InfoHub Logo

بايبەك ۇلى ايتەكە بي (ايتىق) (1644—1700) — قازاقتىڭ تاۋكە، بولات، سامەكە، ابىلمامبەت، ابىلاي حاندارى تۇسىندا مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءاز تاۋكە حان قۇرعان «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى، اتاقتى شەشەن، كىشى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى، «جەتى جارعى» اتالاتىن زاڭدار كودەكسىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى — كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم ۇلى تايپاسىنان.

“ۇلىقبەك” جانە "ءتىللا-قاري" (التىنمەن اپتالعان) مەدرەسەلەرىندە وقىپ ءدىن، قۇقىق، استرونوميا، جاعىراپيا، تاريح، ماتەماتيكا پاندەرىن، اراب، پارسى، شاعاتاي، وزبەك تىلدەرىن مەڭگەرىپ شىعادى. ءتالىم العان ايتەكە اۋەلى اتاسى اقشا حاننىڭ، اتاسى ولگەننەن كەيىن اعاسى ءجالاڭتوس ءباحادۇردىڭ تاربيەلەرىندە بولىپ، ەل باسقارۋ ىستەرىنىڭ قىر سىرىمەن تانىسادى. ءسويتىپ جيىرما ءبىر جاسىندا بۇكىل بۇقارا مەن سامارقان توڭىرەگىندەگى قازاق، وزبەك، قارقالپاق، كۇراما جۇرتىنىڭ باس ءبيى بولدى. ال جيىرما بەس جاسىندا بارشا كىشى ءجۇز حالقى ونى باس بي ەتىپ سايلادى.

ءبىر جاعىنان جۇڭگو، ءبىر جاعىنان جوڭعار، ەندى ءبىر جاعىنان ورىس پاتشالىعى قازاق جەرىن تورلاپ، شەكاراعا اسكەرلەرىن شوعىرلاندىرعان قيىن كۇندەردە ايتەكە بي، تولە بي جانە قازىبەك بيمەن بىرىگە وتىرىپ، ەلدى، جەردى قورعاۋعا بەلسەنە ارالاسىپ قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان. جوڭعارلارمەن بولعان سوعىستاردا قول باستاپ ەرلىكتەرىمەن تانىلعان.

ايتەكە بي ءۇش جۇزگە وزىق، العىر جانە تەرەڭ اقىلىمەن، تاپقىر دا ءدىلمار شەشەندىگىمەن، ءادىل جانە ءتۇزۋ بيلىگىمەن بەلگىلى بولعان قوعام قايراتكەرى. بيلىكتى ماقال-ناقىلمەن مانەرلەپ ايتاتىن، داۋدى ءادىل شەشىپ كەسەك-كەسەك سويلەيتىن وتە ادىلەتتى، بىلگىر بي بولعان. ەل اۋزىندا ايتەكە ايتقان بيلىك، شەشەندىك سوزدەر، تولعاۋلار، باتالار كوپ ساقتالعان. ول تۋرالى اڭىز اڭگىمەلەر مەن جىرلار دا كەڭىنەن تاراعان.

---