InfoHub Logo

جازۋشى عالىم احمەدوۆكە ارنالدى.
اۆتور

ساعىن اعا ەكەۋىمىز ساسكەلىكتەن سوڭ سەرۋەنگە شىعامىز. ساعىن اعا ءسامبى تالدان جونعان اق تاياعىن قولىنا الادى:

— ە، بار بولعىر، ءجۇر ەندى، كۇن ىسىپ كەتەدى، اياعىڭا جەڭىل بىردەڭە كي، تاۋدا تۋفليمەن جۇرە المايسىڭ، — دەپ مەنى مەكتەپكە جەتەكتەپ اپاراتىن بالاداي باپتايدى.

ساعىن اعا، قۇداي بۇيىرتسا، ەندى ءبىر جىلدان كەيىن سەكسەنگە كەلەدى. ال سوعان قاراپ، بۇكىرەيگەن شال ەكەن دەپ ويلاپ قالارسىزدار. قايداعى شال؟ جىگىت اعاسىمىز دەپ جۇرگەن بىزدەردەن كوپ شيراق. ءوزى بويشاڭ، سول سۇڭعاق بويىن تىپ-تىك ۇستايدى. ەكى بەتى نارتتاي، مەيىرىمدى كوزدەرى كوزىلدىرىك دەگەندى بىلمەيدى، ءالى شوقتاي جايناپ، كۇلىمسىرەيدى دە تۇرادى، جارىقتىق. ءومىرى ىزعار شاشىپ، سۋىق تارتىپ كورگەن كوز ەمەس، كوپ جاساۋى، كوپ جاساي تۇرىپ، جىگىت قالپىندا قالۋى سوندىقتان دا شىعار. جاپ-جازىق ماڭداي دوڭەستەنىپ بارىپ باسىنىڭ قاس-قاسىنا جالعاسادى. قارىن دەگەننەن بەلگى جوق، جىپتىكتەي.

باۋ-باقشانىڭ ىشىندە، شيپا تەرەكتەردىڭ تاساسىندا تۇرعان دەمالىس ۇيىنەن ۇزاي بەرە جولىمىز جالعىز اياقتانىپ، ورگە قيالاي باستايدى. ساعىن اعا ۇزىن تاياعىن شاڭعى تەپكەندەي العا سەرمەي تاستاپ، جاۋىرىندارى بۇلتىڭدايدى. اندا-ساندا ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ، پىسىلداپ كەلە جاتقان ماعان:

— تاياعىڭدى الشاق تاستا، قولىڭا سالماق سال، جاۋىرىنىڭدى بۇكشيتپەي جازىپ ءجۇر، — دەپ قويادى.

مەنىڭ شولاق جەڭدى اق جەيدەم تەرگە بوگىپ قارايا باستاعاندا، ساعىن اعانىڭ ماڭدايى عانا ءجىپسيدى.

ءسويتىپ ءبىز قاتار-قاتار داچالاردىڭ تۇسىنان، قالىڭ-قالىڭ باۋلاردان قازداي ءتىزىلىپ ءوتىپ، بوگدە كوزدى تاڭ قالدىرىپ (ويتكەنى ءبىرىمىز دون كيحوت، ءبىرىمىز سانچو پانسو سياقتىمىز) شىبىنساي بەتكەيىنە وتەمىز. شىبىنساي بەتكەيى جابايى ورىككە، جابايى الماعا تۇنىپ تۇرادى. ءپىسىپ جەتكەن جەمىس جەرگە توگىلىپ، الدى ءشىري دە باستاعان ەكەن. اينالا الما اڭقيدى.

بىرەۋلەر بەتكەيدىڭ قالىڭ ءشوبىن شاۋىپ مايالاپ قويعان ەكەن، سونىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ تىنىستايمىز. پىشەن ءيىسى جۇپار اڭقيدى. ساي تابانىندا تاسپاداي سۋ يرەلەڭدەپ اعىپ جاتادى. قۇس بىتكەن قۇيقىلجىتا سايرايدى.

— ءى-ى-ى، — دەيدى ساعىن اعا كوزى كۇلىمدەپ.

ونىسى: «قالايسىڭ» دەگەنى.

— شارشاپ قالدىم.

— بەزوبرازيە، — دەپ قويادى ول جازىق ماڭدايلى قاسقا باسىن سالماقتاي شايقاپ. — مەن سەنىڭ جاسىڭدا بولسام عوي...

— نە ىستەر ەدىڭىز؟

— و، وندا، — ادەمى كوزىن شىبىنسايدىڭ ارعى قاباعىنا قادايدى. شىبىنسايدىڭ ارعى بەتىنەن ىزدەگەنىن تاپقانداي، ورنىنان كوتەرىلە ءبىر قوزعالىپ قويادى.

— باياعىدا، سەندەي كەزىم... جوق، سەنەن جاسىراق كەزىم، ۋفادا وقىپ جۇرگەن شاعىم... ءجا، قاشانعى اڭگىمە، قاي-قايداعى ەسكە تۇسەدى، كەرەك ەمەس، ساعان تۇك تە قىزىعى جوق، — دەپ قولىن سىلتەي سالدى.

— ويباي، اعا، ايتىڭىز. ايدالادا ەكەۋدەن-ەكەۋ ۇندەمەي وتىرايىق، ايتپەسە. ماعان نەگە قىزىق بولماسىن.

ءومىرى تۇنجىرامايتىن ايالى كوزدەردى ءسال-پال مۇڭ شالعانداي بولادى.

– سەن ۋفادا بولعانىڭ بار ما؟ — دەپ ماعان سول كۇلىمسىرەگەن قالپىن وزگەرتپەي بۇرىلدى.

– ەكى رەت بارىپ ەدىم.

– ە، وندا بىلەدى ەكەنسىڭ عوي. سول ۋفاڭىزعا جيىرما ەكىنشى جىلى وقۋعا باردىم. ەكى-ۇش جىل بۇرىن عانا نەشە دۇركىن سۇراپىل سوققان جەر. كولچاكتىڭ قىلىشىنان قان سورعالاپ، ونى فرۋنزە تاس-تالقان ەتىپ، ورال تاۋدان ايداپ شىققالى دا كوپ بولعان جوق. اق ەدىلدىڭ بويىندا، ورال تاۋدىڭ باۋىرىندا بوزبالا شاعىم، ءومىرىمنىڭ ەڭ ءبىر اياۋلى جىلدارى ءوتتى. ءيا... ونىڭ ءبارى كوپ اڭگىمە. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ۋفادا ريەۆوليۋسياعا دەيىن بي-اعاڭ، بەيىمبەتتى ايتام، بياعاڭ وقىعان. تاعى ءبىراز قازاقتىڭ زيالىلارى شاكىرت بولعان جەر.

نە كەرەك، مەنىمەن ءبىر تاتار-باشقۇرت قىزى وقىدى. اتى كەنجە ەدى.

— كەنجە؟

— كەنجە ەمەس، ەنجە. قازاقشا «ءىنجۋ» دەگەنى. ءىنجۋ-مارجان شە.

— «تاتار-باشقۇرتى» قالاي؟

— ە، اكەسى تاتار، شەشەسى باشقۇرت تا. وندايلاردى «ءديپتارلار» دەيدى. سەن ءالى جاسسىڭ، سۇلۋلىقتىڭ ءقادىرىن بىلمەيسىڭ عوي. سۇلۋدى، سۇلۋلىقتى الدەرىڭ جەتكەنشە جازىپ تا جۇرسىڭدەر. مەن دە جازعىم كەلەدى. ءبىراق ەنجەنىڭ سۇلۋلىعىن جازۋعا شامام كەلمەيدى. كوركى — كوز الدىمدا، جاي سويلەگەنىنىڭ ءوزى اسەم ءبىر ءان سالىپ تۇرعانداي: ايەل بىتكەننىڭ نازىگى سول شىعار. الدە ماعان سولاي كورىنە مە؟ ءبىراق سودان بەرى تالاي جىل جاساپ كەلەمىن — ونداي ايەل زاتىن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. ول ءانشى ەدى. مۇمكىن، سول جۇرەك بالقىتىپ، وزەگىڭدى ورتەردەي ءان سيقىرى شىعار، ماعان ودان باسقا ايەل جۇرتى تەك جۇپىنى، ەنجەنىڭ جۇقاناسى عانا سياقتى كورىنەتىن. سۇلۋلىق دەگەننىڭ ءوزى ادامنىڭ كوزگە كورىنبەس قوس قاناتى عوي دەپ ويلايمىن. ەگەر دۇنيە تەك سۇلۋلىقتان تۇرار بولسا — ادام بالاسى مۇگەدەكتىكتەن، عارىپتىكتەن، رۋحاني جاداۋلىقتان قۇتىلعان بولار ەدى...

قارسى الدىمىزدان تىرس-تىرس ەتىپ جابايى الما ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنان دومالاي الماي، تۇسكەن جەرىندە تىرپ ەتپەي جاتا قالادى. ءداۋ كارى الما اعاشىنىڭ تۇبىندە وتىرعان بەيسەۋبەت ەكى ادامدى كورىپ، الا قانات ساۋىسقان الدەقاشان بەبەۋلەپ، اينالا توڭىرەكتىڭ بارىنە حابارلاپ بولعان. ەندى ول ساعىن اعا اڭگىمەسىن ساۋىسقان تىلىنە سوزبە-سوز اۋدارىپ وتىرعان سياقتى. ساۋىسقان قاۋىمىندا سۇلۋلىق، ماحاببات دەگەن ۇعىم بولار-بولماس، كىم بىلگەن، ءبىراق ساۋىسقاندار ءار تۇستان ءۇن قاتىسىپ، قارقىلداپ تۇرىپ كۇلگەندەي دە بولادى.

— «كارى نەمە، ماحابباتتا نەسى بار؟» — دەي مە ەكەن. ساعىن اعا ساۋىسقانداردىڭ داراقى ۋ-شۋىنا ءبىراز قۇلاق ءتۇرىپ بولىپ، اڭگىمەسىن جالعاي تۇسەدى.

— ءبىز وقىپ جۇرگەندە جاتاقحانادا:

ۋفا ءديلار، ۋفا ءديلار،

ۋفانى كۇراسام كيلا.

سينترالنىي ۋرامىندا

پودرۋجكا ءجۇراسام كيلا، —

دەپ، باشقۇرت-تاتاردىڭ قىز-جىگىتتەرى ولەڭدەتەر ەدى. جىگىتتەر ايتىپ بولا بەرە، قىزدارى:

— اي يۋعارى، اي يۋعارى،

ايعا ميناسەم كيلا.

ايعا ءميناپ، جيرعا قاراپ،

ءسيزنا كۇراسام كيلا، —

دەپ شىرقايدى.

تاليان گارموشكا قۇيقىلجيدى. كوپ داۋىستىڭ ىشىنەن ەنجە ءۇنى ەرەكشە قۇلپىرا ەستىلەر ەدى. ەنجە الىستاعى قازاق دالاسىنان كەلگەن جىگىت جالعىزسىراماسىن دەي مە ەكەن، مەنى وزىنە جاقىن تارتىپ جۇرەدى. مەنەن گورى ورىسشاعا جۇيرىك، ساباققا بىرگە دايىندالامىز. ەنجە ەكەۋمىز باس ءتۇيىسىپ ءبىر كىتاپقا بىرگە ءۇڭىلىسىپ وتىرعانىمىزدى كورىپ، تاتار جىگىتتەرى كادىمگىدەي قىزعانىش بىلدىرەتىن. اسىرەسە سكامەيكادا قاتار شۇيىركەلەسىپ وتىرساق، الگى ەنجەنىڭ ار جاعىنان كەلىپ جاناسا كەتەدى.

— بار يندە،—دەپ ەنجە جاقتىرمايدى. — مەشايت يتمە.

— سەن قازاق جىگىتىن ۇناتاسىڭ اقىرى، مەن دە قازاق، — دەيدى يبراگيم كەنەدەي جابىسىپ.

— قايداعى قازاق؟ — دەيدى ەنجە شيكىل سارى، جيرەن شاش، كوك كوز جىگىتكە تاڭىرقاي قاراپ.

— قازاق، — دەيدى اناۋ ساسپاستان. — اباي قازاق پا — قازاق. ال ونىڭ شىن اتى — يبراگيم. مەن قازاق، ەم اباي، — دەپ الگى شىرەنە تۇسەدى.

قىز سىڭعىرلاپ كۇلەدى:

— وي، يبراگيم، سين اباي تۇگەل، — دەيدى جىگىتتىڭ ءازىلىن كوتەرىپ.

ءازىل دە بولسا، مەن ىشتەي قىزعاناتىندى، ىشتەي بۋلىعىپ، شيىرشىق اتىپ وتىراتىندى شىعاردىم. قىز مەنى شىن ۇناتاتىنىنا ءالى كوزىم جەتپەيدى. ونىڭ مەنى ءىش تارتىپ، ساباقتى بىرگە دايىنداسقانى تەك جاناشىرلىقتان عانا بولۋى دا مۇمكىن عوي. ادامعا جانى اشىپ، كومەكتەسىپ جىبەرۋى ءالى شىنايى ماحاببات ەمەس تە شىعار. ال مەن بايعۇس قىزدى قۇلاي سۇيگەنىمدى سەزبەي قالدىم. ەندىگى جەردە ماعان ونسىز ءومىر – قۇر قۋىس دۇنيە سياقتى. وزىمشە قيال تەڭىزىنە مالتيتىندى شىعاردىم. وزىمشە ەنجە – عاليا-بانۋ دا، مەن —Xaلەل بولامىن. ال يبراگيم – يسماگيل جاۋىز. رولدەردى وسىلاي ءبولىپ، ويشا يسماگيلمەن جەكپە-جەككە شىعىپ جەڭىپ جۇرەمىن. وقۋىمدى جاقسى ءبىتىرىپ، ەنجەمەن قول ۇستاسىپ ەلگە، قازاق ساحاراسىنا قايتامىن. مۇنداي سۇلۋدى كورمەگەن ەلدەگى تۋىستار قۋانىپ، قۇتتىقتاپ، ۇلاناسىر توي جاسايدى. تويدا ەنجە «عاليا-بانۋ» ءانىن شىرقايدى. تويعا جينالعان جۇرت جامىراي ريزا بولىپ:

— ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!

— باقىتتى بولىڭدار! — دەپ باتاسىن بەرىپ، تىلەك تىلەيدى.

انە، «كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە» دەگەن سول ەكەن.

ءسويتىپ جۇرگەندە ەدىل بويىندا وبا اۋرۋى تاراپتى دەگەن ءسوز شىققان. «جۇت — جەتى اعايىندى» دەگەن راس شىعار. الدىمەن قاتارىنان ەكى جىل بۇل جاقتا استىق شىقپاي قالدى. ەندى اۋرۋ تارادى. تاعدىر ءوزى ساقتاسىن، بىزگە كەلە قويماس دەپ قويعانبىز. كەنەت ەنجە اۋىرىپ، ەمحاناعا ءتۇستى. تاعى بىر-ەكى ستۋدەنت وباعا شالدىقتى. وقۋىمىز ۋاقىتشا تىيىلىپ قالدى. سول ەكى ارادا ەلدەن حات كەلسىن. «اكەڭ حال ۇستىندە، تەز جەت!» — دەپتى. قوشتاسايىن دەپ ەنجەنى ىزدەپ ەمحاناعا بارسام، ماڭايىنا جولاتپايدى، نە حات تا قابىلدامايدى. «ە، ەشتەڭە ەتپەس، ەلگە بارىپ، قايتا ورالعانىمشا، ەنجە امان-ساۋ ايىعىپ كەتەر، جولىعارمىز»، — دەپ ءوزىمدى ءوزىم الداندىرىپ كەتە باردىم.

ول كەزدە كولىك قازىرگىدەي مە، جارتى اي شاماسى جول ءجۇرىپ جەتسەم، اكەيدى جەرلەپ تە قويىپتى. جىلاۋ-سىقتاۋ. قاشانعى جىلاي بەرەسىڭ. ءتىرى ادامنىڭ تىرشىلىگى بار. ەندى ۋفاعا قايتايىن دەسەم، قارت شەشەي، شيەتتەي بالا-شاعا. ءۇپ ەتىپ ۇشىپ كەتكەلى وتىر. ەلدەگى اعايىن، اقساقال-قاراساقال جينالىپ:

— شىراعىم، ەندى اكە ورنىنا سەن اكە بولاسىڭ. مىنا يەسىز ءۇيدى كىمگە تاستايسىڭ. قوي، وقۋ دەگەندى ايتپا. ءجۇر عوي سەندەي ەلدىڭ بالاسى، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەي-اق كۇن كورىپ ءجۇر. قۇدايعا شۇكىر، ولاردىڭ قاسىندا سەن اعىپ تۇرعان مولدا ەمەسپىسىڭ...

ول كەزدە مەندەي وقۋى بار ادام نەكەن-ساياق. لەزدە جۇمىس تا تابىلدى. اۋىلدا ءمۇعالىم بولىپ قالا بەردىم. ول ءبىر ءمۇعالىمنىڭ ءقادىرلى كەزى ەدى. اۋىل بولىپ مەنى الاقانىنا سالىپ، باسىنا كوتەرەدى. شەشەمنىڭ باقىتىندا شەك جوق: بالاسى ەڭ قۇرمەتتى ادام بولعانىنا قۋانعاننان شالىنىڭ قاسىندا جوق ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتتى. ىنىلەرىم، قارىنداستارىم ءۇستى-باسى بۇتىندەلىپ، اۋزى اققا جارىدى. قاراسام، ءتورت قۇبىلام تۇگەل سياقتى.

ءبىراق مەن جان-جاعىم جالاڭاش، ىزعىرىق جەلدىڭ وتىندە تۇرعان سياقتىمىن. ءوزىم مۇندا، ەسىل-دەرتىم الىستا، ورال تاۋدا. مەن جوقتا ەنجە اۋرۋىنان جازىلىپ، وقۋىنا قايتا ورالعان سياقتى. ەندى ونىڭ جانىندا شيكىل سارى يبراگيم وتىرعان سياقتى. ادام ساعىنىشتان ساندالعاندا نە بولسا سوعان جالبارىنعىش: ەنجەگە كۇننەن دە، ايدان دا، جۇلدىزدان دا، جەردەن دە، قۇستان دا سالەم ايتامىن. ال ءوزىم جەتە المايمىن، كەتە المايمىن. اۋرۋحاناعا حات جازىپ ەدىم، جاۋاپ بولمادى. ءسىرا، حات ارقىلى دا جۇقپالى اۋرۋ تاراپ كەتەتىن بولۋى كەرەك. يبراگيمگە حات جىبەرىپ ەدىم، و دا ۇندەمەدى. وقۋدىڭ باستىعىنان دا جۇبانىش حابار بولمادى.

مەنىڭ سۇيرەتىلىپ سۇلدەم عانا جۇرگەنىن بايقاعان اعايىن الدەنەنى سەزىپ، اقساقال-قاراساقالدى اقىلداسىپ، مەنى ۇيلەندىرمەك بولدى. ارى-بەرى شاتقاياقتاپ كورىپ ەدىم، اينالايىن اعايىن تىزەگە سالىپ باسىپ جىبەردى. سودان سول جەڭگەڭمەن، ءوزىڭ بىلەسىڭ، ەلۋ جىلداي بىرگە ءومىر كەشتىك. ونىڭ دۇنيەدەن قايتقانىنا دا ون شاقتى جىل بولىپ قالدى. ەنجە العاشقى بىر-ەكى جىل ەسىمنەن كەتپەي، ەلەڭدەتىپ، كۇندىز ويدان، تۇندە تۇستەن شىقپاي ءجۇردى دە، اقىرى ۇمىتىلا بەردى. تەك وقتا-تەكتە جۇرەكتى ءبىر شانشۋلاتىپ، ءبىر كۇرسىندىرىپ كەتەتىنى بولماسا، بۇرىنعىداي جان قيناعاندى قويىپ، ادەمى ءبىر كورگەن تۇستەي ەلەسكە اينالعان...

* * *

كۇن ساسكەدەن ءوتىپ، تۇسكە تاياپ، قىزۋى اسقىنا باستاعان ەكەن. دەرمەنە، جالبىز اڭقىعان شومەلەدەن شەكشەكتىڭ، شەگىرتكەنىڭ ءانى جيىلەي بەردى. جابايى الماعا ۇيمەلەگەن ارالار ىزىڭدايدى. قىزىل-جاسىل كوبەلەكتەر كولبەڭدەيدى. وسىندايدا عابدول سلانوۆتىڭ:

قىزىل-جاسىل، تەڭبىل كوك،

دۇنيە دەگەن كوبەلەك.

سونى قۋىپ كەلەمىن

ماڭدايدان تەرىم سەبەلەپ، —

دەگەن ولەڭى ەسكە تۇسەدى.

— ...سودان وسى ءبىر جىل بۇرىن با ەكەن، «قازاق ادەبيەتىندە» اڭگىمەم شىقتى. ول ەلدەن جىراقتا تۋىپ-وسكەن ءبىر دارىگەر قازاق قىزىنىڭ ەسەيگەندە اتا جۇرتىن ىزدەپ كەلگەنى تۋرالى بولاتىن. وقىدىڭ با، جوق پا، بىلمەيمىن...

— وقىدىم، وقىدىم، — دەپ اسىعا باس يزەدىم. اڭگىمە ارقاۋى ءۇزىلىپ قالماسا ەكەن دەيمىن.

— ءى-ى-ى، — دەپ ساعىن اعا مەنىڭ ىقىلاسىما ريزا بولعانداي ماعان ءبىر قاراپ الدى دا، ماڭايدى شولىپ:

— بەزوبرازيە، ءتۇس بولىپ قالىپتى عوي. قوي، قايتايىق. اڭگىمەنى قىسقارتىپ توق ەتەرىن ايتقاندا بىلاي: الگى «قازاق ادەبيەتىندە» اڭگىمەم جاريالانعاننان كەيىن، شامادا، ءبىر ايدان سوڭ ءبىر حات الايىن.

كونۆەرتىنە قاراسام: «قازان» دەيدى. «وت يحسانوۆوي ە.» دەگەنى تاعى بار. حات رەداكسيانىڭ ادرەسىنە كەلىپتى دە، ونداعى جىگىتتەر ماعان تابىستادى. تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. قازاندا قانداي تانىسىم بار؟ نەدە بولسا، دەپ كونۆەرتتى اشايىن...

ساعان وتىرىك، ماعان شىن، سەكسەنگە كەلگەن ادامنىڭ ەلجىرەپ، اعىل-تەگىل سەزىم بيلەپ، سول سەزىمنىڭ سەلىنە شىداي الماي ەڭكىلدەپ جىلاعانى قيىن ەكەن. باياعى ەنجە! فاميلياسى يحسانوۆا ەكەنى ەسىمدە جوق. سويتسە، بۇل «قازاق ادەبيەتىن» قازانداعى تۋعاندار دا جازدىرىپ الادى ەكەن. مەنىڭ اڭگىمەم باسىلعان ءنومىر الدەقالاي ەنجەنىڭ قولىنا تيگەن.

«ءسىز سول ساعىن راحمەتوۆسىز بە، الدە اتتاس-فاميليالاس باسقا بىرەۋسىز بە، بىلمەيمىن. ايتەۋىر، ءۇمىت دۇنيەسىمەن جازىپ وتىرمىن. قۇدايدان سول ساعىن راحمەتوۆ بولعاي دەپ تىلەيمىن. ويتكەنى ءسىزدىڭ جەر بەتىندە ءتىرى جۇرگەنىڭىزدىڭ ءوزى ماعان ۇلكەن مەدەت بولار ەدى. ارادا ءجۇز جىل وتسە دە، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وسىنداي تىلەك تىلەگىم كەلەدى. ءسىز بولساڭىز دا، بولماساڭىز دا، ساعىن راحمەتوۆ دەگەن ەسىمنىڭ ءوزى ماعان سوناۋ-سوناۋ الىستا قالعان، قاھار سوعىپ، قيىندىقپەن وتكەن، ءبىراق اسا قىمباتتى جاستىق شاقتى ەسكە ءتۇسىردى. مەن سياقتى جالعىزىلىك قارت كىسىگە جانناتتاي جاستىقشاقتى ەسكە الۋدىڭ ءوزى كادىمگىدەي ءناسىپ. ەسىڭىزدە مە، ساعىن (ەگەر سول ساعىن بولساڭىز)، ءسىز بەك ۇناتاتىن «عاليا-بانۋدا»:

«اق اتلاسىم جەتپەدى،

كۇمىس قايشىم وتپەدى.

ون بەس جاستان عاشىق بولعان،

عاليا-بانۋ سۇلۋىم، ەركەم،

قۇدايىم ءناسىپ ەتپەدى، —

دەۋشى ەدى عوي، سول ايتقانداي، تاعدىر-جازمىش ءبىزدى بىر-بىرىمىزگە ءناسىپ ەتپەسە دە، سول ءبىر سۇيىكتى بالعىن شاقتى ەسكە الۋدىڭ ءوزى ماعان زور بايلىق. سونان سوڭ الىستا بۇلدىراپ قالعان جيىرما ەكىنشى جىلدان بەرى مەنىڭ باسىمنان نەلەر حال ءوتتى، نە كوردىم، نە ءبىلدىم — ونىڭ ءبارى ۇزاق-ۇزاق حيكايا. ەگەر شىن ساعىن راحمەتوۆ ءسىز بولساڭىز، وسى حاتتى الىسىمەن وزىڭىزدەن ءبىر حابار بەرەرسىز. (ارينە، «عاليا-بانۋدى» ۇمىتپاساڭىز، ارينە، كەرەك دەپ تاپساڭىز). انە، سوندا مەن ءسىزدىڭ ناعىز ساعىن راحمەتوۆ ەكەنىڭىزگە كوزىم جەتىپ، تاڭىرگە كوپ-كوپ تاۋبە ايتىپ، ءسىزدى ءتىرى ساقتاعان تاعدىرعا تابىنىپ، تاعى ءبىر حات جازارمىن. سوندا ءبارىن تىزەرمىن. ال ازىرگە تەك «سيزلار ياكتان يسكان ءجيللار بەلان بەر حابار كيلارسىڭ مي» دەپ ءۇمىت ەتۋشى، ۇمىتپاساڭىز، ەنجە يحسانوۆا».

— بەزوبرازيە. مىنە، حاتتىڭ سيپاتى وسىنداي. اۋرۋ ادامداي مەڭ-زەڭ حالگە دۋشار بولدىم. بوزىم بوزبالا شاققا قايتا ورالعانداي، جۇرەگى تۇسكىر ءتاتتى ءبىر سەزىمنەن ۋىلجىپ قويا بەردى. ادام قارتايسا بالا بولادى، دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار. سول راس، بالا بولدىم با، دەيمىن وزىمە ءوزىم. ءبىراق ەسىل-دەرتىم ەنجەدە. قارتايعاندا قارا باستى ما، مۇنشا تولقىپ، توپالاڭ تيگەندەي، الاسۇرعان نە دەيمىن. سويتە تۇرا ەندى ءقازىر شاماداندى كوتەرىپ، قازانعا جينالعانداي بولامىن. قوي، ساندالما، دەپ تاعى ءوزىمدى قايرايمىن.

سودان ءبىر مەزگىل قۋ سەزىمدى تەجەپ، اقىلعا سالىپ كورىپ ەدىم، اقىلىم ايتتى: حات جاز دەدى. وپ-وڭاي نارسە، وسى ويىما كەلمەي، قانشاما ۋاقىت اپيىن ىشكەن ادامداي دال بولدىم دەسەڭشى. ءتىپتى ايتۋعا دا ۇيات. وتىرا قالىپ، حات جازدىم. نە جازعانىمدى ءتىزىپ قايتەيىن، اقىر سوڭىندا: «ەنجە، سۋرەتىڭدى سالىپ جىبەر»، — دەپپىن.

سودان كۇندە تاڭەرتەڭ ەلەڭدەپ تۇراتىن بولدىم. تۇرا سالىپ پوشتا جاشىككە جۇگىرەمىن. ءتورتىنشى قاباتتان ءبىرىنشى قاباتقا قايتا-قايتا ءتۇسىپ-شىعۋ مەنىڭ جاسىمداعى ادامعا ەداۋىر كۇش بولسا دا، ەمپەڭدەپ تىنىم تاپپايمىن. ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر شىعىپ، ەلىرىپ جۇرگەنىمدى كورشى دە بايقاپ:

— ساكە، تىنىشتىق پا؟ — دەدى.

— ە، اشەيىن، گازەت كەلدى مە دەپ...

— ءبىزدىڭ پوشتانى قويساڭىزشى، گازەتتى ءومىرى ۋاقىتىلى اكەلمەيدى عوي، — دەپ كورشىم مەنى اۋرەلەگەن پوشتاعا ايدالادان كىجىنەدى-اي كەپ.

بىرەۋدەن ءومىرى ءبۇيتىپ حات كۇتكەن ەمەسپىن عوي. سويتسەم، حات كۇتۋ دەگەن قاسىرەت بولادى ەكەن. كونۆەرتتىڭ ىشىندە باياعى ءتىرى ەنجەنىڭ ءوزى قۇنداقتالىپ كەلەتىندەي تاعاتىم تاۋسىلدى. سول باياعى ون جەتى-ون سەگىز جاس كەزىمىز بولسا، ءجون باسقا، سەكسەندەگى سەلدىر شاقتا نە ازاپ. سەكسەنگە كەلگەندەر نەكەن-ساياق، ولار ەندى اقىرعى ساپارعا بەت تۇزەپ، تىرشىلىكتىڭ اناۋ-مىناۋ كۇيبەڭىنە ارالاسا بەرمەيتىن، قىزىق-شىجىقتىڭ بازارىنان الدەقاشان قايتقان ادامدار. سەكسەندەگىلەر وتكەن ءومىردىڭ قاتپار-قاتپار ەستەلىكتەرىنىڭ سەڭى بۇزىلسا، سونى قىزىقتاپ قانا ءومىر سۇرەدى. قاعازعا جازىلماعان قالىڭ ەستەلىكتى ءبىر-بىر پاراقتاپ جىرتىپ الىپ وتقا جاعىپ، سونىڭ قىزۋىنا جىلىنىپ وتىرۋى كەرەك قوي سەكسەندەگىلەر. ءبىزدىڭ جاستا ادامدار توسەگىندە جالعىز جاتادى. قالىڭ كورپە جىلىتا المايتىن جاۋراۋىق جاندى ەستەلىكتىڭ دەمىمەن جىلىتادى. ول ءۇشىن ەسكە الاتىن وتكەن شاقتىڭ ءتاتتى-تاتتى كەزەڭدەرى بولا قويسا عوي. الدان نە كۇتەدى؟ ال مەن بولسام الدەنەنى الدان كۇتەتىن بولدىم. الدەنە بولعاندا — الگى حات. حات كەلسە، ماعان جاستىق شاقتى جىبەك بۇيدامەن جەتەكتەي كەلەتىن ءتارىزدى.

باياعىدا ءبىز ۋفادا وقىپ جۇرگەندە، باشقۇرتتار تەاترىنا باراتىنبىز. سوندا قاي سپەكتاكل ەكەنى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر، بىرەۋىندە قالىڭدىعىن ساعىنعان ءبىر جىگىت:

— جىراكلاردان يازعان،

سالەم حاتلارىننى

كۇتە-كۇتە تۇزەملەگەم بيتكاس، —

دەپ جىرلايتىنى ەسىمدە قالىپتى. ياعني، «الىستان جازعان سالەم حاتىڭدى كۇتە-كۇتە ءتوزىمىم ءبىتتى» دەگەنى عوي. ەندى، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، مەن سول بولدىم. ادەيى پوشتا بولىمىنە بارىپ، سونداعى ءبىر قىزدان:

— قىزىم، قازاننان حات قانشا كۇندە كەلەدى؟ — دەپ تە سۇرادىم. ونىڭ ايتۋىنشا، كوپ كەشىكپەيتىن سياقتى. سالبىراپ، ەڭسەم ءتۇسىپ ۇيگە قايتىپ كەلسەم، جاشىكتە گازەت جاتىر ەكەن: الا سالىپ سىلكىلەپ ەدىم، كوك كونۆەرت سۋسىپ بارىپ ەدەنگە ءتۇستى. جارىلىپ قالاتىن جانى بار زاتتاي لەزدە قاقشىپ الدىم. سۋرەتى بار ما ەكەن دەپ ساۋساعىممەن سيپالايمىن. جۇقالاۋ كورىندى. ادەتتە سۋرەتى بار حاتتىڭ كونۆەرتىندە: «وستوروجنو — فوتو!» دەگەن ەسكەرتۋى بولار ەدى، مىنادا ونداي جازۋ جوق...

سەكسەنگە كەلگەن ادامدا سابىر-شىدام مول بولسا كەرەك ەدى، ەندى قايدا اسىعادى؟ جوق، مەن مۇنى ۇمىتىپ، كونۆەرتتى اشىپ جىبەرىپ، باسپالداق بويلاپ وقىپ كەلە جاتىپپىن. قارسى الدىمنان شەلەك كوتەرىپ تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان كورشىمدى دە كورمەپپىن. سوقتىعىسىپ قالا جازدادىق.

— ساكە، نەمەنە، قالىڭدىعىڭىزدان حات الدىڭىز با؟ — دەپ قالجىڭدايدى الگى.

ساسقانىمنان:

— ءيا، ءيا، جو-جوق، ءبىر جولداستان، — دەپپىن.

وسى جۇرتتىڭ سۇڭعىلاسى بار ما، قايداعى-جايداعى سىرىڭدى ءبىلىپ قوياتىن سياقتى. مىناۋ بىلمەگەن دە شىعار، ءبىراق قالجىڭىنىڭ ءوزى شىن شىققانى تاڭ قالارلىق.

مايدا ارىپپەن مارجانداي ءتىزىلىپ جازىلعان قول سول باياعى ەنجە قولى. ادامنىڭ جاسىنا قاراي ءوڭى، بالكىم مىنەز-قۇلقى وزگەرسە دە، جازۋى وزگەرمەيدى ەكەن. دۇنيەدە قانشا ادام بار، ءبىراق ساۋساق ءىزى ءومىرى بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن كورىنەدى. سول سياقتى جازۋلارى دا بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن بولۋى كەرەك. قالاي دەسە دە، مەن ەنجە قولتاڭباسىن وزگە مىڭداعان قولدىڭ ىشىنەن تانىر ەدىم.

ارادا الپىس جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، مەن مىنا مارجان جازۋدان ونىڭ جۇپ-جۇمساق ماقپال ءۇنىن ەستىگەندەي بولدىم. جازۋ سويلەپ تۇرعان سياقتى. شىن سەزىمنەن شىققان جازۋدىڭ ءبارى سويلەيدى. ەنجە حاتى تەك قۇرعاق حابار-وشار عانا ەمەس، كوكىرەگى قارس ايىرىلعان كۇرسىنىس، قىسقى كۇننىڭ باتار شاعىندا قىزعىلتىم ساۋلە شالعان ۇلپا بۇلتتاردىڭ مۇنارى سياقتى ءبىر نازىك سەزىم بار بۇل حاتتا. ورمان-توعاي، اينا كول، جازىق دالانى قيماي قايتقان قىر قازدارىنىڭ ارمان ارالاس قيقۋى بار. «ءسىز ءتىرى ەكەنسىز عوي، ساعىن. تاعدىرعا مىڭ راقمەت. اينالىپ كەلگەندە ءومىرىمىز ۇقساس ءوتىپتى. مەن ەرىمنەن، ءسىز جۇبايىڭىزدان ايرىلىپسىز. ادامدار وسىلاي اداسىپ جۇرەدى. ايتپەسە مەن سىزگە، ءسىز ماعان جار ەمەس پە ەدىك. ەرتەدە قوسىلا قالساق، باقىتتى بولار ما ەدىك، الدە ءبىر-بىرىمىزدى جەك كورىپ كەتەر مە ەدىك — بىلمەيمىن. ءبىراق ءومىردىڭ باسىندا كەزدەسىپ، الدەقالاي ايرىلىسىپ، سوڭىندا حات ارقىلى تابىسقانىمىزعا دا شۇكىر. ولگەنىڭ ءتىرىلىپ، وشكەنىڭ جانعانداي ءبىر زامان. ءبىز ءبىراق ەكى جارتى — ءبىر ءبۇتىن بولا الماسپىز. تىم كەشىكتىك. كۇن توبەدەن تومەن قۇلاپ، ۇياسىنا باتۋعا شاق قالدى. ول باستا-اق:

جولىمىز ايىرىلعان،

قاناتىمىز قايىرىلعان.

ءبىز بىرگە بولارعا جوق شارا.

بىزدە وسىنداي ءبىر ءان دە بار. بىزگە ارنالىپ شىعارىلعان سياقتى. باعباندار ءار ءتۇرلى سورتتى جاس الما شىبىقتارىن بىر-بىرىنە قيىستىرىپ بايلاپ، بۋدانداستىرا بەرەدى. ەكى شىبىق ءبىر دەنە بولىپ بىرىگىپ كەتەدى. ال، قۋ اعاشتار بىرىگە مە؟ تامىرلارى جالعاسىپ، تاندەرى ءبىرتۇتاس بىرىكپەسە، جەلىمدەپ جاپسىرعانمەن بولا ما؟ بىزدەن جاسىل جاپىراق توگىلگەلى قاشان. مەن ءسىزدىڭ ءبىر سوزىڭىزگە قايران قالدىم، ساعىن. سىزدە ءالى بالا مىنەز بار بولار. بوزبالالىق سەزىمى ساقتالعان ءسىز، ءسىرا، باقىتتى بولارسىز. ايتپەسە مەنەن سۋرەت سۇرار ما ەدىڭىز. «ەنجە، سۋرەتىڭدى سالىپ جىبەر» دەگەنىڭىز قالاي؟

جوق، ساعىن باعىرەم، مەن سىزگە سۋرەتىمدى سالا الماسپىن. مەن ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا، كوكىرەك كوزىڭىزدە، سول باياعى جيىرما ەكىنشى جىلعى قالپىمدا قالعىم كەلەدى. ءسىز مەنى شىن جاقسى كورسەڭىز، سول بالعىن بويجەتكەن قىز كەزىمدى جاقسى كورىڭىز. سول بەينەنى باسقا ەشتەڭەمەن بىلعاماي، تازا ساقتاڭىز. ون سەگىزدەگى قىز بەنەن جەتپىس سەگىزدەگى قاۋساعان كەمپىردىڭ سۋرەتىن سالىستىرىپ نە بەرەكە تاباسىز، نە مۇراتقا جەتەسىز؟ وبال ەمەس پە؟ «قازانعا بارعىم كەلەدى» دەپسىز. ماعان بولا اۋرە بولماڭىز. ءبىزدىڭ جاستا ۇزاق جول ءجۇرۋ وتە ءقاۋىپتى. ءبىز ەندى، الدا قانشا جارىق كۇن بار، بۇيىرعان ۋاقىت ىشىندە تەك حاتپەن تابىسىپ تۇرايىق. ماعان سول دا قاناعات. سوعان دا ءتاۋبا. جەر بەتىندە ءتىرى جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى مەنىڭ جاۋراعان كارى جۇرەگىمدى جىلىتقانداي بولدى. سوعان دا شۇكىر، مەن ءۇشىن سول دا جەتكىلىكتى».

جالپى حات سارىنى وسىنداي...

ساعىن اعا: «وسىنىڭ، ءبارىن نەسىنە ايتىپ وتىرمىن؟» دەگەندەي ماعان ءبىر ءتۇرلى كىنالى ادامداي كۇلە قاراپ تىيىلىپ قالدى. «وسىنىڭ ءبارىن ايتقىزعان سەن قۋ عوي» دەگەندەي مە، قالاي. ءار ادامنىڭ سىرتقا شاشا بەرمەيتىن سىرى بولادى. ءتىپتى ەش جان بىلمەي، وزىمەن بىرگە دۇنيەدەن وتەتىن سىر دا بولادى. «الجىعان شال» دەپ ويلادى-اۋ دەپ، مەنەن قىمسىنعان سىڭايى بار. مەندە ونداي جىمىسقى وي جوق ەكەنىن وعان قالاي سەزدىرىپ، قالاي سەندىرەم؟

— مىناۋ ءبىر ساۋلەلى مۇڭ ەكەن، — دەدىم باسقا لايىق ءسوز تاپپاي.

«قازانعا بارسام» دەۋىڭىز بەكەر دەگىم كەلدى دە، ايتپادىم. شىنىندا دا، كەمسيگەن كەمپىردى ءبىر كورۋ ءۇشىن تاۋ اسىپ، تاس باسىپ نە كەرەك... ارتىنشا ءوز ويىمنان ءوزىم ۇيالدىم. ول —مەنىڭ ويىم، مەنىڭ كوزقاراسىم. ال ساعىن اعانىڭ ويىمەن، سونىڭ كوزىمەن قاراعاندا، قانداي بولارىن مەن قايدان بىلەيىن.

— كەشە حات جازىپ جىبەردىم، — دەدى ساعىن اعا مەنىڭ كۇدىگىمدى سەزىپ قالعانداي.—سۋرەت سالعاننان نەگە شوشىدىڭ، ەنجە؟ — دەدىم. — ۋاقىت، كوپ بولسا، سەنىڭ بەتىڭدى اجىمدەگەن شىعار، ال جۇرەككە ءاجىم تۇسپەيدى، — دەدىم.

مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر. ساعىن اعانىڭ سوڭعى ءسوزى مەنى ۇرىپ جىققانداي بولدى. انە، ساعىن اعا كوزىمەن قاراعاندا كورىنەتىن سۇلۋ دۇنيە.

— بەزوبرازيە، ۋاقىت بولىپ قالىپتى عوي، قايتايىق، — دەپ ساعىن اعا سۇيرەتىلىڭكىرەپ بارىپ ورنىنان تۇردى. تاۋدان تومەن قاراي ەڭكەڭدەپ كەلەمىز. ءىلدي جولى جىلدام. جول ىلديعا جەتەكتەپ بارادى.

---