قۇن
ءومىر دەگەن قىزىق قوي،
كەرەك جەرىن سىزىپ قوي.
قازاقى قالجىڭ
ول قىزۋلاۋ ەكەن، اششىنىڭ بۋى بولار، وزىنشە سال-سەرى سياقتانىپ كورىنگىسى كەلەتىندەي. اۋزى قالىڭ كىردەن سىرنە-سىرنە بولعان كونەتوز شالبارىنىڭ قالتاسىنا قولىن قايتا-قايتا اپارعىشتاپ تۇر. اراسىندا:
— اراق ىشەسىڭ بە، كونياك ىشەسىڭ بە؟ — دەپ مەنەن كوز الماي قوقيلانىپ تا قويادى.
— جوق، ەكەۋىن دە ىشپەيمىن.
— سەن... جايساڭسىڭ عوي؟
— ءيا.
— ەندەشە مەن سەنىمەن ادەيى سويلەسەيىنشى دەپ كەلدىم.
— راحمەت.
— ىقىلاس-نيەتىمىز ءۇشىن... ەستە ءجۇرسىن دە...
اراق ىشپەيتىنىم مۇنداي جاقسى بولار ما. ايتپەسە، كىم بىلەدى، قىزدى-قىزدىمەن ادەپ شەكاراسىن اتتاپ، بايقاۋسىزدا بەيتانىس بەيكۇنا جاننىڭ جانىن جارالاپ تاستاۋىم مۇمكىن ەدى. «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەس، سىرتقا ءجۇنىن قامپايتاردىڭ» كەرىمەن ءوزىن-وزى ىشتەي الداپ جۇرگەن جان عوي. مەن ونىڭ ساعىن سىندىرىپ، جانىن جارالاعاندا نە ۇتام. ونسىز دا قۇدايدان اۋىر جازا العان.
ءيا، قۇداي ءبارىن كورەدى، ءبارىن بىلەدى. ءار نارسەنى ءوزىنىڭ ورىن-ورنىنا قويادى. وعان وسى ءمازيتتىڭ اششى تاعدىرى دا بۇلتارپاس ءبىر دالەل دەمەكپىن...
مازيت اۋىلداعى مىناۋ دەگەن ەڭ سۇلۋ قىزعا ۇيلەنگەن. اي دەسە — اۋزى، كۇن دەسە — كوزى... قۇلىن دەنە جۇرگەندە ءسامبى تالداي سولقىلدايدى. بىلەكتەي قارا بۇرىم قوزى قۇيرىقتان تومەن ءتۇسىپ، وكشەگە دەيىن جەتىپ تۇر. ايالى دا ويلى جانارى كوكتەمگى قارا سۋدىڭ تۇنىعىنداي... جالت ەتىپ ءبىر قاراعانى جۇرەگىڭدى تەسىپ جىبەرگەندەي-اۋ، شىركىننىڭ.
مازيت تە وسال جىگىت ەمەس-تىن. ورتا بويلى، شىمىر. مىنەزى وتكىر دە وكتەم. بەتىمە جان بالاسى تىكتەپ قاراماسا دەيتىن ناعىز ءوزىمشىل تاكاپپار. كەۋدە كەرنەگەن مەنمەندىگىنەن بولار، كەلىنشەگى اقنۇردى ادام تۇگىل، جەلدىڭ وتىنەن دە قىزعاناتىن. كەلىنشەگىن قىزعاناتىنى سونداي، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلدى. كۇندىز ۇيدەن اتتاپ شىقسا بولدى، مۇنىڭ ءىزىن اڭدىپ جۇرگەن بىرەۋ، بۇل كەتىسىمەن جىپ بەرىپ ۇيگە كىرىپ الاتىنداي، اقنۇرمەن سۇحبات-قىزىق قۇراتىنداي كورىنەدى دە تۇرادى. شىرت ۇيقىدا جاتىپ، كەنەت شوشىپ ويانادى دا، وڭ جاعىن قارمانادى. اقنۇر ورنىندا جاتىر ما، جوق پا؟.. الدا-جالدا كەلىنشەگى دارەتكە شىعىپ كەتكەندەي بولسا، جۇرەگى سۋ ەتىپ تاس توبەسىنەن ءبىر-اق شىعادى. مەنى قۇداي ۇردى دەپ ويلايدى.
جاس جۇبايىن سونشا قىزعاناتىن سەبەبى دە جوق ەمەس. سۇلۋدى كىم سۇيمەيدى دەپ، ول دالاعا شىقسا، قارسى ۇشىراسقان ەركەك زاتى وعان سۇقتانباي وتپەيدى. ۇيگە كەلەتىن كەلىمدى-كەتىمدىلەر دە اشىقتان اشىق كوز سۇعىن قاداۋمەن بولار ەدى. مۇنى كورگەن مازيت قىزعانىشتان ىشىنە شوق ءتۇسىپ، ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋيدى. تىكەنەكتىڭ ۇستىندە وتىرعانداي قىلپىلدايدى. تاز اشۋىن تىرناقتان الادى دەپ، كىسىلەرى كەتكەن سوڭ، جازىقسىز اقنۇرعا تيىسەدى. ۋىزداي توق بالتىرى كويلەك ەتەگى استىنان جارق ەتە قالسا دا، اق بىلەگى جەڭ ۇشىنىن ءبىر بۇلاڭ ەتە قالسا دا اياق استىنان كۇيىپ-پىسىپ شىعا كەلەدى. الدا-جالدا اقنۇردىڭ بىرەۋگە قاراپ جىميعانىن كورسە، تابان استىندا كوگەرىپ-سازارىپ تالىپ قالۋعا بار.
كۇيەۋىنىڭ قازىمىر-قىزعانشاق مىنەزىنەن قورىققان اقنۇر بولسا، قازاق ايەلىنە ءتان ۇياڭدىقپەن ونىڭ ىعىن ەسىپ، ءتىپتى ۇستىنە دۇرىس كيىم دە كيمەيدى. جازدىڭ ىستىعىندا دا اياعىنان جىلى شۇلىعىن، باسىنان ورامالىن تاستامايدى. بوتەن كىسى كورسە، بەتىنە تىكتەپ قاراۋعا دا جاسقانار ەدى. داۋىستاپ كۇلمەك تۇگىل، جىميۋدى دا ۇمىتقان.ءمازيتتىڭ ازىن-اۋلاق دوس-جاراندارى دا ونىڭ قىزعانشاق مىنەزىنەن، پارىقسىز دورەكى قىلىعىنان ساقتانىپ ءارى جالىعىپ، ءوزارا ەمەن-جارقىن ارالاسۋلارىن قويىپ، بۇل ءۇيدى انادايدان اينالىپ وتەتىن بولعان-دى.
بىردە اۋىلعا وقۋ ءبىتىرىپ جاس مامان كەلە قالدى. اگرونوم. كەكىل شاشى جالبىراعان، قاراتورىنىڭ ادەمىسى، قياق مۇرت، قىر مۇرىن، جانارى وتتى قاراكوز. مىنەزى ەركىن، جايدارى ەكەن. ءسوزۋار، ازىلكەش. ءتۇس الەتىندە ءبارى بىرگە ءشاي ءىشىپ وتىرعان عوي. ءۇي يەلەرىنىڭ قاباعىنان ارالارىنداعى ءبىر ۇيلەسىمسىز قايشىلىقتى سەزدى مە، باعزىدان جەتكەن ءبىر ەسكى اڭگىمەنى ايتتى دا سالدى. بىلاي: ءبىر كىسى ايەلىن ولەردەي قىزعانادى ەكەن. قايدا بارسا دا ايەلىن قاسىنان ءبىر ەلى قالدىرمايدى، ۇيدە دە كوزىنەن ءبىر ءسات تاسا ەتپەيدى. بىردە كەشكى اپاق-ساپاقتا ايەل ەتكە قامىر يلەپ جاتادى. قىزعانشاق كۇيەۋى قاسىندا وتىرسا كەرەك. كەنەت ايەل: «ويباي، قايتەيىن-اي، دارەتىم كەپ قالدى. قولىم قامىر، دامبال باۋىمدى شەشىپ جىبەرشى»، دەيدى كۇيەۋىنە اسىعا-اپتىعىپ. قىزعانشاق بايى «تۋھ» دەپ كۇلەدى دە، جۇبايىنىڭ ايتقانىن ىستەي قويادى. زىپ بەرىپ سىرتقا شىعىپ كەتكەن ايەل ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ەكى بەتى الاۋداي بوپ قىزارىپ، جايناڭداپ قايتىپ كەلەدى.
— مەن ىستەپ كەلدىم، بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرايدى بايىنان.
— وي، نالەت، نە ىستەۋشى ەڭ، دارەت سىندىردىڭ دا، — دەيدى تىجىرىنعان جامان بايى اشۋلانعان بولىپ.
— جوق، — دەيدى كۇيەۋىن باسىنعان قۇتىرعان قاتىن. — كوڭىلدەسىممەن جولىعىپ، باسىلماي جۇرگەن قۇمارىمدى تارقاتتىم. ال دامبالىمدى سەن وعان ءوز قولىڭمەن شەشىپ بەردىڭ.
سوندا قىزعانشاق بايى سانىن سوعىپ:
— ايەلدىڭ قۇداي ءوز ىنسابىنا بەرمەسە، اڭدىپ تا، تىيىم سالىپ تا تۇك شىعارا المايدى ەكەنسىڭ عوي، — دەپ، بەيشارا ءتاۋباسىنا كەلگەن ەكەن دەيدى.
داستارحان باسىنداعىلار قارق-قارق كۇلىپ جاتتى. اقنۇردىڭ ەكى بەتى اۋەلدە نارتتاي بولىپ قىزارىپ كەتتى دە، نايزا كىرپىكتەرىن جەلبىرەتە اقىرىن عانا جىميعان. سونىڭ ءوزى اڭدىپ وتىرعان ءمازيتتىڭ جانىنا شوق ءتۇسىردى. تۋرا باسقا شاپشىعان ەسەر قاننان قۇلاقشەكەسى شىڭىلداپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. ءبىراق شىدادى...
بىردە جۇمىسىنان تۇسكى اسقا كەشىگىڭكىرەپ كەلگەن. ۇيگە كىرسە، كەلىنشەگى اقنۇر شىناشاعى مايىسىپ اگرونوم جىگىتكە ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىر. قىزۋ وتتىڭ لەبىندەي لاپ ەتكەن قىزعانىش تولقىنى ءمازيتتىڭ بۇكىل جان-دۇنيەسىن الاۋلاتىپ الىپ كەتتى.
— دالادا، اڭىزاقتا كوپ ءجۇرىپ قالىپ قاتتى شولدەپپىن. اقنۇر بولسا سەنسىز ماعان ءشاي بەرەتىن ءتۇرى جوق. قوياردا قويماي سۇراپ ءىشىپ وتىرمىن، — دەگەن، ەگىن جاي ارالاپ، جەل قاعىپ، كۇن جەپ جۇرەتىن اگرونوم ءسوزىن ەستىمەدى دە.
ءشاي كوڭىلسىز، شالا-پۇلا ءىشىلىپ اگرونوم جىگىت شىعىپ كەتىسىمەن مازيت جەمتىگىنە ۇمتىلعان قاراقۇستاي بىردەن كەلىنشەگىنە باس سالدى. ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايراپ، كىجىنىپ بوقتىق سوزدەردى استاۋ-استاۋىمەن توكپەلەپ، اقنۇردى قۇلاپ جاتقان جەرىندە ىشكە-ىشكە تەپكىلەدى-اي كەلىپ، جۇدىرىقتادى-اي كەلىپ. وسىنىڭ ءبارى از بولانداي ءبىر كەزدە ونى دالاعا شاشىنان سۇيرەپ شىعاردى دا، جولاي قولىنا ىلىككەن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن اقنۇردىڭ بەلى مەن موينىنا ەكى-ۇش وراپ بايلادى دا، ەكىنشى ۇشىن سورەدە س ۇلى جەپ تۇرعان ات قۇيرىعىنا جالعادى. جەمقاپتى لاقتىردى. شىلبىردى شەشتى. سوسىن اتقا قارعىپ ءمىندى دە، ۇلان دالانى بەتكە الىپ، تەبىنىپ قالدى...
اقنۇردىڭ كەۋدەسىنەن جان شىقپاي تۇرعاندا قانشا جەر، جانى شىققان سوڭ، قانشا جەر سۇيرەتكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. بۇل ەكى ورتادا بولىپ جاتقان سۇمدىقتى اۋىل كورىپ، ەستىپ ءبىلىپ دۇركىرەسىپ، ءبىراز جىگىت اتقا قونىپ، ءمازيتتىڭ ارتىنان قۋىپ، قاۋمالاسىپ ءجۇرىپ اقىرى ۇستاپ الماسا، ەسى كەتىپ ەلىرگەن كۇيى ءمازيتتىڭ ءالى دە سىلىكپەسى شىققان ولىكتى قۇر سۇيرەتىپ شابا بەرەتىن ءتۇرى بار ەكەن. نە پايدا، قاۋىم جۇرتتى سۇلۋلىعىمەن دە، سۇيكىمدى نازىك قىلىعىمەن دە تامساندارعان اقنۇردىڭ تاۋ تاسقا سوعىلىپ بىت-شىت بولعان اي ءجۇزى — دەنەسىنە قاراۋدىڭ ءوزى اسا ايانىشتى ءارى قورقىنىشتى دا ەدى.
اۋىر قىلمىس جاسالدى. كىنالى جازاعا تارتىلۋى كەرەك. ءبىراق اقنۇردىڭ جاقىندارى ادام تاڭعالارلىق سابىرلىق كورسەتتى. بولار ءىس بولدى، ولگەن قايتىپ تىرىلمەيدى، قۇدايدىڭ باسقا سالعانى شىعار دەستى.
اقنۇردىڭ قىرقىن بەرگەن سوڭ، اعا-ىنىلەرى وڭاشا جينالىپ، ورتالارىنا ءمازيتتى دە شاقىردى. قىزعانشاق ادام اڭقاۋ كەلەتىن كورىنەدى، اراققا سىلقيتىپ تويعىزادى. سوسىن ءبارى جابىلا كەتىپ، تىرداي ەتىپ شەشىندىرەدى دە، اياق-قولىن مىقتاپ بايلايدى. اعالاردىڭ ۇلكەنى ءداۋىت حيرۋرگ-دارىگەر ەدى، پىشاعىن جالاڭداتىپ:
— سەن ءبىزدىڭ سۇيىكتى قارىنداسىمىزدى جازىقسىز قورلاپ ءولتىردىڭ، — دەيدى كىجىنە سويلەپ. — سۇيەگىمىزگە وشپەستەي قارا تاڭبا سالدىڭ. قانعا — قان، جانعا — جان، ءبىراق ءبىز سەنى ولتىرمەيمىز. ەركەكتىك ارىڭ مەن بارىڭدى عانا الامىز. جامان جانىڭ وزىڭدە قالادى.
ىشقىنا شىققان اششى ايقاي ەستىگەن جاننىڭ توبەقۇيقاسىن شىمىرلاتىپتى.
— ەندى سەن ەركەك ەمەسسىڭ، اتەكسىڭ. ومىردەن قىزىلكوزدەنىپ ءتىرى ولىك بوپ وتەسىڭ.
مازيت باستاپقىدا وزىنشە نامىستانىپ بۇيتكەنشە ولتىرگەندەرىڭنىڭ ءوزى جاقسى ەدى دەپ، ءبىرازعا دەيىن بۇلقىنىپ باعادى. ۋ ىشەمىن دەيدى، اسىلىپ ولەمىن دەيدى. قايداعى... بارىنەن دە جان ءتاتتى ەكەن... قاشان كورمە، تويعانشا اراق ءىشىپ الىپ، ءوستىپ بۋى بۇرقىرايدى دا جۇرەدى. تەك بويجەتكەن قىز ياكي جاس كەلىنشەك كورسە بولدى، الگىنىڭ الدىنان دا، ارتىنان دا قادالىپ ۇزاق قاراپ قالادى. ونىڭ بۇل ادەتىنەن اۋەلدە اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى ۇركىپ-شوشىپ جۇرەدى دە، ارجاعىندا دىمى جوعىن بىلگەن سوڭ، كەيىن ونى ادام ەكەن-اۋ دەپ مۇلدە ەلەمەيتىن بولادى. ءبىراق ءمازيتتىڭ ارتىنا «قىزىلكوز» دەگەن ات بايلانادى.
قۇن ءۇشىن تولەنگەن قازاقى جازانىڭ ەڭ اۋىرىن ارقالاپ، مىنا جالعان پانيدەگى ولشەۋلى قىسقا عۇمىرى تىم ۇزاققا سوزىلىپ، قور بولىپ مازيت ءالى ءجۇرىپ جاتىر دەسەدى...
You Might Also Like
-
ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىن ويلى دا ىسكەر، وزىنە-وزى سەنىمدى، ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى بيىك ازامات ەتىپ تاربيەلەۋدە مەكتەپتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. جاس ۇرپاقتى جان-جاقتى جەتىلگەن، اقىل...
