InfoHub Logo

مازمۇنى

I. كىرىسپە

1.1 اينا تۋرالى ۇعىم

II.نەگىزگى ءبولىم

2.1 اينانىڭ شىعۋ تاريحى

2.2. كۇن ەنەرگياسى جانە اينا

2.3. اينانىڭ ەرەكشە تۇرلەرى

2.4 اينا جانە فەنشۋي ءىلىمى

2.5. ايناعا قاتىستى ىرىم-تىيىمدار

2.6. اينانىڭ ونەردىڭ بارلىق تۇرىمەن بايلانىستىلىعى

2.7. اينا تۋرالى ادەبيەتتە دە ۇعىم بار

III.قورىتىندى

ايناعا قاراپ ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە تانىپ ال

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

ابستراكت

• جوبانىڭ ماقساتى: اينا بۇيىمىنىڭ شىعۋ تاريحىنان ماعلۇمات بەرە وتىرىپ، تۇرمىستا، قورشاعان ورتادا قولدانىلۋى تۋرالى ۇعىمداردى سارالاۋ ارقىلى ايناعا قاتىستى تەڭەۋ سوزدەردىڭ،ىرىم-تىيىم سوزدەردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ، ارى دا، جانى دا ايناداي تازا بولۋعا تاربيەلەنۋ

• جوبانىڭ وزەكتىلىگى: كۇندەلىكتى بۇيىمنىڭ ومىردە قاجەتتىلىگىن ءبىلۋ

• جوبانىڭ گيپوتەزاسى: قاراپايىم زاڭنىڭ بىرلىگى مەن اينالاسىنداعى الەمنىڭ الۋان تۇرلىلىگى بىزگە اينا قولدانۋدىڭ كوپتەگەن نۇسقالارىن بەرەدى.

• جوبانىڭ كەزەڭدەرى: 
•  اينانىڭ شىعۋ تاريحى، مەديسينادا قولدانىلۋى مەن تىلسىم سىرلارى تۋرالى مالىمەتتەر جيناۋ
• جيناقتالعان ماتەريالداردى تالداۋ، قورىتىندىلاۋ

• جوبانىڭ ادىستەمەسى:  كىتاپحانامەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، عالامتور دەرەكتەرىمەن دە جۇمىس جاساي ءبىلۋ

• جوبانىڭ جاڭالىعى: زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن ماعلۇماتتار جيناقتالدى.
• جوبانىڭ ناتيجەسى: وزىمە جۇمباق عىلىم سالاسىنىڭ تاريحىنا بويلاپ،قىزىقتىرعان سۇراقتارىما جاۋاپ الا الدىم.

ءى. كىرىسپە

1.1. اينا تۋرالى ۇعىم

الەمدەگى جاراتىلىس ىشىندەگى ادام عانا ءوز بەت-بەينەسىن ەلەستەتە الاتىن، ءوز ءتۇرىن تانيتىن تىرشىلىك يەسى. وعان سەبەپشى، نەگىز نارسە – اينا.
اينا قاشان پايدا بولدى؟ قانداي ماقساتتاردا قولدا­نىلادى؟ وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە ويلانىپ كورەيىكشى…

تاريحقا جۇگىنسەك اي­نانىڭ وتانى – ۆەنەسيا ەكەن. ورتا عاسىرلاردا تەك ۆەنەسيادا عانا اينا ءوندىرىسى دامىعان جانە اينا جاساۋ قۇپياسى وزگە ەلدەرگە تاراتىلماي قاتال ساقتالعان. اينا قۇپياسىن جاسىرۋ ماق­ساتىندا اينا شەبەرلەرىن ۆەنەسيا ماڭىنداعى مۋرانو ارالىنا كوشىرگەن. اينا قۇپياسىن تاراتۋشىلارعا ءولىم جازاسىن جاريالاعان. اينا شەبەرلەرىنە بارلىق جاعداي جاسالاتىن جانە ولار ەلدىڭ باي-شونجارلارى، اقسۇيەكتەرى ءدا­رەجەسىندە باعالاناتىن بولعان.

بۇگىنگى كۇنى العاش پايدا بولعان كەزىنەن الدەقايدا تومەن ءتۇسىپ قالعان اينا باعاسى سول كەزدەردە التىنمەن ولشەنەتىن باعالى زات بولعان-دى. ۇزىندىعى ادام بويىنداي بولا­تىن اينا قۇنى ورتاشا كولەمدى كەمەمەن تەڭەسەتىن. سەبەبى شاعىن اينا جاساۋ ءجۇز ساعاتتىق قارا ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن.

ەجەلدەن اينانى تەك تۇرمىستىق بۇيىم عانا ەمەس باسقا دا كوپتەگەن ماقساتتاردا قولدانعان. اڭىز بويىنشا، ەجەلگى گرەك عالىمى ارحيمەد ايناعا تۇسكەن كۇن ساۋلەسىن شاعىلىستىرا پايدالانۋ ار­قىلى سيراكۋزا قالاسىنا كەلە جاتقان ريمدىكتەردىڭ كە­مە­لەرىن جاعىپ جىبەرىپ وتىرعان.

يسپان شىركەۋلەرىندە اي­نامەن ادام جازالاۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرى قولدانىلعان. سولاردىڭ ءبىرى جازالانۋشىنى قوراپ تارىزدەس تۇگەل اينادان جانە جاعۋلى شىراقتان تۇراتىن بولمەگە بىرنەشە كۇن­گە قاماعان. ىشىندە وتىرعان ادامعا تاۋلىكتەر بويى وڭىنان دا، سولىنان دا، توبەسىنەن دە، استىنان دا ءوزى سەكىلدى بىرنەشە ادامدار قاراپ تۇراتىن جانە ونىڭ ءار ىستەگەن ءىسىن قايتالاي­تىن كورىنىس ناتيجەسىندە كوپ جاعدايدا جازالانۋشى بۇل بولمەگە شىداماي اقىرىندا جىندانىپ، ەسىنەن اۋىسىپ، اۋرۋ بولىپ شىعاتىن بولعان.

اينا تۋرالى ءار ەلدە ءار ءتۇرلى تۇسىنىك قالىپتاسقان. ءبىرى اينانى سىندىرساڭ، باقىت­سىز بولاسىڭ دەسە، ءبىرى باقىتتى بولاسىڭ دەپ جوريدى. ءبىراق كوپشىلىك جاعدايدا اينانى سيقىرمەن، تىلسىم كۇشتەرمەن بايلانىستىرادى.

ورتا عاسىرلاردا ەۋروپا­نىڭ بارلىق شىركەۋلەرى اينانى ساتۋعا، ساتىپ الۋعا تىيىم سالعان. سەبەبى، اينانىڭ سيقىرلى كۇشى بار، ودان بۇ دۇنيەگە شايتان قارايدى دەپ بىلگەن. اينا انا دۇنيە مەن بۇ دۇنيەنى جالعاستىرۋشى رەتىندە سانالعان.

XVII عاسىردىڭ سوڭىنا دە­ءيىن رەسەيدە دە اينا پايدالا­نۋعا بولمادى. اينا پايدالانۋ ۇلكەن كۇناعا سانالاتىن جانە 1666 جىلى باس شىركەۋلەرى ۇيلەردە اينا ۇستاۋعا قاتال تىيىم سالدى.

جاپون حالقى وزدەرىنىڭ بۇرىن پايدالانعان اينالارىن ەشكىمگە سىيلامايدى دا، ساتپايدى. اينامەن بىرگە يەسىنىڭ قاسيەتتەرى كەتىپ قالادى دەپ بولجاعان.

عالىمداردىڭ ايتۋى بو­يىن­شا، ايناعا تۇسكەن جا­رىق تەك شاعىلىسىپ قانا قوي­مايدى، سونىمەن بىرگە، از كولەمدە ەنەرگيا­سى جۇتىلادى. ەكزوتەريكتەردىڭ ايتۋىنا قا­راعاندا اينا كەز كەلگەن اق­پاراتتى بويىندا ساقتايدى جانە ونى كەرى اسەرمەن شاعى­لىستىرادى. مىسالى، ادام ايناعا قاراعاندا وزىنە ءسىرت-پىشىنى ۇناماسا كوڭىل- كۇيىنە كەرى اسەر ەتەدى دەيدى. وسىعان وراي پسيحولوگ-ماماندار: « اينا­عا ءار­دايىم كۇلىپ قاراڭدار، اي­ناداعى كولەڭكەلەرىڭمەن ءسوي­­لەسىڭدەر، ارماندارىڭدى اي­تىڭ­دار، جىلى سوزدەر ايتىڭ­دار،»- دەگەن اقىل-كەڭەس بەرەدى.

قىتايدىڭ اتاقتى فەن-شۋي عىلىمى دا ايناعا ەرەكشە ءمان بەرەدى. جاتىن بولمەدە، توسەك ماڭىندا، ءۇيدىڭ كىرە بەرىسىندە ەشقاشان اينا تۇرماۋى كەرەك ەكەن. ال قوناق بولمەدە نەمەسە اس بولمەسىندە اينا تۇرۋى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە جاعىمدى اسەر ەتەدى-مىس.

قازاقتىڭ سالتىندا ايناعا بايلانىستى ىرىم-تىيىمدار دا كوپتەپ كەزدەسەدى. ءسابيدى ايناعا قاراتپايدى، تۇندە، كۇن كۇركىرەپ نايزاعاي بولعاندا اينانى جاۋىپ قويادى دەگەن سەكىلدى.

قازىرگى تۇرمىستا اينا ەڭ كوپ قولدانىلاتىن زات ەكەنىن بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس.اينا-كوپ نارسەلەردىڭ باستاۋىندا تۇرعان بۇيىم.
XIX عاسىر باسىندا ءبىر ءدا­رىگەرگە وڭەش ارقىلى اس­قا­زاندى قاراۋ ويى كەلەدى. ول وسى ماقساتىن ىسكە اسىرادى. ءدا­رىگەر جىڭىشكە ۇشىندا ايناسى بار تۇتىكتى وڭەشكە تىعىپ، ودان اۋىزقۋىسقا تاعى ءبىر اينا سالۋ ارقىلى العاش رەت اس­قازان ءىشىن كوردى. كەيىن بۇل جاڭالىعى قازىرگى ەمحانالاردا قولدانىلىپ جۇرگەن پەريس­كوپ قۇرىلعىسىنىڭ نەگىزىن سالدى.

اينانىڭ باستى قا­سيەتتە­ءرىنىڭ ءبىرى -جا­رىق شاعىلىستى­رۋ قاسيەتىن شامشىراق جاساۋدا دا جۇزەگە اسىپ ءجۇر. جاي شامشىراقتىڭ جارىعى سا­ناۋلى-اق شاقىرىمعا عانا جەتەتىن بولسا، ال اينامەن ساۋلەلەندىرىلگەن شامشىراق جارىعى الىسقا جەتەدى. پورت­تارداعى جانە سونىمەن قاتار ءقازىر قولدانىلاتىن اۋە­جاي­لارداعى شامشىراقتىڭ جا­رىعىنا وسى كىشكەنتاي اينا­نىڭ تيگىزەر پايداسى مول.

كوپ عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەپتىگى تيگەن ميك­روسكوپتىڭ نەگىزىندە دە اينا جاتىر دەسەك سەنەر مە ەدىڭىز؟! ارينە، اقيقات. بىرەۋگە جاي شاشىن تارارعا نەمەسە بەت-بەينەسىن قارارعا پايدالانىپ جۇرگەن اينانىڭ ورنى الدەقايدا ۇلكەن ەكەن.

نەگىزگى ءبولىم

2.1. اينانىڭ شىعۋ تاريحى

اينا- وپتيكالىق بەتى تەگىس، جارىق ساۋلەسىن شاعىلدىراتىن جانە نارسەنىڭ وپتيكالىق كەسكىنىن بەرەتىن شىنى نەمەسە مەتالل دەنە.اينادان جارىق ساۋلەسى ءتۇسۋ جانە شاعىلۋ بۇرىشىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاي وتىرىپ شاعىلادى. اينا ارقىلى دەنەلەردىڭ وپتيكالىق كەسكىنى الىنادى جانە ول كەسكىندەردىڭ ورنى گەومەتريالىق وپتيكا زاڭدارى بويىنشا انىقتالادى. ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى — وپتيكالىق جازىق اينا. سونداي-اق وپتيكالىق جۇيەلەردە سفەرالىق،پارابولالىق، ەلليپسويدتىق ت.ب. شاعىلدىرعىش بەتتەرى بار دوڭەس قولدانىلادى.اينا بەتىنىڭ ءپىشىنى ماتەماتيكالىق جاعىنان نەعۇرلىم دۇرىس بولعان سايىن، ولاردىڭ ساپاسى سولعۇرلىم جوعارى بولىپ كەلەدى. اينانىڭ شاعىلدىرعىش بەتىنىڭ تەگىس ەمەستىگى (ميكروبۇدىرلىعى) جارىق تولقىنى ۇزىندىعىمەن سالىستىرعاندا از بولۋى كەرەك. جازىق ەمەس اينالاردىڭ بارلىعىنا اببەراسيا قۇبىلىسى ءتان. جازىق اينا - اببەراسياسىز كەسكىن بەرە الاتىن جالعىز وپتيكالىق جۇيە. اينا — گەودەزيالىق جانە ماركشەيدەرلىك اسپاپتاردا جارىق ساۋلەسىن شاعىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن، بەتى كۇمىس، اليۋمينيي نەمەسە كۇردەلى جارىق شاعىلدىرعىشپەن جابىلعان جازىق پاراللەل تىلىمشە تۇرىندەگى وپتيكالىق تەتىك. ^[3]

عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، اينا وسىدان 7 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان. شىنى اينالار پايدا بولماي تۇرىپ، ادامدار  قايرالعان مەتالدار مەن تاستاردان ءوز بەينەسىن كورگەن.

اينانىڭ شىعۋ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. ونى سوناۋ ەجەلگى شۋمەر، ءۇندى جانە مىسىر ەلدەرىندە جاساعان. باسىندا اينانى شىنى تارىزدەس، قارالاۋ ءتۇستى وبسيديان، قولا جانە كۇمىستەن دايىنداعان ەكەن. العاشقى شىنى اينالاردى ءحىى عاسىردا مۋرانو ارالىنا قونىس تەۋىپ، سول جەردە جۇمىس ىستەگەن ۆەنەسيالىق شەبەرلەر جاساپتى. بىردە مۋرانوداعى شىنى جاساۋشىلار كىشكەنتاي ءمارماردىڭ بەتىنە قالايىنى جايىپ تاستاپ، ۇستىنە سىناپ قۇيادى. سىناپ قوسىلعان قالايىدان «امالگاما» دەپ اتالاتىن قوسپا دايىن بولىپتى. ونىڭ ۇستىنە شىنى اينەك جابىستىرعان. وسىلايشا، قاراپايىم قاجەتتىلىكتى وتەيتىن تۇرمىستىق بۇيىم وسىدان 9 عاسىر بۇرىن پايدا بولادى. ءبىراق ۆەنەسيالىقتار ونەرتاپقىشتار قۇپيالارىن 200 جىلدان استام ۋاقىت بويى ساقتاپ، اينانى جات جۇرتتىقتارعا قىمبات باعامەن ساتىپ، تابىس تاۋىپتى.

اينانىڭ رەسمي پايدا بولۋى تۋرالى اقپارات 1279 جىلى تىركەلگەن. فرانسۋز دجون پەك العاش رەت قورعاسىننىڭ جۇقا قاباتىمەن قاپتالعان شىنىنى ويلاپ تابۋ ارقىلى اينانىڭ جاڭا ءداۋىرىن جاسادى. ادامدار پايدالانعان العاشقى اينالار، ەڭ الدىمەن، قاراڭعى، ءالى كۇنگە دەيىن سۋ نەمەسە قارابايىر ىدىستا جينالعان سۋ. جاقسى اينا جاساۋ تالاپتارى وتە جوعارى دەڭگەيدەگى جازىقتىق (جاقسى، ءبىراق مىندەتتى تۇردە جوعارى كورسەتىلىمگە يە ەمەس) جانە جارىقتىڭ تولقىندى ۇزىندىعىنان كىشىگىرىم بەتىنىڭ كەدىرى. العاشقى وندىرىلگەن اينالار - وبيديالىق، تابيعي تۇردە پايدا بولعان ۆۋلكانيكالىق شىنى سياقتى جىلتىر تاستار. اناتولياداعى (قازىرگى تۇركيا) تابىلعان وبيديالىق اينالار ۇلگىلەرى شامامەن 6000 ب.ت. دەيىنگى ۋاقىتقا جاتادى [3] جىلتىراتىلعان مىس اينالارى مەسوپوتاميادا 4000 ب.-دان، [3] جانە ەجەلگى ەگيپەتتە شامامەن 3000 ب.-دان قۇرىلدى. [4] ورتالىق جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ جىلتىر اينالارى 2000 ج. باستاپ ب.ك. كەيىننەن [3]. قىتايدا قولا اينالار 2000-نان جۋىق ب.ك.، [5]، ەڭ ەرتە قولا جانە مىس مىسالدارىنىڭ كەيبىرى Qijia مادەنيەتىندە وندىرىلگەن. جۇڭگو مەن ءۇندىستاندا مىس پەن قالايى ءتارىزدى مەتالل سياقتى باسقا مەتالل قوسپالارىنان (قورىتپالاردان) جاسالعان اينالار دا جاسالۋى مۇمكىن [6]. مەتالل نەمەسە كەز-كەلگەن قىمبات باعالى مەتالدىڭ اينالارى قيىندىق تۋدىردى جانە تەك بايلارعا تيەسىلى بولدى [7]. بۇل تاس جانە مەتالل اينالار وتە ۇلكەن مولشەردە جاسالۋى مۇمكىن ەدى، ءبىراق ولاردى لاكپەن جانە تەگىس ەتىپ الۋعا قيىن بولدى؛ ۇلكەن مولشەردە قيىندىق تۋعىزعان پروسەسس؛ سوندىقتان ولار كوبىنەسە سوعىلعان نەمەسە بۇلىڭعىر بەينەنى شىعارعان. قاپتالعان، اينالار اينالار جاساۋ پروبلەمالارى اينەك دايىنداۋداعى قيىندىقتارعا بايلانىستى بولدى، سەبەبى ەجەلگى اينەك تەمىرمەن جاسىل ءتۇستى بولدى. ادامدار سودا، اكتاس، كاليي، مارگانەس جانە اينەكتى كۇلدى ارالاستىرا باستادى. بۇرىنعى قالىڭدىقتارى بار اينەكتىڭ جالپاق تاقتالارىن جاساۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك جوق. شىنى پليتالاردى دايىنداۋدىڭ ەڭ ەرتە ادىستەرى فرانسيادا باستالدى،ادامدار اينەك كوپىرشىكتەرىن سوققىلاپ، سودان كەيىن ولاردى جىلدام كەسىپ، ولاردىڭ كەسەكتەرىن كەسۋگە بولاتىن تاباقتارعا جايعاستىرا باستادى. الايدا، بۇل بولشەكتەر قالىڭدىعى بويىنشا بىركەلكى بولمادى، سوندىقتان بۇرمالانعان كەسكىندەر دە پايدا بولدى. ەڭ جاقسى ءادىس - اينەكتىڭ ءسيليندرىن سوققىعا سالۋ، ۇشتارىن كەسىپ تاستاۋ، ونى ورتاعا قاراي كەسىپ تاستاۋ جانە ونى جالپاق ومىرتقاعا شىعارۋ. بۇل ءادىس العاشقى اينامەن ساپالى شىنى پانەلدەردى جاساعان، ءبىراق وتە قيىن بولدى جانە كوپتەگەن سىنىقتارعا اكەلدى. ءتىپتى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن اينەك ءمولدىر، ءمولدىر اينەكتەردى جاساۋدىڭ قىمباتتاۋىنا بايلانىستى تەرەزەلەر، نەگىزىنەن مايلى قاعازدار نەمەسە ۆيتراجدار جاسالدى.اشىق سيليندرلەردەن جاسالعان ءمولدىر اينەكتەردى ءتۇزۋ ءادىسى گەرمانيادا باستالدى جانە XVI عاسىردا ۆەنەسياندىقتار جەتىلدىرىلگەنگە دەيىن ورتا عاسىرلاردا دامي باستادى. ۆەنەسياندىقتار وزدەرىنىڭ كريستاللدىلىعىنا جانە ونىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋگە ارنالعان قورعاسىن شىنىدان باستادى. رەنەسسانستىڭ ەرتە كەزەڭىندە كەيبىر ەۋروپالىق وندىرۋشىلەر كريستالدىق مەتالدارعا قاراعاندا جاقسى كورسەتەتىن امورفتى جابىندى جاساپ، اينەكتەرگە از جىلۋ اسەرىن تيگىزەتىن، قالايى-سىناپتىق امالگاممەن قاپتاۋعا ارنالعان جوعارى ءادىستى جەتىلدىردى [2]. اشىلۋدىڭ ناقتى كۇنى مەن ورنى بەلگىسىز، ءبىراق ون التىنشى عاسىردا، شىنى ءوندىرۋ سالاسىندا تانىمال بولعان ۆەنەسيا قالاسى وسى جاڭا تەحنيكانى قولدانا وتىرىپ اينا ءوندىرۋ ورتالىعىنا اينالدى. وسى ۋاقىتتان باستاپ شىنى اينالار وتە قىمبات بولدى.

2.2. كۇن ەنەرگياسى جانە اينا

تەلەديدارلار مەن پروەكتورلار

ميكروسكوپيالىق اينالار - كوپتەگەن جوعارى اجىراتىمدىلىعى جوعارى تەلەديدارلار مەن بەينە پروەكتورلارىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى. ۇلكەن اينالار ارتقى پروەكسيالىق تەلەديدارلاردا قولدانىلادى.ءبىر نەمەسە بىرنەشە اينا ارقىلى «بۇكتەلگەن»، تەلەديدار جيناعى قىسقا.

كۇن ەنەرگياسى

اينا كۇن ەلەكتر ستانساسىنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى. پارابوليكالىق تۇياقتاردان شوعىرلانعان كۇن ەنەرگياسىن پايدالانادى.

تەلەسكوپتار جانە باسقا دا دالمە-دال اسپاپتار اينەك الدىڭعى (نەمەسە ءبىرىنشى) بەتىنە شاعىلىساتىن بەتى (بۇل ادەتتەگى ارتقى اينالارداعى اينەك بەتكى قاباتتىڭ كورىنىسىن جوققا شىعارادى) الدىڭعى كۇمىستى نەمەسە ءبىرىنشى بەتىنىڭ اينالارىن پايدالانادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كۇمىستى پايدالانادى، الايدا ولاردىڭ كوپشىلىگى كۇمىستەن گورى قىسقا تولقىن ۇزىندىعى بويىنشا كوپ كورسەتەتىن اليۋمينيي. بارلىق وسى جابىندىلار وڭاي زاقىمدالعان جانە ارنايى وڭدەۋدى تالاپ ەتەدى. ولار جاڭالىق بولعان كەزدە ينسيدەنتتەردىڭ 90% قاپتامالار ادەتتە ۆاكۋۋمدىق تۇندىرۋ ارقىلى قولدانىلادى. ن شىعارىلعانعا دەيىن قولدانىلادى، سەبەبى ول باسقا جاعدايلاردا اۋاداعى وتتەگى مەن ىلعالدىلىققا ۇشىراعان كەزدە توتتانۋعا باستايدى. اينا جابىندىسىنىڭ رەفلەكتومەترى رەفلەكتومەتر ارقىلى ولشەنۋى مۇمكىن جانە بەلگىلى ءبىر مەتالل ءۇشىن ءارتۇرلى جارىق تولقىن ۇزىندىعى ءۇشىن ءار ءتۇرلى بولادى. بۇل سۋىق اينا مەن جىلۋ اينالار جاساۋ ءۇشىن كەيبىر وپتيكالىق جۇمىستا پايدالانىلادى. سۋىق اينا ءمولدىر سۋبستراتتى پايدالانۋ ارقىلى جانە كورىنەتىن جارىققا جانە ينفراقىزىل جارىققا نەعۇرلىم يكەمدى بولىپ كورىنەتىن جابۋ ماتەريالىن تاڭداۋ ارقىلى جاسالادى.ىستىق اينا - كەرىسىنشە، جابۋ ينفراقىزىل بولىپ تابىلادى. اينا بەتتەرىن كەيدە بەتىنىڭ توزۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن جانە ولار پايدالانىلاتىن سپەكتردىڭ بولىكتەرىندە ولاردىڭ شاعىلىسۋىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن جۇقا پلەنكالى ۇستىڭگى قاباتتار بەرىلگەن. مىسالى، اليۋمينيي اينالار ادەتتە كرەمنيي ديوكسيدى نەمەسە ماگنيي فتورى بار. تولقىنداردىڭ تولقىن ۇزىندىعىنىڭ فۋنكسياسى رەتىندە جابۋ قاپتامانىڭ قالىڭدىعىنا جانە ونى قالاي قولدانۋعا بايلانىستى. تولقىنداردىڭ ۇزىندىعى 600 نم جانە 100 نم جولاعى بار، جابىنى اپەلسين كونسترۋكسياسى قاعازىنا تولىعىمەن اسەر ەتەدى، ءبىراق تەك كوك قاعازدان قىزعىلت تۇستەردى كورسەتەدى.عىلىمي-وپتيكالىق جۇمىس ءۇشىن ءجيى ديەلەكترلىك اينالار قولدانىلادى.

اينالاردىڭ كوپشىلىگى كورىنەتىن جارىق كورسەتۋگە ارنالعان بولسا دا، ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەنۋدىڭ باسقا تۇرلەرىن كورسەتەتىن بەتتەر دە «اينالار» دەپ اتالادى. ەلەكتروماگنيتتىك تولقىنداردىڭ باسقا اۋقىمدارى ءۇشىن اينالار وپتيكادا جانە استرونوميادا قولدانىلادى. راديو تولقىندارعا ارنالعان اينالار (كەيدە رەفلەكتورلار دەپ اتالادى) راديو تەلەسكوپتاردىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتتەرى بولىپ تابىلادى.

2.3. اينانىڭ ەرەكشە تۇرلەرى

4.5 ديۋيم (15 فۋت) جوعارى اكۋستيكالىق اينا، Kilnsea Grange، East Yorkshire قىزارعان كوزدى ازايتۋ ءۇشىن كامەرادا پايدالانىلاتىن ىستىق اينالار

شاعىلىساتىن باسقا دا قۇرىلعىلار دا «اينالار» دەپ اتالادى.

اكۋستيكالىق اينالار - بەينەلەۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن ءپاسسيۆتى قۇرىلعىلار جانە دىبىستىق تولقىندارعا نازار اۋدارۋى مۇمكىن. اكۋستيكالىق اينالار دىبىس تولقىندارىنىڭ سەلەكتيۆتى انىقتاۋىندا، اسىرەسە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە پايدالانىلدى. ولار راداردىڭ دامۋىنا دەيىن جاۋدىڭ ۇشاقتارىن انىقتاۋعا ارنالعان. اكۋستيكالىق اينالار اتموسفەرانى قاشىقتىقتان زوندتاۋ ءۇشىن قولدانىلادى؛ ولار تار ديفراكسيا-شەكتەۋلى ساۋلەنى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قولدانىلا الادى. ولار سونداي-اق سۋ استى سكانەرلەۋ ءۇشىن قولدانىلۋى مۇمكىن.

بەلسەندى اينالار - بۇل ولاردىڭ جارىقتارىن كۇشەيتەتىن اينالار. ولار ديسك لازەرىن جاساۋ ءۇشىن قولدانىلادى. كۇشەيتۋ ادەتتە تولقىن ۇزىندىعىنىڭ تار دياپازونىندا بولادى جانە سىرتقى قۋات كوزىن تالاپ ەتەدى.

اتومدىق اينالار ماتەريا تولقىندارىن بەينەلەيتىن قۇرىلعىلار بولىپ تابىلادى. ادەتتە، اتومدىق اينا-جايلار مال جايۋدا جۇمىس ىستەيدى. مۇنداي اينالار اتومارالىق ينتەرفەرومەتريا جانە اتومدىق گولوگرافيا ءۇشىن پايدالانىلۋى مۇمكىن. نانومەترلەردى جويۋعا ارنالعان بۇزىلمايتىن بەينەبەت جۇيەلەرى ءۇشىن پايدالانىلۋى ۇسىنىلدى.

سۋىق اينالار - كورىنەتىن جارىق سپەكترىن كورسەتەتىن ديەلەكتريچەسكيە اينالار، ال ينفراقىزىل تولقىن ۇزىندىعىن ءتيىمدى تاراتادى. بۇل ىستىق اينالارمەن سويلەسۋ.

بۇرىش شاعىلىستىرعىشتار جارىق كوزىن ونىڭ كوزىنە قاراي كورسەتۋ ءۇشىن ءۇش جالپاق اينانى پايدالانادى، سونىمەن قاتار ولار اينانىڭ بەتى جوق جالپى ىشكى كورىنىستىڭ كومەگىمەن كورسەتەتىن پريزمالارمەن بىرگە ىسكە اسىرىلۋى مۇمكىن. ولار توتەنشە جاعدايعا جانە ترافيك رەفلەكتورلارىنا ارنالعان.

ىستىق اينالار ينفراقىزىل جارىعىن كورسەتەدى، بۇل كورىنەتىن جارىقتىڭ وتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ولاردى وپتيكالىق قۇرىلعىداعى كومپونەنتتەردى قىزدىرۋدى ازايتۋ ءۇشىن قاجەت ەمەس ينفراقىزىلدان پايدالى جارىق بولۋگە بولادى.

قايتالانبايتىن اينالار - بۇل ولاردىڭ سۋبەكتىلەرىنىڭ وزگەرمەيتىن بەينەسىن قامتاماسىز ەتەتىن اينالار.

رەنتگەندىك اينالار رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ ناقتى كورىنىسىن بەرەدى. بەلگىلى بولعان بارلىق تۇرلەرى تەك جايىلىمدا بولعان بۇرىشتاردا عانا جۇمىس ىستەيدى جانە ساۋلەلەردىڭ كىشكەنە بولىگى عانا كورىنەدى. ۇشاتىن اينالار تەك پلازماداعى سوققىلىق تولقىنى عانا پايدالانادى، سونىمەن قاتار وتە قىسقا تولقىن ۇزىندىعى بار جوعارى ەنەرگيالى ساۋلەلەنۋدىڭ كوگەرەنتتى كورىنىسى جانە كەيبىر رەنتگەندىك لازەرلەردە قولدانىلادى. ارقالىق تولقىنى زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ قابىرعاسىن جانە وتە جوعارى جىلدامدىقپەن قوزعالاتىن ەركىن ەلەكترونداردى جاسايتىن تومەن تىعىزدىقتى پلازماعا باعىتتالعان وتە قارقىندى لازەرلى يمپۋلس ارقىلى جاسالادى. ەرەكشە سالىستىرمالىلىق تەورياسىنا نەگىزدەلگەن، تولقىننىڭ جىلدامدىعىنان سالدارىنان ول كوزگە كورىنەتىن نەمەسە ۋلتراكۇلگىن ساۋلەسىنەن الدەقايدا قىسقا تولقىن ۇزىندىعى بار رادياسيانى كورسەتە الادى.

2.4. اينا جانە فەن-شۋي ءىلىمى

اينا — كەز كەلگەن ۇيدە قولداناتىن مۇلىك. قاراپايىم قاجەتتىلىگىنەن باسقا، بۇگىنگى تاڭدا ۇيگە، كەڭسەلەرگە، دەمالىس ورىندارىنا  كورىك بەرۋ ماقساتىندا دا پايدالانىپ جاتادى. الايدا، اينانىڭ پايداسىنان باسقا، ادامزاتقا تيگىزەر زياندى جاعى بار ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. ەجەلگى جۇڭگو عىلىمى «فەن –ءشۋيدىڭ» قورشاعان زاتتاردىڭ اينالاعا اسەرى:
 ماسەلەن، كىرە بەرىس ءدالىز. فەن شۋي زاڭدىلىعى بويىنشا اينا كىرە بەرىس ەسىككە قاراما-قارسى ورنالاسپاعانى ءجون. نانىم بويىنشا، ەسىكتەن كىرگەن كىرىس ايناعا شاعىلىسىپ، شىعىپ كەتەدى-مىس… سونىمەن قاتار،ءۇي يەلەرىندە ءتۇرلى جاعدايلاردا كەدەرگىلەر تۋىنداپ، جۇيكە جۇيەسىنىڭ تەز شارشاۋىنا اكەپ سوعادى.   جاتىن بولمەدە اينانىڭ مۇلدەم بولماعانى جاقسى. بولعان كۇننىڭ وزىندە، كىسى ۇيىقتايتىن توسەك كورىنبەگەنى ابزال. ويتكەنى، مۇنىڭ ارتى ۇيدە نەمەسە ەرلى-زايىپتىلار اراسىندا داۋ-جانجال شىعۋىنا جانە ادام اعزاسى اۋرۋعا شالدىعۋىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. قازىرگى زاماناۋي جيھازداردا توسەكتىڭ باس جاقتاۋلارى اينامەن كوركەمدەلىپ جاتادى.ول دا دۇرىس ەمەس. توسەك ساتىپ الاتىن بولساڭىز (اسىرەسە ەرلى-زايىپتىلارعا قاتىستى)، مىندەتتى تۇردە سوعان كوڭىلاۋدارىڭىز.

اس ۇيدە اينانى ۇستەلگە قاراما قارسى قابىرعاعا ىلگەن ءجون. داستارحانداعى ءدامىڭىزدىڭ ءبارى اينادان كورىنسە، ىرىس مولايادى.  

قوناق بولمەدە اينانىڭ بولعانى قۇپتالادى. اسىرەسە، سىرت جاقتان اسەم تابيعات شاعىلىسىپ تۇرسا، تيگىزەر پايداسى مول. الايدا ەگەر ايناعا سىرتتاعى قوقىس جاشىگى ت.ب.  قاراما-قارسى شاعىلىسسا، جامان ەنەرگيانى ۇيگە تارتۋى مۇمكىن.

ءۇيىڭىزدىڭ توبەسىن، نە ەدەنىن اينادان جاسالعان جىلتىر تاقتايشالارمەن /پليتكا/ كوركەمدەگەندى دە فەن-شۋي قولدامايتىن كورىنەدى. ويتكەنى، بولشەك اينادان ادامنىڭ ءوز بەينەسىن تەرىسىنەن، نە بولشەكتەپ كورۋ كەرى اسەرىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن. بۇنداي بەزەندىرۋدى ءوز باسىم كوبىندە كافە، مەيرامحانالاردان بايقايمىن.  ەگەر اقشاڭىزدىڭ سانىن ارتتىرعىڭىز كەلسە دە، تيگىزەر كومەگى بار ەكەن. مىسالى، اينانىڭ الدىنا بىرنەشە كەسەك قاعاز اقشالارىن شاشۋ[9].
جادىڭىزدا ءجۇرسىن:

1.     كىرە بەرىس ەسىككە اينانى قاراما قارسى ىلمەگەن ءجون.

2.     اينادان بەينەڭىزدىڭ تولىق كورىنگەنى دۇرىس

3.     جاتىن بولمەدەگى توسەككە قارسى اينا ىلمەڭىز.

4.     اينادان تەك جاعىمدى دۇنيەلەردىڭ كورىنگەنى ابزال 

5.     ۇيدە سىنىق نەمەسە شىنىسى توزعان اينانى پايدالانباۋعا تىرىسىڭىز.

اينانى ىلعال قابىرعاعا ىلسە، ونىڭ بەتىندە قوڭىر داقتار پايدا بولادى. ونى تازالاپ، بەتىن جالتىراتۋ ءۇشىن «اكنول»، «بىسترىي»، «سۆەت»، «نيتحينول»، «نيتحينول-1» جانە «بلو»، «ميگ» كونسەنتراتتارى قولدانىلادى. كەيبىر قوسپالى ءوزىڭىڭ دايىنداپ الۋىڭىزعا دا بولادى: 1 اس قاسىق ۇنتاقتالعان بور (نەمەسە ءتىس تازارتاتىن پوروشوك) مەن 1 اس قاسىق سىركە سۋىن (ۋكسۋستى) 1 ستاكان سۋعا قوسىپ، جاقسىلاپ ارالاستىرادى. وسى قوسپانى ىسىتىپ، ودان كەيىن شامالى ۋاقىت سۋىتىپ، تۇندىرادى. سودان سوڭ بەتىندەگى سۋىن توگىپ تاستايدى دا، قالعان قويۋىمەن اينانى تازالايدى. وسىنداي مولشەردە بور مەن مۇساتىر سپيرتىنەن دايىندالعان قوسپامەن دە اينانى تازالاۋعا بولادى. وسىدان كەيىن اينانىڭ بەتىن جۇمساق قاعازبەن ءسۇرتۋ كەرەك.

2.5. ايناعا قاتىستى ىرىم- تىيىمدار

قازاق حالقىنىڭ ىرىمىندا "اينانى اشىق قالدىرۋعا بولمايدى" دەگەن ۇعىم بار. بۇل ىرىم تەكتەن-تەككە ايتىلماسا كەرەك-تى. ويتكەنى، ودان باسقا الەممەن بايلانىس جاسالادى دەگەن وي بار سەكىلدى. سوندىقتان ۇلكەندەر تۇنگە قاراي اينانىڭ بەتىن جاۋىپ ءجۇرۋدى تاپسىراتىن. شىندىعىندا، كەيدە سول ايناعا قاتىستى توسىن جايلاردى قۇلاعىمىز شالىپ قالاتىن. ءتۇننىڭ ىشىندە اينانىڭ ىشىنەن بەلگىسىز ادامنىڭ سۇلباسىن كورگەندەر بار. سونىڭ سالدارىنان كەيبىر ادامدار ءتىلىن كاليماعا زورعا كەلتىرىپ، قاتتى قورىققانى جاسىرىن ەمەس. "قورىققانعا قوس كورىنەدى" دەگەنمەن، سول كورىنىس بىرنەشە مارتە قايتالانعانىن دا قۇلاعىمىز تالاي مارتە شالعان ەدى. سونىمەن نە كەرەك، اينا ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكسىز قۇبىلىسقا اينالدى دەسەك تە ارتىق ەمەس. ارينە، ونى زەرتتەپ كورسەڭىز، تىلسىم دۇنيەنىڭ تالاي سىرىنا نازار اۋدارۋعا بولادى. ءبىراق ازىرگە وسى تاقىرىپتى تەرەڭنەن زەرتتەيتىن عالىمدار جوقتىڭ قاسى. سونىڭ سالدارىنان بۇل جاعدايلار ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنىكسىز ساۋالعا اينالىپ وتىرعانى تاعى بار. ۇلكەندەردىڭ "اينانىڭ بەتىن جاۋىپ جۇرىڭدەر" دەگەن ءسوزى ءاربىرىمىزدىڭ قۇلاعىمىزدا تۇرعان شىعار. 

كوپشىلىگىمىز اينانىڭ قاشان جانە قالاي پايدا بولعانىن بىلە بەرمەيمىز. بىلەتىنىمىز، جارىقتىق اجەلەرىمىز كىشكەنتايىمىزدان قۇلاعىمىزعا قۇيعان «ايناعا كوپ ۇڭىلسەڭ، سۇلۋلىعىڭدى تارتىپ الادى، سىنعان ايناعا قاراما، باقىتسىز بولاسىڭ» دەگەن ىرىم-نانىمدارى عانا. كۇندەلىكتى قۇرالىمىزدىڭ بىرىنە اينالعان اينانىڭ ءبىز بىلمەيتىن قانداي قۇپيا-سىرلارى بار؟

اينا – كەز كەلگەن ۇيدە قولداناتىن مۇلىك. جالپى، ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، اينانى سىيعا تارتۋعا، نەمەسە بۇرىن قولدانىستا بولعان اينانى ساتىپ الۋعا بولمايدى. ويتكەنى، اينا – قاراعان جاننىڭ ەنەرگياسىن تارتىپ الىپ، ادامداردىڭ بەت-بەينەسىن، اينانىڭ بەتىنە تۇسكەن قيمىل -قوزعالىستاردى كومپيۋتەر باعدارلاماسى سەكىلدى جادىندا مىقتاپ ساقتاپ قالادى دەگەن تۇسىنىك بار. ولاي ەكەنىن بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر دە دالەلدەپ وتىر. سوندىقتان ەسكى اينا كەلەسى ءبىر باسقا جانعا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. ال تىپتەن قولدانىلماعان سۋ جاڭا اينانىڭ ادامعا ەش قاۋىپتىلىگى جوق دەپ ەسەپتەلەدى.

اينا پايدا بولعان كۇننەن باستاپ ونىڭ ماگيالىق قاسيەتتەرى تۋرالى ءار ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر تارادى. العاشىندا قولجەتىمدى بولماعان سوڭ، اينا تەك اقسۇيەكتەردىڭ ۇيىنەن تابىلاتىن مۇلىك بولعان.

اڭىزداردىڭ ايتۋىنشا، اينا – ادام جانىنىڭ، رۋحىنىڭ بەينەسىن كورسەتە الاتىن قۇرال. سيقىرشىلار  اينا ارقىلى نەبىر قاسيەتتەرگە يە بولعان كورىنەدى.اينا- ەنەرگيا جۇتاتىن قاسيەتكە يە. فيزيكالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا دا، شىنى ارقىلى ەنەرگيا وندىرۋگە بولاتىنى دالەلدەنگەن. اينا جاعىمدى دا، جاعىمسىز دا ەنەرگيانى جيناي الادى. ال فوتواپپاراتتىڭ جارقىلى (ۆسپىشكا) ايناداعى ەنەرگيانى ءوز بويىنا تارتىپ الۋى مۇمكىن. كەيىن بۇل ەنەرگيالاردىڭ تولقىنى سىزگە جانە ءسىزدى قورشاعان ورتاعا تاراپ كەتۋى ىقتيمال.

ادام اينادان ءوز رۋحىن كورە الادى. دەمەك، ايناداعى سۋرەتكە ءسىزدىڭ ءتانىڭىز ەمەس، جانىڭىز تۇسەدى. فوتواپپارات تا اينالىق (زەركالنىي) قۇرىلعى بولىپ تابىلادى. رۋحتىڭ سۋرەتىن قايتا ايناعا ءتۇسىرۋ ارقىلى ونى شوشىتىپ الۋىڭىز مۇمكىن.ۇيدەن شىعىپ كەتىپ، ءبىر نارسەنى ۇمىت قالدىرعانىڭىز ەسىڭىزگە ءتۇسىپ، ۇيگە قايتىپ كەلگەن سوڭ ايناعا قاراۋدى ۇمىتپاڭىز. ايتپەسە، ساتسىزدىك قىر سوڭىڭىزدان قالماي قويۋى مۇمكىن. بۇل ىرىمدى ەستىگەن بە ەدىڭىز؟ال قايتىس بولعان كىسىنىڭ ۇيىندە بارلىق اينانىڭ بەتىن جاۋىپ قويادى. بۇل ولگەن ادامنىڭ رۋحى ايناعا كىرىپ كەتپەۋى ءۇشىن جاسالادى.

-ايناعا قاراپ ۇيىقتاۋعا بولمايدى. بۇل ادامنىڭ تەز قارتايۋىنا اكەپ سوعادى. شاعىلعان ايناعا قاراعان ادام سۇلۋلىعىنان ايىرىلادى دەگەندى دە ءجيى ەستيمىز.

ء-بىر جاسقا دەيىنگى بالالاردان اينانى اۋلاق ۇستاعان ءجون. بۇل بالانىڭ دامۋىن تەجەۋى مۇمكىن جانە ايناعا قاراعان بالا قورقاق، جاسىق بولىپ قالادى دەيدى بىلەتىندەر.

كەيبىر حالىقتاردا ايناعا قاراپ وتىرىپ تاماقتانعان ادام ءوز باقىتىن جەيدى دەگەن نانىم بار.بۇل پىكىرلەرمەن كەلىسىپ-كەلىسپەۋ – ءوز ەركىڭىزدە.
قازىرگى تاڭدا اينانى قاراپايىم قاجەتتىلىگىنەن باسقا ۇيگە، كەڭسەلەرگە، دەمالىس ورىندارىنا كورىك بەرۋ ماقساتىندا دا پايدالانىپ جاتامىز. الايدا، اينانىڭ پايداسىنان باسقا، ادامزاتقا تيگىزەر زياندى جاعى بار كورىنەدى. ماسەلەن، ورىس حالقىنىڭ نانىمى بويىنشا، اينانى ۇيىقتاپ جاتقان ادامعا قاراما-قارسى قويۋعا بولمايدى. سەبەبى، ءتۇن ورتاسىندا ويانىپ كەتكەن ادام ونان ءوز بەينەسىن كورگەندە كەنەتتەن شوشىنىپ، بويىنداعى كۇش-جىگەرىن جوعالتىپ الۋى مۇمكىن ەكەن. ال، شىعىس ەلدەرىندە اينانى اسىرەسە ءۇيدىڭ كىرەبەرىسىنە ورناتىپ، ونىڭ بوساعاداعى جاعىمسىز ەنەرگيالاردى بەينەلەيتىنىنە سەنگەن. ەۋروپادا كورشىسىنىڭ جامان ويلارىن، ارام پيعىلدارىن بەينەلەيدى دەپ اينانى تەرەزەنىڭ تۇسىنا قويعان. ال، يسپانيادا تىل-كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ءسابي كيىمىنە تولتىرىپ اينا تىككەن. مۇندا جالپى ءسابيدى 3 جاسىنا دەيىن ايناعا قاراتۋعا بولمايدى دەگەن قاعيدا ساقتالعان. ويتكەنى، ەۋروپالىقتار بالا كەكەشتەنىپ، ءتىلى كەش شىعۋى مۇمكىن دەپ سەنگەن.

ءوز كەلبەتىڭدى وزىڭە كورسەتەتىن اينانىڭ سيقىرى دا ءوز الدىنا. ەرتەرەكتە جاس بويجەتكەندەر سول اينانىڭ كومەگىمەن ومىرلىك جارىن كورۋگە تىرىسسا، بولاشاقتى بولجاپ، ءومىرىنىڭ وتكەنىن كورە العاندار دا بولىپتى. ەمشىلەر اراسىندا اينامەن اۋرۋدىڭ بەتىن قايتارعاندار دا كەزدەسكەن. مىسالى، ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن پاراسەلس ناۋقاستىڭ ايناعا ۇرلەگەن دەمى ارقىلى اۋرۋدىڭ دياگنوزىن قويىپ، سىرقاتتاردى اينا ارقىلى ەمدەگەن. ول ماگيالىق سيقىردىڭ كومەگىمەن سىرقاتتىڭ بويىنا دەندەگەن اۋرۋدىڭ جامان ەنەرگياسىن پاسيەنتتىڭ ايناداعى بەينەسىنە اۋىستىرعان دەگەن اڭىز بار.

كەيدە اينا ەكى دۇنيەنى جالعاستىرۋشى سەكىلدى. ونى عالىم رايموند ا.ءموۋديدىڭ ەڭبەگىنەن كورۋگە بولادى. ول «ولىمنەن كەيىنگى ءومىر» اتتى كىتابىندا «اينادا ولگەن ادامداردىڭ ارۋاقتارى پايدا بولادى» الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ قانشالىقتى شىندىققا جاناساتىنىن تەكسەرىپ كورمەككە بەل بۋادى. اتاقتى پسيحياتور اينامەن جابدىقتالعان ارنايى بولمە دايىنداپ، سوندا تاجىريبە جاسايدى. ناتيجەسى تىپتەن تاڭعالارلىق. ءوز ەرىكتەرىمەن كەلگەن ون ادامنىڭ بەسەۋى اينادان قايتىس بولعان تۋىستارىن كورىپ، ولارمەن بايلانىسقا تۇسە العان. مۇنداي ەكسپەريمەنتتى سانكت-پەتەربۋرگتىك تانىمال پسيحوتەراپيەۆت ۆيكتور ۆەتۆين دە جاساعان ەكەن. بۇگىندە ونىڭ اينامەن جابدىقتالعان «پسيحومانتيۋم» دەپ اتالاتىن ورتالىعى بار. ۆەتۆيننىڭ ورتالىعىندا بولىپ، وزگەرىپ شىققان ادامدار بولىپتى. سونىڭ ءبىرى كولىك اپاتىنان قازا بولعان ۇلىن قايعىرۋمەن دەپرەسسياعا تۇسكەن كەلىنشەك: «مەن بالامدى كورىپ، ونىمەن سويلەستىم، وعان ول جاقتا جايلى ەكەن» دەپ قالىپتى ومىرگە قايتا ورالىپتى. وسىعان قاراپ-اق اينانىڭ دا سىرى بار ەكەنىن ۇعۋعا بولادى. الايدا، ونان ءجونسىز قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. ءسوز سوڭىندا اقشا مەن ايناعا قاتىستى ىرىمعا كەلەيىك، قاراجاتىڭىزدى مولايتقىڭىز كەلسە، بۇعان اينانىڭ تيگىزەر كومەگى بار ەكەن. مىسالى، اينانىڭ الدىنا بىرنەشە كەسەك ءىرى كۋپيۋرالاردى شاشىپ قويساڭىز، تابىس كوزى مولاياتىن كورىنەدى.

2.6. اينانىڭ ونەردىڭ بارلىق تۇرىمەن بايلانىستىلىعى

تيتاننىڭ ۆەنەرا ايناسىمەنايناعا قارايتىن بىرەۋدى بەينەلەيتىن سۋرەتشىلەر ادامنىڭ كورىنىسىن ءجيى كورسەتەدى. بۇل ابستراكسيانىڭ وزىندىك ءتۇرى، كوبىنەسە ادامنىڭ كوزقاراسى كورىنبەۋى ءتيىس. سول سياقتى، كينوفيلمدەردە جانە فوتوسۋرەتتە دە اكتەر نەمەسە اكتريسا كوبىنەسە ايناداعى وزىنە قارايتىن كورىنەدى، الايدا كورىنىس كامەراعا قارايدى. شىن مانىندە، اكتريسا نەمەسە اكتريسا بۇل جاعدايدا تەك كامەرانى جانە ونىڭ وپەراتورىن عانا كورەدى، ءبىراق ولاردىڭ جەكە كورىنىسى ەمەس.

اينا - ەڭ ۇلكەن ەۋروپالىق كارتينالاردىڭ ورتالىق اپپاراتى:

ەدۋار مانەتتىڭ فولي-بەرجەردەگى بارى

تيتاننىڭ ۆەنەرا ايناسىمەن

يان ۆان ەيكتىڭ ارنولفين پورترەتى

پابلو پيكاسسونىڭ اينا الدىنداعى قىزى (1932)

ديەگو ۆەلاسكەستىڭ Las Meninas، وندا كورەرمەن - بۇل بايقاۋشى (ءوزىن-وزى باسقاراتىن پورترەت) جانە كورگەن، سونداي-اق ءارتۇرلى ب ا ق

Veronese's Venus ايناسىمەن

اينالار سۋرەتشىلەردىڭ شىعارمالاردى جاساۋ جانە ولاردىڭ قولونەرىن جاساۋ ءۇشىن پايدالانىلدى:فيليپپو برۋنەللەسكي اينا كومەگىمەن سىزىقتى پەرسپەكتيۆا تاپتى.لەوناردو دا ۆينچي ايناداعى «سۋرەتشىلەردىڭ شەبەرى» دەپ اتادى. ول بىلاي دەپ ۇسىندى: «ءسىزدىڭ تابيعاتىڭىزدان بەينەلەنگەن سۋرەتتەرىڭىزدىڭ بارىنە سايكەس كەلەتىنىن كورگىڭىز كەلگەندە، ايناعا اينالىپ، ونداعى ناقتى نىساندى بەينەلەڭىز. سۋرەتىڭىزبەن سالىستىرۋدى سالىڭىز، اسىرەسە ايناعا قاتىستى. كوپتەگەن دەربەس پورترەتتەر دۋرەر، فريدا كاحلو، رەمبراندت جانە ۆان گوگتىڭ ۇلكەن دەربەس پورترەتتەرى سياقتى اينالاردىڭ كومەگىمەن مۇمكىن بولدى. م.س. ەشەر (Spherical Mirror) ءوزىن-وزى بەينەلەيتىن شەڭبەردى كورسەتە وتىرىپ، تىكەلەي قورشاعان ورتانى باقىلاۋعا قاراعاندا، ونىڭ قورشاعان ورتاسىن الدەقايدا تولىق كورۋ ءۇشىن ارنايى اينالار فورمالارىن قولدانعان.كەيدە اينالار ونەر تۋىندىسىن تولىعىمەن باعالايدى:يستۆانا ورروستىڭ انامورفتىق جۇمىستارى بەينەلەردىڭ بۇرمالانعاندىعىنا بايلانىستى، ولار تەك ءتيىستى تۇردە پىشىندەلگەن جانە ورنالاستىرىلعان اينادا كورىنگەن كەزدە ايقىن كورىنەدى.

انامورفوز ايناداعى ءمۇسىندى جوبالايدىقازىرگى زامانعى انامورفتىق سۋرەتشى دجونتي حۋرۆيس بۇرمالانعان مۇسىندەردى جوبالاۋ ءۇشىن سيليندرلىك اينالاردى پايدالانادى.مۇسىندەر اينادان تولىعىمەن نەمەسە ءىشىنارا قامتىلعانInfinity Also Hurts - سۋرەتشى سەت ءۆۋلسيننىڭ ايناسى، اينەكتى جانە سيليكون ءمۇسىنى،Sky Mirror - سۋرەتشى انيش كاپۋردىڭ قوعامدىق ءمۇسىنى ت.ب.

كەيبىر باسقا زاماناۋي سۋرەتشىلەر اينانىڭ ونەر تۋىندىسى رەتىندە پايدالانادى:قىتايلىق سيقىرلى اينا - بۇل قولا ايناداعى تۇلعانىڭ ارتقى جاعىنا تۇسىرىلگەن بىردەي بەينەنى جاسايتىن ونەرى. بۇل مايداننىڭ قيسىق سىزىعىنا بايلانىستى. ەرەكشە گولوگرافيا ۇشولشەمدى بەينەلەردى شىعارۋ ءۇشىن بەتكى قاباتقا سالىنعان ايناسى بار اينا كوپ مولشەرىن پايدالانادى.اينا بەتتەرىندەگى سۋرەتتەر (مىسالى، اينەك اينالدىرىلعان شىنى اينالار)سۋرەتشى دجەپپە حەيندىڭ اينا لابيرينتىنە ۇقساڭىز (سونىمەن بىرگە، ويىن-ساۋىق: ايناداي مازارلار ت.ب.

دەكوراسيا-شاڭعى تۇتىكشەسى جانە ۇستىڭگى جيەك اينا.ايناداعى كوزىلدىرىكتەر - Prezi HQ.اينالار ادەتتە ينتەرەر بەزەندىرۋدە جانە اشەكەيلەردە قولدانىلادى:ۇلكەن جانە نازىك ەمەس اينەكتەر كەڭىستىكتىڭ ەلەسىن جاساۋ ءۇشىن بولمەنىڭ ايگىلى مولشەرىن كۇشەيتەدى. ولار سونداي-اق ءارتۇرلى پىشىندەردە، مىسالى، شىنى شىنى جانە ۇستىڭگى ايناسى بار اينا سياقتى كىرەدى[9].

اينالار سونىمەن قاتار قورشاعان ورتامەن ۇيلەسىمدىلىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن فەن ء-شۋيدىڭ كەيبىر مەكتەپتەرىندە، ەجەلگى قىتايلىق عارىشتى ورنالاستىرۋ مەن ورنالاستىرۋ پراكتيكاسىندا قولدانىلادى.

ەسكى ەسىكتەردىڭ جۇمساقتىعى كەيدە زاماناۋي قولونەرشىلەرمەن ينتەرەر ديزاينىندا قولدانۋعا بولادى. بۇل رەپرودۋكسيالىق انتيكۆارلىق اينالار ونەر تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى جانە باسقاشا قاتتى، سۋىق كورىنەتىن بەتكە ءتۇس پەن تەكستۋرانى اكەلۋى مۇمكىن. بۇل- كوپشىلىكتىڭ ارەكەتتەرىنە قول جەتكىزگەن كوركەم ۇدەرىس.كەڭ بۇرىشتى ايناسى رەتىندە جۇمىس ىستەيتىن جۇقا مەتالدى جالاتىلعان اينەكتىڭ دەكوراتيۆتى شاعىلىسقان سالاسى بورەنە دەپ اتالاتىن روجدەستۆولىق ويۋ-ورنەك رەتىندە ساتىلادى.

2.7.اينا مەن ادەبيەتتىڭ ۇشتاسۋى

ءمايلحۆيتتىڭ (Snow White) 30-بەتىندەگى سۋرەتتە Grimm نۇسقاسىنىڭ ەرتەگىنىڭ 1852 يسلاند تىلىندەگى اۋدارماسىتايجيتۋ تريگراممالاردىڭ جانە ايعايمەن اينالىساتىن ايناداعى شەكتەردە. بۇل اشەكەيلەر زۇلىم رۋحتاردى قورقىتادى جانە تۇرعىنداردى جامان ساتتەن قورعاۋعا سەنەدى

اينالار مادەني ادەبيەتتە كۇشتى ءرول اتقارادى.1 قورىنتتىقتارعا ارنالعان حات 13:12 («شىنى ارقىلى قاراڭعى») جانە 2 قورىنتتىقتارعا 3:18 سىلتەمەسىنەن قاراڭعىلانعان اينا بەينەسى نەمەسە ناشار اينا كورىنىسى.گرەك ميفولوگياسىنىڭ نارسيسسى سۋدا كورىنىسىندە ءوزىن-وزى تاڭعالدىرعان كەزدە، قالدىقتاردى تاستايدى.ەۋروپالىق ەرتەگىدە «Snow White» (1812 جىلى اعايىندى گريمم جيناعان)، زۇلىم پاتشايىم «اينا، اينا، قابىرعاعا ... ءبارىنىڭ ەڭ جاڭاسى كىم؟» دەپ سۇرايدى.الفرەدتە، لورد تەننيسوننىڭ «شالوت حانىمى» (1842 ج.، 1842 جىلى قايتا قارالعان) اتتى ايگىلى ولەڭى، تيتۋلدىق كەيىپكەرى كامەلوتتىڭ ادامدارىنا قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن اينا بار، ويتكەنى ول ونى كورۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن قارعىسقا ۇشىرايدى.

ليۋيس كەررولدىڭ «شىنى» جانە «اليسا تابىلعان» (1871) دەگەن كىتاپتا ادەبيەتتەگى اينالاردىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. تەكست وزىنەن بۇرىنعى اليسانىڭ عاجايىپتارىنداعى عاجايىپتارىنداعى وقيعالاردى ايقىندايتىن رەپورتاجدى پايدالانادى.Oscar Wilde رومانى، Dorian Gray (1890) سۋرەتى، پورترەت ۇنەمى جاستىق باس كەيىپكەردىڭ شىنايى كورىنىسىن، سونداي-اق ءاربىر كۇناكار ارەكەتتىڭ جانىنا اسەرىن كورسەتەتىن سيقىرلى اينا رەتىندە قىزمەت ەتەدى. گارري پوتتەردىڭ سەرياسىنداعى سيقىرلى نىساندار (1997-2011 جج.) قۇرامىندا ايداھار جانە ەكى جاقتى اينا ايناسى بار. «مارتين ساي» رومانى (2016)، 82ء-شى عاسىردا ۆەنەسيادا XVI عاسىردا اينانىڭ اينالىسىمەن اينالىساتىن ونەركاسىپتىك تىڭشىلىق تۋرالى ويدى قامتيدى.ستيۆەن كينگتىڭ قىسقاشا اڭگىمەسى «جۇرگىزۋشىنىڭ سۋرەتى»، كورەرمەننىڭ ءولىمىن بەينەلەيتىن رەيزەردىڭ بەينەسىن بەينەلەيتىن سيرەك كەزدەسەتىن ەليزابەتان اينا-سىنا قاتىستى.كۋرت ۆوننەگۋتتىڭ «تاڭعى اس» اتتى رومانىنىڭ باستى كەيىپكەرى كيلگور تروۋت، اينالار باسقا دا الەمدەرگە تەرەزە بولىپ سانالادى جانە ولاردى «اعىپ كەتۋ» دەپ اتايدى.

قورىتىندى

ايناعا قاراپ ءوزىڭدى دە،وزگەنى دە تانىپ ال

«اينا» اسەرىن پايدالانۋ ارقىلى بيزنەستە كوپ تابىسقا جەتۋگە بولاتىنىن تاجىريبەمىز كورسەتىپ وتىر. اينا اسەرى دەگەنىمىز – ءبىرىنشى ادامنىڭ ەكىنشىسىنىڭ ىم-يشاراسىن، سويلەۋ مانەرىن، قيمىل-قوزعالىسىن قايتالاۋى. بەيسانا دەڭگەيىندە قارسى الدىڭىزداعى ادامنىڭ قيمىل-قوزعالىسىن قايتالاۋ ارقىلى ونىڭ ويىمەن تولىقتاي كەلىسەتىنىڭىزدى دالەلدەيسىز. وسىلايشا ءسىز قارسى الدىڭىزدا وتىرعان وبەكتىنىڭ قىزىعۋشىلىقتارى مەن تالعامىن، ويعا العان ماقساتىن ءبىلىپ الىپ، ارتىنشا سونىڭ بارلىعىن بويىڭىزعا سىڭىرەسىز. وسى ورايدا، ادامداردىڭ وزىنە ۇقسايتىن ادامدارعا جاقىنداي تۇسەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بۇل قاعيدا عاشىقتار اراسىندا دا جۇرەدى. سۇيىكتىڭىزبەن ۇقساستىقتارىڭىزدى تالداپ كورىڭىزشى. ەكەۋىڭىز دە ءبىر عانا ايىرماشىلىق بار. ول – جىنىستارىڭىز.ىم-يشارالاردى قايتالاۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. سىزدەن جوعارى دەڭگەيدەگى بايقاعىشتىق قاجەت بولادى. ۋاقىت وتە كەلە ءسىز ءوزىڭىز ۇقساعىڭىز كەلگەن ادامنىڭ قيمىل-قوزعالىستارىن، قانداي شەشىم قابىلدايتىنىن الدىن الا ءبىلىپ وتىراسىز. كەيدە، كەرىسىنشە، ول ءسىزدىڭ قيمىل-قوزعالىستارىڭىزدى قايتالاي باستاۋى مۇمكىن. وسىدان كەيىن ونى تولىقتاي ۋىسىما ءتۇسىردىم دەپ ويلاي بەرسەڭىز بولادى.الايدا بۇل ءۇشىن اداممەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى. ال بۇل كوپتىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. مىسالى، ءسىزدىڭ قارسى الدىڭىزداعى ادام ءوزىنىڭ ەموسيالارىن بارىنشا جاسىرىپ وتىر دەلىك. دەسە دە، ونىڭ بايقاۋسىزدا بەلگىلى ءبىر قيمىل جاسايتىنى ءسوزسىز. انىقتاپ قاراساڭىز، ولاردى بايقاۋىڭىزعا بولادى. مۇنىمەن قاتار، ول وتىرىسىن وزگەرتەدى. سول كەزدە دە ونىڭ ارەكەتىن قايتالاۋىڭىزعا بولادى.ىم-يشارالاردى دۇرىس قايتالاۋ ءۇشىن ولاردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ الۋىڭىز قاجەت. وسى تۇستا وبەكتىنىڭ «ساقتانۋ»، «قارسىلىق»، «سەنىمسىزدىك» سىندى يشارالارىن قايتالاۋعا بولمايتىنىن ءبىلىڭىز. ويتكەنى ءسىزدىڭ باستى ماقساتىڭىز – ونى وزىڭىزگە قارسى قويۋ ەمەس، ونى باعىندىرۋ.اينا اسەرىن دۇشپاندارىڭىزبەن كۇرەستە پايدالانۋعا بولادى. مىسالى، دۇشپانىڭىزدىڭ ءاربىر قيمىلىن قايتالايتىن بولساڭىز، ول ابدەن شاتاسىپ قالادى. وسىلايشا ءسىز ولاردىڭ قۇندىلىقتارىن باعالايتىنىڭىزدى ءتۇسىندىرىپ، بەتپەردەلەرىن شەشۋگە ماجبۇرلەيسىز.

ءبىز اينانىڭ الدىندا تۇرعان كەزدە ودان تەك ءوزىمىزدىڭ بەينەمىزدى بايقايمىز. انىقتاپ قاراعان سايىن جۇرتتىڭ بىزگە تەلىپ جۇرگەن بەينەسىن كورەمىز. اينا اسەرى – اينالامىزداعى ادامداردىڭ ارەكەتىن ءبىز ارقىلى قايتالاۋ. كوبىنەسە بۇل ارەكەتىمىز ولاردىڭ شامىنا تيە باستايدى. ءبىراق كەيدە كەرىسىنشە اسەر بەرۋى دە مۇمكىن. ولار ءسىزدى ءوزىنىڭ ارمان-تىلەگىن ورىنداپ جاتقانداي كورەدى. مۇنىمەن قاتار، اتالعان اينا اسەرىن پايدالانۋ ارقىلى ءوزىڭىزدىڭ تۇپكى ويىڭىزدى جاسىرا الاتىنىڭىزدى دا ءبىلىڭىز.

اينا - ەرەكشە نارسە. ەجەلگى زاماندا بۇل اينا جانە شام تارتىلعان ساۋەگەيلىك مەن سالت-داستۇرلەردى ماسساسىن تۋدىردى جەراستى، پورتالى دەپ سەنگەن بولاتىن. سودان بەرى ول اينا تۋرالى نانىمىنا مەن ىرىمشىلدىقتان ۇلكەن سانىن ساقتالعان. ءبىز ولاردىڭ ەڭ تانىمال قاراستىردىق. ءسىز ءارقاشان سىزدەرمەن اسىرۋعا جەكە شاعىن اينا بولسا ، بۇرىن-سوڭدى دۇرىس بولماس ەدى ول ءسىزدىڭ ەنەرگياسىن ساقتايدى، ويتكەنى، كەز كەلگەن بۇعان قاراپ كورەيىك، جانە باسقا بىرەۋگە ونى ارالاستىرۋعا بولمايدى. بۇرىندارى جاس بويجەتكەندەر سول اينانىڭ كومەگىمەن ومىرلىك جارىن كورۋگە تىرىسسا، بولاشاقتى بولجاپ، ءومىرىنىڭ وتكەنىن كورە العاندار دا بولىپتى. ەمشىلەر اراسىندا اينامەن اۋرۋدىڭ بەتىن قايتارعاندار دا كەزدەسكەن. 

نازىك جاندار اينانىڭ الدىن­دا ساندەنىپ، كوپ ۋاقىتىن وتكىز­گەندى ۇناتادى. ال ونىڭ ەشقانداي زيانى جوق پا؟ نيۋ-يوركتەگى ينستيتۋت­تار­دىڭ ءبىرىنىڭ عالىمدارى ماگنيتتى-تولقىن دەتەكتورىنىڭ كومەگىمەن 15 جىل بويى اينانىڭ ادامعا تيگىزەتىن اسەرىن زەرتتەگەن ەكەن. ناتيجەسىندە اينانىڭ الدىندا كوپ ۋاقىتىن وتكىزىپ، اينادان كوزىنە قاراي بەرەتىندەر بويىندا ءبىر السىزدىكتىڭ پايدا بولعانىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ ناشار­لاۋىن سەزىنە باستايدى. ءتاجىري­بە­شىلەر اينا ادامنىڭ ەنەرگياسىن تارتىپ الۋشى ەكەندىگىن دالەل­دەگەن. بۇل ۇدەرىس ادام ايناعا كوز سالعان ءۇش مينۋتىنان كەيىن باس­تال­ماق. سونداي-اق ءوزىڭنىڭ كوشىر­مەڭدى ءداپ-دال تۇسىرەتىن اينەككە كوپ قاراي بەرەتىندەردىڭ تەزىرەك قارتاياتىندارى دا انىق­تالىپتى.

ايناعا قاتىستى قاتاڭ قاعي­دا­لاردىڭ ءبىرى – سىنعان ايناعا قاراماۋ. ونىڭ جامان ىرىم ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم. سىنعان اينانىڭ بولشەكتەرىنەن ءوز بەينەڭدى كورۋ 7 جىل باقىتسىزدىققا دۋشار ەت­پەك. ارينە، ونىڭ بارلىعى دا نانىم-سەنىمگە بايلانىستى. سون­داي-اق سىنعان اينانى ۇيدە ساق­تاۋعا بولمايدى. ونى سۋ اعىنىنا نەمەسە وزەنگە تاستاۋ كەرەكتىگىن ايتادى ۇلكەندەر.وسىعان قاراپ-اق، اينانىڭ دا سىرى بار ەكەنىن ۇعۋعا بولادى. الايدا ودان ءجونسىز قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. باستىسى، ۇقىپتىلىق­پەن قاراپ، اينەگىن تازالاپ، كۇتىپ ۇستاعان دۇرىس-اق.

ۇسىنىس:

1. مەكتەپتەردە پسيحولوگيالىق ترەنينگتەردە اينا قولدانۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ ءوزىن-وزى تانۋ ەتيكاسى،كيىم كيۋ مادەنيەتىنە،سىر-سىمبات ەتيكاسىنا تاربيەلەۋ ارتىقشىلىعىن ناسيحاتتاۋ.
2. تۇرمىستىق قولدانىستاعى اينانىڭ جاعىمدى-جاعىمسىز اسەرلەرىنە جەتكىلىكتى كوز جەتكىزۋ.
3. ايناعا قاتىستى ىرىم-تىيىمداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ،مەكتەپتىڭ تاربيە جۇمىسى ءبولىمىنىڭ بىرىنە ەلەمەنتتەرىن ەنگىزۋ.
4. ادام وزىمەن بىرگە قولاينا الىپ ءجۇرۋدىڭ پايداسىن ءبىلۋى ءتيىس.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. «اينا: تاريح: Sabine Melchoir-Bonnet: 9780415924481: Amazon.com: كىتاپتار». www.amazon.com. قاراستىرىلدى 2017-12-12.

2. مىسىرداعى اينالار، ۋنيۆەرسيتەتتەر ءۇشىن ساندىق ەگيپەت

3. «اينا كىتابى» 2008 جىلدىڭ 11 ساۋىرىندە ارحيۆتەگى ماشينادا ارحيۆتەنگەن، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى، ميراندا اندەرسون رەداكسيالانعان.

 4.اينا: Sabine Melchoir-Bonnet تاريحى - Routledge 2011 Page 12

5. كەرەمەت اينەك: سۋرەتتەر مەن اللەگوريالار، كەلسي ارحەولوگيا مۇراجايى

 6.اينا: Sabine Melchoir-Bonnet تاريحى - Routledge 2011 Page 11-12

7. اينا: Sabine Melchoir-Bonnet تاريحى - Routledge 2011 Page 13

8. 162-164 بەت، پەرگا كونيكا اپولونيۋسى: ءماتىن، ءماتىنمان، ىشكى ءماتىن، مايكل فريد جانە سابەتاي ۋگنۋرۋ، بريلل، 2001، ISBN 90-04-11977-9.

9. س. 64، ايناداي اينا: ادامدىق سۇيىسپەنشىلىكتىڭ تاريحى، رەفلەكسيامەن، مارك پەندگتراست، Basic Books، 2004، ISBN 0-465-05471-4

---