبىز ءتىپتى ون ءتورت اتادان الدەقاشان اسىپ كەتىپپىز. بىزگە ۇيلەنۋگە رۇقسات بەرسىن، ايتىڭىزشى اكەمە، كوندىرىڭىزشى! ايعانىمنىڭ اكەسىنە بارسىن، — دەدى ءجۇسىپ.
— بوس ءسوزدى قوي! ايعانىمدى الا المايسىڭ. اكەڭنىڭ مىنەزىن بىلەسىڭ عوي، قىتىعىنا تيە بەرمە. ايتپەسە ەل اراسى بۇلىنەدى. ءبىزدى جەرگە قاراتپا، بالام. ايعانىم دا ءبىر ءۇيدىڭ ماپەلەپ وتىرعان جالعىز قىزى ەكەن. سۇيەككە تاڭبا تۇسىرەسىڭدەر. قانشا جاقسى كورسەڭدەر دە، اقىلعا كەلىڭدەر، — دەپ اناسى ءجۇسىپتى العان بەتىنەن قايتارماققا بەكىندى.
نە كەرەك، سول ءتۇنى اكە-شەشەسى ۇلدارىن ورتاعا الىپ، ۋادەسiن الدى:
— قويدىم. ۇمىتامىن ايعانىمدى. تەك ەرتەڭ سوڭعى رەت وعان جولىعىپ، ءبارىن تۇسىندىرەيىن. مەنى كىنالاماسىن، — دەدى ءجۇسىپ.
ايعانىمدى سوڭعى رەت كورىپ، قوشتاسامىن دەگەن ءجۇسىپ ونى قيا المادى. عاشىقتىق دەرتiنە شالدىققان ەكi جاس توعايدا كەزدەسiپ، قاشىپ كەتپەكشi بولىپ كەلىستى. بۇل حابار ايعانىمنىڭ اكەسiنiڭ iنiلەرiنە دە جەتتi. اشۋ-ىزاعا بۋلىققان ولار ەكi عاشىقتى كۇشپەن ايىرىپ، ءجۇسiپتi باس-كوز دەمەي تەپكiنiڭ استىنا الادى. ءاسiرەسە «سەنi جەلپiلدەتiپ جۇرگەن مىنا جەرiڭ عوي، بiرجولا ساعىڭدى سىندىرايىق» دەپ، ابدەن قۇتىرىپ، كوزدەرى قانتالاعان جىگىتتەر ەكi جۇمىرتقاسىن ەزگىلەپ تاستايدى...
ءجۇسiپ ەسiن اۋرۋحانادا بiر-اق جيناعان. قايتا-قايتا وپەراسيا جاسالىنىپ، ءوزi ءاۋپiرiمدەپ زورعا تiرi قالعان ەدى-اۋ. كەيiننەن ءدارiگەرلەر بولعان جايدى ايتىپ، وكiنiش بiلدiرەدi. ءجۇسiپ ەشكiمگە كوز جاسىن كورسەتپەي ەڭiرەپ جىلادى. «ايعانىمسىز ءومiر ءسۇرىپ نە كەرەك؟ ونىڭ ءۇستiنە ەركەكتىگىم بولماسا...» — دەپ وگىزدەي وكiرگەن...
«ۋاقىت — ۇلى ەمشi» ەكەن، سودان بەرi قانشاما جىل ءوتتi. بۇل ءالi تiرi ءجۇر. ايعانىم بۇگiندە ۇل-قىز ءوسiرiپ، نەمەرە ءسۇيiپ وتىر. ءجۇسiپتiڭ قيىن جاعدايعا ۇشىراعانىنا سول كەزدەرى ايعانىم دا قاتتى قينالعان. اتا-اناسى ەركىنەن تىس باسقا جاققا ۇزاتقاندا جۇرەگi قان جىلاعان. جۇرتتان ءجۇسiپتiڭ ءحال-جايiن ەستiپ، كوكiرەگi شەرگە تولعان. ءجۇسiپتiڭ ەشكiممەن سويلەسپەي، توماعا-تۇيىق بولىپ، توسەككە تاڭىلىپ جاتىپ قالعانىن ەستiگەن سوڭ ايعانىم ءوزiنiڭ بiر سۋرەتiن، ورامالىن، حاتىن ءجۇسiپكە بەرiپ جiبەرگەن. سوندا عانا جۇرەگiندە جىلىلىق ويانعان ءجۇسiپ: «ايعانىم مەنi ۇمىتپاعان ەكەن عوي» دەپ بەتى بەرى قاراپ، ءتاۋiر بولا باستايدى.
...الگi البومداعى نازگۇلدiڭ قايتا-قايتا قاراپ جۇرگەنi ايعانىمنىڭ سول سۋرەتi. ورامالدى دا، حاتتى دا ءجۇسiپ جاسىرىن جەرگە تىعىپ قويعان. ايعانىمنان باسقانى ول سۇيگەن دە ەمەس. كەيدە iشi تولىپ ءان دە ايتادى. عاشىقتىق جايلى اندەر ايتقاندا ءجۇسiپتiڭ داۋىسىندا دiرiل پايدا بولادى. Iشتەگi ساعىنىش، مۇڭ ءبارi انمەن بiرگە سىرتقا شىعادى. مۇندايدا جۇرت « ە، قايتسiن ەندi... ءجۇسiپ زىليحاسىن iزدەپ جاتىر عوي» — دەيدi. ال شىندىعىندا ءجۇسiپ ايعانىمىن iزدەيدi. سۇيگەنi الدەقاشان بiرەۋدiڭ جارى بولىپ كەتسە دە، سول باياعى جiگiت كەزدەگiدەي ونى اڭساپ، كورگiسi كەلەدi. بiراق ءجۇسiپ قانشا قينالسا دا، ايعانىم بار جەرگە اياق باسقان ەمەس. حابارىن تەك سىرتتاي ەستيدi، قايعىسىنا كۇيiنەدi، قۋانىشقا ءسۇيiنەدi. جاس كەزدە مۇنشالىق بىلىنبەگەن ەكەن. جاسىنا جاس قوسىلعان سايىن ءوزiنiڭ رۋلاس قارىنداسىنا عاشىق بولعانى، سول ءۇشiن سۇيەگiنە تاڭبا ءتۇسiپ، تاياق جەگەنi جانىن جەگiدەي جەيتiن بولدى.
ءوزi دە ەل اعاسى جاسقا كەلسە دە ۇلكەندەر وتىرعان جەردە باتىپ ءسوز ايتا الماي، شەگiنشەكتەي بەرەتiن. سوڭعى ۋاقىتتا اۋىلدىڭ ۇلكەندەرi ءجۇسiپتiڭ جاستىق شاعىندا جiبەرگەن قاتەلiگiن بەتiنە باسپاي، جالعىز قالعان ەركەكتiڭ ءومiرiنە اياۋشىلىقپەن قارايتىن. ول وتىرعان جەردە باياعى اڭگiمەلەردi قوزعامايتىن. ءجۇسiپ سوندا دا ءوزiن قويارعا جەر تاپپاي كەتۋشi ەدi. سودان بولار، كوبiنە ۇيدەن شىققىسى كەلمەي، شاقىرعان جەرگە دە سيرەك بارىپ ءجۇردى.
ءجۇسiپتiڭ وسىلاي قينالىپ جۇرگەنىن ايعانىمنىڭ قارت اكەسi دە بىلەتىن. ءجۇسiپتiڭ ءومiر بويى قىزىن عانا ءسۇيiپ، جالعىز قالعانى جانىنا دا باتۋشى ەدى. قايتىس بولارىنىڭ الدىندا قارت كوپ ويلاندى. قۇپيانى اشقان ءجون بە، جوق پا؟ كوپ ويلانعان قاريا اقىرى ءجۇسiپتi شاقىرتقان. ايعانىمنىڭ اكەسi ناشارلاپ، دەم جەتپەي قينالىپ جاتىر ەكەن. مۇنى كورگەندە تاماعى قارلىعىپ، ءۇزiءپ-ۇزiپ زورعا سويلەدi:
— جاقىن وتىر شىراعىم. اجال القىمنان العاندا پەندە بايعۇس بiرەۋگە جاساعان قياناتىن ويلاپ، الاسۇرادى ەكەن. بiز دە ساعان قيانات جاسادىق، ءومiرiڭدi وكسiتتiك. شىندىقتى سول كەزدە ايتقاندا سەن ايعانىمعا قوسىلار ەدiڭ. سەبەبi ايعانىم سەنiڭ رۋلاس قارىنداسىڭ ەمەس. ول مەنiڭ قارىنداسىمنىڭ قىزى. ايەلiم ۇزاق ۋاقىت بالا كوتەرمەي جۇرگەن سوڭ، قارىنداسىمنىڭ اياعى اۋىر كەزiندە قاسىندا بولىپ، ايعانىمدى تۋا سالا باۋىرىنا باسىپ ەدi. بۇل قۇپيانى ايەلiم ەكەۋمiز جانە ايعانىمنىڭ اكە-شەشەسi، ءتورت-اق ادام بiلiپ ەدiك. ەلدەن كوشىپ كەتىپ، وسىندا قونىس اۋدارىپ كەلگەن سەبەبىمىز دە سول ەدى.
سەن قىزىما ىنتىزار بولعاندا بالالىق قوي، ءالi-اق ۇمىتىپ كەتەر دەپ ەدiم. اقىرى مىناداي جاعدايعا دۋشار بولدىق. ەندi ولەر شاعىمدا ەكەۋiڭدi قوسپاعانىما وكiنiپ بارامىن. كەش مەنi، كەش مەنi، قاراعىم!
قارتتىڭ داۋسى ءۇزiلiپ كەتكەندەي بولدى. «كەشتiم اتا، كەشتiم» — دەگەن ءجۇسiپتiڭ داۋىسى تارعىلدانىپ شىقتى. Iشi الاي-دۇلەي، الاسۇرىپ جاتقانداي. سىرتقا شىعىپ «اھ» دەپ كۇرسiنگەندە كوكiرەگi قارس ايرىلعانداي بولدى. اششى وكiنiش وزەگiن ورتەپ، توعايعا قاراي جۇگiردi. ارادا قىرىق جىل وتسە دە، ايعانىممەن كەزدەسكەن جەرiن ۇمىتقان ەمەس. تۋرا سول جەرگە بارىپ اعىل-تەگiل جىلادى.
— جاسىم كەلگەندە قارىنداسىما عاشىق بولعان قارابەت بولىپ، ەڭسەمدi كوتەرە الماي ءجۇر ەدiم. بۇگiنگi ەستiگەنiم ءوتiرiك پە، شىن با؟ قارىنداسىم بولماساڭ، قوسىلۋىمىزعا دا بولادى ەكەن-اۋ. بiزدi ايىرعان، مەنi ماڭگiلiك مۇگەدەك ەتكەن ادامدارعا نە دەيiن؟ لاعنەت ايتايىن با؟
وسىلاي دەگەن ءجۇسiپ تەڭسەلiپ كەتتi. ول ءۇيiنە قاس قارايا بiر-اق قايتتى. اۋىلعا جاقىنداي بەرگەندە «وي، باۋىرىمداعان» ازالى داۋىستى ەستiدi. «ايعانىمنىڭ اكەسi باقيعا اتتانعان ەكەن-اۋ. قوي، بارىپ، كوڭiل ايتايىن» — دەگەن ءجۇسiپ قارالى ۇيگە بارماققا كەرى بۇرىلدى. ونىڭ بار ويى — ايعانىمدى كورۋ ەدi. الدەقاشان ءبايبiشە بولعان ايعانىم مۇنىڭ جۇرەگiندە ماڭگiلiك جاس قالپىندا قالعان. اكەسiن جوقتاپ، اڭىراپ وتىرعان ايعانىممەن بۇل دا كورiستi. ايعانىمدى كورگەندە ءجۇسiپتiڭ جۇرەگi ەزiلiپ كەتكەندەي بولدى. قولى جەتپەي قالعان عاشىعىنىڭ ءاجiم تورلاعان ءجۇزiنە قاراپ، ەڭكiلدەپ تۇرىپ جىلادى. «ءوزiن قورلىققا دۋشار ەتكەن ادامنىڭ قازاسى ءۇشiن ءجۇسiپ نەگە سونشالىق جىلاپ جاتىر» دەپ جۇرت قاتتى تاڭدانعان.
ولار ءجۇسiپتiڭ جۇرەگiنiڭ وكiنiشتەن تiلiم-تiلiم بولىپ جاتقانىن قايدان بiلسiن؟
تەك ءبىر ادامدى عانا ءسۇيىپ، عۇمىر بويى جالعىز ءوتۋ مۇنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ەكەن عوي. جۇرت نە دەسە دە اق بوساعاسىن ايعانىم اتتاماعاننان كەيiن باسقا ادامعا بۇل ۇيدە ورىن دا جوق.
ايەلى جوق ءۇيدىڭ ەگەسى ءجۇسىپ جالعىزدىقتان قورىقپايدى. جالعىزدىق ونىڭ جان دوسىنا اينالعالى قاشان؟ جالعىز جاتادى، جالعىز تۇرادى. ءجۇسىپتىڭ جالعىز قالۋىنا كىم كىنالى، كىم؟…
You Might Also Like
-
ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى تاپسىرمالارى قالاي ورىندالاتىنىن ءمالىم ەتتى.
